ΤΟ ΠΡΟΑΝΑΚΡΟΥΣΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΠΟΙΙΑΣ - Η ΕΞ ΑΜΟΡΙΟΥ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ( )

Transcript

1 ΤΟ ΠΡΟΑΝΑΚΡΟΥΣΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΠΟΙΙΑΣ - Η ΕΞ ΑΜΟΡΙΟΥ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ( ) Ο θάνατος του ικανού αυτοκράτορα Λέοντα Ε του Αρµένιου την 25η Δεκεµβρίου του 820 ήταν αποτέλεσµα των γενικότερων αναταραχών που µάστιζαν την αυτοκρατορία, της δυσαρέσκειας που ο αυτοκράτορας είχε δηµιουργήσει µε τη σκληρή στάση του κατά των εικονόφιλων αλλά, ενδεχοµένως, και της αντιζηλίας του µε τον παλαιό συ- µπολεµιστή του Μιχαήλ Τραυλό. Ο Μιχαήλ Β Τραυλός, ιδρυτής της δυναστείας του Αµορίου, ήταν παλαιός συµπολε- µιστής αλλά και αξιωµατούχος στην κυβέρνηση του Λέοντα Ε. Οι δύο άνδρες είχαν υπηρετήσει µαζί στο θέµα των Ανατολικών, υπό τις διαταγές του στρατηγού του θέ- µατος και πατρικίου Βαρδάνη Τούρκου. Το 803, που ο Βαρδάνης στασίασε κατά του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α (802-11) ο Μιχαήλ και ο Λέων τον ακολούθησαν, στη συνέχεια όµως αποσκίρτησαν και τάχθηκαν στο πλευρό του Νικηφόρου από τον οποίο αργότερα και οι δύο τιµήθηκαν. Όταν επί της βασιλείας του Μιχαήλ Α Ραγκαβέ (811-13) ο Λέων Αρµένιος, ο µετέπειτα αυτοκράτορας Λέων Ε, διορίστηκε στρατηγός του Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Α Ραγκαβές, στη διάρκεια της Δύο σηµαντικά αξιώµατα της Μεσοβυζαντινής περιόδου: Δοµέστικος των εξκουβίτων / εξκουβιτόρων Διοικητής του θέµατος των εξκουβίτων ή εξκουβιτόρων, του µικρού στρατιωτικού σώµατος που δηµιουργήθηκε την εποχή του Λέοντα Α και διοικείτο καταρχάς από τον κόµητα των εξκουβιτόρων. Για πρώτη φορά ο τίτλος του δοµεστίκου των εξκουβιτόρων απαντάται στα µέσα του 8ου αιώνα. Κάποιοι εκ των µελετητών έχουν υποθέσει ότι η αλλαγή στον τίτλο του διοικητή (ο κόµης των εξκουβιτόρων που γίνεται δοµέστικος) ενδέχεται να συνδέεται µε υποβάθµιση. Η σιγή των πηγών γύρω από το θέµα δεν µας

2 επιτρέπει µια τέτοια υπόθεση οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτή την αλλαγή δεν µας είναι γνωστοί. Το αξίωµα του δοµεστίκου των εξκουβιτόρων απαντάται έως τον 11ο αιώνα. Λογοθέτης του δρόµου Ο επικεφαλής του σεκρέτου του δρόµου. Το αξίωµα απαντάται από τον 8ο αιώνα και πιθανώς είναι εξέλιξη του αξιώµατος του curiosus cursus publici praesentalis το οποίο έφερε ένας κατώτερος υπάλληλος υφιστάµενος του magister officiorum, πιθανότατα επιφορτισµένος µε καθήκοντα σχετικά µε το δηµόσιο ταχυδροµείο. Όταν το λογοθέσιον του δρόµου µετατράπηκε σε αυτόνοµη υπηρεσία ο προϊστάµενός του απέκτησε διευρυ- µένα καθήκοντα. Πέραν της επιτήρησης του αυτοκρατορικού ταχυδροµείου µε την οποία παραδοσιακά ήταν επιφορτισµένος, ο λογοθέτης του δρόµου είχε ενεργό ρόλο στις περισσότερες αυτοκρατορικές τελετές αλλά και την ευθύνη της εξωτερικής πολιτικής και της υποδοχής των πρεσβειών. Παρότι η έρευνα έχει παροµοιάσει τις αρµοδιότητες του λογοθέτη του δρόµου µε εκείνες των σύγχρονων υπουργών εξωτερικών ή και του πρωθυπουργού ο λογοθέτης µάλλον είχε αρµοδιότητες διαπραγµάτευσης µε τους ξένους ηγεµόνες και λαούς µόνο εντός των συνόρων της αυτοκρατορίας. Με την πάροδο των αιώνων πάντως το αξίωµα γινόταν όλο και πιο σηµαντικό και τον 12ο αιώνα οι λογοθέτες του δρόµου συχνά έπαιζαν τον ρόλο των στενότερων συµβούλων του αυτοκράτορα παρήκµασε αργότερα όταν δηµιουργήθηκε εκείνο του λογοθέτη των σεκρέτων. Ο λογοθέτης του δρόµου απασχολούσε γραµµατείς (τους πρωτονοτάριους και χαρτουλάριους) και άλλους κατώτερους αξιωµατούχους (όπως τους επισκέπτας, τον επί των βαρβάρων, τους διερµηνευτάς και τον κουράτορα του αποκρισαρίου, τον υπεύθυνο για τη διαµονή στο αποκρισάριον, τον ξενώνα στον οποίο διέµειναν οι πρέσβεις κατά την παραµονή τους στη βασιλεύουσα κ.ά.). Μολυβδόβουλο πατρικίου που είχε και το αξίωµα του λογο- θέµατος των Ανατολικών και έλαβε το αξίωµα του πατρικίου, φρόντισε ώστε ο φίλος και συµπολεµιστής του Μιχαήλ Τραυλός να διοριστεί δοµέστικος των εξκουβιτόρων και να λάβει το αξίωµα του πατρικίου. Τον Δεκέµβριο του 820 ο λογοθέτης του δρόµου, Ιωάννης Εξαβούλιος, συνέλαβε τον Μιχαήλ Τραυλό µε την κατηγορία της συνωµοσίας και ο αυτοκράτορας Λέων Ε τον καταδίκασε σε θάνατο. Η αναβολή εκτέλεσης

3 Οι ιστοριογραφικές πηγές του 9ου αιώνα Οι Βυζαντινοί ιστοριογράφοι και χρονικογράφοι στους οποίους βασίζεται η έρευνα για να εξετάσει τα χρόνια της βασιλείας του Λέοντα Ε του Αρµενίου, τη δεύτερη περίοδο της Εικονοµαχίας και τη δραστηριότητα της Φρυγικής δυναστείας δεν είναι σύγχρονοι των γεγονότων. Γράφουν µετά το πέρας της εικονοµαχικής έριδας και την επικράτηση της λατρείας των εικόνων, συνήθως στα χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων (867 και εξής). Ως εκ τούτου τάσσονται ανεπιφύλακτα υπέρ των εικονολατρών, αµαυρώνοντας τις πράξεις των εικονοµάχων ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετούν τα συµφέροντα της Μακεδονικής δυναστείας αποσιωπώντας ή και διαστρέφοντας ό,τι σχετίζεται µε τους προκατόχους της Φρύγες αυτοκράτορες. Κείµενα των εικονοµάχων συγγραφέων δεν έχουν σωθεί, παρά µόνο αποσπασµατικά, καθώς η Ζ Οικουµενική Σύνοδος (787) αποφάσισε την καταστροφή των εικονοκλαστικών συγγραµµάτων στο σύνολό τους. Το παλαιότερο χρονογραφικό κείµενο από το οποίο αντλούσε πληροφορίες για την εποχή του Λέοντα Ε αλλά και για τους χρόνους βασιλείας της Φρυγικής δυναστείας είναι το παγκόσµιο «Χρονικόν του Γεωργίου Μοναχού ή Αµαρτωλού», που πιθανότατα συντάχθηκε µετά το 872 (κατ άλλους περί το 866 στα χρόνια του Μιχαήλ Γ, και κατ άλλους στην εποχή του Λέοντα ΣΤ του Σοφού: ) και παρέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την περίοδο Τις µαρτυρίες που επίσης παρέχουν για την εποχή η λεγόµενη Συνέχεια του Θεοφάνη (10ος αι.) ένα συµπληρωµατικό έργο του 10ου αιώνα, γραµµένο από σπουδαίους λόγιους της Αυλής των Μακεδόνων αλλά και εν µέρει από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ Πορφυρογέννητο ο Συµεών Λογοθέτης (10ος αιώνας), ο Ιωσήφ Γενέσιος (10ος αιώνας) και τα λοιπά χρονογραφικά κείµενα του 10ου αιώνα, συµπληρώνουν οι επιστολές του Θεοδώρου Στουδίτη, οι επιστολές του Φωτίου, οι θεολογικές πραγ- µατείες του πατριάρχη Νικηφόρου, οι µαρτυρίες των αγιολογικών πηγών αλλά και το «Συνοδικόν» που συντάχθηκε τον 9ο αιώνα και περιγράφει την ιστορία των συνόδων από την Πρώτη Αποστολική των Ιεροσολύµων έως και την σύνοδο που συνεκλήθη στα 869/70 στην Κωνσταντινούπολη. Η εικόνα για την εποχή ολοκληρώνεται από µαρτυρίες εξωβυζαντινών γραπτών πηγών (επιστολές παπών, λατινικά χρονικά, κείµενα Αράβων ιστορικών κλπ.). Το Χρονικό του Γεωργίου Μοναχού ή Αµαρτωλού, που περι-

4 της ποινής αποδίδεται σε παρέµβαση της αυγούστας Θεοδοσίας η οποία, σύµφωνα µε τους Βυζαντινούς χρονικογράφους, προκάλεσε τον άνδρα της να δείξει επιείκεια. Η ποινή δεν εκτελέστηκε ποτέ εφόσον συνωµότες σύντροφοι του Μιχαήλ Τραυλού δολοφόνησαν τον αυτοκράτορα στο παρεκκλήσιο του Αγίου Στεφάνου την ηµέρα των Χριστουγέννων του 820. Σύµφωνα µε τη µεταγενέστερη των γεγονότων χρονικογραφική παράδοση, ο Λέων και ο Μιχαήλ δεν ήταν απλώς συµπολεµιστές είχαν και πνευµατική συγγένεια, αφού ο πρώτος είχε βαφτίσει ένα από τα παιδιά του δεύτερου, αλλά και εµφανείς διαφωνίες ο Μιχαήλ κατηγορούσε τον Λέοντα ότι κρατά απαράδεκτη στάση στο θέµα των εικόνων και ότι είναι ανήθικος. Οι περιγραφές των µεταγενέστερων ιστοριογραφικών πηγών σχετικά µε τις λεπτοµέρειες της προδοσίας του Μιχαήλ και των αιτίων της, της σύλληψής του και της δολοφονίας του Λέοντα Ε είναι εκτενείς και όχι υποχρεωτικά αξιόπιστες. Η µελέτη τους µάλιστα έχει προκαλέσει διαφωνίες µεταξύ των ειδικών µελετητών που κλήθηκαν να αντιµετωπίσουν µεταγενέστερες των γεγονότων πληρο- Η άγρια δολοφονία του Λέοντα Ε Αρµενίου Αµέσως µετά τον φόνο οι δράστες πήραν τη σορό του Λέοντα και την εναπόθεσαν πρόχειρα και για λίγο, κάπου στην αυλή του ναού. Είχαν βλέπετε, πιο επείγουσες ασχολίες οι συνεργοί του Μιχαήλ, καθώς έπρεπε να βγάλουν τον τελευταίο αµέσως από τη φυλακή και να τον αναγορεύσουν αυτοκράτορα, ώστε κι αυτός µε τη σειρά του να φροντίσει για τα κατεπείγοντα, κυρίως για την άµεση εξασφάλιση της θέσης του, κάτι που σύντοµα κατόρθωσε. Όσον αφορά δε στο πτώµα του Λέοντος, αφού το έσυραν και το κακοποίησαν, το απογύµνωσαν στον ιππόδροµο. Στη συνέχεια, αφού το κρέµασαν σ ένα υποζύγιο, το περιέφεραν στην κεντρική λεωφόρο. Τέλος το έβαλαν σε ένα πλοίο, µαζί µε τη σύζυγο και τους τέσσερις γιους του, δηλαδή τον Συµβάτιο, που κατά τη στέψη είχε µετονοµασθεί σε Κωνσταντίνο, τον Βασίλειο, τον Γρηγόριο και τον Θεοδόσιο, και τους µετέφεραν στο νησί της Προποντίδος, Πρώτη. Εκεί ο Θεοδόσιος δεν άντεξε τη διαδικασία του ευνουχισµού και ξεψύχησε. Έτσι κηδεύτηκαν µε τις πρέπουσες τιµές, τόσο αυτός όσο και ο πατέρας του. Ιωσήφ Γενέσιος, Περί Βασιλειών Α, Λέων Ε 21, νεοελληνική απόδοση Π. Νιαβής, εκδ. Κανάκη. Αθήνα 1994, σ. 68.

5 φορίες οι οποίες στην πλειονότητά τους αποτυπώνουν την άποψη των εικονολατρών για τους εικονοµάχους αυτούς αυτοκράτορες. Η στέψη του Μιχαήλ Β έγινε την ίδια ηµέρα της δολοφονίας του Λέοντα στην Αγία Σοφία. Για να διασφαλιστεί η ανάρρησή του οι τέσσερις γιοι και διάδοχοι του δολοφονηµένου αυτοκράτορα Λέοντα Ε εξορίστηκαν στη νήσο Πρώτη µαζί µε τη µητέρα τους και ευνουχίστηκαν για να µην υπάρχει δυνατότητα να διεκδικήσουν εκ νέου τον θρόνο. Ο Θεοδόσιος, ο µικρότερος από αυτούς, πέθανε κατά τη διάρκεια της επέµβασης και τάφηκε µαζί µε τον πατέρα του στη νήσο Πρώτη. Η βασιλεία του Μιχαήλ Β. Εκκλησιαστική πολιτική Ο Μιχαήλ δεν ήταν µορφωµένος, ούτε εξοικειωµένος µε τη θεολογία. Υπήρξε όµως για λόγους πολιτικής σκοπιµότητας µετριοπαθής στο θέµα της Εικονοµαχίας. Παρότι απέρριπτε το ενδεχόµενο να επαναφέρει τη λατρεία των εικόνων, µόλις ανέβηκε στον θρόνο φρόντισε να ανακαλέσει από την εξορία όλους τους εικονολάτρες κληρικούς και λαϊκούς τους οποίους µε βιαιότητα είχε κυνηγήσει ο προκάτοχός του και µεταξύ αυτών τον Θεόδωρο Στουδίτη και τον πατριάρχη Νικηφόρο Α (806-15). Όµως, το 821, όταν πέθανε ο εικονοµάχος πατριάρχης Θεόδοτος Μελισσηνός-Κασσιτεράς (815-21), δεν αποκατέστησε στον πατριαρχικό θρόνο τον πατριάρχη Νικηφόρο που παρέµενε πιστός στη λατρεία των εικόνων αλλά προώθησε τον εικονοµάχο επίσκοπο Συλλαίου Αντώνιο Κασσυµατά. Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως για την περίοδο Θεόδοτος Κασσιτεράς-Μελισσηνός: , Αντώνιος Α Κασσυµατάς: , Ιωάννης Ζ Γραµµατικός: , Μεθόδιος Α : , Ιγνάτιος (1η φορά): , Φώτιος (1η φορά): Πάπες της Ρώµης για την περίοδο Πασχάλης Α : , Ευγένιος Β : , Γρηγόριος Δ : , Σέργιος Β : , Λέων Δ : , Βενέδικτος Γ : , Νικόλαος Α :

6 Οι εικονοµαχικές αντιλήψεις του Μιχαήλ εκδηλώθηκαν για άλλη µια φορά όταν στην Κωνσταντινούπολη έφθασε το 821 ως απεσταλµένος του πάπα της Ρώµης ο Σικελός µοναχός Μεθόδιος, ο µετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μεθόδιος Α. Ο Μεθόδιος, που πιθανότατα περί το 815 είχε αποσταλεί από τον πατριάρχη Νικηφόρο Α στη Δύση για να µεταφέρει στον πάπα τα περί της εικονοµαχικής έριδας, γύρισε το 821 κοµίζοντας τον αυτοκράτορα την επιθυµία του πάπα για εκτόνωση της Εικονοµαχίας. Ο αυτοκράτορας δεν ήθελε να ακούσει και εκνευρισµένος διέταξε τη σύλληψη και τον βασανισµό του Μεθόδιου. Ο Μεθόδιος φυλακίστηκε, βασανίστηκε και τελικά εξορίστηκε για οκτώ χρόνια σε ένα µικρό νησί στον κόλπο της Νικοµήδειας. Μετά από αυτό, φοβούµενος ότι οι συνεννοήσεις του πάπα της Ρώµης µε τους εικονολάτρες θα δηµιουργούσαν προβλήµατα, ο Μιχαήλ αποφάσισε να αποστείλει πρεσβεία στον Λουδοβίκο Α τον Ευσεβή (814-40), τον Φράγκο Άγιο Ρωµαίο αυτοκράτορα της Δύσης, λλά και στον πάπα Πασχάλη Α. Το 824 ο στρατηγός και πρωτοσπαθάριος Θεόδωρος, ο µητροπολίτης Μύρων της Λυκίας Νικήτας, ο διάκονος Θεόδωρος, οικονόµος της Αγίας Σοφίας, και ο αυτοκρατορικός κανδιδάτος Λέων Ο Λουδοβίκος Α ο Ευσεβής σε µικρογραφία λατινικού κώδικα Θωµάς ο Σλάβος Ο Θωµάς ο Σλάβος γεννήθηκε περί το 760 και πέθανε τον Οκτώβριο του 823 στην Αρκαδιούπολη. Οι πηγές µαρτυρούν πως ήταν «σκυθικής» καταγωγής από οικογένεια εγκατεστηµένη στον Πόντο. Οι πληροφορίες των Βυζαντινών συγγραφέων που τον θέλουν στα νεανικά του χρόνια να ζει στην Κωνσταντινούπολη, να υπηρετεί στο σπίτι ενός πατρικίου και να εκδιώκεται περί το 788 επειδή συνήψε σχέσεις µε τη γυναίκα του κυρίου του έχει αποδειχθεί ότι δεν ευσταθούν. Στις αρχές του 9ου αιώνα ο Θωµάς µαζί µε τον Λέοντα Αρµένιο και τον Μιχαήλ Τραυλό υπηρετούσε στο θέµα Ανατολικών, στην προσωπική φρουρά του στρατηγού και διοικητή του θέµατος Βαρδάνη Τούρκου τον οποίο υποστήριξε, όταν εκείνος στασίασε κατά του αυτοκράτορα Νικηφόρου. Όταν το κίνηµα κατεστάλη ο Θωµάς πιθανώς κατέφυγε στους Άραβες και δεν επέστρεψε παρά το 813, όταν ο Λέων Αρµένιος, εστεµµένος πια, τον ανακάλεσε και τον τίµησε καθιστώντας τον τουρµάρχη των φοιδεράτων, αξίωµα το οποίο πιθανότατα κατείχε έως και τον χειµώνα του 820/21, όταν, µάλλον µετά τον θάνατο του παλαιού του φίλου, στασίασε. Άποψη της ασπίδας του ναού της Santa Maria in Dominica Στιγµιότυπο από σύγκρουση των δυνάµεων του αυτοκράτορα

7 ξεκίνησαν για τη Δύση. Την πρεσβεία συνόδευσε στο ταξίδι της ο επίσκοπος του Γράδο της Βενετίας Φορτουνάτος. Οι Βυζαντινοί πρέσβεις συνάντησαν τον Φράγκο αυτοκράτορα στους Ρείµους (στη σηµερινή Ρουέν) και του απέδωσαν µακροσκελή επιστολή του αυτοκράτορα. Με αυτήν ο Μιχαήλ πληροφορούσε τον «αδελφό του Λουδοβίκο τον αυτοκράτορα των Φράγκων και των Λογγοβάρδων» ότι ο ίδιος και ο γιος του ήταν οπαδοί της ορθής χριστιανικής πίστης, ότι η επανάσταση του Θωµά του Σλάβου είχε αντιµετωπιστεί και ότι µεταξύ Ανατολής και Δύσης υπήρχε πλέον σύµπνοια, ειρήνη και φιλία και κανένας λόγος για περαιτέρω τριβές. Από τη Ρουέν η πρεσβεία µετέβη στη Ρώµη όπου και συνάντησε τον πάπα Ευγένιο Β που είχε µόλις διαδεχθεί στον παπικό θρόνο τον αποβιώσαντα Πασχάλη Α. Τι ακριβώς συνέβη στη Ρώµη δεν µας είναι γνωστό, το πιθανότερο όµως είναι ότι η πρεσβεία πέτυχε την αποστολή της. Στα επόµενα χρόνια οι πάπες της Ρώµης απέφυγαν να ταχθούν εµφανώς υπέρ των εικονολατρών. Η επανάσταση του Θωµά του Σλάβου Οι πληροφορίες των πηγών για τον Θωµά Σλάβο είναι ποικίλες και αντιφατικές. Κοινή πληροφορία αποτελεί το γεγονός ότι περί το 820 (πριν ή λίγο µετά τη δολοφονία του Λέοντα Ε ) ο Θωµάς που τότε υπηρετούσε στον στρατό του θέµατος Ανατολικών ίσως ως τουρµάρχης των φοιδεράτων στασίασε. Το πότε ακριβώς άρχισε η επανάσταση του Θωµά δεν έχει µε ακρίβεια προσδιοριστεί εφόσον οι µαρτυρίες των πηγών ποικίλουν. Πολλοί µελετητές, στηριγµένοι στις µαρτυρίες του Συνεχιστή του Θεοφάνη, θεωρούν ότι αυτή ξέσπασε ενόσω ο Λέων Ε ήταν ακόµα εν ζωή, ενώ άλλοι, ακολουθώντας την άποψη του Συµεών Λογοθέτη, τείνουν προς την άποψη ότι η έναρξή της τοποθετείται αµέσως µετά τον θάνατο του Λέοντα και µάλιστα ότι είχε ως αφορµή τον θάνατό του. Σύµφωνα µε τους τελευταίους η άποψη ότι ο Θωµάς στασίασε ενώ ο Λέων ήταν ακόµα ζωντανός είναι µια κατασκευασµένη από τον Μιχαήλ Β τον Τραυλό εκδοχή. Ο Μιχαήλ Β φρόντιζε να διαδοθεί αυτή η ιστορία στην προσπάθειά του να αποσυνδέσει τον εµφύλιο πόλεµο που συντάραξε την αυτοκρατορία από τις δικές του πράξεις, δηλαδή από τη δολοφονία του προκατόχου του Λέοντα Ε, και από τον σφετερισµό του θρόνου. Ο Λέων Αρµένιος ήταν πολύ δηµοφιλής στους πληθυσµούς της Μικράς Ασίας, αλλά κυρίως στους στρατιώτες των θεµάτων της Ανατολής. Έτσι, όταν τα νέα για τη δο-

8 λοφονία του έφτασαν στο θέµα Ανατολικών, ο παλαιός του συµπολεµιστής και φίλος, ο Θωµάς ο Σλάβος, στασίασε και ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Με εστεµµένο στην Κωνσταντινούπολη τον Μιχαήλ Β, δολοφόνο του Λέοντα Ε, ο Θωµάς δεν θα µπορούσε να χαρακτηριστεί στασιαστής χωρίς κάποιες επιφυλάξεις. Το 821 τον είχαν αποδεχθεί ως διάδοχο του Λέοντα τα θέµατα Βουκελλαρίων, Παφλαγονίας και Κυβυρραιωτών, είχε δηλαδή µε το µέρος του την πλειονότητα του στρατού της Ανατολής και του λαού της Μικράς Ασίας, είχε ταχθεί υπέρ των εικονολατρών, είχε πείσει κάποιους εκ των υπηκόων του ότι είναι ο Κωνσταντίνος ΣΤ, είχε στη συνέχεια, έπειτα από διάφορες περιπέτειες, εξασφαλίσει την αναγνώρισή του ως αυτοκράτορα από τους Άραβες και είχε επιτύχει να στεφθεί από τον πατριάρχη Αντιοχείας. Από την άλλη ο Μιχαήλ έλεγχε µερικώς µόνο το ευρωπαϊκό τµήµα της αυτοκρατορίας, ενώ από τα θέµατα της Ανατολής είχε ανεπιφύλακτα µε το µέρος του µόνο εκείνα του Οψικίου και των Αρµενιάκων υπό τους στρατηγούς Κατακύλα και Ολβιανό αντίστοιχα. Η επανάσταση του Θωµά µπορεί να θεωρηθεί εµφύλιος πόλεµος εφόσον υπήρξε εξέγερση µαζική που είχε διάρκεια (821-3), ποικίλα οικονοµικά και κοινωνικά αίτια, και δίχασε την αυτοκρατορία. Η επανάσταση αυτή που επεκτάθηκε σε όλα σχεδόν τα µήκη και πλάτη της αυτοκρατορίας και σε όλα τα στρώµατα της βυζαντινής κοινωνίας απασχόλησε πολύ τη σύγχρονη έρευνα και χαρακτηρίστηκε µε ποικίλους τρόπους. Θεωρήθηκε ως επανάσταση κοινωνική, ως αποκύηµα προσωπικής φιλοδοξίας του Θωµά, ως προσπάθεια των θεµατικών στρατών να επιβληθούν της κεντρικής εξουσίας κ.ο.κ. Η απάντηση δεν είναι µία, ούτε απλή ο χαρακτήρας της στάσης οπωσδήποτε δεν ήταν µονοσήµαντος. Άλλωστε και η εποχή στο πλαίσιο της οποίας η επανάσταση του Θωµά προέκυψε αποτελεί µια σύνθετη και πολυσήµαντη ιστορική περίοδο. Είναι η δεύτερη περίοδος της Εικονοµαχίας (815-43), ταυτίζεται µε τους Ύστερους Σκοτεινούς Χρόνους και µε την ολοκλήρωση της µετάβασης από τον αρχαίο κόσµο στον µεσαιωνικό µε ό,τι αυτό συνεπάγεται. Οι πρώτες κινήσεις του Θωµά στέφθηκαν µε επιτυχία. Τα χρήµατα που µάζεψε από τους φοροεισπράκτορες του εξασφάλισαν άνεση κινήσεων, κυρίως τη δυνατότητα της παροχής παχυλών αποζηµιώσεων στους στρατιώτες. Η επανάσταση ξεκίνησε από την περιοχή του ανατολικού Πόντου, τη Χαλδία και εξαπλώθηκε γρήγορα σε µεγάλο τµήµα της Μικράς Ασίας. Αφού είχε καταλάβει τη Χαλδία αλλά και το ανατολικό τµήµα του

9 θέµατος των Αρµενιάκων, ο Θωµάς διέκοψε υποχρεωτικά την εκστρατεία του για να απωθήσει τους Άραβες οι οποίοι είχαν κρίνει ότι η συγκυρία ήταν κατάλληλη για να επιχειρήσουν επιδροµές και λεηλασίες κατά των βυζαντινών εδαφών. Το καλοκαίρι του 821 ο Θωµάς έσπευσε να τους αντιµετωπίσει και στην προσπάθειά του έφθασε να εισβάλει στην αραβική επικράτεια. Ο πολυάριθµος στρατός του τρόµαξε τους Άραβες Ο Θωµάς ο Σλάβος επαναστατεί Ακούγοντας δε, καθώς λένε, ο Θωµάς ότι ο Μιχαήλ έγινε αυτοκράτορας, αµέσως διοργανώνει πολυάνθρωπη επανάσταση εναντίον του, µια και οι δύο άνδρες βρίσκονται σε µόνιµη αντιπαλότητα. Αυτός λοιπόν, ο Θωµάς, αφού συνέλαβε όλους τους φοροεισπράκτορες, κατάσχεσε το σύνολο των εισπράξεων και µ αυτές, κάνοντας χρηµατικές παροχές, συγκρότησε ισχυρό στρατό κατά του Μιχαήλ. Τον στρατό αυτό συναπάρτισαν ανατολικές και ευρωπαϊκές δυνάµεις, εθνικοί επήλυδες, αυτόχθονες, γείτονες της αυτοκρατορίας, επιπλέον δε και δουλοπάροικοι και ολόκληρα έθνη, που τουλάχιστον σε κάποια φάση της στάσης, συνέδραµαν τον Θωµά, άλλοι στην ξηρά κι άλλοι στη θάλασσα. Έτσι τον στασιαστή πλαισίωσαν όλα τα θέµατα µε τους στρατηγούς τους εκτός από τον Ολβιανό, τον στρατηγό του θέµατος των Αρµενιάκων, ο οποίος κατάφερε να τους κρατήσει νοµιµόφρονες, και τον Κατακύλα, κόµη του Οψικίου, που κι αυτός µαζί µε τον Ολβιανό, έµεινε πιστός στον Μιχαήλ. Ιωσήφ Γενέσιος, Περί Βασιλειών Α, Ο Μιχαήλ από το Αµόριο 2,νεοελλην. απόδοση Π. Νιάβης εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1999, σ Ο Άραβας ηγεµόνας αλ Μαµούν (813-33) σε λεπτοµέρεια µικρο- ο Θωµάς ο αντάρτης όταν ξεκίνησε από την αυτοκρατορία ήταν γόνος ασήµαντης οικογένειας και άσηµος ο ίδιος, όταν όµως έφτασε στα µέρη της Συρίας άλλαξε το όνοµά του και έγινε Κωνσταντίνος, και γιος της αυτοκράτειρας Ειρήνης. Από τότε ξεγέλασε πολλούς και χριστιανούς και βάρβαρους, και αφού µάζεψε πολυάριθµο πολυεθνικό στρατό ξεκίνησε για να βαδίσει κατά της Κωνσταντινούπολης Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού, Βασιλεία Μιχαήλ του Τραυλού 3: Theophanes Continuatus, loannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, έκδ. I. Bekker (cshb), Bonn 1838 (απόδοση Γ.Μ.)

10 που προτίµησαν να συνθηκολογήσουν. Ο Αββασίδης χαλίφης αλ Μαµούν (813-33) του επέτρεψε να στρατολογήσει χριστιανούς από την Αρµενία και τη Συρία αλλά και να στεφθεί αυτοκράτορας από τον πατριάρχη Αντιοχείας µε τον όρο ότι στο µέλλον, µόλις θα αποκτούσε τον πλήρη έλεγχο της αυτοκρατορίας από τον Μιχαήλ, θα πλήρωνε φόρο υποτελείας στους Άραβες. Ο Θωµάς επέστρεψε στην αυτοκρατορία ηγούµενος ενός πολυεθνικού στρατού που έφθανε του άνδρες. Ο Μιχαήλ Β έστειλε τότε εναντίον του ένα µικρό στρατιωτικό σώµα το οποίο στη θέα και µόνο του στρατού του Θωµά διαλύθηκε. Οι µισοί στρατιώτες προσχώρησαν στον στρατό του στασιαστή ενώ οι υπόλοιποι τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Η νίκη προσέδωσε στον Θωµά µεγαλύτερο κύρος και πιθανότατα και τη βοήθεια των ναυτικών θεµάτων της αυτοκρατορίας µε αποτέλεσµα να συγκεντρώσει έναν στόλο στη Λέσβο υπό τις διαταγές του Γρηγορίου Πτερωτού, ανιψιού του Λέοντα Ε Αρµενίου. Με σκοπό να επιτεθεί στην πρωτεύουσα ο Θωµάς βάδισε µέσω του θέµατος των Θρακησίων στην Άβυδο, πέρασε τον Ελλήσποντο και έγινε µε ενθουσιασµό δεκτός από τα θέµατα της Μακεδονίας, της Θεσσαλονίκης και της Θράκης. Διέθετε πλέον πολύ περισσότερα στρατεύµατα και επικράτεια από τον Μιχαήλ, που διατηρούσε τον έλεγχο µόνο στην πρωτεύουσα και στο µεγαλύτερο µέρος των θεµάτων του Οψικίου και των Αρµενιάκων, και πολιόρκησε την πόλη τον Δεκέµβριο του 821. O βαρύς χειµώνας και µία ναυτική αποτυχία υποχρέωσαν τον Θωµά να διαχειµάσει στη Θράκη και να αναβάλει τις επιχειρήσεις για την επόµενη άνοιξη. Την άνοιξη του 822 ο στασιαστής επανέλαβε τις επιθέσεις κατά της πρωτεύουσας από ξηρά και θάλασσα απέτυχαν όµως και οι δύο αφού κατά τη διάρκεια του χειµώνα ο αυτοκράτορας Μιχαήλ είχε κατορθώσει να ενισχύσει τις δυνάµεις του. Τότε χάθηκε και ο ναύαρχος του Θωµά Γρηγόριος Πτερωτός ο οποίος, σύµφωνα µε τον Συνεχιστή του Θεοφάνη, σκοτώθηκε συγκρουόµενος µε τον Θωµά και όχι µε τον Μιχαήλ όπως θα περίµενε κανείς. Ο Θωµάς χτύπησε τον Γρηγόριο όταν πληροφορήθηκε ότι αυτός, φοβούµενος για την τύχη της οικογένειάς του που βρισκόταν στην πολιορκηµένη Κωνσταντινούπολη, ετοιµαζόταν να του επιτεθεί και στη συνέχεια να ταχθεί στο πλευρό του αυτοκράτορα Μιχαήλ. Η νίκη του Θωµά επί του αποστάτη Πτερωτού ενίσχυσε το ηθικό των στρατιωτών του που σταµάτησαν να λιποτακτούν, ενώ του έδωσε τη δυνατότητα να αντικαταστήσει

11 τον κατεστραµµένο στόλο του µήνυσε στα θέµατα της Ελλάδας ότι ήταν κύριος της κατάστασης και ότι χρειάζεται τον στόλο τους για τις ναυτικές του επιχειρήσεις. Βούλγαροι ηγεµόνες κατά την περίοδο Οµουρτάγ: , Μαλαµίρ: , Πρεσιάµ: , Βόρις-Μιχαήλ: Οι Βούλγαροι σπεύδουν να βοηθήσουν τον Μιχαήλ Β κατά του Θωµά Σλάβου Ακούγοντας δε ο Μουρτάγων (ο Οµουρτάγ) ο ηγεµόνας των Βουλγάρων, όλα όσα συνέβαιναν στη Βασιλεύουσα, στέλνει πρεσβεία στον αυτοκράτορα και ζητεί να συµµαχήσει µαζί του. Άλλωστε δεν είχαν περάσει ούτε δέκα χρόνια από τότε που, επί αυτοκράτορος Λέοντος, είχε συµφωνηθεί τριακονταετής ειρήνη µεταξύ των δύο λαών. Στην απάντησή του ο αυτοκράτορας, αφού χαρακτηρίζει την προσφορά των Βουλγάρων ως πολύ σηµαντική, απολογείται, κατά κάποιο τρόπο, που δεν µπορεί να την αποδεχθεί καθώς, σε ενάντια περίπτωση οι Βούλγαροι θα ξαναέβαφαν τα χέρια τους µε χριστιανικό αίµα κάτι που επιµελώς είχε αποφευχθεί για ένα αρκετά µεγάλο χρονικό διάστηµα. Έτσι αφού τους έδωσε δώρα αντάξια της προθυµίας τους, τους έστειλε πίσω στην πατρίδα τους. Οι Βούλγαροι όµως, χωρίς να λάβουν υπόψη τους τα λόγια του Μιχαήλ, εκστρατεύουν κατά του Θωµά, εισβάλλουν στη βυζαντινή επικράτεια και στρατοπεδεύουν σ ένα χώρο ονοµαζόµενον Κηδούκτου Ιωσήφ Γενέσιος, Περί Βασιλειών Α. Ο Μιχαήλ από το Αµόριο 7, νεοελλην. απόδοση Π. Νιαβής εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1994, σ. 94 και όταν έµαθε (ο Θωµάς) ότι ο βασιλεύς Μιχαήλ για να τον αντιµετωπίσει προσκάλεσε τους Βουλγάρους συµµάχους στην προσπάθεια, αµέσως εγκατέλειψε την πόλη και έσπευσε εναντίον τους Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού, Βασιλεία Μιχαήλ του Τραυλού 8: Theophanes Continuatus, loannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, έκδ. I. Bekker (CSHB), Bonn 1838, σ.788 (απόδοση Γ.Μ.)

12 Για να ενισχύσουν τον Θωµά στο έργο του τα δυτικά θέµατα έστειλαν περίπου 300 πλοία, τα οποία προσορµίστηκαν στο λιµάνι των Βυρίδων, πολλά όµως από αυτά καταστράφηκαν αµέσως καθώς ο Μιχαήλ διέταξε τα αυτοκρατορικά πλοία να επιτεθούν αιφνιδιαστικά στο λιµάνι κάνοντας χρήση υγρού πυρός. Τα λίγα πλοία που γλίτωσαν την καταστροφή προσορµίστηκαν στον Κεράτιο κόλπο, κοντά στην περιοχή των Βλαχερνών, όπου είχε στήσει το στρατόπεδό του ο Θωµάς. Το 822 πέρασε χωρίς να λήξει ο εµφύλιος. Ο Θωµάς, αν και έχανε σταδιακά τις ελπίδες του για την κατάκτηση της πρωτεύουσας, επέµενε στην πολιορκία των τειχών, ενώ ο αποκλεισµένος Μιχαήλ αµυνόταν µε πείσµα µέσα από τα τείχη βοηθούµενος από τον γιο του Θεόφιλο και τους στρατηγούς Ολβιανό και Κατακύλα. Στα τέλη Νοεµβρίου του 822, σε βοήθεια του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ, έσπευσε ο σύµµαχος του Βυζαντίου, ηγεµόνας των Βουλγάρων Οµουρτάγ. Από τη µελέτη των πηγών δεν είναι σαφές αν ο Βούλγαρος ηγεµόνας προσφέρθηκε αυτοβούλως να βοηθήσει τον αυτοκράτορα ή αν πέρασε τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Οι Βυζαντινοί συγγραφείς καταγράφουν και τις δύο εκδοχές. Ο Βούλγαρος ηγεµόνας που από την εποχή του αυτοκράτορα Λέοντα Γ βρισκόταν σε ειρήνη µε την αυτοκρατορία στρατοπέδευσε σε µια περιοχή µεταξύ Ηράκλειας και Η σύλληψη του Θωµά Σλάβου ο αυτοκράτορας ήρθε σε διαπραγµατεύσεις µε τους πολιορκηµένους προς τους οποίους έδωσε υπόσχεση αµνηστίας. Κατόπιν αυτών οι τελευταίοι στασιάζουν εναντίον του Θωµά και, συλλαµβάνοντάς τον, τον φέρνουν στον αυτοκράτορα. Αυτός αφού µε ικανοποίηση τον πάτησε στον αυχένα, διέταξε έπειτα να τον δέσουν σε ένα µεγάλο πάσσαλο και να του κόψουν και τα χέρια και τα πόδια Αµέσως µετά και οι οµοϊδεάτες του στασιαστή που βρίσκονταν στη Βύζα, όταν έµαθαν το τέλος του, συνέλαβαν τον Αναστάσιο και δεµένο χειροπόδαρα τον έφεραν στον αυτοκράτορα ο οποίος του επέβαλε την ίδια µε τον ψευδώνυµο πατέρα του ποινή. Ιωσήφ Γενέσειος, Περί Βασιλειών Α. Ο Μιχαήλ από το Αµόριο 8, νεοελλην., απόδοση Π. Νιάβης έκδ. Κανάκη, Αθήνα 1994, σ. 100

13 Σηλυµβρίας. Ο Θωµάς που αποφάσισε να τον αντιµετωπίσει µε το σύνολο των στρατευµάτων του, ήρε προσωρινά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, βάδισε εναντίον του για να ηττηθεί τελικά κατά κράτος. Μετά τη µάχη ο Οµουρτάγ µε αιχµαλώτους και λάφυρα αναχώρησε για τη Βουλγαρία ενώ ο Θωµάς επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και στρατοπέδευσε σε µια απόσταση περίπου 30 χλµ. στα δυτικά της πόλης για να διαχειµάσει. Η ήττα του Θωµά από τους Βουλγάρους είχε ως αποτέλεσµα και την απώλεια του λιγοστού του στόλου η µικρή µοίρα στόλου που βρισκόταν προσορµισµένη στον Κεράτιο αποφάσισε να προσχωρήσει στις δυνάµεις του αυτοκράτορα Μιχαήλ Β. Ο τριετής εµφύλιος έληξε την άνοιξη του 823 όταν ο Μιχαήλ Β τέθηκε επικεφαλής του στρατού του και µε τη βοήθεια των στρατηγών Ολβιανού και Κατακύλα κινήθηκε κατά του Θωµά, συγκρούστηκε µαζί του και αποδεκάτισε τον στρατό του. Ο Θωµάς µε λίγους πιστούς κατέφυγε στην Αρκαδιούπολη όπου και οχυρώθηκε. Η πολιορκία της Αρκαδιούπολης κράτησε αρκετούς µήνες. Τον Οκτώβριο του 823 οι υπερασπιστές της πόλης, εξαντληµένοι πλέον, ζήτησαν από τον αυτοκράτορα υπόσχεση αµνηστίας και όταν την εξασφάλισαν συνέλαβαν τον στασιαστή Θωµά και τον παρέδωσαν. Την ίδια τύχη είχε και ο θετός γιος του Θωµά Αναστάσιος, ο οποίος όλους αυτούς τους µήνες είχε καταφύγει στην πόλη Βύζα. Ο Θωµάς αλλά και ο γιος του Αναστάσιος βρήκαν φρικτό θάνατο µετά τη σύλληψή τους, ενώ την άνοιξη του 824 τα αυτοκρατορικά στρατεύµατα εξολόθρευσαν τους τελευταίους οπαδούς του Θωµά στην Ανατολία. Ο Μιχαήλ προσπάθησε να επανενώσει την αυτοκρατορία και ταυτόχρονα να ενισχύσει τη θέση του. Αφού αµνήστευε όλους όσοι είχαν ακολουθήσει τον Θωµά, συνήψε γάµο µε την κόρη του Κωνσταντίνου ΣΤ, ώστε να συνδέσει το όνοµά του και τη δυναστεία του µε µια νόµιµη αυτοκρατορική οικογένεια. Ο στόλος των Αράβων κατευθύνεται προς την Κρήτη, µικρο- Ο Μιχαήλ Β αντιµετωπίζει τους Άραβες Αµέσως µετά τη λήξη του εµφυλίου πολέµου ο Μιχαήλ πέτυχε δύο µάλλον ήσσονος σηµασίας νίκες κατά των Αράβων ένας βυζαντινός στόλος λεηλάτησε τα παράλια της Συρίας, ενώ ένας βυζαντινός στρατός ερήµωσε τη Σωζόπετρα (824) και στη συνέχεια αντιµετώπισε επιτυχώς την αντεπίθεση του χαλίφη. Ο εµφύλιος πόλεµος όµως είχε εξασθενίσει στρατό και στόλο µε αποτέλεσµα οι Άραβες της Ανδαλουσίας να καταλάβουν την Κρήτη. Πιο συγκεκριµένα, Άραβες επαναστάτες έπειτα από ένα

14 αποτυχηµένο κίνηµα κατά του εµίρη της Κορδούης κατέφυγαν (περί το 815) στην Αίγυπτο. Εκεί, εκµεταλλευόµενοι την αντίθεση του Άραβα διοικητή της Αιγύπτου προς τον Αββασίδη χαλίφη αλ Μαµούν, κατέλαβαν το 818 την Αλεξάνδρεια την οποία και κράτησαν επί τρία περίπου χρόνια. Από την Αλεξάνδρεια µε αρχηγό τους τον Αµπού Χαφς (οι Βυζαντινοί, τον αποκαλούν Απόχαψ-Απόχαπα) διενεργούσαν επιδροµές στο Αιγαίο σε µια εποχή που ήταν απολύτως κατάλληλη για κάτι τέτοιο, καθώς ο στόλος των Βυζαντινών ήταν απασχοληµένος µε τον εµφύλιο πόλεµο, την επανάσταση του Θωµά που βρισκόταν σε εξέλιξη. Σε κάποια επιδροµή τους οι Άραβες προσορµίστηκαν στην Κρήτη, αποβιβάστηκαν και επιδόθηκαν σε άγρια λεηλασία. Το ο χαλίφης αλ Μαµούν ανακατέλαβε την Αίγυπτο υποχρεώνοντας τον Απόχαπα και τις δυνάµεις του να εγκαταλείψουν την Αλεξάνδρεια και να αναζητήσουν νέο τόπο εγκατάστασης. Οι βυζαντινές πηγές µας πληροφορούν ότι οι Άραβες αποβιβάστηκαν στον κόλπο της Σούδας και από εκεί προσπαθούσαν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στο εσωτερικό του νησιού. Ο Μιχαήλ φοβούµενος ότι η εγκατάσταση των Αράβων στην Κρήτη αφενός θα ανέκοπτε το θαλάσσιο εµπόριο και αφετέρου θα αύξανε τη συχνότητα των επιδροµών στα νησιά του Αιγαίου ονόµασε τον στρατηγό των Ανατολικών, Φωτεινό, στρατηγό Κρήτης και τον έστειλε στο νησί. Μετά από λίγο καιρό στις δυνάµεις του Φωτεινού προστέθηκε µια µεγάλη δύναµη υπό τις διαταγές του πρωτοσπαθαρίου Δαµιανού, κόµητος του στόλου. Η σύγκρουση µε τους Άραβες απέβη ολέθρια για τους Βυζαντινούς, ο Δαµιανός υπέκυψε κατά τη διάρκεια των συµπλοκών και ο Φωτεινός µόλις και µετά βίας σώθηκε και διέφυγε για την πρωτεύουσα. Έπειτα από αυτή τους τη νίκη οι Άραβες αποφάσισαν να ιδρύσουν µόνιµη βάση στο νησί. Η έδρα των Αράβων ονοµάστηκε Χάνδακας (η Candia των Ενετών, το σηµερινό Ηράκλειο) πιθανότατα εξαιτίας της τάφρου που οι ίδιοι κατασκεύασαν για να την προστατεύουν, και αποτέλεσε ορµητήριο για την κατάκτηση και του υπόλοιπου νησιού. Σύµφωνα µε τις βυζαντινές πηγές 29 πόλεις της Κρήτης πέρασαν στα χέρια των Αράβων διά της βίας και µόνο µία (που το όνοµά της δεν µαρτυρείται στις πηγές) παραδόθηκε και έλαβε προνόµια από τους κατακτητές, µεταξύ αυτών και τη θρησκευτική της ελευθερία. Ο Μιχαήλ απέστειλε νέο εκστρατευτικό σώµα στην Κρήτη για να αντιµετωπίσει τους Άραβες του Απόχαπις. Μία µοίρα αποτελούµενη από 70 πλοία υπό τις διαταγές του Το σηµερινό Ηράκλειο ήταν ο βυζαντινός Χάνδακας, που Κατά την πολιορκία του οχυρού Catrogiovanni από τους Άραβες

15 στρατηγού του θέµατος των Κιβυρραιωτών Κρατερού έφθασε στην Κρήτη και αρχικά κατάφερε να τους αντιµετωπίσει. Τελικά οι Βυζαντινοί αποδεκατίστηκαν καθώς δεν φρόντιζαν να παίρνουν τα στοιχειώδη µέτρα ασφαλείας τις νύχτες. Μία αιφνιδιαστική νυχτερινή επίθεση των Αράβων κατέστρεψε τον βυζαντινό στρατό. Ο Κρατερός σώθηκε την τελευταία στιγµή, όταν επιβιβάστηκε σε ένα εµπορικό πλοίο και κατάφερε να διαφύγει. Οι Άραβες τον καταδίωξαν στο Αιγαίο, τον συνέλαβαν στην Κω και τον εκτέλεσαν. Μετά την ήττα του Κρατερού ο Μιχαήλ οργάνωσε µια νέα εκστρατεία στην Κρήτη υπό τις διαταγές του στρατηγού Ωορύφα η οποία όµως και πάλι δεν είχε αποτέλεσµα. Οι ναυτικές δυνάµεις του Ωορύφα κατόρθωσαν να εκκαθαρίσουν τα µικρότερα νησιά του Αιγαίου από τους Άραβες πειρατές αλλά όχι την Κρήτη. Οι Άραβες στη Σικελία Το 826 µια επανάσταση ξέσπασε στη Σικελία. Σύµφωνα µε τις βυζαντινές πηγές, για ασήµαντη αφορµή, ο διοικητής του βυζαντινού στόλου στο νησί ο τουρµάρχης Ευφή- µιος κατέλαβε από τη θάλασσα τις Συρακούσες και αφού συγκρούστηκε στην Κατάνη µε τον στρατηγό του θέµατος Σικελίας, Φωτεινό, τον οποίο κατατρόπωσε και σκότωσε, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Το γεγονός δεν έγινε δεκτό µε µεγάλο ενθουσιασµό από τους πιστούς στον αυτοκράτορα στρατηγούς οι οποίοι στη συνέχεια συγκρούστηκαν µε τον Ευφήµιο, τον νίκησαν και ανακατέλαβαν τις Συρακούσες. Το 827 ο Ευφήµιος κατέφυγε στον ανεξάρτητο εµίρη του Καϊρουάν της βόρειας Αφρικής, ζήτησε βοήθεια αλλά και αναγνώριση του αυτοκρατορικού του τίτλου µε αντάλλαγµα να πληρώνει φόρο υποτελείας στον εµίρη όταν η περιπέτεια θα τελείωνε αισίως. Τον Ιούνιο του 827 ο εµίρης µε πεζούς, 700 ιππείς και περίπου 100 πλοία, τα οποία συνέπλευσαν µε τον στόλο του Ευφήµιου, αποβιβάστηκαν στα Μέγαρα της Σικελίας. Εκεί συγκρούστηκαν µε τους Βυζαντινούς στρατηγούς, τους πιστούς στον αυτοκράτορα και τους νίκησαν. Στη συνέχεια κινήθηκαν κατά των Συρακουσών τις οποίες και πολιόρκησαν. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ, που όντας απασχοληµένος στην Ανατολή αδυνατούσε να προσέλθει στη Σικελία, ζήτησε βοήθεια από τον δούκα της Βενετίας Ιουστινιανό, ο οποίος ανταποκρίθηκε αποστέλλοντας µοίρα του βενετικού στόλου. Ενώ η πολιορκία βρισκόταν σε εξέλιξη και οι πολιορκηµένοι είχαν αρχίσει να εξαντλούνται, λοιµός ενέσκηψε στο στρατόπεδο των Αράβων προκαλώντας µεγάλες απώ-

16 λειες. Ταυτόχρονα έφθασε από την Κωνσταντινούπολη αυτοκρατορικός στόλος που πολιόρκησε τους Άραβες,ενώ κυκλοφόρησε η φήµη ότι σύντοµα έµελλε να αφιχθεί µία ακόµα µοίρα στόλου από τη Βενετία. Οι Άραβες τότε υποχώρησαν από τις Συρακούσες στη βυζαντινή πόλη Μέναινο, η οποία παραδόθηκε αµαχητί. Από εκεί οι Άραβες κατέλαβαν τον Ακράγαντα και οργάνωσαν επίθεση εναντίον του οχυρού Castrogiovanni κατά την οποία σκοτώθηκε ο Ευφήµιος δίνοντας στην ουσία τέλος στον εµφύλιο χαρακτήρα της διαµάχης. Προς το παρόν η Σικελία έµεινε στα χέρια των Βυζαντινών καθώς ο αυτοκρατορικός στόλος εκδίωξε προσωρινά τους Άραβες από το νησί. Έτσι είχαν τα πράγµατα όταν ο Μιχαήλ πέθανε από ασθένεια των νεφρών το φθινόπωρο του 829. Η βασιλεία του Θεόφιλου ( ) Ο γιος του Μιχαήλ, Θεόφιλος, ήταν 16 χρονών όταν ανέλαβε τη διοίκηση της αυτοκρατορίας µαζί µε τη µητριά του Ευφροσύνη. Γιος του Μιχαήλ από τον πρώτο του γάµο, είχε γεννηθεί στο Αµόριο, είχε ζήσει χρόνια στην Κωνσταντινούπολη και από την άνοιξη του 821 είχε ανακηρυχθεί συναυτοκράτορας. Σε αντίθεση µε τον πατέρα ήταν µορφωµένος καθώς είχε µαθητεύσει για χρόνια κοντά στον Ιωάννη Γραµµατικό. Κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας ο λόγιος Ιωάννης, ο µετέπειτα πατριάρχης Ιωάννης Ζ (837-43), είχε κατορθώσει όχι µόνο να εκπαιδεύσει τον αυτοκράτορα αλλά και να τον καταστήσει φανατικό εικονοµάχο µε ενδιαφέρον και άποψη για τα θεολογικά ζητήµατα. Παρότι κράτησε σκληρή στάση απέναντι στους εικονολάτρες, γεγονός που δεν συνέβαλε ιδιαίτερα στην υστεροφηµία του, ο Θεόφιλος ήταν υπόδειγµα µονάρχη καθώς ενδιαφερόταν εξίσου για τα εντός αλλά και για τα εκτός συνόρων προβλήµατα του κράτους του, για τα θρησκευτικά θέµατα, για την οικονοµία, την απόδοση της δικαιοσύνης, αλλά και για τον στρατό και την αναδιοργάνωση του. Οι πηγές αναφέρουν ότι σε εβδο- µαδιαία βάση ο αυτοκράτορας περιδιάβαινε τις αγορές της πόλης για να επιτηρεί την πορεία των συναλλαγών και να ακούει προσωπικά τα παράπονα των υπηκόων του, ήταν πολύ ευαίσθητος στα θέµατα δικαιοσύνης και, παρότι δεν έχει σωθεί νοµοθετικό του έργο, είναι γνωστό ότι συνήθιζε να δικάζει αυτοπροσώπως και να νοµοθετεί. Από πολύ νωρίς σχεδίασε και έθεσε σε εφαρµογή ένα πολύ φιλόδοξο οικοδοµικό πρόγραµµα στο πλαίσιο του οποίου ανανέωσε τα ενάλια τείχη της Κωνσταντινούπολης και οικοδόµη- Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος µε τον δάσκαλό του και µετέπειτα Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος µε τη συνοδεία του ακούει τα παρά-

17 σε λαµπρά καινούργια κτίρια. Περί το 834 ο αυτοκράτορας κόσµησε το δωµάτιο του θρόνου µε χρυσά όργανα που έπαιζαν µουσική κατά τη διάρκεια υποδοχής των ξένων πρέσβεων, µε µηχανικά χρυσά λιοντάρια που έβγαζαν βρυχηθµούς και µε ένα χρυσό πλατάνι κοσµηµένο µε χρυσά πουλιά που κελαηδούσαν. Λίγο αργότερα προσέθεσε στο Ιερό Παλάτιο νέα διαµερίσµατα τα οποία επένδυσε µε µάρµαρα και µωσαϊκά. Στην εποχή του Θεόφιλου γέµισαν µε χρήµατα τα αυτοκρατορικά ταµεία. Ο αυτοκράτορας ακολούθησε µια ιδιότυπη για την εποχή νοµισµατική πολιτική φροντίζοντας να κοπούν πολλά χάλκινα νοµίσµατα (φόλλεις) τα χάλκινα νοµίσµατα χαµηλής αξίας ήταν το κύριο µέσο συναλλαγών εντός και εκτός της βυζαντινής επικράτειας. Οι ειδικοί µελετητές έχουν διατυπώσει την υπόθεση ότι ο αυτοκράτορας στην προσπάθειά του να ενισχύσει σταδιακά τις τοπικές οικονοµίες έθεσε σε λειτουργία και νέα επαρχιακά νοµισµατοκοπεία. Στην προσωπική του ζωή ο Θεόφιλος υπήρξε υπόδειγµα, γεγονός που τεκµαίρεται από τον τρόπο µε τον οποίο οι µάλλον εχθρικές προς το πρόσωπό του χρονικογραφικές πηγές καταγράφουν τη µία και µοναδική εκτός γάµου περιπέτειά του αναγνωρίζοντας την ακεραιότητα του χαρακτήρα του. Ο αυτοκράτορας παντρεύτηκε το 830 µε τη µεσολάβηση της µητριάς του Ευφροσύνης, η οποία, καθώς µαρτυρούν οι πηγές, οργάνωσε για τον πρόγονό της µία τελετή επιλογής νύφης παρόµοια µε εκείνη που η γιαγιά της, η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, είχε οργανώσει για τον γιο της Κωνσταντίνο ΣΤ. Ο αυτοκράτορας προσέφερε ένα χρυσό µήλο σε µία από τις πολλές υποψήφιες νύφες που βρίσκονταν συγκεντρωµένες σε µια αίθουσα του παλατιού. Η τυχερή στην περίπτωση του Θεόφιλου ήταν η εικονόφιλη Θεοδώρα. Η εικονόφιλη Ευφροσύνη, που µετά τον γάµο του Θεόφιλου αποσύρθηκε σε µοναστήρι, πιθανότατα είχε συνηγορήσει υπέρ µιας εικονόφιλης νύφης. Σύµφωνα µε ένα διαδεδοµένο αλλά αµφισβητούµενης αξιοπιστίας θρύλο, ο Θεόφιλος καταρχάς είχε δείξει προτίµηση στην Κασσιανή, τη µετέπειτα γνωστή υµνογράφο, η οποία όµως αποδείχθηκε υπερβολικά πνευµατώδης και ετοιµόλογη για εκείνον. Το περιστατικό µε την Κασσιανή είναι λίγο έως πολύ γνωστό: ο αυτοκράτορας πλησίασε την Κασσιανή πιθανώς µε σκοπό να της δώσει το χρυσό µήλο λέγοντάς της «ἐκ γυναικός ἐρρύη τά φαῦλα» και η µορφωµένη γυναίκα του απάντησε «ἐκ γυναικός πηγάζει τά κρείττονα», αποσβολώνοντάς τον. Μικρογραφία από χειρόγραφο της Καινής Διαθήκης (12ος αιώ- Χάλκινο νόµισµα (φόλλις) του αυτοκράτορα Θεόφιλου στην Οι άγιοι Θεόδωρος και Θεοφάνης, οι λεγόµενοι «Γραπτοί αδελ-

18 Η θρησκευτική πολιτική του Θεόφιλου Με πρότυπό του τον Λέοντα Ε τον Αρµένιο και δάσκαλο τον Ιωάννη τον Γραµµατικό ο Θεόφιλος δεν µπορούσε παρά να είναι εικονοµάχος. Όταν στις αρχές της βασιλείας του πληροφορήθηκε ότι µεταξύ των εικονόφιλων κυκλοφορούσε ένα κείµενο που προέλεγε επικείµενο θάνατό του συνέλαβε και τιµώρησε τον φερόµενο ως συγγραφέα του κειµένου, τον εικονόφιλο µοναχό Μεθόδιο, αλλά και τον εκθρονισµένο επίσκοπο Σάρδεων, ο οποίος υπέκυψε στα τραύµατά του. Από τούδε και στο εξής ο Θεόφιλος αντιµετώπιζε τους εικονολάτρες µε φανερή εχθρότητα και έκανε προσπάθειες για την αναζωπύρωση του εικονοµαχικού κινήµατος. Σε αυτό το πλαίσιο συγκάλεσε εκκλησιαστική σύνοδο για να επαναεπιβεβαιώσει τα πορίσµατα της εικονοµαχικής συνόδου του 815, διέταξε να φυλακιστούν και να βασανιστούν εικονολάτρες ηγέτες, έχρισε (837) πατριάρχη τον εικονοµάχο Ιωάννη Γραµµατικό και διέταξε την καταστροφή των εικόνων. Ακόµα θύµωσε πολύ όταν ανακάλυψε ότι η µητριά του Ευφροσύνη, που είχε από τις αρχές της βασιλείας του αποσυρθεί σε µοναστήρι, ήταν οπαδός της λατρείας των εικόνων, όπως άλλωστε και η γυναίκα του Θεοδώρα αλλά και οι κόρες του που είχαν την ευκαιρία να προσκυνούν τις εικόνες όταν επισκέπτονταν τη γιαγιά τους. Ο Θεόφιλος απαγόρευσε αυστηρά στις µικρές να επισκέπτονται την εικονόφιλη αυτοκράτειρα. Η σκληρότερη πράξη που η ιστορία του καταλογίζει είναι η πρωτότυπη τιµωρία που επέβαλε στους εικονολάτρες αδελφούς Θεόδωρο και Θεοφάνη, τους επονοµαζόµενους Γραπτούς, στα µέτωπα των οποίων διέταξε να χαραχτούν ιαµβικοί στίχοι µε εικονοµαχικό περιεχόµενο. Αββασίδες Χαλίφες κατά την περίοδο ( ) Αλ-Μαρούν: Αλ-Μουτασίµ: Αλ-Βατίκ: Αλ-Μουταβάκιλ:

19 Ο Θεόφιλος και οι Άραβες Τα προβλήµατα που ο Θεόφιλος είχε να αντιµετωπίσει σε σχέση µε τους Άραβες σχετίζονταν µε την ανακατάληψη της Κρήτης, την προστασία του µικρασιατικού συνόρου αλλά και µε τις αραβικές επιδροµές στη Σικελία. Η κατάσταση στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας ήταν σχετικώς ήσυχη για αρκετά χρόνια αφού οι Άραβες του αββασιδικού χαλιφάτου αντιµετώπιζαν εσωδυναστικά προβλήµατα. Αυτά προσπάθησε να εκµεταλλευτεί ο αυτοκράτορας µόλις ανέβηκε στον θρόνο και το 831 µαζί µε τον δοµέστικο των Σχολών Μανουήλ τον Αρµένιο νίκησε τους Άραβες επιδροµείς στο θέµα των Αρµενιακών και γιόρτασε έναν θρίαµβο. Αυτό ωστόσο προκάλεσε τους Άραβες να επιτεθούν στο θέµα Ανατολικών και να νικήσουν εκεί τον αυτοκράτορα. Το 832 ο αλ Μαµούν εισέβαλε στην Καππαδοκία περιφρονώντας την προσπάθεια του Θεόφιλου να συνάψει ειρήνη. Ο αυτοκράτορας µε στρατό έσπευσε να τον αντιµετωπίσει και υπέστη µία νέα ήττα. Μια δεύτερη αίτηση των Βυζαντινών για ειρήνη αγνοήθηκε και το 833 οι Άραβες άρχισαν να χτίζουν στρατιωτική βάση στη βυζαντινή πλευρά του όρους Ταύρος. Ο χαλίφης τότε ανακοίνωσε τα σχέδιά του να δηµιουργήσει µια αλυσίδα από φρούρια που θα έφθαναν µέχρι την Κωνσταντινούπολη. Στην αρχή του καλοκαιριού του 833 ο αλ Μαµούν, αγνοώντας τις επανειληµµένες εκκλήσεις του Θεόφιλου για ειρήνη, µετέβη στην Καππαδοκία µε πολυάριθµο στρατό. Ο ξαφνικός θάνατός του όµως τον Αύγουστο του ίδιου έτους, σήµανε το τέλος των εχθροπραξιών ο αδελφός και διάδοχός του, χαλίφης αλ Μουτασίµ, αποφάσισε να καταστρέψει τη βάση που είχε δηµιουργήσει ο προκάτοχός του και να αποσύρει τον αραβικό στόλο αφού χρειαζόταν χρόνο για να εδραιώσει τη θέση του στο χαλιφάτο. Τον επόµενο χειµώνα (833-4) ο στρατός του αλ Μουτασίµ κατατρόπωσε µερικούς από τους Χουραµίτες, αποστάτες υπηκόους του από τη δυτική Περσία, αιχµαλωτίζοντας, σκοτώνοντας ή εκτοπίζοντάς τους. Από αυτούς άντρες κατέφυγαν µέσω της Αρµενίας στα βυζαντινά εδάφη, όπου, αφού βαπτίστηκαν χριστιανοί, υποσχέθηκαν να προσφέρουν στρατιωτικές υπηρεσίες στον αυτοκράτορα. Ως αντάλλαγµα ο αρχηγός τους πήρε το χριστιανικό όνοµα Θεόφοβος, το αξίωµα του πατρικίου και την αδελφή του αυτοκράτορα (κατ άλλους της αυτοκράτειρας) σε γάµο. Ο αυτοκράτορας ενέταξε τους Χουραµίτες σε νέα στρατιωτικά σώµατα, τις γνωστές και ως περσικές τούρµες, Έντονη εισροή µουσουλµανικών στοιχείων στην βυζαντινή

20 τα οποία διέσπειρε στα θέµατα ενώ µε ένα αυτοκρατορικό διάταγµα (έδικτο) ζήτησε χήρες και άγαµες γυναίκες από οικογένειες στρατιωτικών να παντρευτούν αυτούς τους Πέρσες. Την ίδια χρονιά (833) ο Θεόφιλος ανταποκρίθηκε στην έκκληση των γειτόνων και φίλων της αυτοκρατορίας, τουρκοφώνων Χαζάρων, αποστέλλοντας Βυζαντινούς αρχιτέκτονες για να οικοδοµήσουν στις εκβολές του ποταµού Δούναβη το οχυρό Σάρκελ οι ανακατατάξεις στις µεγάλες βορειοανατολικές πεδιάδες της Ευρώπης και οι µετακινήσεις προς τα νότια νοµαδικών λαών ανάγκασαν Βυζάντιο και Χαζαρία να ενισχύσουν την άµυνά τους στην περιοχή της Κριµαίας. Το 835 ο Θεόφιλος έστειλε έναν στόλο στη Σικελία να αντιµετωπίσει τους εκεί Άραβες µε οικτρά αποτελέσµατα το µεγαλύτερο µέρος του στόλου υποδουλώθηκε στους εχθρούς. Οι Άραβες είχαν καταπλεύσει εκεί το 830 από την Αίγυπτο αλλά και την Ισπανία µε περίπου 300 καράβια. Και οι µεν Άραβες της Ισπανίας είχαν έπειτα από λίγο αναχωρήσει από το νησί αφού αποδεκατίστηκαν από επιδηµία που έπληξε το στρατόπεδό τους καθώς πολιορκούσαν τα βυζαντινά οχυρά. Οι Αγλαβίδες Άραβες της Αιγύπτου όµως έµειναν στο νησί δηµιουργώντας ποικίλα προβλήµατα. Ο Άραβας χαλίφης αλ Μαµούν δέχεται την πρεσβεία των Βυζα- Δοµέστικος των Σχολών Διοικητής του τάγµατος των Σχολών (scholae palatinae), της αυτοκρατορικής δηλαδή φρουράς. Σύµφωνα µε τους βυζαντινούς καταλόγους αξιωµάτων (notitiae dignitatum) η φρουρά, που ως θεσµός εµφανίστηκε στα χρόνια του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου Α υπό τις διαταγές του µαγίστρου των θείων οφικίων (magister officiorum), είχε πέντε τµήµατα στη Δύση και επτά στην Ανατολή, επανδρωµένα µε 500 στρατιώτες το καθένα. Στα µέσα του 5ου αιώνα οι Σχολές δεν µετείχαν πλέον ενεργά στους πολέ- µους. Χρησιµοποιούνταν µόνο κατά τη διάρκεια των τελετών καθώς η προστασία του αυτοκράτορα είχε ανατεθεί στο σώµα των εξκουβιτόρων. Έως τα µέσα του 8ου αιώνα τα τάγµατα των Σχολών της Ανατολής που έδρευαν στην Κωνσταντινούπολη, εξακολουθούσαν να είναι στρατεύµατα παρέλασης, παρά τις προσπάθειες του Ιουστινιανού Α (527-65) να τα εντάξει στον µάχιµο στρατό. Τελικά ο Κωνσταντίνος Ε (741-75) έθεσε τα τάγµατα υπό τις διαταγές του δοµεστίκου των Σχολών και τα κατέστησε από τα πλέον αξιόµαχα στρατιωτικά σώµατα της αυτοκρατορίας.

21 Το 837 ο Θεόφιλος αποφάσισε να επιτεθεί κατά του χαλιφάτου καθώς η πλειονότητα του αραβικού στρατού ήταν απασχοληµένη σε επιθέσεις κατά των Χουραµιτών στο Αζερµπαϊτζάν. Με τον Θεόφοβο και τους εκχριστιανισµένους Χουραµίτες του, τον δο- µέστικο των Σχολών Μανουήλ και τα τάγµατα ο Θεόφιλος µε στρατό εκστράτευσε κατά των Αράβων. Πέρασε τον Αντίταυρο, ερήµωσε τη Σωζόπετρα (Ζάπετρα) και τα Σαµόσατα, πήρε χρήµατα και αιχµαλώτους από τη Μελιτηνή, η οποία παραδόθηκε χωρίς αντίσταση και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου τέλεσε µεγαλοπρεπή θρίαµβο. Την ίδια εποχή ο στρατός του χαλίφη αλ Μουτασίµ απέτυχε τελικά να εκδιώξει τους τελευταίους Χουραµίτες από το Ατζερµπαϊτζαν πολλοί από τους οποίους κατέφυγαν στην αυτοκρατορία µε σκοπό να συναντήσουν τους πατριώτες τους και εντάχθηκαν στις περσικές τούρµες. Την άνοιξη του 838 ο αυτοκράτορας έστειλε τον γαµπρό του, τον στρατηγό Αλέξιο Μωσηλέ, στη Σικελία για να πολεµήσει τους Άραβες. Αυτός επανειληµµένα επιβλήθηκε στους εχθρούς και τους υποχρέωσε να λύσουν την πολιορκία του Κεφαλουδίου. Όµως, καθώς λίγο αργότερα ανακλήθηκε από τον Θεόφιλο, δεν πρόλαβε να σταθεροποιήσει την κατάσταση στη Σικελία. Στις αρχές του καλοκαιριού του ιδίου έτους ο αλ Μουτασίµ κινήθηκε εναντίον της αυτοκρατορίας από δύο διαφορετικούς δρόµους, µέσω των Κιλίκιων πυλών και µέσω του περάσµατος της Μελιτινής µε και µε στρατό αντίστοιχα. Στόχος των Αράβων ήταν το Αµόριο, η µεγαλύτερη πόλη της Ανατολίας και γενέτειρα του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Ο αυτοκράτορας άφησε µια µεγάλη φρουρά µε επικεφαλής τον στρατηγό Αέτιο να υπερασπίζεται την πόλη και ο ίδιος µε τον Θεόφοβο, τον Μανουήλ και µε περίπου χιλιάδες άνδρες κινήθηκε για να αντιµετωπίσει µια αραβική δύναµη που από την Αρµενία έφθασε στην περιοχή της Άγκυρας. Στις 22 Ιουλίου του 838 Βυζαντινοί και Άραβες συγκρούστηκαν κοντά στη Δαζιµώνα. Έπειτα από σκληρή µάχη οι Άραβες επικράτησαν και διέλυσαν τον στρατό των Βυζαντινών. Ο Θεόφιλος, όταν µετά βίας διασώθηκε, αποφάσισε να επιστρέψει στην πρωτεύουσα για να διαψεύσει τις φήµες που τον ήθελαν νεκρό, αλλά και για να αποτρέψει µια συνωµοσία που βρισκόταν σε εξέλιξη και προετοίµαζε την ανάρρηση του Θεόφοβου στον θρόνο. Το Αµόριο έπεσε στα χέρια των Αράβων έπειτα από σύντοµη πολιορκία και καταστράφηκε ολοσχερώς. Σύµφωνα µε τις µαρτυρίες των βυζαντινών πηγών σφαγιάστηκαν Αναθηµατική επιγραφή της εποχής του αυτοκράτορα Θεόφιλου

22 τουλάχιστον οι µισοί από τους ανθρώπους κατοίκους, πρόσφυγες, στρατιώτες που εκείνη την εποχή βρέθηκαν στην πόλη. Ο Θεόφιλος προσπάθησε να εξαγοράσει από τους κατακτητές τους αιχµαλώτους του Αµορίου και να συνάψει ειρήνη µε τον αλ Μουτασίµ, ο οποίος όµως απέρριψε την πρόταση του αυτοκράτορα καθώς ετοιµαζόταν να βαδίσει πλέον κατά της Κωνσταντινούπολης. Τα σχέδια του χαλίφη γι αυτή την επιχείρηση δεν τέθηκαν ποτέ σε εφαρµογή καθώς φήµες για συνωµοσία εναντίον του τον ανάγκασαν να επιστρέψει εσπευσµένα στη Συρία. Την ίδια εποχή ο Θεόφοβος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τα στρατεύµατά του, τις περσικές τούρµες, στη Σινώπη του Πόντου. Στα τέλη του 839 ο Θεόφιλος οδήγησε τον αυτοκρατορικό στρατό κατά των επαναστατών του Θεόφοβου στη Σινώπη και κατόρθωσε να έρθει σε συµφωνία µαζί τους. Οι Πέρσες µετατράπηκαν τότε σε κανονικούς θεµατικούς στρατιώτες και διαµοιράστηκαν στα υπάρχοντα αλλά και στα καινούργια θέµατα, ενώ ο Θεόφοβος ήρθε κρυφά σε επαφή µε τον αυτοκράτορα και γύρισε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ύστερα από λίγα χρόνια δολοφονήθηκε, µάλλον κατ εντολή του Θεόφιλου, για να µην απειλήσει ποτέ ξανά τον θρόνο. Το 840 οι Άραβες που επιτέθηκαν στην κλεισούρα της Καππαδοκίας είχαν ανυπολόγιστες απώλειες µετά τη σύγκρουσή τους µε τους Πέρσες που υπερασπίζονταν την περιοχή. Για να ανταµείψει τους νικητές ο Θεόφιλος πιθανώς αναβάθµισε την Καππαδοκία και τη µετέτρεψε από κλεισούρα σε θέµα. Την άνοιξη του 841 οι Άραβες επιτέθηκαν ξανά στην Καππαδοκία, συγκρούστηκαν µε τον ντόπιο στρατό που τους απώθησε µέσω των πυλών της Κιλικίας και τους νίκησε τελικά στην αραβική πλευρά της. Αυτό το καλοκαίρι άλλοι Άραβες που επιχείρησαν επιδροµή κατά της κλεισούρας του Χαρσιανού συγκρούστηκαν µε τα ντόπια στρατεύµατα και απωθήθηκαν µέσω του περάσµατος της Μελιτηνής. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους Άραβες επιδροµείς από την Κρήτη οι οποίοι κατέπλευσαν κοντά στη Μίλητο, στο θέµα Θρακησίων, κατατροπώθηκαν από τους στρατιώτες του θέµατος. Και ήταν µάλλον η πρώτη φορά που θεµατικοί στρατοί προάσπισαν τα εδάφη τους χωρίς πρόβληµα. Παρότι τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Θεόφιλου οι Άραβες αντιµετωπίστηκαν µε επιτυχία από τους θεµατικούς στρατούς στην Ανατολή, ο ίδιος ο αυτοκράτορας, µε την υγεία του κλονισµένη, δεν κατόρθωσε να ηγηθεί των στρατιωτικών επιχειρήσεων, όπως δεν κατόρθωσε και να αποτρέψει την επέκταση των Αράβων στο δυτικό Η κατάληψη του Αµορίου από τους Άραβες το 838 σε µικρο- Μεταξωτό ύφασµα, πιθανόν από κωνσταντινουπολίτικο εργα-

23 σύνορο, στο µέτωπο της Σικελίας. Από το 833 έως και το 842 ο Θεόφιλος απέστειλε τέσσερις συνολικά πρεσβείες προς τους χριστιανούς της Δύσης ζητώντας στρατιωτική ενίσχυση για την αντιµετώπιση των Αράβων στη Σικελία. Οι δύο πρώτες, του 833 και του 839 αντίστοιχα, εστάλησαν προς τον Φράγκο Άγιο Ρωµαίο αυτοκράτορα της Δύσης, Λουδοβίκο Α Ευσεβή, η τρίτη, του 840, προς τον δόγη της Βενετίας Πέτρο (Petrus Trandenicus, ), και η τελευταία, του 842, στον διάδοχο του Λουδοβίκου Ευσεβούς, Λοθάριο Α (840-55). Καµία από αυτές δεν είχε αποτέλεσµα οι µοναδικοί που ανταποκρίθηκαν στην έκκληση ήταν οι Βενετοί που απέστειλαν σε βοήθεια µικρή µοίρα στόλου, η οποία ηττήθηκε κατά κράτος από τους Άραβες έξω από τον Τάραντα. Ατελέσφορη ήταν τέλος και η πρεσβεία που για τον ίδιο σκοπό εστάλη από την Κωνσταντινούπολη στον Άραβα ηγεµόνα της Ισπανίας, Αµπτ αλ Ραχµάν Β (822-52), ορκισµένο εχθρό του χαλίφη αλ Μουτασίµ. Από το 840 και έως το 842, έτος θανάτου του Θεόφιλου, η Σικελία αλλά και τµήµα της Ιταλίας, τα παράλια δηλαδή της Καλαβρίας και της Απουλίας, πέρασαν στην εξουσία των Αράβων. Επιστολή σε πάπυρο του Θεόφιλου Α που εστάλη στον καρο- Βυζάντιο και Βούλγαροι στα χρόνια του Θεόφιλου Το 836 ο Θεόφιλος απέστειλε στη Βουλγαρία στόλο για να φέρει πίσω στην αυτοκρατορία Βυζαντινούς αιχµαλώτους (κατ άλλους ) που επαναστάτησαν έπειτα από 20 χρόνια υποχρεωτικής διαβίωσης στη Βουλγαρία. Ήταν µερικοί από εκείνους που είχε οδηγήσει από την Αδριανούπολη στον δρόµο της αιχµαλωσίας ο Βούλγαρος ηγεµόνας Κρούµος το 814. Το 837, όταν οι Βούλγαροι επιτέθηκαν στη Θράκη εκδικούµενοι για τη φυγή των αιχµαλώτων, ο αυτοκράτορας απέστειλε εναντίον τους στρατεύµατα υπό την ηγεσία του γαµπρού του, Αλεξίου Μωσηλέ. Μετά τη νίκη των Βυζαντινών ο Βούλγαρος ηγεµόνας Πρεσιάµ (836-52) συµφώνησε να ανανεώσει την τριακονταετή ειρήνη, η οποία είχε συναφθεί µεταξύ Βυζαντίου και Βουλγάρων το 815 για 10 ακόµα χρόνια. Οι ανακατατάξεις στον βυζαντινό στρατό και στην επαρχιακή διοίκηση Οι µεταβολές που επήλθαν στους θεµατικούς στρατούς την εποχή του Θεόφιλου επηρέασαν έως έναν βαθµό και την οργάνωση των ίδιων των θεµάτων. Η ένταση των Χουραµιτών αλλά και των Βυζαντινών αιχµαλώτων από τη Βουλγαρία στις τάξεις του Ο διάδοχος του Λουδοβίκου Α του Ευσεβούς, Λοθάριος Α, από