Προσέγγιση των τάσεων εξέλιξης του πολεοδομικού ιστού των ελληνικών πόλεων

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Προσέγγιση των τάσεων εξέλιξης του πολεοδομικού ιστού των ελληνικών Ερευνητική εργασία Σολιοπούλου Αθηνά Επιβλέπων: Καϊμάρης Δημήτριος Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2014

2 Η ερευνητική εργασία με τίτλο «Προσέγγιση των τάσεων εξέλιξης του πολεοδομικού ιστού των ελληνικών» εκπονήθηκε από τη φοιτήτρια του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Σολιοπούλου Αθηνά. Η εκπόνηση της εργασίας γίνεται στα πλαίσια ολοκλήρωσης των προπτυχιακών σπουδών, ενώ την ευθύνη για το περιεχόμενο, τις πηγές και τις αναφορές που χρησιμοποιούνται φέρει αποκλειστικά η υπογράφουσα/ συγγραφέας της εργασίας. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 4 Summary... 5 Εισαγωγή... 7 Κεφάλαιο 1 ο. Βασικές Έννοιες... 8 Κεφαλαιο 2 ο. Αρχαία Ελλάδα Κλασική περίοδος...11 Γενικά τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία...11 Το Ιπποδάμειο σύστημα...13 Η ιδανική πόλη κράτος του Πλάτωνα...15 Τα συμβολικά - θρησκευτικά στοιχεία της ελληνικής πολεοδομίας...16 Παραδείγματα...17 Κεφαλαιο 3 ο. Ρωμαϊκοί χρόνοι...22 Διαφορές ανάμεσα στη Ρωμαϊκή και Κλασική περίοδο...24 «Ετρουσκική» έννοια της πόλης...25 Χαρακτηριστικά των κυρίως Ρωμαϊκών...26 Παραδείγματα...28 Κεφαλαιο 4 ο. Βυζαντινοί χρόνοι...30 Πρωτοβυζαντινή εποχή...30 Μεσοβυζαντινή και Υστεροβυζαντινή περίοδος...33 Το παράδειγμα της Κωνσταντινούπολης...36 Αγροτικοί οικισμοί...39 Κεφαλαιο 5 ο. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας...40 Πρώιμη Τουρκοκρατία...40 Οικισμοί στα ορεινά καταφύγια...43 Όψιμη Τουρκοκρατία 18 ος 19 ος αι Πρώτη περίοδος ( )...45 Δεύτερη περίοδος ( )...50 Κεφαλαιο 6 ο. Σύγχρονη Ελλάδα: 20 ος αιώνας Παραδείγματα...67 Συμπεράσματα...76 Παράρτημα...83 Βιβλιογραφία

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα ερευνητική εργασία πραγματοποιείται μία προσπάθεια προσδιορισμού των διαχρονικών τάσεων εξέλιξης του πολεοδομικού ιστού των ελληνικών, με χρονολογική σειρά από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή. Η μορφή της πόλης, περνώντας μέσα από διάφορες φάσεις της ιστορίας της, προσαρμόστηκε αντίστοιχα κάθε φορά στις απαιτήσεις της εκάστοτε εποχής. Στόχος της εργασίας είναι, μέσω αυτής της διαδικασίας, να επιτευχθεί η ερμηνεία της σχέσης ανάμεσα στην πόλη και τον άνθρωπο, ερμηνεύοντας τις ανάγκες και τις δυναμικές που κυριαρχούν μέσα σε αυτή. Στο πρώτο κεφάλαιο ορίζονται κάποιες βασικές έννοιες, όπως ο οικισμός και η πόλη, καθώς επίσης, γίνεται αναφορά στις πρώτες μορφές συγκεντρωμένης δραστηριότητας των ανθρώπων στους προϊστορικούς χρόνους. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την Κλασική περίοδο και την αρχαία Ελλάδα. Αρχικά, προσδιορίζονται τα γενικότερα τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία του χώρου, ενώ παράλληλα αναλύεται η μορφή του Ιπποδάμειου συστήματος των που πρωτοεμφανίστηκε εκείνη την εποχή. Ακόμη, περιγράφεται η ιδανική πόλη του Πλάτωνα και γίνεται αναφορά στα συμβολικά στοιχεία που κυριαρχούσαν στην ελληνική πολεοδομία. Το τρίτο κεφάλαιο περιλαμβάνει του Ρωμαϊκούς χρόνους και τα κύρια χαρακτηριστικά των αυτής της εποχής. Επιπροσθέτως, αναλύεται η έννοια της πόλης, όπως αυτή είχε εξελιχθεί μέσω της ετρουσκικής αντίληψης, και συγκρίνεται παράλληλα με τα χαρακτηριστικά της Κλασικής εποχής. Στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η Βυζαντινή πόλη μέσω των διάφορων φάσεων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αντίστοιχα στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύονται οι μορφές των την εποχή της Τουρκοκρατίας, ακολουθώντας μία διάκριση ανάμεσα στην πρώιμη και όψιμη περίοδο. Στο σημείο αυτό, πραγματοποιείται ένας διαχωρισμός ανάμεσα σε πόλεις της νότιας και βόρειας Ελλάδας, λόγω των διαφορετικών χρονικών στιγμών απελευθέρωσής τους, γεγονός που τους προδίδει και διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά. 4

5 Το τελευταίο, έκτο, κεφάλαιο του κύριου μέρους της εργασίας, αφορά τις σύγχρονες πόλεις του 20 ου αιώνα. Στο κεφάλαιο αυτό, παρουσιάζονται μέσω κάποιων παραδειγμάτων, οι αναδιαρθρώσεις του αστικού ιστού των στα πλαίσια του γενικότερου εκσυγχρονισμού της εποχής. Στο τελευταίο μέρος της εργασίας αναπτύσσονται κάποια βασικά συμπεράσματα, που αντιστοιχούν κυρίως σε μορφολογικές και τυπολογικές παρατηρήσεις πάνω στις δομές των. SUMMARY In the following research paper there is an attempt in order to determinate the temporal evolution trends of the urban fabric of Greek cities, starting from ancient times to the most recent and modern ones. Each era formed the city by adapting in respective the needed requirements. Through this process, the aim of this paper is to demonstrate the interaction between city and people, interpreting the needs and dynamics that prevail in it. The first chapter focuses on basic concepts in order to provide the reader with definitions including settlement and town and giving references to the early forms of the concentrated human activity in the prehistoric settlements. The second chapter deals with the Classical period and the ancient Greece. Initially, there is an attempt to identify the general typological and morphological features of surface is made, while in parallel the Hippodamus grid-plan system of cities that that were created at that time is described. Furthermore, the chapter develops the ideal city of Plato and makes a reference to symbolic elements that dominated the Greek urbanism. The third chapter includes the Roman times and the main features of the cities of this era. Additionally, the concept of the city is being analyzed through the Etruscan culture and compared with the characteristics of the Classical era. In the fourth chapter, the Byzantine city is described through various phases of the Byzantine Empire. To continue with, the fifth chapter concludes the form cities during the Ottoman era, following a distinction between early and late season. At 5

6 this point, the cities of the southern and northern Greece are distinguished in proportion to the period of their liberation. The last chapter of the main part of this paper concerns the modern cities in the 20th century. In this chapter, the restructuring of the urban fabric is presented through examples, within the overall modernization of this era. In order to finish with the evolution path of the cities, there is a number of observations that take place on the main morphological and typological definitions. 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η οργάνωση των, από την αρχαιότητα ακόμη, διαδραμάτιζε πολύ ιδιαίτερο ρόλο και στην οργάνωση των κοινωνιών. Για αιώνες, η ύπαρξη δημόσιων χώρων, για παράδειγμα, αποτελούσε αφορμή για κοινωνικοποίηση των πολιτών. Η κοινωνική σημασία των χωρικών μορφών και η άρρηκτη σχέση μεταξύ ανθρώπου και πόλης στους αιώνες, φανερώνει την ιδιότητα της δεύτερης να λειτουργεί ως φυσικός οργανισμός, να μεταλλάσσεται και να προσαρμόζεται σύμφωνα με τις εκάστοτε συνθήκες. Αυτό πραγματεύεται και η παρούσα ερευνητική εργασία. Αυτή ακριβώς η δυναμική φύση των απασχόλησε και αποτέλεσε σημείο αναφοράς ήδη από πολύ παλαιότερους χρόνους. Στη μακρινή Κιρκισία, οι πόλεις ήταν όμορφες, με ψηλά και καλοχτισμένα σπίτια, με άλση και νερά. Ο καλός και δίκαιος αυτοκράτορας Ναμπίλ, ζήτησε μία μέρα από τον σοφό γεωμέτρη Τηλεφάνη να γράψει την ιστορία των αυτών, πώς σχεδιάστηκαν, πώς αναπτύχθηκαν και ποιο ήταν το μέλλον τους. Ύστερα από πολλά χρόνια ο γεωμέτρης παρουσίασε στον αυτοκράτορα ένα μεγάλο πλήθος βιβλίων, τα οποία, σαν γέρος εκείνος, αδυνατούσε να τα διαβάσει. Έτσι, του ζήτησε να κάνει την ιστορία των πολύ πιο σύντομη, ώστε να μπορεί να την εξιστορήσει κανείς εύκολα. Αφού πέρασαν αρκετά χρόνια ακόμη, μειώνοντας συνεχώς τον όγκο των πληροφοριών, λίγο πριν ο Ναμπίλ κλείσει για πάντα τα μάτια, ο Τηλεφάνης σκύβει στο προσκέφαλο του και του ψιθυρίζει τις επτά μόνον πιο σημαντικές λέξεις: - οι πόλεις γεννήθηκαν, μεγάλωσαν και θα πεθάνουν. (Καρύδης, 2008) Με λίγες περισσότερες λέξεις, αλλά και ως στόχο την αειφόρο ανάπτυξή τους, γίνεται στη συνέχεια μία προσπάθεια προσέγγισης της υπόστασης των στη διάρκεια των αιώνων που πέρασαν. Η πορεία εξέλιξής τους, καθώς και ο προσδιορισμός των κινητήριων παραγόντων ή στοιχείων, που συντέλεσαν ώστε να διαμορφωθούν με τη μορφή που τις γνωρίζουμε σήμερα, βοηθά να κατανοήσουμε σε βάθος τις δυναμικές των, με απώτερο σκοπό τον ουσιαστικότερο σχεδιασμό τους στο μέλλον. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο. ΒΑΣΙΚΕΣ ΈΝΝΟΙΕΣ Αρχικά, σκόπιμο θα ήταν να προσδιοριστούν κάποιες βασικές έννοιες που αφορούν συστατικά στοιχεία της πόλης, αλλά και πληροφορίες σχετικές με τις πρώιμες μορφές εγκατάστασης και την επιστήμη της πολεοδομίας. Ο οικισμός Ο οικισμός αποτελεί το αρχικό συστατικό στοιχείο μιας πόλης, ωστόσο δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ο ορισμός του με ακρίβεια, λόγω των διάφορων κοινωνικών, αλλά και των γεωγραφικών ανακατατάξεων που το διαφοροποιούν. Για την καλύτερη κατανόηση της έννοιας αυτής, παρουσιάζονται παρακάτω διάφοροι ορισμοί, άλλοι θέτοντας τον οικισμό ως μορφολογικό και άλλοι ως κοινωνικό στοιχείο. Από αρχαιολογικής απόψεως, ο οικισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας συγκεκριμένος και τεχνητά κατασκευασμένος χώρος, ο οποίος μαζί με την ύπαρξη κατοικιών και άλλων στοιχείων μπορεί να διακριθεί πολιτισμικά στα πλαίσια μιας ιστορικής περιόδου. Ακολουθούν κάποιοι ορισμοί όπως σχηματίστηκαν από κοινωνιολόγους και πολεοδόμους του 20 ου αιώνα. O Max Weber (1958), δίνει έμφαση στην κοινότητα και την κυριαρχία των εμπορικών σχέσεων στις δυτικές πόλεις, ενώ ορίζει ως κύρια χαρακτηριστικά: την οχύρωση και την αγορά ενός οικισμού. Ο Mellart (1967) στηρίζεται στα ορατά αρχαιολογικά χαρακτηριστικά της τοποθεσίας των οικισμών, τα οποία φανερώνουν τόσο το μέγεθος όσο και το βαθμό συνοίκησης τους. Σύμφωνα με τον Lavedan (1962) οικισμός είναι «οτιδήποτε υπερβαίνει μορφολογικά τη μονάδα» και αποτελείται από δύο ή περισσότερες κατοικίες. Ο Carter (1983), υποστηρίζει πως «είναι μία μορφή ενός κοινωνικού οργανισμού που βασίζεται στην επαγγελματική εξειδίκευση και την κοινωνική διαστρωμάτωση ενός περιφερειακά βασισμένου πληθυσμού στον οποίο έχει καθιερωθεί μία συνεργατική ταυτότητα» (Λαγόπουλος, 2004). 8

9 Για τον προσδιορισμό του οικισμού, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να υπάρχει μία κοινωνική ομάδα, όπου η έννοια της κατοικίας διαδραματίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο. Ουσιαστικά, η κατανόηση της έννοιας του οικισμού ξεφεύγει από τη μονοσήμαντη μορφολογική ερμηνεία, αυτή της απλής στέγασης μιας κοινωνικής ομάδας σε έναν χώρο και χρήζει κάποιας περαιτέρω κοινωνιολογικής ανάλυσης. Μία συγκέντρωση δραστηριοτήτων δεν συνθέτει απαραιτήτως έναν οικισμό. Για να λειτουργήσει αυτοτελώς ένας οικισμός θα πρέπει να στηρίζεται σε δύο βασικούς άξονες: αρχικά, η γεωγραφική και κοινωνική αυτή μονάδα θα πρέπει να μπορεί να λειτουργήσει ως ένα σημείο αυτοδύναμα, καθώς επίσης να χαρακτηρίζεται και από μία γεωγραφική ανεξαρτησία, με τη λογική ότι θα απέχει κάποια απόσταση από τους υπόλοιπους οικισμούς. Οι οικισμοί που αποτελούνται από άτομα και πάνω, σύμφωνα με την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, συνθέτουν τους αστικούς οικισμούς. Ο προϊστορικός οικισμός Όπως προκύπτει από διάφορα ευρήματα στον ελλαδικό χώρο, οι προϊστορικοί οικισμοί φαίνεται πως διατηρούν μία κοινότυπη εσωτερική διάταξη. Τείχη, περιμετρικά του οικισμού, προσδιορίζουν με μία πρώτη ματιά την αμυντική λειτουργία αυτού. Στη συνέχεια, προέκυψαν και άλλες οπτικές, από νεώτερους συγγραφείς, όπως αυτή που αναφέρει ότι τα τείχη κατείχαν και μεταφορική λειτουργία για τον οικισμό. Αυτά τα τμήματα των κατασκευών προσδιόριζαν τον τρόπο επικοινωνίας του οικισμού με το εξωτερικό περιβάλλον, επέτρεπαν ή εμπόδιζαν εξίσου την είσοδο σε αυτόν. Ο διαχωρισμός αυτός που προσέδιδαν τα τείχη στον οικισμό, λειτουργούσε σαν φυσικό όριο της κοινότητας, του χώρου κατοικίας με τον εξωτερικό χώρο, ο οποίος ήταν κυρίως παραγωγικός. Μέσα από αυτό το στοιχείο γίνεται φανερή η κοινωνική διάσταση που είχε αποκτήσει ο οικισμός, ο οποίος οργανώνεται πλέον κάνοντας διαχείριση του χώρου στον οποίο βρίσκεται. Η επιλογή της θέσης μιας νεολιθικής εγκατάστασης παρουσίαζε στενή σχέση με τις παραγωγικές δραστηριότητες των ανθρώπων. Οι γεωργοκτηνοτρόφοι προτιμούσαν τις περιοχές που προσφέρονται περισσότερο για την άσκηση της 9

10 γεωργίας και της μικρής κτηνοτροφίας. Γενικότερα, προσάρμοζαν την παραγωγική τους δραστηριότητα στις δυνατότητες και τους πόρους που τους προσέφερε το περιβάλλον. Η μορφή και το μέγεθος του οικισμού, τα ειδικά οργανωτικά χαρακτηριστικά κάθε οικισμού, σχετίζονται άμεσα με την κοινωνική του οργάνωση και αποτελούν μία απτή μαρτυρία για τις κοινωνικές σχέσεις των μελών της κοινότητας. Χαρακτηριστικός οικισμός είναι αυτός του Σέσκλου στη Μαγνησία (Λαγόπουλος, 2004). Η επιστήμη της Πολεοδομίας Η πολεοδομία με την πρωταρχική έννοια χρονολογείται στους αρχαίους χρόνους, ενώ πατέρας και θεμελιωτής της θεωρείται ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος. Ο όρος «πολεοδομία» εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1910 και αντιπροσώπευε απλά την ανάπτυξη των. Η πρώτη ολοκληρωμένη διατύπωση του ορισμού του πραγματοποιήθηκε στη Χάρτα των Αθηνών το 1933, σύμφωνα με την οποία ορίστηκε ως η επιστήμη οργάνωσης των. Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισε να προσδίδεται στην έννοια ο ρόλος της συστηματικής επέμβασης για την παραγωγή του τεχνητού περιβάλλοντος. Η επιστήμη της πολεοδομίας προϋποθέτει γνώσεις πέρα του σχεδιασμού, που προέρχονται από ένα φάσμα άλλων επιστημών, όπως κοινωνικών, θεωρητικών κι εφαρμοσμένων. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου, αυτοτελούς και σύνθετου αντικειμένου, αυτού του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού (Αραβαντινός, 1997). 10

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΕΝΙΚΑ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Οι πρώτοι οικισμοί που χρονολογούνται στα χρόνια της αρχαιότητας δημιουργήθηκαν πάνω σε οικισμούς της Γεωμετρικής περιόδου ( π.χ.), οι οποίοι, ακολουθώντας την ίδια λογική, πιθανολογείται ότι αποτέλεσαν συνέχεια των πρώτων, μικρών μορφών εγκατάστασης των προϊστορικών χρόνων. Οι οικισμοί αυτοί δημιουργήθηκαν, χωρίς κάποιο σχεδιασμό, πάνω σε μονοπάτια που χρησίμευαν ως άξονες μεταφοράς εκείνη την περίοδο. Οι πρώτοι σχηματισμοί που αναπτύχθηκαν είχαν τη μορφή χωριού ή μικρής κωμόπολης, οι οποίοι οργανώνονταν γύρω από μία ακρόπολη, αποτελεσματικό αμυντικό στοιχείο, που βοηθούσε τους κατοίκους σε περιόδους αναταραχών ή πολέμων. Ως προς την κοινωνική τους συγκρότηση, ήταν μικρές κοινότητες οι οποίες είχαν συγκεντρωτικές τάσεις και φρόντιζαν συνεχώς να διατηρούν την αυτονομία τους. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, η πόλη έχει την έννοια της ιδανικής ένωσης των ανθρώπων, έχει ως βάση την κοινή καταγωγή, καθώς και τον κοινό τρόπο σκέψης και επιζεί ακόμη και μετά την καταστροφή των οικοδομημάτων. Οι πρώτες πόλεις της αρχαιότητας που δημιουργήθηκαν βρίσκονταν δίπλα στο υδάτινο στοιχείο, όπου αργότερα, χτίζονται και οικισμοί που περιέχουν λιμάνια (επίνεια), για την καλύτερη εξυπηρέτηση της εγγύτερης περιοχής. Το βασικότερο στοιχείο, καθοριστικής σημασίας για την έκταση και τον πληθυσμό της πόλης, αποτελούσε το περίγραμμα του προστατευτικού τείχους, όπου πολλές φορές χρειάστηκε να κατεδαφιστεί και να αναγερθεί εκ νέου για λόγους επαύξησης του εμβαδού της (Μπούρας, 1980). Την περίοδο αυτή, π.χ., οι περισσότερες πόλεις βασίζουν την οικονομία τους κυρίως στην αγροτική παραγωγή. Η συνεχόμενη αύξηση του πληθυσμού και η άνιση κατανομή της γεωργικής γης οδηγούν σε έντονες κοινωνικές ανισότητες. Ο νέος τύπος οργάνωσης που προκύπτει εκφράζεται μέσα από χαρακτηριστικά όπως η αυτονομία, η ελευθερία και η αυτάρκεια. Η νέα «πόλη κράτος» που αναδύεται έχει ως αποτελέσματα την άνθιση της πνευματικής, αλλά και οικονομικής, ζωής του τόπου αυτού. Οι Έλληνες αρχίζουν να εμφανίζουν μία 11

12 εθνική συνείδηση, να αντιλαμβάνονται συλλογικά την κοινή τους ταυτότητα, την κοινή γλώσσα αλλά και τη θρησκεία, που ως κύρια αιτία αναλογίζεται η οργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων στην αρχαία Ολυμπία. Από μορφολογικής απόψεως, η Ελλάδα αυτή την εποχή αποτελεί ένα μωσαϊκό μικρών αγροτικών οικισμών, οι οποίοι οργανωμένοι σε περιφερειακό επίπεδο σχηματίζουν την λεγόμενη «πόλη κράτος». Σύμφωνα με τον Finley αυτή την περίοδο μπορούν να διακριθούν τρεις τύποι : ο περιτειχισμένος πυρηνικός οικισμός (όπως για παράδειγμα η Θήβα), ο αγροτικός οικισμός (όπως οι οικισμοί των Σπαρτιατών, οι οποίοι που ζούσαν σε χωριά και στρατώνες) και ο περιφερειακά οργανωμένος οικισμός, που διαχωρίζεται σε δύο τομείς, τον αστικό και τον αγροτικό (Δημητριάδης, 1995). Κατά βάση, η ελληνική πόλη οργανώνεται και αναπτύσσεται γύρω από το ανάκτορο, την ακρόπολη ή την αγορά, και ακολουθεί τη λογική εκείνη που υποδεικνύει πως όπως ο άνθρωπος και ο κόσμος, έτσι και η πόλη αναπτύσσεται γύρω από το κέντρο της. Συναντώνται δύο βασικές μορφές αρχαίων, αυτές που αναπτύχθηκαν με φυσική μεγέθυνση και αυτές που αναπτύχθηκαν σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα. Οι πόλεις με φυσική μεγέθυνση (Αθήνα) ακολουθούσαν μία ακανόνιστη πορεία ανάπτυξης όπως παρατηρείται στην εικόνα 1. Οι πόλεις του ιπποδάμειου συστήματος αναπτύσσονται έχοντας ως βάση έναν ορθοκανονικό κάναβο (Μίλητος) όπως φαίνεται στην εικόνα 2. Η αρχαία πόλη αποτελούσε τον κεντρικό και μοναδικό πυρήνα του αρχαίου κράτους, ενώ η πυκνότητά της ήταν ομοιογενής, με μέση πυκνότητα τα 180 άτομα/εκτάριο. Γενικότερα, η ελληνική πόλη εκφράζει μία ζωή σοβαρή και συντηρητική και, πολλές φορές, μέσα από τον θεσμό της οικογένειας μπορεί να διακριθεί η ηθική που την περιβάλλει. Το θρησκευτικό στοιχείο είναι έντονο, μιας και το κέντρο της πόλης συμπίπτει με το θρησκευτικό κέντρο και, συνήθως, κάθε πόλη είναι αφιερωμένη σε έναν θεό. Οι ελληνικές πόλεις κράτη αρκετές φορές είναι πιθανό να εμφανίζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις, από άποψη γεωμετρική, μορφολογική και πληθυσμιακή, αλλά η βασική τους διαφορά με τους υπόλοιπους οικισμούς του ελλαδικού χώρου είναι πως συγκεντρώνουν λειτουργίες που 12

13 σχετίζονται με την αστική ζωή. Ακόμη, πολλές φορές βρίσκονται σε γειτνίαση με κάποιο λιμάνι, όπως για παράδειγμα η Αθήνα με τον Πειραιά, ή η Κόρινθος με τον Λεχαίον. Εικόνα 1. Τρόπος ανάπτυξης με φυσική μεγέθυνση (url.1) Εικόνα 2. Τρόπος ανάπτυξης με βάση το Ιπποδάμειο σύστημα (url.1) ΤΟ ΙΠΠΟΔΑΜΕΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Οι απαρχές του πολεοδομικού σχεδιασμού βρίσκονται στη Μίλητο, όπου ο ορθοκανονικός σχεδιασμός εφαρμόστηκε για πρώτη φορά. Το σύστημα αυτό εισηγήθηκε ο Ιππόδαμος, απ όπου πήρε και το όνομά του, Ιπποδάμειο. Ο Ιππόδαμος ήταν αρχιτέκτονας, που έζησε τον 5 ος αι. π.χ., και ήταν ο πρώτος που εισάγαγε τον ορθολογισμό στο σχεδιασμό των, έναντι της προηγούμενης χαώδους κατάστασης που επικρατούσε. Το Ιπποδάμειο σύστημα όμως, σύμφωνα με πολλούς συγγραφείς, αποτελεί παλαιότερη επινόηση σχεδιαστικής πρακτικής η οποία κυριαρχούσε ακόμη και σε πολύ παλαιότερους πολιτισμούς, οι οποίοι 13

14 οργάνωναν τους οικισμούς τους σύμφωνα με την λογική αυτή. Αναφέρεται πως ο Ιππόδαμος, επηρεασμένος από τον Πυθαγόρα, δέχτηκε ως βασική αρχή του τη θεωρία, σύμφωνα με την οποία, στοιχεία, όπως ο αριθμός και η αναλογία συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση του σύμπαντος και την οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας (Δημητριάδης, 1995). Το Ιπποδάμειο σύστημα βασίζεται στη δημιουργία ενός δικτύου παράλληλων και κάθετων μεταξύ τους ευθύγραμμων δρόμων, που τέμνονται έτσι, ώστε τα οικοδομικά τετράγωνα που δημιουργούνται να είναι κανονικά και να διευκολύνουν τη χάραξη οικοπέδων ίσου εμβαδού. Οι θέσεις των δημόσιων κτιρίων, των πλατειών, των ναών, αλλά και των κατοικιών, καθορίζονται με ακρίβεια. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός του Ιππόδαμου προέβλεπε ακόμη την υδροδότηση των, αλλά και τον σωστό ηλιασμό των κατοικιών, με βάση τον προσανατολισμό τους, στα πλαίσια της υγιεινής διαβίωσης στην πόλη. Σημαντικά κτίρια, όπως τα διοικητικά και τα θρησκευτικά, τοποθετούνται σε περίοπτες θέσεις και οχυρώνονται, για αμυντικούς λόγους, ώστε να εξασφαλίζεται η ομαλή λειτουργία τους. Πολλές φορές, παράγοντες όπως το κεκλιμένο έδαφος, επηρεάζουν την τοποθέτηση το κέντρου στον οικισμό (όπως η περίπτωση της Πριήνης). Γενικότερα, το Ιπποδάμειο σύστημα δεν είχε σκοπό μόνο την χάραξη ενός ορθοκανονικού πολεοδομικού ιστού, αλλά και τη συνολική ορθολογικότητα στις λειτουργίες της πόλης. Τις περισσότερες φορές υφίστανται τρία κέντρα, το θρησκευτικό, το πολιτικό - διοικητικό, και τέλος, το εμπορικό. Σύμφωνα με τον Ιππόδαμο η ιδανική πόλη πρέπει να έχει κατοίκους. Ακόμη, διαίρεσε τη γη σε τρεις μορφές ιδιοκτησίας: ιερή, δημόσια και ιδιωτική. Η ιερή ιδιοκτησία περιλαμβάνει την κρατική ιδιοκτησία, η οποία χρησιμοποιείται για θρησκευτικές λειτουργίες, όπως χτίσιμο ναών, ιερών κτλ. Η δημόσια είναι η ιδιοκτησία που προορίζεται για την ικανοποίηση των δημοσίων αναγκών. Η ιδιωτική μορφή ιδιοκτησίας είναι η ατομική και αφορά τους γεωργούς. Ο κάθε γεωργός έχει τη δική του γη, η οποία δεν πρέπει να ξεπερνά ένα συγκεκριμένο όριο που είχε τεθεί. Βλέπουμε έτσι, πως, και εδώ, κάποιες βασικές αντιλήψεις του Ιππόδαμου, που αφορούν το σχεδιασμό και την 14

15 οργάνωση της πόλης, στηρίζονται στους κοσμικούς αριθμούς 3 και 10, ακριβώς όπως και στην ιδανική πόλη του Πλάτωνα. Επιπροσθέτως, ο Ιππόδαμος ασχολήθηκε και με κάποια βασικά κοινωνικά θέματα μέσα στην πόλη. Όρισε κάποιους αστικούς νόμους, οι οποίοι καθόριζαν τις βασικές κατηγορίες αδικημάτων και εγκλημάτων, θέλοντας με αυτό τον τρόπο να εξασφαλίσει υγιή πρότυπα. Ο Αριστοτέλης αναφέρει για τον Ιππόδαμο ότι: «...πρώτος των μη πολιτευομένων επεχείρησε να είπη τι περί της αρίστης πολιτείας, διαιρέσας την μυρίανδρον τω πλήθει πόλιν εις τρία μέρη, ήτοι το περιλαμβάνον τους τεχνίτας, το τους γεωργούς και το προπολεμούν και τα όπλα έχον. Την χώραν εις την ιεράν, την δημοσίαν και την ιδίαν...». Αργότερα, στην ελληνιστική εποχή, το Ιπποδάμειο σύστημα γενικεύθηκε, μιας και επέφερε σημαντικά πλεονεκτήματα. Κάποια από τα βασικότερα ήταν η ταχύτητα στην οργάνωση, η απλότητα στη χάραξη και η παροχή ασφάλειας στους πολίτες. Σχεδόν σε όλες τις πόλεις που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του εφαρμόστηκε το σύστημα αυτό (Δημητριάδης, 1995). Η ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ ΚΡΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Πολλοί φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τη μορφή των και τη λειτουργία τους, με βάση τα συμβολικά στοιχεία θρησκευτικού χαρακτήρα που επικρατούσαν στην Ελλάδα εκείνη την εποχή. Έτσι, ο Πλάτωνας σαν ιδανική πόλη, ορίζει μία πόλη, όπου έχει κυκλικό σχήμα, και ακτινωτά, ξεκινώντας από το κέντρο, διαχωρίζονται 12 τομείς (εικόνα 3). Στο κέντρο βρίσκεται η ακρόπολη, η αγορά, οι ναοί και στη συνέχεια οι κατοικίες των αστών και τα προάστια. Η πόλη αυτή, θεωρεί πως, πρέπει να έχει τον αριθμό των κατοίκων, ο οποίος θεωρείται ιερός με βάση κάποιες μαθηματικές ιδιότητες του. Παρόμοια, και στην περίπτωση της Ατλαντίδας, της οποίας περιγραφές συναντάμε μόνο από τον Πλάτωνα, διατηρείται η ίδια μορφή. Αναφέρει πως η Ατλαντίδα είναι πολιτικά και διοικητικά τέλεια, διότι η βασική της οργάνωση στηρίζεται στον αριθμό 10. Οι πολεοδομικές αντιλήψεις του Πλάτωνα σχετίζονται με την τελειότητα του κύκλου και των ακέραιων αριθμών, ιδιαίτερα των αριθμών 3 και 10. Στην αρχαιότητα, ο κύκλος αποτελεί ιερό σχήμα, λόγω της συσχέτισης του με την κυκλική μορφή που έχει ο ορίζοντας, αλλά και της ιδιότητάς 15

16 του να περιβάλλει ένα δημιούργημα το οποίο θα απλώνεται ομοιόμορφα προς όλες τις κατευθύνσεις και θα ισαπέχει από το κέντρο του (Δημητριάδης, 1995). Εικόνα 3. Η Ατλαντίδα κατά τον Πλάτωνα (Δημητριάδης, 1995) ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ - ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ Σύμφωνα με τον Πυθαγόρα οι αριθμοί θεωρούνται «η αρχή των όντων», όχι ως κάτι αφηρημένο, αλλά περισσότερο ως πραγματικές ουσίες, ως πρότυπο των πραγμάτων και ως έκφραση των σχέσεων που διέπουν το σύμπαν. Πιο συγκεκριμένα, οι αριθμοί 3,4 και 10 φανερώνουν αυτή τους την ιδιότητα πιο έντονα. Στην αρχαία ελληνική αντίληψη συναντιόνται και άλλα στοιχεία συμβολικού χαρακτήρα γύρω από την οργάνωση του κόσμου και των. Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, υποστηρίζει πως υπάρχει αντιστοιχία των φυσικών στοιχείων με τα στερεά σώματα, υποδεικνύοντας πως ο κύκλος είναι το τελειότερο γεωμετρικό σχήμα. Ακόμη, στο έργο του «Πολιτικά», ορίζει τα τέσσερα στοιχεία που κατά την άποψή του πρέπει να ικανοποιεί ένας οικισμός: υγιεινή, άμυνα, διοίκηση, αισθητική. 16

17 Τα θρησκευτικά - συμβολικά στοιχεία στην ελληνική πολεοδομία παραμένουν έντονα εκείνη την εποχή, αλλά αρκετά ασαφή. Ακόμη και αργότερα, κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, σε περίπτωση ίδρυσης ενός νέου οικισμού έπρεπε να προηγηθεί χρησμοδοσία, η χάραξη του να συνοδευτεί από τελετουργικά στοιχεία, όπως προσευχές και θυσίες, καθώς επίσης και ο ιδρυτής θα έπρεπε να έχει αποκτήσει την εύνοια κάποιου θεού (Δημητριάδης, 1995). ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Αθήνα Η Αθήνα την εποχή αυτή διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Από τη μία πλευρά οι νίκες των Ελλήνων εναντίον των Περσών και από την άλλη, η ίδρυση της Αθηναϊκής Συμμαχίας, κάνουν την ισχύ του θεσμού της «πόλης κράτους» ακόμη πιο ισχυρή και η Αθήνα μετατρέπεται σε κυρίαρχη πόλη στον πολιτικό και πολιτιστικό χώρο. Έπειτα από τις καταστροφές που είχε υποστεί η πόλη, επικρατεί μία έντονη οικοδομική δραστηριότητα, θέλοντας να αποκαταστήσει τις καταστροφές. Τα νέα τείχη που χτίζονται επεκτείνουν την Αθήνα βόρεια και βορειοανατολικά. Η κατάσταση που επικρατεί στο εσωτερικό της Αθήνας, βέβαια, δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για τους κατοίκους της. Οι παλαιές περιοχές δεν σχεδιάστηκαν εκ νέου, απλώς αναμορφώθηκαν σε έναν μικρό βαθμό. Αποτελεί χαρακτηριστικότερο παράδειγμα στην κατηγορία των που αναπτύχθηκαν μέσα από φυσική μεγέθυνση. Η ανάπτυξη μέσω της φυσικής μεγέθυνσης αποδείχθηκε χρήσιμη για την ασφάλεια σε καιρό πολέμου, γιατί δυσκολεύει την είσοδο του ξένου στρατού και την αναγνώριση του εσωτερικού της πόλης από τους επιδρομείς. Η ανάπτυξή της έγινε σε ευρύτερους κύκλους γύρω από την ακρόπολη, ενώ σημαντικό στοιχείο αποτέλεσε κι ο σχηματισμός ενός δεύτερου πυρήνα στο χαμηλότερο σημείο, που ήταν η αγορά. Το κέντρο της πόλης είναι η μοναδική οργανωμένη σχεδιαστικά αστική περιοχή, μιας και περιμετρικά αυτής εξαπλώνονται οι οικιστικές περιοχές με άναρχο τρόπο, τα οικοδομικά τετράγωνα είναι ακανόνιστου σχήματος και οι συνθήκες υγιεινής σε κακό βαθμό (εικόνα 4). Την ίδια 17

18 πορεία ακολουθεί και το οδικό δίκτυο της πόλης, επιβαρύνοντας έτσι τον ήδη χαλαρό πολεοδομικό της ιστό. Στην πορεία των επόμενων χρόνων η πόλη αρχίζει να αλλάζει όψη. Η παλιά αγορά αντικαταστάθηκε από μία νέα, στην οποία αργότερα δημιουργήθηκαν κάποια από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια, όπως το βουλευτήριο, το πρυτανείο κτλ. Έξω από τον περιτειχισμένο πυρήνα της πόλης, συναντάμε τα γυμνάσια, χώροι σωματικής άσκησης αλλά και αναψυχής, ανάμεσα στο πλούσιο φυσικό περιβάλλον. Εκείνη την περίοδο δημιουργείται στην Αθήνα και ο μεγαλύτερος δρόμος, ο οποίος είχε μήκος 1 χλμ. Η Αθήνα, όπως και η Μίλητος, φροντίζουν να εξασφαλίζουν μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις για την ανέγερση δημοσίων κτηρίων στο κέντρο της πόλης. Στις περιπτώσεις που υπάρχει ήδη κτισμένος χώρος, γίνεται ακόμη και κατεδάφιση των παλαιότερων κτηρίων, ώστε τελικά να θέσουν αυτήν την πρακτική ως βασικό πολεοδομικό κανόνα της εποχής. Από γενικής άποψης, η ιδιωτική πολυτέλεια ήταν κάτι που δεν συνηθιζόταν, παρά μόνο στα δημόσια κτήρια και στους χώρους που αφορούσαν το δήμο. Τα θρησκευτικά κτήρια λατρείας και οι ναοί τοποθετούνται σε περίοπτες θέσεις, συνήθως σε κάποιο ύψωμα, ώστε να είναι ορατά από όλους (Λαγόπουλος, 2004). Εικόνα 4. Αρχαία Αθήνα. Διακρίνονται οι διάφορες λειτουργίες της πόλης (Λαγόπουλος, 2004) 18

19 Μίλητος Ένα παράδειγμα, σχεδιασμένης πόλης αυτή τη φορά, είναι η Μίλητος. Μετά το τέλος των Περσικών πολέμων, οι κάτοικοι της Μιλήτου αποφάσισαν να γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους και να την ξαναχτίσουν «πάνω» σε νέα σχέδια. Η Μίλητος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πρότυπο για τις ελληνικές πόλεις, αφού είναι η πρώτη μητρόπολη που ακολουθεί συγκεκριμένο αστικό σχεδιασμό, χωρίς αυτός να προκύπτει ως ένα τυχαίο αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου. Η Μίλητος κατέλαβε ένα μικρό ακρωτήριο, του οποίου την ακτογραμμή ακολουθούσε ένα ισχυρό τείχος. Η γη σύμφωνα με το σύστημα που επικρατούσε μοιράστηκε σε ίσα μέρη και δόθηκε στους κατοίκους της. Ο σχεδιασμός της Μιλήτου βασίστηκε πάνω στο Ιπποδάμειο σύστημα και κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί ο βορειοανατολικός προσανατολισμός της. Τα οικοδομικά τετράγωνα που σχεδιάστηκαν στο βορρά και στο νότο είχαν ίδιο μέγεθος και εμβαδό ίσο με 260 τ.μ. Στον αρχικό σχεδιασμό της είχαν προβλεφθεί μεγάλοι ελεύθεροι χώροι σε συσχετισμό με το κέντρο, οι οποίοι προορίζονταν για την κάλυψη των δημοσίων αναγκών. Τα παραπάνω μέτρα επικράτησαν και επηρέασαν σημαντικά την πολεοδομία της κλασικής περιόδου. Η ορθογωνικότητα κυριαρχεί στο σχεδιασμό ολόκληρης της πόλης, ανεξαρτήτως από τις γεωμορφολογικές συνθήκες των επιμέρους περιοχών. Στη Μίλητο συναντάμε την αγορά χωροθετημένη στο κέντρο της πόλης, η οποία χωρίζει την πόλη και σε δύο οικιστικές περιοχές, όπως φαίνεται στην εικόνα 5. Η συγκεκριμένη πόλη δεν έχει ακρόπολη, λόγω της φυσικής της υπερυψωμένης θέσης, παρά μόνο ένα προστατευτικό τείχος σε ακανόνιστο σχήμα. Ακόμη, στη Μίλητο σχεδιάστηκε για πρώτη φορά ένα πυκνό οδικό δίκτυο, με τρεις βασικούς κεντρικούς δρόμους λεωφόρους 30 μ., οι οποίοι είχαν λειτουργική σημασία, μιας και συνέδεαν το κέντρο με τα υπόλοιπα τμήματα της πόλης. Οι δρόμοι αυτοί χάριζαν στην πόλη μία μεγαλοπρέπεια, γεγονός ασυνήθιστο για τις μέχρι τότε ελληνικές πόλεις, και προορίζονταν κυρίως για τις θρησκευτικές εορτές (Δημητριάδης, 1995). 19

20 Εικόνα 5. Μίλητος. Διακρίνεται η διαφοροποίηση ανάμεσα στο βόρειο και νότιο τμήμα της πόλης (Δημητριάδης, 1995) Πέργαμος Στην αρχαία Πέργαμο, εφαρμόστηκε ένα άλλου είδους πολεοδομικό σύστημα. Το φυσικό τοπίο αποτέλεσε αφορμή για τους αρχιτέκτονες να εφαρμόσουν μία ιδιαίτερη λύση προσαρμοσμένη στο έδαφος της περιοχής. Εξαιτίας των έντονων υψομετρικών διαφορών έχουμε μια ιδιότυπη πολεοδόμηση. Η πόλη αναπτύσσεται στο κάτω μέρος του λόφου και, ψηλότερα, σε διαδοχικά επίπεδα σχηματίζεται η αγορά, αλλά και διοικητικά, πολιτικά - θρησκευτικά κτίρια, όπου τα τελευταία από αυτά απαρτίζουν την ακρόπολη. (Μπούρας, 1980) Τα αρχαιότερα τείχη που έχουν βρεθεί στην Πέργαμο χρονολογούνται γύρω στον 7 ο με 6 ο αιώνα π.χ. και τοποθετούνται στην Αρχαϊκή περίοδο. Το απομεινάρια του οχυρωματικού τείχους που βρέθηκαν και ανήκουν σε αυτή την περίοδο υποδεικνύουν πως δεν σχηματίστηκε σε ευθεία, αλλά χρησιμοποιήθηκαν προεξοχές από βράχους σε μια μικρή ζιγκ ζαγκ γραμμή ανεβαίνοντας προς τον λόφο με ΒΔ κατεύθυνση. Η πόλη διέθετε ένα σύστημα από μικρούς και στενούς δρόμους, καθώς και σύστημα από κανάλια τα οποία χρησίμευαν στη μεταφορά μεγάλων ποσοτήτων νερού σε περίπτωση βροχοπτώσεων. Οι βασικότεροι οδικοί άξονες που διέσχιζαν την πόλη σε μία ευθεία κατεβαίνοντας κανείς την πλαγιά, ήταν τέσσερις, οι οποίοι είχαν κάποιου είδους βαθουλώματα στη μέση τους, λόγω της κλίσης του εδάφους. Αυτό, μαζί με κάποιες ακόμη αποκλίσεις στο οδικό σύστημα, όπως για 20

21 παράδειγμα δρόμοι που σχημάτιζαν V, οφείλονται κατά πάσα πιθανότητα στην τοπογραφία της περιοχής, καθώς και στη μορφολογία του εδάφους του λόφου που ήταν χτισμένη η Πέργαμος (εικόνα 6). Το σχέδιο του Φιλήταιρου για την πόλη δεν ήταν συγκεκριμένο, ωστόσο ανά τακτά διαστήματα εμφανίζεται ένα σαφές σύστημα δρόμων, οι οποίοι τέμνονται κάθετα μεταξύ τους. Αυτό το σύστημα είναι ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο στην περιοχή η οποία περικλείεται από το κοίλωμα του βασικού οδικού άξονα (Parrish, 2001). Εικόνα 6. Η αρχαία Πέργαμος (Parrish, 2001) 21

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο. ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Η ελληνική πόλη στους Κλασικούς χρόνους, αποτελούνταν, εκτός από τις κατοικίες των πολιτών, και από μία πληθώρα δημοσίων κτιρίων, με διάφορες λειτουργικές αρμοδιότητες το κάθε ένα, όπως η αγορά, το βουλευτήριο, το πρυτανείο, καθώς επίσης και το γυμναστήριο και το θέατρο. Όλες οι πόλεις εκείνης της περιόδου, όπως προαναφέρθηκε και στο αντίστοιχο κεφάλαιο, περιβάλλονταν από τείχη, γεγονός που συμβόλιζε την ιδιαίτερη τοποθεσία της πόλης, λειτουργικά και ιδεολογικά. Οι πόλεις αυτές κάλυπταν τις υλικές, αλλά και πνευματικές, ανάγκες των κατοίκων τους. Έπειτα, από την Ελληνιστική εποχή και αργότερα, εξαιτίας των συνεχών πολέμων των περιόδων αυτών, οι πόλεις άρχισαν να εξουθενώνονται και να χάνουν ολοένα και περισσότερο την αυτονομία τους, με άμεσο αποτέλεσμα τη συγκέντρωση των εξουσιών στα χέρια των πλουσίων. Οι συνέπειες όλων αυτών των συγκρούσεων ήταν καταστροφικές για τις ελληνικές πόλεις και έτσι, ο ελλαδικός χώρος άρχισε να παρουσιάζει σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, χωρίς να μπορεί να ανακτήσει τη ζωτικότητά του. Η άνοδος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας συμπίπτει με μία Ελλάδα μαραζωμένη, με τις πόλεις της να βρίσκονται σε περίοδο παρακμής, σε αντίθεση με τις πόλεις στα παράλια της Μ. Ασίας, στις οποίες η συνθήκη ειρηνικής διαβίωσης, γνωστή και ως pax romana, εξασφάλισε τα βασικά στοιχεία για την άνθισή τους. Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις υπέφεραν από τη βαριά φορολογία του Ρωμαϊκού κράτους. Οι πόλεις που τη δεδομένη περίοδο δέχονται διαφορετική μεταχείριση είναι αυτές οι οποίες επανιδρύθηκαν με τη μορφή Ρωμαϊκής αποικίας, καθώς επίσης και οι δύο μεγαλύτερες πόλεις, η Αθήνα και η Σπάρτη, που λειτουργούν ως τουριστικός πόλος έλξης για τους εκλεπτυσμένους Ρωμαίους. Οι πόλεις που μετασχηματίστηκαν υπέστησαν μεγάλες αλλαγές, μετατοπίσεις πληθυσμών, προσαρτήσεις εδαφών, ακόμη και μεταφορά ιερών αντικειμένων από μία πόλη σε κάποια άλλη. Οι Ρωμαϊκές αυτές αποικίες είχαν τα χαρακτηριστικά των λατινικών, δηλαδή το αντίστοιχο πολιτικό καθεστώς, κάνοντας εμφανή το σκοπό της κεντρικής εξουσίας να δημιουργήσει στον κυρίως ελλαδικό χώρο (δηλ. τις περιοχές πλην της Μακεδονίας και της Ηπείρου) ισχυρά λατινικά κέντρα, σε κοντινή ακτίνα από την Ιταλία. 22

23 Η Αθήνα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου βρίσκεται σε μία κατάσταση αποσύνθεσης, έχοντας υποστεί σοβαρές καταστροφές από επιδρομές, και συντηρείται περισσότερο μέσω της απόρροιας από την αίγλη του παρελθόντος της. Το λιμάνι της, ο Πειραιάς έχει σχεδόν ισοπεδωθεί, ενώ η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας έχει περάσει πλέον στα χέρια των πλούσιων γαιοκτημόνων. Στα επόμενα χρόνια όμως, με την άνοδο του αυτοκράτορα Ανδριανού ( π.χ.), η πόλη αρχίζει να αλλάζει την αρχιτεκτονική και πολεοδομική της όψη και να αναζωογονείται ξανά. Έκτοτε άρχισε η ανοικοδόμηση μίας πληθώρας εντυπωσιακών κτηρίων, τα οποία όμως δεν ήταν ικανά να καλύψουν τη φθορά της πόλης και την απώλεια που είχαν υποστεί οι οικονομικοί πόροι, το δημοκρατικό πολίτευμα και γενικότερα η αυτονομία της. Η Αθήνα κατάφερε τελικά να διατήρησε μία αξιοπρεπή εικόνα μέχρι ένα βαθμό και κατέληξε να είναι πολιτιστικός πόλος έλξης για τους πλούσιους κυρίως Ρωμαίους, γεγονός που βοήθησε αρκετά την εξασθενισμένη οικονομία της. Η πόλη της Σπάρτης ακολουθούσε την πορεία της Αθήνας, προσελκύοντας και αυτή πλούσιους Ρωμαίους, οι οποίοι την επισκεπτόντουσαν ώστε να μπορέσουν να ζήσουν κάτι από τις ένδοξες στιγμές του παρελθόντος. Στη Σπάρτη δεν υπήρχαν τα μεγαλοπρεπή κτήρια της Αθήνας, αλλά ο αστικός της πυρήνας δεν διέφερε πολύ ως προς τις λειτουργίες του. Η αγορά, το θέατρο, τα λουτρά και το γυμνάσιο προσέδιδαν στην πόλη τα ίδια χαρακτηριστικά. Η διαφορά της Σπάρτης των Ρωμαϊκών χρόνων αφορά το γυμνάσιο, το οποίο φαίνεται πως είχε περισσότερο ψυχαγωγική, παρά πνευματική, λειτουργία (Λαγόπουλος, 2004). Σχετικά με την πόλη της Μιλήτου, το πολεοδομικό της σχέδιο, όπως αυτό είναι γνωστό εξαιτίας του Ιππόδαμου, παρέμεινε το ίδιο, με μοναδικές αλλαγές, εξαιτίας της Ρωμαϊκής επιρροής, τις ανανεώσεις και τις ανακαινίσεις των υπαρχόντων κτηριακών συνόλων. Τα περισσότερα από τα κτήρια των προηγούμενων Ελληνιστικών χρόνων αποκτούν πλέον Ρωμαϊκά χαρακτηριστικά. Η αγορά της Μιλήτου χαρακτηρίζεται από την κατασκευή και την τοποθέτηση πυλών, ώστε να αποφευχθεί η μέχρι τότε ελεύθερη πρόσβαση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί ακολουθώντας τη λογική των ελληνικών αρχαίων χρόνων. 23

24 Η Πέργαμος, όπως όλες οι πόλεις της ελληνικής Ανατολής, διευρύνονται και εξελίσσονται, ενώ παράλληλα, οι ειρηνικές συνθήκες που επιβλήθηκαν, έφεραν σε αχρηστία τα αμυντικά τους τείχη, κατασκευάσματα, των προηγούμενων περιόδων. Πολλά κτήρια ανοικοδομήθηκαν την περίοδο αυτή, τα περισσότερα εκ των οποίων προσδιορίζουν τις βάρβαρες συνήθειες των Ρωμαίων, όπως για παράδειγμα το φαινόμενο των θηριομαχιών (Λαγόπουλος, 2004). ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Οι διαφορές ανάμεσα σε αυτές τις δύο περιόδους ήταν αρκετά ευδιάκριτες και προσδιορίζονται κυρίως σε θέματα πολιτικά, όπως για παράδειγμα η παρακμή της ελληνικής δημοκρατίας, γεγονός που γίνεται εμφανές ακόμη και από τον τρόπο ζωής των κατοίκων και τις διάφορες λειτουργίες που αποκτούν οι ρωμαϊκές πόλεις. Έτσι, σε πολιτικό επίπεδο την περίοδο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επικρατεί παρακμή, όπως αυτό γίνεται φανερό από τη χρήση των δημοσίων κτηρίων, του γυμνασίου και του πρυτανείου, την αποπολιτικοποίησή τους και τη σύνδεσή τους με διάφορες άλλες λειτουργίες, όπως για παράδειγμα θρησκευτικές. Η λειτουργία της αγοράς έχει επίσης προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα της πόλης. Στην αρχαία Ελλάδα η αγορά αποτελούσε το σημαντικότερο στοιχείο της πόλης, με πολιτική, θρησκευτική και κοινωνική λειτουργία, σε αντίθεση με το αντίστοιχο Ρωμαϊκό forum, το οποίο είχε κυρίως οικονομικούς - εμπορικούς σκοπούς και περιορισμένο ρόλο στην αστική ζωή. Επιπροσθέτως, οι αγορές, κατά τη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων ήταν σχεδιασμένες σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα ενώ, στο Ρωμαϊκό σχεδιασμό απλοποιούνται και αποτελούνται από ένα ορθογώνιο, το οποίο περιβάλλεται από περίκλειστες στοές με αυτόνομες λειτουργίες. Ο γενικότερος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της Ρωμαϊκής περιόδου με τα πομπώδη και υπερφορτωμένα χαρακτηριστικά του, έτεινε κυρίως προς τον εντυπωσιασμό. Ο αποπροσανατολισμός των παλαιότερων λειτουργιών μέσα στην πόλη, κάνει ακόμη πιο έντονη αυτή την άποψη, μιας και από πολιτικούς και εκπαιδευτικούς ρόλους πέρασαν σε μία απλή επιφανειακή κάλυψη των καθημερινών αναγκών των κατοίκων (Λαγόπουλος, 2004). 24

25 «ΕΤΡΟΥΣΚΙΚΗ» ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Ο Ρωμαϊκός πολιτισμός, όπως ακριβώς και ο αρχαιοελληνικός, στηρίχθηκε πάνω σε ορισμένα συμβολικά στοιχεία, θρησκευτικού χαρακτήρα κυρίως, τα οποία επηρέασαν την ίδρυση, τον σχεδιασμό και τη λειτουργία των της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με τον Rykwert (1988), οι περισσότερες τέτοιου είδους αντιλήψεις των Ρωμαίων έχουν τις ρίζες τους στον ετρουσκικό πολιτισμό. Τα βασικότερα από τα χαρακτηριστικά αυτά προσδιορίζονται από τις παρακάτω έννοιες: Mundus: η λέξη συνδέεται με την ετρουσκική έννοια της πόλης και συμβόλιζε τον «κόσμο». Κατά τη διάρκεια ίδρυσης του οικισμού, δημιουργούνταν μία σχισμή στο έδαφος, όπου υπήρχαν από κάτω δύο θάλαμοι σκεπασμένοι με θόλο. Έτσι, ο θόλος συμβολίζει σε αντιστοιχία τον ουράνιο θόλο και ο mundus το κέντρο του κόσμου, τον «ομφαλό» της γης, ο οποίος θεωρούν πως αποτελείται από 4 μέρη. Sulcus primigenius: πρόκειται για μία ιερή τάφρο που τη χαράσσει ο ιδρυτής του οικισμού και βρίσκεται περιμετρικά του οικισμού, εκτός από τα σημεία όπου συναντάει τις πύλες, οι οποίες δεν θεωρούνται ιερές λόγω ότι αφήνουν ελεύθερη την πρόσβαση σε πάσης φύσεως στοιχεία. Η τελετουργία αυτή συνοδεύεται από ιερά ζώα, όπως η αγελάδα και ο ταύρος. Pomoerium: αναφέρεται σε μία ιερή ζώνη που βρίσκεται ανάμεσα στα τείχη και τον οικισμό και η ύπαρξή της εξυπηρετεί σκοπούς περί καθαγίασης του οικισμού. Μέσα σε αυτή ισχύουν πολλές απαγορεύσεις σχετικά με τη δόμηση. Templum: πρόκειται για την προβολή του ουρανού και άμεση σχέση με τον προσανατολισμό του εκάστοτε οικισμού. Ο ουρανός διαχωρίζονταν με βάση τα κύρια σημεία του ορίζοντα και σε κάθε μέρος αντιστοιχούσαν ορισμένες ιδιότητες. Οι απόψεις που επικρατούσαν την εποχή εκείνη, ήθελαν το ανατολικό ημικύκλιο του ουρανού ευμενές, σε αντίθεση με το δυτικό που θεωρούνταν δυσμενές (Δημητριάδης, 1995). 25

26 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΣ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Η ρωμαϊκή πόλη, ακολουθώντας την πορεία της ελληνικής πόλης, αποτελείται στις περισσότερες περιπτώσεις από έναν οργανωμένο οικιστικά χώρο, που αφορά το κέντρο της πόλης, όπου έξω από αυτόν, περιφερειακά, επικρατεί άναρχη και χωρίς σχέδιο δόμηση. Όπως και στην αρχαία ελληνική πόλη, έτσι και εδώ, στο κέντρο του οικισμού τοποθετούνται τα σημαντικά διοικητικά και θρησκευτικά κτήρια. Οι ρωμαϊκές πόλεις στηρίζουν την ανάπτυξη τους σ αυτό το κέντρο του οικισμού, το οποίο ταυτίζεται με το κέντρο του κόσμου. Βασικό κορμό της πόλης αποτελεί το σταυροδρόμι των δύο κάθετων αξόνων που χωροθετούνται πάνω στο κεντρικό αυτό σημείο. Ακόμη, σημαντικό στοιχείο είναι ο προσανατολισμός που λαμβάνει ο κάθε οικισμός και η συνάρτηση που αυτός έχει με τα σημεία του ορίζοντα. Οι πόλεις της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας άρχισαν να διαδίδονται πολύ γρήγορα με συγκεκριμένες αστικές μορφές. Οι πόλεις αυτές στηρίζονταν σε αντιλήψεις βασισμένες στο ρωμαϊκό πολιτισμό, αλλά οι βαθύτερες επιρροές δεν έπαυαν να προέρχονται από τα ελληνικά πρότυπα. Κάποια από τα καινούργια χαρακτηριστικά που εισήγαγαν στον αστικό σχεδιασμό αφορούν (Δημητριάδης, 1995): α) Αξονικότητα (orthogonality): Ο ρωμαϊκός σχεδιασμός ξεκινά από ένα κέντρο (Forum) το οποίο αποτελεί την τομή των δύο βασικών αξόνων, όπου χαράσσονται με προσανατολισμό Β-Ν (cardo) ο ένας και Α-Δ (decamanus) αντίστοιχα ο άλλος. Έπειτα, χαράσσεται ο υπόλοιπος οικισμός με τη λογική του ιπποδάμειου συστήματος, δημιουργώντας έτσι ένα «αξονικό τετράγωνο». Βλέπουμε πως και σε αυτόν τον πολιτισμό, η τοποθέτηση της πόλης σχετίζεται με συμβολικά - θρησκευτικά στοιχεία, μιας και ο προσδιορισμός της θέσης των κύριων αξόνων που προαναφέρθηκαν, γίνεται με βάση κάποια αστέρια, όπως για παράδειγμα ο πολικός αστέρας. Ο οικισμός οργανώνεται συνολικά σε τέσσερις περιοχές, στοιχείο που αποτελεί μαζί με τις τέσσερις πλευρές του οικισμού και τις τέσσερις πύλες του, χαρακτηριστικά της ιδανικής πόλης για τους Ρωμαίους (Ρώμη quadrata) (εικόνα 7). 26

27 Εικόνα 7. Η αξονικότητα σε έναν Ρωμαϊκό οικισμό (url.4) β) Τετραγωνικότητα (rectangularity): Το θέμα της τετραγωνικότητας της ρωμαϊκής πόλης, αφορά τα όρια του οικισμού, τα οποία ακολουθούν ορθογωνικά σχήματα για λόγους, κυρίως, αμυντικούς. Το σύστημα αυτό βρίσκεται σε αντίθεση με τις ελληνικές πόλεις, οι οποίες παρ όλο που έχουν καθορισμένο πολεοδομικό ιστό, όπως η Μίλητος, δεν έχουν καθορισμένα εξωτερικά όρια οχύρωσης. γ) Εστιακότητα (focality): Αποτελεί ένα από τα εξωτερικά γνωρίσματα της ρωμαϊκής πόλης. Σε αντίθεση με την ελληνική δημοκρατική κατανομή που αποπνέει το ιπποδάμειο σύστημα, η ρωμαϊκή πόλη δίνει μεγάλη έμφαση στο κέντρο της, forum, το οποίο συμβολίζει τη στρατιωτική δύναμη και πειθαρχία (εικόνα 8). Εικόνα 8. Ρωμαϊκό forum (url.4) 27

28 δ) Στρατιωτικοποίηση (militarism): Οι Ρωμαίοι, όπως έχει γίνει ήδη αντιληπτό, δίνουν μεγάλη σημασία στην στρατιωτική τους υποδομή, θέλοντας να δυναμώνουν ολοένα και περισσότερο τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Έτσι, οι πόλεις που ιδρύονται ως αποικίες εξυπηρετούν αυτόν τον σκοπό και οι επεκτάσεις σε νέες περιοχές γίνονται πάντα με την ίδρυση στρατιωτικών στρατοπέδων φρουρίων. Σε πολλές περιπτώσεις, τέτοιου είδους ρωμαϊκοί οικισμοί, ταυτίζονται αργότερα με το ίδιο το στρατόπεδο. ε) Ατυπικότητα: Αφορά κάποιες παρεκκλίσεις από τη συνηθισμένη τυπικότητα στον αστικό σχεδιασμό, κυρίως στο θέμα τοποθέτησης των κυρίων αξόνων και του κέντρου του οικισμού, που διαφοροποιούνται αναλόγως τις εκάστοτε τοπικές συνθήκες. Οι Ρωμαϊκοί δρόμοι, ακολουθώντας την πορεία των Ελληνιστικών χρόνων, τείνουν να διαμορφώνονται ολοένα και περισσότερο με μνημειώδη τρόπο, υποστηρίζοντας την άποψη πως, πέρα από την πρακτική σημασία του δρόμου να συνδέει διάφορες περιοχές, χρησιμεύει ακόμη και στον καλλωπισμό μιας πόλης. Μνημειακά αγάλματα, αψίδες και προπύλαια τοποθετήθηκαν στις κυριότερες αρτηρίες. Στην πορεία των επόμενων χρόνων φαίνεται πως η τομή των βασικότερων αξόνων, του cardo και του decamanus, δημιούργησαν συμφόρηση στο κέντρο των, καθώς επίσης, υπάρχουν αναφορές πως και ο θόρυβος κατά τη διάρκεια της νύχτας γινόταν εκκωφαντικός. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Η Ρώμη αναπτύχθηκε στη διάρκεια των αιώνων χωρίς συγκεκριμένο σχεδιασμό, ή έστω κάποιον έλεγχο της οικιστικής της εξέλιξης (εικόνα 9). Η Ρώμη εξελίσσεται σε μία πόλη τεραστίων διαστάσεων, με έναν ακανόνιστο πολεοδομικό ιστό, χωρίς ευθύγραμμους δρόμους ή ασφαλή κτίρια, με πλήθος ανθρώπων να συγκεντρώνεται με άτακτο τρόπο στο κέντρο. Έπειτα από πυρκαγιά το 64 μ.χ., που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης, η Ρώμη σχεδιάζεται για πρώτη φορά και δημιουργείται υπό νέα κριτήρια, έχοντας ως βάση της ανάπτυξής της τον ποταμό Τίβερη, ο οποίος της παρέχει ένα καλοσχεδιασμένο σύστημα υδάτινης παροχής. 28

29 Εικόνα 9. Ρώμη (Δημητριάδης, 1995) Το Τορίνο αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνοικίας η οποία πληροί τα χαρακτηριστικά του ρωμαϊκού σχεδιασμού, όπως αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω. Πρόκειται για ένα προσανατολισμένο ορθογώνιο, το οποίο τοποθετήθηκε με βάση την ανατολή του ηλίου κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Το εσωτερικό του οικισμού, σχεδιάζεται με βάση το ιπποδάμειο σύστημα στο οποίο κυριαρχούν οι βασικοί άξονες Α-Δ και Β-Ν, και έπονται οι υπόλοιπες, κάθετες και παράλληλες μεταξύ τους, οδικές αρτηρίες. Τον οικισμό συνδέουν με το εξωτερικό περιβάλλον δύο κεντρικές πύλες, στις οποίες καταλήγει ο decumanus maximus, ο βασικός οδικός σταυρός(εικόνα 10) (Δημητριάδης, 1995). Εικόνα 10. Τορίνο (Δημητριάδης, 1995) 29

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ Η περίοδος που χαρακτηρίζεται από τους μελετητές ως πρωτοβυζαντινή περιλαμβάνει τον 4 ο, 5 ο και 6 ο αιώνα μ.χ. και αφορά την τελευταία φάση της ρωμαϊκής ιστορίας, καθώς και την έναρξη του σχηματισμού της νέας αυτοκρατορίας. Σημειώθηκαν τέσσερις φάσεις ανάπτυξης των αυτής της περιόδου: α. μικρή πόλη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, β. θρησκευτική πόλη, γ. αστική αναγέννηση, δ. επιστροφή στην οχυρή πόλη. Την πρωτοβυζαντινή περίοδο, αξίζει να σημειωθεί, πως οι οικισμοί επιβιώνουν από τις αρχαίες πόλεις είτε διατηρώντας την αρχαϊκή ονομασία και την πρωταρχική τους θέση, με κάποιες ελάχιστες πολεοδομικές αλλοιώσεις, είτε διατηρώντας την ονομασία, αλλά με μετάθεση της τοποθεσίας τους. Υπήρχαν ωστόσο και περιπτώσεις που έγινε απλώς αλλαγή του αρχαίου ονόματος ενός οικισμού, τοποθετημένου στην ίδια θέση από την αρχαιότητα. Βασικότερα κέντρα αυτή την περίοδο αποτελούν η Κωνσταντινούπολη (εικόνα 11), η Θεσσαλονίκη (εικόνα 12) και το Σίρμιον (εικόνα 13). Εικόνα 11. Κωνσταντινούπολη, η περιοχή του ιερού παλατιού (Μουτσόπουλος, 2004) 30

31 Εικόνα 12. Θεσσαλονίκη (Μουτσόπουλος, 2004) Εικόνα 13. Σίρμιον (Μουτσόπουλος, 2004) Όπως προαναφέρθηκε, η πρώιμη βυζαντινή πόλη αποτελεί άμεση συνέχεια της αρχαίας πόλης, διατηρώντας τα βασικά χαρακτηριστικά που αυτή έχει. Εξακολουθεί να εφαρμόζεται το οδικό σύστημα με τις δύο κάθετες μεταξύ τους λεωφόρους, τον cardo και τον decamanus, όπως είχε αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου, καθώς επίσης παρατηρείται και η ύπαρξη τειχών, των ήδη υπαρχόντων παλαιότερων ή και νέων, ενισχυμένων. Ακόμη, ο θεσμός της αγοράς και η λειτουργία αυτής, διατηρείται στο βαθμό που είχε γίνει αντιληπτή και τις 31

32 προηγούμενες περιόδους, με μικρές μορφολογικές και λειτουργικές διαφορές. Πλέον, ως αγορά αναφέρεται ο χώρος που αναπτύσσονται αποκλειστικά οι εμπορικές δραστηριότητες και εφαρμόζεται το σύστημα της ανάπτυξης καταστημάτων εκατέρωθεν ενός κεντρικού δρόμου, εν ονόματι φόρος, όπως πρωτοεμφανίστηκε και λειτούργησε στην Κωνσταντινούπολη. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό του πολεοδομικού συστήματος αυτή την περίοδο αποτελεί η υποχώρηση του αυστηρού γεωμετρικού χαρακτήρα της Ρωμαϊκής περιόδου και η δημιουργία ενός πιο ελεύθερου σχήματος πόλης. Η ύπαρξη του ιπποδάμειου πολεοδομικού συστήματος παρατηρείται σε ελάχιστες βυζαντινές πόλεις, κυρίως σε αυτές οι οποίες αποτέλεσαν συνέχεια επάνω σε παλαιότερους οικισμούς και διατήρησαν τον αρχαίο πολεοδομικό ιστό τους. Πιο συγκεκριμένα, η πολεοδομική οργάνωση που χαρακτηρίζει τις πόλεις της πρώιμης βυζαντινής περιόδου θέλει τους δρόμους να χαρακτηρίζονται στενοί και δαιδαλώδεις, με αρκετά αδιέξοδα. Σε αυτούς τους οικισμούς προβλέπονταν η ύπαρξη ενός κενού χώρου στο εσωτερικό, για την πιθανή εγκατάσταση όμορων πληθυσμών σε περιπτώσεις αναταραχών, όπως φαίνεται για παράδειγμα στον οικισμό της Ρεντίντας (εικόνα 14). Στις μεγαλύτερες πόλεις ο χώρος αυτός προβλέπονταν να βρίσκεται στο διάστημα μεταξύ των τειχών και του οικισμού. Ως χαρακτηριστικό στοιχείο την περίοδο αυτή μπορεί να σχολιαστεί η έλλειψη ενός κεντρικού σχεδιασμού, γεγονός που επικρατούσε σε πλήθος οχυρωμένων βυζαντινών οικισμών (Μουτσόπολος, 2004). Εικόνα 14. Το βυζαντινό κάστρο του οικισμού της Ρεντίνας (Μουτσόπουλος, 2004) 32

33 ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Το κυρίως διάστημα ανάπτυξης των οικισμών σημειώνεται στους μεσοβυζαντινούς και υστεροβυζαντινούς χρόνους. Η περίοδος που ονομάζεται μεσοβυζαντινή περιλαμβάνει τον 7 ο, 8 ο, καθώς και 9 ο αιώνα μ.χ., περίοδος που χαρακτηρίζεται από διαρκείς πολέμους. Έπειτα, η υστεροβυζαντινή εποχή αφορά την περίοδο ανάμεσα στον 10 ο και τον 15 ο αυτοκρατορία χάνει όλο και περισσότερα εδάφη. αιώνα μ.χ., στην οποία σταδιακά η Η γενικότερη κρίση που άρχισε να ξεσπά σταδιακά κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών προκάλεσε σημαντικές αλλαγές στον χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, καθώς επίσης και βαθιά πλήγματα στους τομείς της οργάνωσης και της διοίκησης της αστικής ζωής. Η κατάσταση που επικρατούσε στη βυζαντινή αυτοκρατορία αυτές τις περιόδους χαρακτηρίζεται από οικονομική ύφεση, πληθυσμιακή αποδυνάμωση, αλλά και προβλήματα υγιεινής και διαβίωσης. Οι συνέπειες αυτές έγιναν ιδιαίτερα εμφανείς και στο δομημένο περιβάλλον στις πόλεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι περισσότεροι οικισμοί αυτής της περιόδου στην Ελλάδα αποτελούν αναπτυγμένα κέντρα της αρχαιότητας, τα οποία κατοικούνται ξανά, έπειτα από την περίοδο των σκοτεινών χρόνων. Κινητήριο μοχλό ανάπτυξής τους αποτελούν οι φυσικές και γεωγραφικές συνθήκες των διάφορων περιοχών, η αγροτική παραγωγή, το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών, αλλά και η διοικητική οργάνωση των. Οι νέοι οικισμοί που δημιουργούνται τοποθετούνται σε φυσικά οχυρωμένες θέσεις, όπως η Μονεμβασία (εικόνα 15), τα Σέρβια κτλ (Δημητριάδης, 1995). 33

34 Εικόνα 15. Μονεμβασιά, το βυζαντινό κάστρο και ο οικισμός (Δημητριάδης, 1995) Χαρακτηριστικά κέντρα την περίοδο αυτή αποτελούν η Αθήνα, η Κόρινθος, η Θήβα κ.α. Όπως προκύπτει από ανασκαφές, η Αθήνα εκείνη την περίοδο είναι περιτειχισμένη και χωρισμένη σε γειτονιές ανάλογα με τις εκκλησίες, ενώ στο λιμάνι της, τον Πειραιά, δεν φαίνεται σχεδόν καμία δραστηριότητα. Η διάταξη της πόλης όλα δείχνουν πως ακολουθεί τον παλαιότερο πολεοδομικό ιστό και έτσι, βρίσκονται κτίρια να χτίζονται δίπλα στα παλιά κελύφη και δρόμοι να ακολουθούν το οδικό δίκτυο που προϋπήρχε από τους παλαιότερους χρόνους. Οι πόλεις, επομένως, φαίνεται να οργανώνονται πάνω στην υπάρχουσα πολεοδομική διάταξη, αλλά αυτή τη φορά με διαφορετικές δομές και λειτουργίες. Πιο συγκεκριμένα, σε κάποιο κεντρικό σημείο οργανώνεται η αγορά του οικισμού, κυρίως με γεωργικά προϊόντα, γύρω από την πλατεία, όπου υπάρχουν επίσης καταστήματα και εργαστήρια. Τον οικισμό διαπερνά ένας κεντρικός οδικός άξονας που ονομάζεται «μέση οδός», όπως για παράδειγμα η Εγνατία οδός στη Θεσσαλονίκη. Όσον αφορά το θρησκευτικό χαρακτήρα των, προτιμάται να χτίζονται εκκλησίες σε κάθε γειτονιά, ενώ παράλληλα, σημαντικά κτίρια όπως λουτρά, ιδρύματα και υδραγωγεία τοποθετούνται σε κεντρικά σημεία στις μεγαλύτερες πόλεις. Η περίοδος αυτή βέβαια, αφήνει πολύ λίγα στοιχεία για τις πόλεις εκείνες της εποχής, λόγω φυσικών και μη καταστροφών, καθώς και κοινωνικών διαταραχών (Δημητριάδης, 1995). Κατά τη διάρκεια της υστεροβυζαντινής περιόδου, παρατηρείται πως από τις πόλεις της αυτοκρατορίας απουσιάζει όλο και περισσότερο ο πολεοδομικός σχεδιασμός. Η παρατήρηση αυτή στηρίζεται κυρίως στις πόλεις οι οποίες 34

35 αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου και όχι στις πόλεις της αρχαιότητας, οι οποίες διατηρούν ως ένα βαθμό την πολεοδομική τους μορφή, που παρουσιάζεται αρκετά υποβαθμισμένη και σε αυτή την περίπτωση. Παραδείγματα τέτοιων αποτελούν η Θεσσαλονίκη, η Βέροια, η Νίκαια, η Ρόδος, η Θήβα, η Έφεσος, η Σμύρνη κ.α. Οι ανασκαφές εκείνων των περιόδων μας δίνουν ανεπαρκή στοιχεία για την πολεοδομική διάταξη των της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ένα στοιχείο το οποίο εμφανίζεται στο σύνολο των περιπτώσεων αφορά την οχύρωση των. Πιο συγκεκριμένα, η οχύρωση περιλαμβάνει: α. την ύπαρξη μιας οχυρωμένης ακρόπολης, προσδιορισμένη με στρατιωτικό χαρακτήρα και, πολλές φορές, διαχωρισμένη από τον οικισμό λειτουργούσε αυτόνομα. β. μια γραμμή οχύρωσης μεταξύ της ακρόπολης και του υπόλοιπου οικισμού, που χρησίμευε σαν προσθετική αμυντική ζώνη γ. τη γενικότερη μορφολογία του εδάφους που, στις περισσότερες περιπτώσεις, αξιοποιούνταν για αμυντικούς σκοπούς Η αμυντική λειτουργία των αυτής της περιόδου φαίνεται πως ήταν η μοναδική μέριμνα από πλευράς του κράτους για το κοινωνικό σύνολο. Οι μηχανισμοί επιβολής των μοναδικών αυτών αρχών δόμησης εφαρμόζονταν από τους εκάστοτε στρατηγούς και στρατιωτικούς υφισταμένους τους. Η αστική εικόνα που επικρατεί γενικότερα στις πόλεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας δείχνει ένα οδικό δίκτυο με δρόμους μεταβλητού πάχους, όπου επικρατούν τα στενά και οι αδιέξοδοι, ενώ γενικότερα γίνεται εμφανής η έλλειψη συγκεκριμένης ρυμοτομίας. Από άποψη οργάνωσης των χρήσεων γης επικρατεί σύγχυση, μιας και οι κατοικίες, τα εμπορικά καταστήματα και τα βιοτεχνικά εργαστήρια διακρίνονται διάσπαρτα με ασαφή όρια μεταξύ τους (Μπούρας, 1999). Έχοντας υπ όψη τα λειτουργικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής πόλης μπορούν να διακριθούν οι εξής τρεις τύποι: α) Πόλη κάστρο. Αναφέρεται στον τύπο της πόλης, η οποία δημιουργήθηκε εξυπηρετώντας στρατιωτικούς και αμυντικούς σκοπούς. Οι πόλεις αυτές έχουν 35

36 στρατηγική σημασία, ενώ βασίζουν την οικονομία τους στον πρωτογενή τομέα, αυτόν της αγροτικής παραγωγής. Παραδείγματα τέτοιων αποτελούν η Θεσσαλονίκη, οι Σέρρες, η Καστοριά, η Έδεσσα κ.α. β) Πόλη εμπόριο. Αφορά τις πόλεις, οι οποίες στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στην εμπορική τους δραστηριότητα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Μονεμβασιά, η οποία τον 15 ο αιώνα έχει ιδιαίτερα αυξημένη εμπορική δραστηριότητα, που την καθιστά σχεδόν αυτόνομη οικονομικά, ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι απασχολούνται σε αυτόν τον τομέα και απαλλάσσονται από φόρους στα κτήματά τους, σχετικά με αγοραπωλησίες εντός της πόλης τους. γ) Πόλη με πολλαπλή λειτουργία. Αυτό το πρότυπο πόλης περιλαμβάνει λειτουργίες διοικητικές, στρατιωτικές αλλά και εμπορικές, τοπικής κυρίως εμβέλειας. Παραδείγματα με πολλαπλές λειτουργίες αποτελούν η Θεσσαλονίκη, η οποία είναι από τις σημαντικότερες πόλεις εκείνον τον καιρό, με διάφορες λειτουργίες στο εσωτερικό της, αλλά και έντονη κοινωνική ανισότητα, και έπειτα τα Ιωάννινα, όπου η αγροτική οικονομία της περιοχής ταυτίζεται με τα κοινωνικοοικονομικά στοιχεία της πόλης, ώστε να μην μπορούν να διαχωριστούν εύκολα έμποροι και γαιοκτήμονες (Δημητριάδης, 1995). ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η Κωνσταντινούπολη, ως πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας επιλέχθηκε να χωροθετηθεί σε στρατηγικό σημείο, τόσο όσον αφορά τη γενικότερη γεωγραφική τη θέση, όσο και τη γεωγραφική της τοποθεσία. Αποκτά στρατηγική σημασία, τοποθετημένη στο κέντρο των Ηπείρων και των θαλασσών, χτίζεται σύμφωνα με το πρότυπο της Ρώμης, αλλά της προσδίδεται ανώτερη αξία και από αυτή. Η πόλη αποκτά προστατευτικό τείχος από τη στιγμή της ίδρυσής της και στην πορεία δημιουργείται το λιμάνι, ναοί, υδραγωγεία, αλλά και το παλάτι μαζί με τον ιππόδρομο (εικόνα 16). Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την αστική οργάνωση της Πόλης, ως διοικητικό κέντρο λειτουργεί το παλάτι, όπου σε κοντινή απόσταση από αυτό βρίσκονται τα υπόλοιπα κρατικά κτήρια, τα εργαστήρια και οι αποθήκες 36

37 (Δημητριάδης, 1995). Σύμφωνα με το μοντέλο οργάνωσης της Κωνσταντινούπολης οι περιοχές κατοικίας διαιρούνται σε επιμέρους περιοχές που ονομάζονται vici (ρωμαϊκής προέλευσης), γειτονιές δηλαδή μικρότερης έκτασης, που αποτελούν τη χαμηλότερη ιεραρχικά βαθμίδα κατοικίας. Δύο άλλοι τύποι κατοικίας που συναντιούνται είναι τα αυτοκρατορικά παλάτια, καθώς και τα παλάτια των μελών της αυτοκρατορικής αυλής. Οι οικονομικές λειτουργίες στηρίζονται και στους τρεις τομείς παραγωγής, που πλαισιώνονται από γεωργική χρήση, όπως οι καλλιέργειες σιτηρών και οπωροκηπευτικών, βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες, όπως το νομισματοκοπείο και οι λιμενικές εγκαταστάσεις, καθώς και εγκαταστάσεις εμπορίου και αποθήκευσης προϊόντων, αντίστοιχα. Οι εγκαταστάσεις διοίκησης αποτελούνται από κτίρια όπως η συγκλητική γερουσία, το πρυτανείο, το καπιτώλιον, οι βασιλικές και τα δικαστικά κτίρια. Πιο συγκεκριμένα, το πρυτανείο αποτελούσε έδρα της κρατικής εστίας, η οποία ήταν το κέντρο της πόλης και λάμβανε χώρα μία πληθώρα λειτουργιών, όπως η διεξαγωγή συμποσίων, διάφορες θρησκευτικές εκδηλώσεις, καθώς και κοινωνικές ή δικαστικές πρακτικές. Ακόμη, σχετικά με τις πολιτισμικές λειτουργίες, συγκεντρώνονται στις ψυχαγωγικές δραστηριότητες και αφορούν τα δημόσια και ιδιωτικά λουτρά. Στην Κωνσταντινούπολη αναφέρεται η ύπαρξη πολυάριθμων εγκαταστάσεων λουτρών, 153 ιδιωτικά και 9 δημόσια. Ακόμη, οι ανοιχτοί δημόσιοι χώροι, τα θέατρα και ο ιππόδρομος λειτουργούν εξίσου ως εκφράσεις της πολιτισμικής λειτουργίας της Πόλης. Η Πόλη θα γνωρίσει μεγάλη άνθιση τους επόμενους χρόνους, αποκτώντας πολλές επεκτάσεις, με συνοικίες ακόμη και εκτός των τειχών και ο πληθυσμός θα φτάσει τους κατοίκους (Δρακούλης, 2011). 37

38 Εικόνα 16. Κωνσταντινούπολη (Δρακούλης, 2011) 38

39 ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Σκόπιμο θα ήταν, να αναφερθεί η διάταξη των αγροτικών οικισμών αυτής της περιόδου, μιας και οι αγροτικοί οικισμοί αποτελούσαν το 80% του Ευρωπαϊκού πληθυσμού και, συνεπώς, θα ήταν χρήσιμο να εξεταστεί η μορφή και η λειτουργία τους. Η μορφολογία των οικισμών αυτών συναρτάται με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούν, αλλά και διάφορα πολιτισμικά κριτήρια. Η γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την εποχή, ήταν να εγκαταλείπονται οι μικρότεροι αγροτικοί οικισμοί και οι κάτοικοι να ψάχνουν τόπο κατοικίας στους μεγαλύτερους και ασφαλέστερους οικισμούς. Οι αγροτικοί οικισμοί δεν έχουν κάποια συγκεκριμένη οχύρωση και συχνά βρίσκονται κοντά σε κάποιο κάστρο του φεουδάρχη της περιοχής. Συγκεκριμένα, την περίοδο αυτή παρατηρούνται σε ολόκληρη την Ευρώπη τρεις τύποι αγροτικών οικισμών (εικόνα 17): α) ο γραμμικός τύπος, όπου ο οικισμός αναπτύσσεται κατά μήκος ενός αγροτικού δρόμου, τα σπίτια είναι παρατεταγμένα στη σειρά, διαθέτοντας το καθένα και από ένα κομμάτι μακρόστενης λωρίδας γης για αγροτικούς σκοπούς β) ο τύπος του κυκλοτερού χωριού, ο οποίος παρατηρείται πως εξελίσσεται με δύο μορφές, και αφορά τον οικισμό που αναπτύσσεται γύρω από έναν ανοιχτό χώρο, για λόγους έκτακτης ανάγκης, γ) συνδυασμός των δύο προηγούμενων τύπων, όπου οι κατοικίες τοποθετούνται σύμφωνα με τον γραμμικό τύπο, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να παραμένει ο ελεύθερος χώρος στο πίσω μέρος των σπιτιών (Δημητριάδης, 1995). Εικόνα 17. Τύποι αγροτικών οικισμών (Δημητριάδης, 1995) 39

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΠΡΩΙΜΗ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Κατά τους χρόνους της πρώιμης Τουρκοκρατίας οι ελληνικοί βυζαντινοί οικισμοί δέχθηκαν πιέσεις, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα να δημιουργήσουν νέα δεδομένα για τους οικισμούς αυτής της περιόδου. Η δομή του χώρου, όπως είχε διαμορφωθεί τα μεσαιωνικά χρόνια, φανέρωνε τη συσχέτιση του με ιδεολογικά, πολιτικά ή θρησκευτικά στοιχεία. Οι μεσαιωνικοί οικισμοί διακρινόντουσαν στα επιμέρους μέρη: το κάστρο, τη χώρα και τον εξέχωρο. Αυτός ο διαχωρισμός του χώρου συνδεόταν άμεσα με κοινωνικά κριτήρια και έκανε εμφανή στην πράξη την κοινωνική διαίρεση ανάμεσα στους πολίτες εκείνης της εποχής. Με το πέρασμα των επόμενων χρόνων, οι συνθήκες άλλαξαν και έτσι άλλαξε και η δομή του χώρου των. Οι οικισμοί επεκτάθηκαν προς την περιοχή του εξέχωρου, εκτός των τειχών, σύμφωνα με τις ανάλογες τοπογραφικές συνθήκες (εικόνα 18). Εικόνα 18. Διαγραμματική απεικόνιση της ανάπτυξης της πόλης (Καρύδης, 2004) 40

41 «Η σλάβικη λέξη «varos» δήλωνε ακριβώς αυτού του είδους την ανάπτυξη της πόλης, έξω από τα τείχη», όπως ακριβώς δηλώνει στο άρθρο του ο συγγραφέας Δημήτρης Καρύδης. Οι υπόλοιπες ενότητες δεν σταμάτησαν τη λειτουργία τους, αφού μέσα στο φεουδαρχικό σύστημα οργάνωσης είχαν να εξυπηρετήσουν και διάφορους άλλους σκοπούς. Στα επόμενα χρόνια οι διαφορές ανάμεσα στις ενότητες των άρχισαν να γίνονται πιο έντονες, με την ενότητα του κάστρου να αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία για τη λειτουργία και την ισχυροποίηση της πόλης. Στην ενότητα του κάστρου είχαν το δικαίωμα κατοίκισης μόνο οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί της άρχουσας οθωμανικής τάξης, και έτσι, αυτή η διάκριση φαίνεται να δημιουργεί έναν ισχυρό εθνικό και θρησκευτικό διαχωρισμό ανάμεσα στους κατοίκους της εποχής. Αυτός ο διαχωρισμός δεν επικράτησε σε όλες τις πόλεις, μιας και σε κάποιες μικρότερες, όπως τα Ιωάννινα και η Ρόδος (εικόνα 19), οι Έλληνες διατήρησαν το δικαίωμα εγκατάστασης στην περιοχή εντός των τειχών. Οι άλλες δύο ενότητες των, αυτή της χώρας και του εξέχωρου, συνέχισαν την οργανική σχέση και λειτουργία τους ως ένα βαθμό. Εικόνα 19. Μεσαιωνική Ρόδος, Διακρίνονται οι ενότητες της πόλης (Καρύδης, 2004) 41

42 Σχετικά με τα ειδικότερα πολεοδομικά χαρακτηριστικά, ορισμένοι παράμετροι του τότε ισχύοντος διοικητικού συστήματος είχαν καθοριστική σημασία και επηρέασαν την ίδια τη διαδικασία της πολεοδομικής εξέλιξης. Πιο συγκεκριμένα, ο διανεμητικός χαρακτήρας του φορολογικού συστήματος, ο οποίος ίσχυε εξίσου και για τις πόλεις αλλά και για την ύπαιθρο, καθόριζε την κατανομή και την είσπραξη των φόρων κατά φορολογητέες ενότητες πληθυσμού. Αυτές οι μονάδες ήταν ιεραρχημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να συμπίπτουν με τις ενότητες της διοικητικής διαίρεσης. Οι μαχαλάδες, οι μικρότερες ενότητες, οι οποίοι αποτελούσαν και το μοναδιαίο στοιχείο πολεοδομικής συγκρότησης, το οποίο είχε ως κέντρο αναφοράς μία εκκλησία ή ένα τζαμί. Το όνομα από το τζαμί προσέδιδε και την ονομασία στον μουσουλμανικού μαχαλά, ενώ στους χριστιανικούς μαχαλάδες η ονομασία προερχόταν από τον ιερέα της ενοριακής εκκλησίας ή από την ίδια την εκκλησία. Σύμφωνα με τον καθηγητή και συγγραφέα Δημήτρη Καρύδη, θα μπορούσαν να εντοπιστούν τρεις βασικές αρχές οργάνωσης του πολεοδομικού ιστού: α. Το κέντρο της πόλης, το οποίο συνιστά μία διακεκριμένη ενότητα, η οποία είναι εμπλουτισμένη με διάφορα δημόσια κτήρια, εργαστήρια και καταστήματα. Μπορεί να αναλυθεί σαν μία ξεχωριστή πολεοδομική μονάδα. Από την ενότητα αυτή κατά κανόνα απουσιάζει η κατοικία. β. Το δίκτυο των δρόμων, το οποίο συνδέει το κέντρο της πόλης με την αγροτική ενδοχώρα. Το δίκτυο αυτό ακολουθεί μία ιεραρχία με βάση την οποία τα προϊόντα που πρόκειται να εισαχθούν στην πόλη και να διανεμηθούν στην αγορά πρέπει να διαπεράσουν από ορισμένα σημεία, ως διόδους ελέγχου, πραγματοποιώντας έτσι μία σταθερή διαδρομή κάθε φορά μέχρι την άφιξή τους στους τελικούς αποδέκτες. γ. Επιμέρους λειτουργίες της πόλης, όπως οι βυρσοδεψίες, οι εποχικές αγορές και άλλες δραστηριότητες ή εργαστήρια, τα οποία έχουν καθορισμένη θέση στην πόλη (Καρύδης, 2004). 42

43 Όσον αφορά την πυκνότητα κατοίκησης είναι ένα στοιχείο που συνθέτει με περισσότερη σαφήνεια τη μορφή των, καθώς και τη λειτουργική τους οργάνωση σε σχέση με τα παραπάνω πολεοδομικά χαρακτηριστικά. Στις πόλεις των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με σαφήνεια. Το μόνο γεγονός που μας είναι γνωστό είναι στοιχεία που αφορούν τον πληθυσμό των. Αυτό που εκλείπει είναι η πραγματική έκταση των, στις διαδοχικές φάσεις ανάπτυξής τους, μέσα στα όρια της οποίας αντιστοιχούσε ο αστικός πληθυσμός που πλήρωνε τους φόρους, όπως αυτοί αναφέρθηκαν παραπάνω. Τέλος, συνεκτιμώντας τα παραπάνω στοιχεία παρατηρείται πως η περίοδος που προηγήθηκε της συγκρότησης και της εξέλιξης της ελληνικής πόλης στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν στηρίζεται στη γενίκευση εμπειρικών δεδομένων, καθώς επίσης δεν αναγνωρίζεται η ανάπτυξη της με κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο πόλης. Αντίθετα με αυτά, σχεδιάζεται με βάση κάποια συγκεκριμένα πολεοδομικά χαρακτηριστικά συγκρότησης, τα οποία συσχετίζονται με άμεσο τρόπο και με την κοινωνική και ιστορική γεωγραφία (Καρύδης, 2004). ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΟΡΕΙΝΑ ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ Κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, οι έλληνες των πεδινών περιοχών αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, διότι οι Οθωμανοί αναζητούσαν εγκαταστάσεις τέτοιου είδους. Οι Έλληνες αποσύρονταν από αυτά τα μέρη διαδοχικά, οργανωμένοι σε μικρές ομάδες. Επέλεγαν για τόπο εγκατάστασης μέρη μακριά από τον αρχικό τους πυρήνα και, σε περιπτώσεις που πρωταρχικά ανήκαν στην ίδια ομάδα, εντάσσονται με ευκολία στον τόπο προορισμού. Αρχικά, οι νέοι αυτοί ορεινοί οικισμοί δεν είχαν όνομα, αλλά συνηθίζονταν η απόδοση μιας ονομασίας σύμφωνα με την ιδιότητά τους, όπως για παράδειγμα «Καταφύγιο». Η καταγωγή από τους προηγούμενους τόπους κατοικίας ή η χαρακτηριστική φυλετική προέλευση, προσδίδει και το όνομα στην νέα περιοχή μαχαλά. Έτσι, συναντώνται ονομασίες μαχαλάδων όπως «Μανιάτικα», «Μοραΐτικα», «Ρουμελιώτικα» ή «Βλάχικα», «Αρβανίτικα», «Καραγκούνικα» κτλ. Ακόμη, σύνηθες ήταν οι ονομασίες των οικισμών να προέρχονται από αγίους ή προστάτες στους οποίους πίστευε η 43

44 εκάστοτε ομάδα, ή από ασχολίες των κατοίκων ή από κάποιο οικοδομικό - γεωμορφολογικό σημαντικό στοιχείο (για παράδειγμα Μύλοι, Λιβάδι, Καστανιά). Μετά την εισβολή, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού βρίσκει καταφύγιο στους ορεινούς όγκους της Πίνδου, του Γράμμου, του Βερμίου και του Ολύμπου. Ελάχιστες πληροφορίες υπάρχουν για τις μορφές, την οργάνωση και την τοποθεσία των χωριών αυτής της εποχής. Αυτό που παρατηρείται είναι πως συνοικίζονται και πολλά από τα ορεινά χωριά της Μακεδονίας και της ΒΑ Ηπείρου, από διάσπαρτες, κυρίως βλάχικες και ποιμενικές εγκαταστάσεις. Στα κεφαλοχώρια που δημιουργήθηκαν έπειτα από κάποια χρόνια, μοναδικό κοινωνικό κέντρο αποτελούσε η εκκλησία, καθώς και ο χώρος γύρω από αυτήν, στον οποίο οι κάτοικοι διοργάνωναν διάφορες δραστηριότητες και εκδηλώσεις. Η συνεχής μάχη για επιβίωση τους αιώνες αυτούς, έκανε τον υπόδουλο ελληνικό πληθυσμό να αναπτύξει όλες τις δυνάμεις που είχε και να οργανώσει υποδειγματικά τον τρόπο διαβίωσής του, ώστε να καταφέρει να διατηρήσει παραδόσεις και την πίστη του (Μουτσόπολος, 2004). τον ελληνικό πολιτισμό, τις ΌΨΙΜΗ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 18 ΟΣ 19 ΟΣ ΑΙ. Κατά τη διάρκεια της όψιμης τουρκοκρατίας, διακρίνονται δύο επιμέρους περίοδοι ανάπτυξης του οικιστικού δικτύου, σύμφωνα με τον καθηγητή ιστορικής και κοινωνικής ανάλυσης του χώρου, Ευάγγελο Π. Δημητριάδη, που έχουν ως χαρακτηριστική τους τομή την ίδρυση του Ελληνικού κράτους, το Η πρώτη περίοδος ξεκινά από τα τέλη του 17 ου αιώνα έως το 1827 και χαρακτηρίζεται από έναν ενιαίο και υπόδουλο χώρο. Η επόμενη περίοδος έχει τις αρχές της περίπου το 1821, φτάνοντας έως το 1913 και αποτελείται από μία επιμέρους γεωγραφική διάκριση. Οι δύο αυτές υποκατηγορίες παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές αλλά ακολουθούν έναν παράλληλο δρόμο εξέλιξης. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα ιστορικά οικιστικά κέντρα της βόρειας Ελλάδας (όπως η Μακεδονία, η Θεσσαλία) τα οποία αποτελούν μία συνέχεια της προηγούμενης περιόδου, έχοντας ως βάση τους τη βαλκανική ως τώρα διαμόρφωση και χωρίς να έχουν υποστεί κάποια περαιτέρω σχεδιαστική τροπή από ειδικούς. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα οικιστικά δίκτυα των περιοχών της νότιας Ελλάδας, τα οποία είναι πλέον γεωγραφικά 44

45 ελεύθερα. Πιο συγκεκριμένα, σε αυτή την κατηγορία οι οικισμοί είναι καινούργιοι και σχεδιασμένοι εκ νέου από ειδικούς μηχανικούς, λόγω της καταστροφής που υπέστησαν στον πόλεμο. Έτσι, κατά την περίοδο ο ελληνικός χώρος μπορεί να χαρακτηριστεί ως οικιστικά μη ενιαίος (Δημητριάδης, 2004). Γενικότερα, κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα η Ευρώπη άρχισε να κάνει εμφανή τα σημάδια ενός νέου φαινομένου, οικονομικής αλλά και κοινωνικής υπόστασης, το οποίο έχει τις ρίζες του στην πτώση του φεουδαρχικού τρόπου οργάνωσης και στην ανάδυση του έθνους κράτους. Έμποροι από όλη την Ευρώπη συγκεντρώνουν και επεξεργάζονται όλα τα καινοτόμα βιομηχανικά προϊόντα ενσωματώνοντας και προωθώντας τα στις αγορές. Οι βασικές μεταφορές της συγκεκριμένης περιόδου πραγματοποιούνται μέσω θαλάσσης και έτσι δημιουργείται ένα ταχύτατα αναπτυσσόμενο σύστημα θαλάσσιων μεταφορών, με έμφαση στη διακίνηση καταναλωτικών προϊόντων. ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) Στην πρώτη κατηγορία με βάση τον διαχωρισμό που αναφέρθηκε παραπάνω, ανήκουν οι μη σχεδιασμένες πόλεις, διαμορφωμένες περισσότερο με ένα «βαλκανικό» πρότυπο αγροτικών οικισμών. Στη συνέχεια, ακολουθούν κάποιοι διαχωρισμοί των οικισμών που συναντώνται την περίοδο αυτή, αρχικά, με χωρικά γεωμετρικά κριτήρια και έπειτα με κοινωνικό-χωρικά και οικονομικά χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με τη γεωγραφική μελέτη του Σέρβου γεωγράφου J. Cvijic (1918) για τους οικισμούς των Βαλκανίων στα πλαίσια της πολιτιστικής τους ιστορίας, μπορούν να διακριθούν πέντε τύποι οικισμών τη συγκεκριμένη περίοδο, με βάση τα γεωγραφικά, μορφολογικά, καθώς και κάποια κοινωνικό-οικονομικά τους κριτήρια: α) Ο τύπος «de Timok», ο οποίος αναφέρεται σε ένα διευρυμένο τύπο οικισμών και πήρε το όνομα του από μία περιοχή της Βαλκανικής. 45

46 β) Ο τύπος «χωριό-τσιφλίκι», ο οποίος συναντάται κυρίως στις περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, που αποτελείται από μία τετράγωνη πλατεία και γύρω της βρίσκονται παράλληλες σειρές κατοικιών. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο οικισμός αυτός περιβάλλεται από τοιχίο, έχοντας σε κάποιο σημείο μία πύλη εισόδου. γ) Ο «ελληνο-μεσογειακός» τύπος, ο οποίος αναφέρεται σε έναν συμπαγή οικισμό, είναι ο πιο διαδεδομένος ανάμεσα στους οικισμούς και αφορά άμεσα μία εθνική ομάδα και τον τρόπο ζωής της. Ο οικισμός οργανώνεται συνήθως γύρω από μία κεντρική πλατεία, στην οποία καταλήγουν οι λιθόστρωτοι δρόμοι, κατά μήκος των οποίων βρίσκονται οι κατοικίες, φτιαγμένες από πέτρα ή λασπότουβλα. δ) Ο «τουρκο-ανατολίτικος» τύπος, ο οποίος βρίσκεται συνήθως σε περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Σε αυτήν την κατηγορία οικισμού συναντώνται νησίδες τούρκικου πληθυσμού με τις χαρακτηριστικές του κατοικίες. ε) Ο «μικτός» τύπος, ο οποίος περιλαμβάνει οικισμούς με μικτό πληθυσμό, διάσπαρτους κατά μήκος των συνόρων της Ελλάδας, κάθε ένας από τους οποίους φέρει τα χαρακτηριστικά της ομάδας που κατοικεί εκεί. Ένας ακόμη χρήσιμος διαχωρισμός σε δύο τύπους οικισμών, αυτή τη φορά με βάση το ανάγλυφο του εδάφους, κυρίως από την άποψη της υδροφορίας, είναι αυτός που διακρίνει ο Philippson (1892). Ο πρώτος τύπος αφορά πληθυσμούς νομάδες, οι οποίοι είναι συνήθως γεωργοί ή κτηνοτρόφοι, ενώ ο δεύτερος αφορά καλλιεργητές της γης οι οποίοι διαμένουν μόνιμα σε απόσταση από τον κυρίως οικισμό. Παρόμοια με τον παραπάνω διαχωρισμό, ο Beuermann (1955) διακρίνει τους οικισμούς σε προσωρινούς και μόνιμους. Ο μόνιμος οικισμός έχει τις εξής υποκατηγορίες: α) συγκεντρωμένος συμπαγής, β) γραμμικός, γ) περιτειχισμένος, δ) απομονωμένος, ε) οχυρωμένος πολεμικός. Η κυρίως Ελλάδα (περιοχές Ηπείρου, ορεινής Θεσσαλίας) στα χρόνια της τουρκικής κατοχής είναι γνωστό πως υπέστη μεγάλες δημογραφικές ανακατατάξεις, που είχαν ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλοί νέοι αγροτικοί οικισμοί, φτιαγμένοι από πρόχειρα υλικά, με ενδείξεις οι οποίες φανερώνουν κοινωνικές 46

47 αντιξοότητες, καθώς και έναν συντηρητικό αγροτικό βίο. Αυτό που δεν γνωρίζουμε ακριβώς είναι η μορφή που είχαν αυτοί οι οικισμοί τη συγκεκριμένη περίοδο, διότι οι συνθήκες ανασφάλειας που επικρατούσαν οδηγούσαν τους κατοίκους τους στο να εγκαταλείπουν συνεχώς τους απομονωμένους και μικρούς οικισμούς και να εγκαθίστανται σε ορισμένους μεγαλύτερου μεγέθους. Στη διάρκεια των επόμενων χρόνων, ήδη από τις αρχές του 18 ου αιώνα, οι συνθήκες ανάπτυξης του εμπορίου, αλλά και του αγροτικού τομέα γενικότερα, είναι ευνοϊκότερες, ώστε οι οικισμοί σε περιοχές οικονομικά αναπτυγμένες να αποκτούν μία πιο μόνιμη και σταθερή μορφή. Έτσι, στο Πήλιο, το οποίο αποτελούσε κέντρο εμπορευματικής παραγωγής, γίνονται αντιληπτές τρεις κατηγορίες οικισμών σύμφωνα με τα λειτουργικά κριτήρια της τοπικής κοινωνίας: α) Ο «απλός τύπος», στον οποίο οι δραστηριότητες οργανώνονται γύρω από έναν πυρήνα στο κέντρο του οικισμού, το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα κοινωνικό, θρησκευτικό, ψυχαγωγικό και εμπορικό κέντρο. Εκεί συναντώνται διάφορα μαγαζιά, η κεντρική εκκλησία, καθώς και η βρύση του χωριού. Ο οικισμός οργανώνεται κατά ομόκεντρους κύκλους. Στη συνέχεια, προχωρώντας στις επόμενες ζώνες, περιμετρικά αυτής της κεντρικής περιοχής και σε εξάρτηση με τη μορφολογία του εδάφους, ξεκινούν ακτινωτοί λιθόστρωτοι δρόμοι που συνδέουν το κέντρο με τα διάφορα κτήματα, καθώς και με άλλους οικισμούς. Τέτοιου τύπου οικισμοί έχουν αναπτυχθεί στο Πήλιο, όπως τα χωριά Μακρινίτσα, Πορταριά, Μηλιές και Τρίκερι (εικόνα 20). 47

48 Εικόνα 20. Τρίκερι Μαγνησίας (Εθνικό Κτηματολόγιο) β) Ο «σύνθετος τύπος». Η κατηγορία αυτή αποτελεί τυπολογική εξέλιξη του προηγούμενου τύπου. Η αρχική ιδέα του κοινωνικού κέντρου του χωριού παραμένει, αλλά αυτή τη φορά συνίσταται ένα δίκτυο από τέσσερις τέτοιου είδους πυρήνες. Οι οικισμοί συνήθως διαχωρίζονται λόγω λειτουργικών ή φυσικών εμποδίων αλλά συνδεόμενοι μεταξύ τους αποτελούν έναν ενιαίο συνοικισμό, με κέντρο του τον σημαντικότερο οικισμό. Ένα παράδειγμα τέτοιου τύπου αποτελεί η Τσαγκαράδα του Πηλίου με επιμέρους συνοικισμούς τον Ταξιάρχη, την Αγ. Παρασκευή, την Αγ. Κυριακή και τον Αγ. Στέφανο (εικόνα 21). 48

49 Εικόνα 21. Τσαγκαράδα Πηλίου. Διακρίνονται οι επιμέρους οικισμοί και η σύνδεση τους (Google earth) γ) ο «τύπος επινείου», ο οποίος αναφέρεται σε θαλάσσιους οικισμούς οι οποίοι λειτουργούν βοηθητικά όσον αφορά τις θαλάσσιες συγκοινωνίες ενός μεγαλύτερου χωριού. Ο οικισμός αναπτύσσεται κατά μήκος της ακτογραμμής, έχοντας δύο ή τρεις παράλληλους προς αυτή δρόμους, γύρω από τους οποίους συγκεντρώνονται οι δραστηριότητες (εικόνα 22). Εικόνα 22. Η Στυλίδα, επίνειο της πόλης της Λαμίας (Google earth) 49

50 Γενικά, οι οικισμοί των ορεινών περιοχών της Ελλάδας προσαρμόζουν τις ανάγκες τους στη μορφολογία του εδάφους, προσπαθώντας να επιτύχουν μία ισορροπία ανάμεσα σε λειτουργικότητα και αισθητική, αλλά και στοιχεία όπως η οπτική θέα και ο ηλιασμός. Σε γενικότερα πλαίσια, ακολουθούν ένα βαλκανικό πρότυπο οικισμού, ανταποκρινόμενοι όμως στις εθνικές οικονομικές προτεραιότητες, και σε τοπικό επίπεδο, ρυθμίζουν τα θέματα της καθημερινότητας με βάση τους νόμους που άτυπα κυριαρχούν εντός της κοινότητας (Δημητριάδης, 2004). ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ Από τον 18 ο αιώνα και έπειτα, άρχισε να γίνεται ιδιαίτερος λόγος από τους Οθωμανούς για τα πλεονεκτήματα των με ορθογωνικό δίκτυο δρόμων. Η υγιεινή και η πυρασφάλεια, αλλά και λόγοι πολιτικού και αστυνομικού ελέγχου, είναι κάποια από τα σημαντικότερα. «Η διατήρηση της τάξης στην πρωτεύουσα έχει γίνει υπερβολικά δύσκολη. Εάν μπορούσαμε να έχουμε δρόμους, στους οποίους να βλέπουμε από τη μία άκρη ως την άλλη, θα ήταν δυνατό να εξασφαλίζαμε την τάξη με τις μισές ακριβώς από τις σημερινές δυνάμεις της αστυνομίας» (Γερασίμου, 1991). Όλα αυτά προσδιόριζαν μία νέα κατάσταση, στην οποία θα έπρεπε να διανοιχθούν ευθύγραμμοι δρόμοι και πλατείες, μέσα στον ήδη υπάρχοντα δαιδαλώδη πολεοδομικό ιστό. Ο Μουσταφά Ρεσίτ πασάς, αναφέρεται στις δυσκολίες εφαρμογής των νέων μέτρων. Σύμφωνα με αυτόν, πρωταρχικό μέλημα είναι η αλλαγή της νοοτροπίας των κατοίκων, οι οποίοι αποφεύγουν να υιοθετήσουν νεωτερισμούς, εξαιτίας της φοβίας και της ανασφάλειας που τους διακατέχει μην τυχόν και προσελκύσουν την προσοχή των αρχών. Επίσης, σημαντική δυσκολία για τον πασά Ρεσίτ αποτελεί και το αυξημένο κόστος από την αλλαγή των υλικών, αλλά και από την παρουσία των ειδικευμένων τεχνικών. Ακόμη, γίνεται λόγος για τα βακούφια. «Κατά το μουσουλμανικό δίκαιο, το βακούφι είναι μια δικαιοπραξία μέσω της οποίας ένα φυσικό πρόσωπο παραιτείται από ένα ή περισσότερα αγαθά του και τα θέτει εκτός 50

51 εμπορικής συναλλαγής, αφιερώνοντάς τα ισοβίως σε έναν ιερό, φιλανθρωπικό ή κοινωνικό σκοπό», όπως αναφέρει η εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού για την Κωνσταντινούπολη(url.3). Ο σουλτάνος έχοντας καταλάβει πως για το λαό τα πράγματα μπορεί να μην ήταν ευδιάκριτα για αυτή τη διαδικασία εκσυγχρονισμού, υπογράμμισε πως καλό θα ήταν να δοθούν οικονομικά κίνητρα από το κράτος και αρχικά, τουλάχιστον, να αναλάβει το ίδιο κάποιες παραδειγματικές παρεμβάσεις. Ο πρώτος πολεοδομικός νόμος του Τανζιμάτ συντάχθηκε το Ο νόμος αυτός αποτελεί συγχρόνως πολεοδομικό και οικοδομικό κανονισμό και ασχολείται κυρίως με ζητήματα διαπλάτυνσης δρόμων και πρόληψης των πυρκαγιών. Με τον όρο Τανζιμάτ εννοείται μία σειρά από μεταρρυθμίσεις εκείνης τις περιόδου, που είχαν ως στόχο την οικονομική, διοικητική αλλά και κοινωνική αναδιάρθρωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Γερόλυμπου, 1997). ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Η πολεοδομική νομοθεσία αυτής της περιόδου συγκεντρώνεται κυρίως σε τρία βασικά διατάγματα, του 1864, του 1882, καθώς και του Ο πρώτος από αυτούς, είναι γνωστός ως Ο Κανονισμός των Οδών και των Οικοδομών του 1864 εισάγει σημαντικές καινοτομίες που αντανακλούν μία νέα νοοτροπία απέναντι στην ιδιωτική ιδιοκτησία και στο δημόσιο χώρο, απέναντι σε θέματα λειτουργικότητας, ασφάλειας και στοιχειώδους υγιεινής της πόλης. Πρωταρχικό στοιχείο είναι η θέσπιση καθορισμένου πλάτους στους δρόμους και η εκπόνηση σχεδίων για σταυροδρόμια και πλατείες, ενώ παράλληλα απαγορεύεται η δόμηση σε δημόσιους χώρους, εκτός της περίπτωσης ανάδειξης μνημείων πολιτισμού. Στη συνέχεια, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο ανασχεδιασμός των οικοπέδων, που προτείνεται να γίνει όσο το δυνατό περισσότερο ορθογωνικά, με τακτοποιήσεις και αποζημιώσεις των ιδιοκτητών των εν λόγω οικοπέδων. Από τα άρθρα αυτά του κανονισμού απορρέει πως δίνεται μεγάλη σημασία σε στοιχεία όπως η διαφύλαξη του δημόσιου χώρου, η ρύθμιση της κυκλοφορίας, η άνεση καθώς και η υγιεινή. Ακόμη, υπάρχουν άρθρα που κάνουν λόγο για το μεγάλο πρόβλημα των πυρκαγιών, τα οποία αναφέρονται σε συστήματα πυρασφάλειας, αλλά και σε ενδεδειγμένα υλικά. 51

52 Τέλος, σημαντική εξέλιξη αποτελεί και το γεγονός πως ο κανονισμός αυτός για πρώτη φορά θεσπίζει τις πολεοδομικές υπηρεσίες, εισάγοντας στις τοπικές αρχές διεύθυνση οικοδομών και στελεχώνοντάς τη με ειδικούς στον τομέα της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας. Ο επόμενος κανονισμός του 1882 αποτελείται από ένα κείμενο με εκατό άρθρα, που υποδηλώνουν πως η πόλη αρχίζει σταδιακά να χάνει την παραδοσιακή της μορφή και να αποκτά ανάγκες μίας περισσότερο σύγχρονης αστικής κοινωνίας. Με τις διανοίξεις, τις ευθυγραμμίσεις και τις διαπλατύνσεις ο δρόμος χάνει βαθμιαία το ρόλο του ως ενοποιητικό στοιχείο της καθημερινής ζωής και γίνεται ένας χώρος διαχωριστικός και μεταβατικός. Το σημαντικότερο στοιχείο του κανονισμού αυτού είναι πως συνδυάζει για πρώτη φορά το ύψος των οικοδομών και τα υλικά κατασκευής με το πλάτος του εκάστοτε δρόμου. Αναφέρεται ακόμη στη δημιουργία κοινωφελών εγκαταστάσεων. Στον συγκεκριμένο κανονισμό αξίζει να σημειωθεί πως δεν αναφέρεται ρητά η ανάγκη για εκπόνηση ολοκληρωμένων σχεδίων. Με την πάροδο του χρόνου, καθώς και με την επιβολή του τρίτου κατά σειρά κανονισμού (1891), γίνεται σαφής η ευθύνη της τοπικής αρχής για την άσκηση πολεοδομικής πολιτικής και τον σχεδιασμό του χάρτη κάθε πόλης. Σε άρθρο του κανονισμού θεσπίζεται το ανώτερο και κατώτερο επιτρεπόμενο ύψος των οικοδομών, φανερώνοντας την μέριμνα για την εικόνα και την αισθητική της πόλης. Στη συνέχεια, οι παραπάνω νόμοι έπρεπε να δοκιμαστούν στην πράξη. Πολλές φορές όμως, έπειτα από την εφαρμογή τους, διαπιστώνονταν ελλείψεις και προβλήματα, οπότε κάθε κανονισμός έπρεπε να ενσωματώνει τις νέες εμπειρίες, ώστε να γίνεται ολοένα και πληρέστερος. Κάποιες πυρκαγιές όπως αυτή των περιοχών του Aksaray το 1856 και η καταστροφή του Hocapasa το 1865, στάθηκαν ως αφορμή για να αλλάξουν οι κανονισμοί του 1848 και του 1864 και να εμφανιστούν νέες διατάξεις με νόμο του Γίνεται τότε για πρώτη φορά μία ολοκληρωμένη αποτύπωση των καταστροφών και σχεδιάζονται εκ νέου οι περιοχές με ευθύγραμμο κανονικό δίκτυο δρόμων και οικοδομικών τετραγώνων (εικόνα 20). Το σχέδιο αυτό θα αποτελέσει πρότυπο για πολλές άλλες επεμβάσεις στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε άλλες βορειοελλαδικές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη. Οι αλλαγές θα μπορούσαν να συνοψιστούν στον γενικότερο 52

53 εκσυγχρονισμό της αστικής υποδομής, στην κατεδάφιση των τειχών με την παράλληλη δημιουργία δημόσιου χώρου και δημόσιων κτηρίων, καθώς και τη μετατροπή του αστικού ιστού σε πλέον γεωμετρικές μορφές (εικόνα 23) (Γερόλυμπου, 1997). Εικόνα 23. Σχέδιο ανοικοδόμησης της καμένης περιοχής στην Κων/πολη (Γερόλυμπου, 1997) 53

54 ΝΟΤΙΟΣ ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ Οι πόλεις στο νότιο και ανεξάρτητο τμήμα του ελληνικού χώρου αρχίζουν μέρα με τη μέρα να εξελίσσονται και να προσανατολίζονται περισσότερο σε έναν ευρωπαϊκού τύπου χαρακτήρα. Αύξηση του εμπορίου και της βιομηχανίας, αλλά παράλληλα μείωση της γεωργικής δραστηριότητας, σε μία κοινωνία όπου δεσπόζει η αστική τάξη και το νέο κράτος ελέγχεται από τη βασιλική αυλή, είναι κάποιοι από τους παράγοντες που οδηγούν στην ανασύσταση της ελληνικής πόλης, αυτή τη φορά με το εισαχθέν νεοκλασικό πρότυπο. Με βάση τα πρότυπα της νεοκλασικής πόλης, εξυπηρετούνται οι ανάγκες της αστικής τάξης, επανασχεδιάζονται τα μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα και τα σημαντικότερα λιμάνια, εξασφαλίζεται η σύνδεση με τη Δύση και τέλος, σηματοδοτείται ένα νέο ξεκίνημα του ελληνικού πολιτισμού. Πρακτικά, στο σχεδιασμό του εξωτερικού αστικού χώρου πραγματοποιείται μία προσπάθεια εξυγίανσής του, όπου σχεδιάζονται οι κυρίαρχοι άξονες και επαναπροσδιορίζεται η σχέση της πόλης και των ανθρώπων με το πράσινο. Ακόμη, στα μέσα του 19 ου αιώνα γίνεται αντιληπτή η ανάγκη για δημιουργία δημόσιων κτηρίων, σχολείων και αγορών, καθώς και ο εξοπλισμός των με δίκτυα υποδομής, όπως για παράδειγμα δίκτυα ύδρευσης, φωταερίου κτλ., όπου πλέον συμπεριλαμβάνονται στο σχεδιασμό (Δημητριάδης, 2004). 54

55 ΒΟΡΕΙΟΣ ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ - ΜΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ Οι επιπτώσεις στο βόρειο ελλαδικό χώρο, έπειτα από την ελληνική επανάσταση και την ευρύτερη αναταραχή, είναι οδυνηρές για την καθημερινή ζωή και τις παραγωγικές διαδικασίες. Καταστροφές πολλών, παρακμή των ορεινών κέντρων, φυγές των ελληνικών φύλων, προκαλούν αστάθεια και ανασφάλεια για τις επόμενες δεκαετίες. Ο αστικός χώρος μέχρι αυτή τη στιγμή είναι σε άσχημη κατάσταση, μιας και επικρατούν ανθυγιεινές συνθήκες, περιοχές κατοικίας με απορρίμματα και στεκούμενα νερά, δρόμοι αδιάβατοι και σκοτεινοί. Η συνολική κατάσταση των εκείνη την εποχή κάνει εμφανή τα σημάδια από την κακή ποιότητα των κατασκευών και γενικότερα την εγκατάλειψη των χώρων της πόλης σε πολλά επίπεδα. Σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές πόλεις του 19 ου 55 αιώνα, οι πόλεις των Βαλκανίων χαρακτηρίζονταν πάντα από χαμηλή οικοδομική πυκνότητα και παρουσίαζαν έναν αγροτικό χαρακτήρα. Πολλές φορές στον αστικό χώρο περιλαμβάνονταν εκτεταμένες αδόμητες εκτάσεις, που κάποιες από αυτές αποτελούσαν καλλιεργήσιμη γη. Στις περισσότερες περιπτώσεις της ενδοχώρας, ο αστικός ιστός είχε επεκταθεί και πέραν των τειχών, ενώ στις παράκτιες πόλεις οι κάτοικοι ήταν περιορισμένοι εντός των τειχών για λόγους ελέγχου. Ο πυρήνας των ήταν λειτουργικός και αποτελούνταν από αγορές και εργαστήρια, τα οποία διαχωρίζονταν με σαφήνεια από τις περιοχές κατοικίες. Η πολυπολιτισμικότητα που επικρατεί αναγκάζει τις εθνικές ομάδες να διαμορφώνονται ανά συνοικία και η θρησκευτική και κοινωνική ζωή να ακολουθούν τον ίδιο τρόπο οργάνωσης. Αυτού του είδους ο τρόπος ζωής συνεπάγεται φαινόμενα εσωστρέφειας και πολυκεντρικότητας που έχουν εμφανή αντίκτυπα στις πόλεις: δαιδαλώδης πολεοδομικός ιστός και δρόμοι ακανόνιστοι που καταλήγουν σε πολλά αδιέξοδα. Ωστόσο, παρά τη φαινομενική ακινησία τα πράγματα αλλάζουν και οι επιπτώσεις της βιομηχανικής έκρηξης στο δυτικό κόσμο δεν θα αφήσουν ανεπηρέαστες τις ελληνικές πόλεις. Σημαντικό στοιχείο αυτής της εποχής αποτελεί η σύνδεση της Θεσσαλονίκης και η εκμετάλλευση της στρατηγικής της θέσης, μέσω των ακτοπλοϊκών γραμμών, με τα μεγάλα λιμάνια της Μεσογείου που επιδρά έτσι

56 στην αναπτυξιακή πορεία εκείνης της περιόδου. Όλες οι πόλεις αυτής της βόρειας ζώνης χαρακτηρίζονται από την πολυπολιτισμική τους ταυτότητα εκείνη την εποχή, μιας και Έλληνες, Τούρκοι, καθώς και Εβραίοι συνθέτουν το πληθυσμιακό τοπίο (Γερόλυμπου, 1997). Ακολουθώντας την πορεία εξέλιξης των αυτών μπορούν να διαχωριστούν οι παρακάτω τύποι με βάση την κινητήρια μορφή ανάπτυξης τους: α) Πόλη παζάρι. Σ αυτόν τον τύπο πόλης η αγορά, ή αλλιώς το παζάρι, τοποθετείται κεντρικά του οικισμού, έξω από την κεντρική πύλη της ακρόπολης ή στον κεντρικότερο δρόμο. Στο παζάρι υπάρχουν υπαίθριες και σκεπαστές αγορές, όπου οι συναλλαγές γίνονται με τη μορφή του ανταλλακτικού εμπορίου, πράγμα που φανερώνει μία έλλειψη ανάπτυξης στον συγκεκριμένο τομέα. Όσον αφορά τις υπόλοιπες πτυχές του αστικού χώρου, γίνεται έντονα φανερός ένας αμυντικός χαρακτήρας, μιας και ολόκληρη η πόλη αποτελείται από περίκλειστες οικοδομικές ενότητες, που στο κέντρο της κάθε μίας δεσπόζει ένα κτήριο θρησκευτικής λατρείας της εκάστοτε εθνικότητας που κατοικεί. Ακόμη, είναι πιθανό η αστική μορφολογία να διαφέρει σε πολλές περιπτώσεις αναλόγως την εθνότητα. Για παράδειγμα οι τούρκικες συνοικίες χαρακτηρίζονταν ανοιχτές και με αρκετό πράσινο, οι ελληνικές περισσότερο συμπαγείς και εσωστρεφείς, ενώ οι εβραϊκές πυκνοδομημένες και σε ένα βαθμό ανθυγιεινές. Με την πάροδο του χρόνου ο ιστός των αυτών γίνεται πολυπλοκότερος, λόγω των ακανόνιστων σχημάτων των οικοπέδων, ενώ παράλληλα και το οδικό δίκτυο ακολουθεί την ίδια λογική, γίνεται πυκνότερο, με κάποιους βασικούς οδικούς άξονες να παραμένουν σταθεροί. Παρ όλα αυτά, παρατηρείται σταδιακά μία ιεράρχηση δημόσιων, ημιδημόσιων και ιδιωτικών χώρων με αποτέλεσμα, τελικά, να υπάρχει συνοχή στο αστικό τοπίο (εικόνα 24). 56

57 Εικόνα 24. «Πόλη-παζάρι»: Τα Γιάννενα στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα. Διαγραμματική χωροθέτηση των συνοικιών (Δημητριάδης, 2004) β) Πόλη πρακτορείο, ή αλλιώς, πόλη λιμάνι. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης πρακτορείου αποτελεί αυτό της Θεσσαλονίκης. Με τις διεθνείς συνθήκες και συγκυρίες να γίνονται ολοένα και πιο ευνοϊκές, η ανάπτυξη του εμπορίου έπαιξε κομβικό ρόλο στην ανάδειξη αυτής της πόλης ως ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια των Βαλκανίων. Τον ρόλο αυτό έρχεται να ενισχύσει το οδικό δίκτυο κύριων αρτηριών σε συνδυασμό με τη δημιουργία του δικτύου σιδηροδρόμων σε όλη τη ΒΔ Ευρώπη, το οποίο φτάνει και ως τη Θεσσαλονίκη. Οι γενικότερες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές εκφράζονται και με τον εκσυγχρονισμό του κεντρικού αστικού ιστού, σε αντίθεση με τον υπόλοιπο που παραμένει στην παραδοσιακή του μορφή (εικόνα 25) (Δημητριάδης, 2004). 57

58 Εικόνα 25. «Πόλη-Πρακτορείο»: Η Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20 ου αιώνα (Δημητριάδης, 2004) Πιο συγκεκριμένα, σε ότι αφορά τη δυναμική των, παρατηρείται μία διχοτομία ανάμεσα στις εξωστρεφείς παράκτιες πόλεις, όπως ο Βόλος και η Καβάλα, σε αντίθεση με τη στασιμότητα των υπολοίπων, όπως η πόλη της Λάρισας και της Δράμας. Οι δυνάμεις που ωθούν τις πόλεις στο να αποκτήσουν ξανά ταυτότητα και να ακολουθήσουν αναπτυξιακή πορεία, εκτός από τις εξωγενείς δυνάμεις, εμφανίζονται και διάφοροι εσωτερικοί παράγοντες, οι οποίοι κάνουν ακόμη πιο απαραίτητη την αφύπνιση και επέμβαση των αρχών για την αναδιοργάνωση του αστικού χώρου. Αρχικά το φαινόμενο της αστυφιλίας, το οποίο οδηγεί σε πύκνωση πληθυσμιακή και οικοδομική τις πόλεις και έπειτα η παραχώρηση δικαιωμάτων στους μη μουσουλμάνους, διευκόλυναν την εγκατάστασή σε περιοχές που μέχρι τότε δεν είχαν πρόσβαση. Με βάση όλα τα παραπάνω αξίζει να σημειωθεί πως με την αύξηση της ζήτησης ανεβαίνει και η αξία της γης στις αστικές περιοχές, καθώς επίσης εμφανίζονται και πιέσεις για επέκταση των παλαιών παραδοσιακών πυρήνων. Οργανωμένη πολεοδομική δραστηριότητα εκδηλώνεται κυρίως με δύο μορφές στις πόλεις. Η πρώτη αφορά οργανωμένη επέκταση υπαρχόντων περιτειχισμένων πυρήνων με επίσημη άδεια από τις αρχές, όπως για παράδειγμα οι επεκτάσεις του Βόλου και της Καβάλας (εικόνα 26). Η δεύτερη μορφή αναφέρεται σε ανοικοδομήσεις συνοικιών έπειτα από πυρκαγιά. Συγκεκριμένα, στις αγορές των 58

59 γίνεται χρήση άφλεκτων υλικών, καθώς και διαπλατύνσεις δρόμων στα πλαίσια της ευθυγράμμισης του πολεοδομικού ιστού. Γνωστότερες πυρκαγιές είναι αυτή στην αγορά της Λάρισας μετά το 1839, στην αγορά των Σερρών το 1849 (εικόνα 27), καθώς και η πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1869 (εικόνα 28). Εικόνα 26. Η περιτειχισμένη πόλη της Καβάλας και η δυτική της επέκταση μετά το 1864 (Γερόλυμπου, 1997) Εικόνα 27. Αγορά Σερρών μετά το 1850 (Γερόλυμπου, 1997) 59

60 Εικόνα 28. Η περιοχή των Ιστηρών (Λαδάδικα) στη Θεσσαλονίκη. Ξεχωρίζουν τα κανονικά οικοδομικά τετράγωνα σχεδιασμένα μετά το 1870 (Γερόλυμπου, 1997) Οι βορειοελλαδικές πόλεις εκείνης της περιόδου υπέστησαν αρκετές αλλαγές, οι περισσότερες από αυτές, επηρέασαν και οδήγησαν στη σημερινή εικόνα των αυτών. Η πύκνωση και ο επανασχεδιασμός του πολεοδομικού τους ιστού, η ανέγερση δημοσίων κτηρίων, καθώς και η άναρχη, πολλές φορές, επέκταση εκτός των τειχών είναι κάποια από τα βασικότερα χαρακτηριστικά που άφησε η περίοδος της Οθωμανικής κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο (Γερόλυμπου, 1997). Στις δεκαετίες που ακολούθησαν πραγματοποιήθηκαν διάφορες επεμβάσεις και διεκδικήσεις. Οι επεμβάσεις αυτήν την περίοδο στον βορειοελλαδικό χώρο, όπως προαναφέρθηκε, αποτελούνται από επεκτάσεις και διορθωτικά στοιχεία για τον αστικό ιστό, όπως ευθυγραμμίσεις, διανοίξεις δρόμων και πλατειών, διαστρώσεις και γενικότερα επιμέρους βελτιώσεις του χώρου. Κάποιες από τις σημαντικότερες αποτελούν αυτή της ανοικοδόμησης της αγοράς, αλλά και μεγάλου μέρους των Ιωαννίνων (εικόνα 29), καθώς και αυτή της κατασκευής της προκυμαίας στη Θεσσαλονίκη. Στη συνέχεια απεικονίζονται κάποιες αναδιαρθρώσεις στην πόλη της Έδεσσας (εικόνα 30) και της Καρδίτσας (εικόνα 31). 60

61 Εικόνα 29. Σχέδιο ανοικοδόμησης της αγοράς των Ιωαννίνων (Γερόλυμπου, 1997) Εικόνα 30. Ανασχεδιασμός της αγοράς της Έδεσσας και σχέδιο πόλης (Γερόλυμπου, 1997) 61

62 Εικόνα 31. Ανασχεδιασμός Καρδίτσας 1890 (Γερόλυμπου, 1996) Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, οι σημαντικότερες επεμβάσεις αυτή την περίοδο συνδέονται με την κατασκευή της προκυμαίας και την κατεδάφιση του παραλιακού τείχους, από τον Λευκό Πύργο μέχρι τον Τοπ Χανέ. Στο προγραμματισμένο σχεδιασμό για το έργο αυτό προβλεπόταν επίσης η δημιουργία μιας νέας λωρίδας εδάφους, η οποία περιείχε ορθογωνικά οικοδομικά τετράγωνα, για την εγκατάσταση των λιμενικών κτιρίων και για δημιουργία μιας κυκλοφοριακής αρτηρίας. Στόχος αυτού του έργου ήταν να υπάρχει άμεση επαφή με τη θάλασσα, από άποψη διευκόλυνσης της γενικότερης οργάνωσης του λιμανιού, αλλά και ανάπτυξης του εμπορίου του αστικού πυρήνα και ολόκληρης της πόλης (εικόνα 32). Εικόνα 32. Σχέδιο κατεδάφισης θαλάσσιου τείχους και δημιουργία προκυμαίας. Από τον μηχανικό Ρ. Vitali, Θεσσαλονίκη, 29 Απριλίου 1871 (Γερόλυμπου, 1997) Διανοίγονται ορισμένοι κάθετοι δρόμοι προς την παραλία, με σκοπό την καλύτερη σύνδεση των υπόλοιπων συνοικιών με τον νέο αυτό χώρο. Ακόμη, 62

63 δημιουργούνται προϋποθέσεις σύνδεσης των λιμενικών γραμμών με τα σιδηροδρομικά δίκτυα. Στα πλαίσια εξυγίανσης της ζωής στην πόλης, την επέμβαση αυτή συμπληρώνει η δημιουργία ενός πάρκου στην περιοχή του Μπεχτσινάρ, στα πρότυπα του αντίστοιχου πάρκου στο Πέρα της Κωνσταντινούπολης. Ο χώρος της προκυμαίας μαζί με την περιοχή του Ιστηρά (Λαδάδικα), η οποία λιθοστρώνεται και αποκτά και αυτή νέα οικοδομικά τετράγωνα γειτονικά με τον παλαιότερο, δαιδαλώδη ιστό, λειτουργούν επιτυχώς ως χώροι αναψυχής. Την περίοδο αυτή κάνει την εμφάνισή του ο θεσμός της δημαρχίας στη Θεσσαλονίκη, όπως και στις περισσότερες βορειοελλαδικές πόλεις, η οποία λαμβάνει ενεργό δράση στις παρεμβάσεις εντός της πόλης (εικόνα 33). Εικόνα 33. Σχέδιο δημαρχίας για την επέκταση της Θεσσαλονίκης εκτός των τειχών (1889) (Γερόλυμπου, 1997) Εξαιτίας μίας πυρκαγιάς η οποία ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το 1890, καταστράφηκε μέρος του κεντρικού πολεοδομικού ιστού της πόλης και υπήρξε αφορμή ώστε να εφαρμοστεί ο εκσυγχρονισμός του αστικού χώρου, στα πλαίσια και των γενικότερων κοινωνικοοικονομικών αλλαγών. Οι υπόλοιπες συνοικίες της Θεσσαλονίκης, συνεχίζουν να διατηρούν τους κανονικούς τους ρυθμούς, έχοντας αναπτύξει μία κοινωνική ιεραρχία με βάση τη χωροθέτηση της κατοικίας, αλλά και των αγορών τους, εντός της πόλης. Έτσι, η ισραηλιτική κοινότητα γειτνιάζει με το λιμάνι και το ανερχόμενο κέντρο της πόλης, στα νοτιοανατολικά βρίσκεται η ελληνική κοινότητα, ενώ στο βόρειο τμήμα και υψηλότερο, η οθωμανική. Οι αγορές 63

64 που λειτουργούν από τους Εβραίους βρίσκονται γύρω από τη σημερινή οδό Ελ. Βενιζέλου, αντίστοιχα το δυτικό τμήμα της αγοράς ελέγχουν οι Τούρκοι, ενώ στο νότιο μέρος (κοντά στην εκκλησία του Αγ. Μηνά) εδρεύει το ελληνικό οικονομικό κέντρο, όπου στεγάζονται οι τράπεζες. Την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκαν διάφορα σημαντικά έργα υποδομής στην πόλη, όπως το σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης, ο δημοτικός φωτισμός κ.α. Η χρήση της βιομηχανίας τοποθετείται περιφερειακά της πόλης, σε γειτνίαση με τα δίκτυα μεταφορών, η αξία της γης αυξάνεται και οι οδικοί άξονες διανοίγονται πλατύτεροι, στα πλαίσια της γενικότερης εξυγίανσης της πόλης (εικόνα 34). Μία ανοδική πορεία περιμένει τη Θεσσαλονίκη τα επόμενα χρόνια, πλησιάζοντας στην πρωτοβιομηχανική της μορφή (Γερόλυμπου, 1997). Εικόνα 34. Η περιοχή που κάηκε, ο ορθογωνικός σχεδιασμός και η νέα οικοπεδοποίηση (Γερόλυμπου, 1997) 64

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ: 20 ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ. Τα πρώτα χρόνια του 20 ου αιώνα αποτελούν για τις ελληνικές πόλεις μια κρίσιμη περίοδο αλλαγών και ανακατατάξεων. Υπό διαφορετική κυριαρχία στο Νότιο και Βόρειο τμήμα, οι πόλεις βιώνουν τις συνέπειες των εκσυγχρονιστικών προγραμμάτων που υιοθέτησαν το νεοελληνικό κράτος και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην προσπάθειά τους να ανταποκριθούν στις ευρύτερες απαιτήσεις της περιόδου αυτής. Με την ένταξη της Μακεδονίας και της Θράκης στο Ελληνικό κράτος, γίνεται αναμόρφωση του περιφερειακού και του αστικού χώρου. Ήδη, από τα τέλη του 19 ου αιώνα, έχει ξεκινήσει η πρακτική προώθησης εγκεκριμένων ρυμοτομικών σχεδίων για διάφορες ελληνικές πόλεις. Σ αυτό το επίπεδο, ο βόρειος ελλαδικός χώρος υπήρξε το κυρίως πεδίο εφαρμογής των πράξεων αυτών, σε μία προσπάθεια κοινωνικής και οικονομικής ανόρθωσής του (Γερόλυμπου,1988). Στις αρχές αυτού του αιώνα γίνεται αισθητή η μετακίνηση πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα της βόρειας Ελλάδας και κυρίως προς παραθαλάσσιες πόλεις, όπως αυτή της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας. Δημιουργείται έτσι η ανάγκη για επέκταση των έξω από τους παλαιότερους ιστορικούς πυρήνες, καθώς επίσης, εμφανίζεται νέος τρόπος ζωής και νέες οικονομικές δραστηριότητες. Σχηματίζονται νέοι δρόμοι, με αυστηρότερη διάταξη, εκσυγχρονίζονται τα έργα αστικής υποδομής, οργανώνονται τα δημόσια κτήρια και εμφανίζονται νέοι ναοί, νοσοκομεία και ιδρύματα. Οι νέες επεμβάσεις στο βορειοελλαδικό χώρο, περιλαμβάνουν σχέδια παλαιών και νέων, επεμβάσεις στα ιστορικά κέντρα, οργάνωση του δικτύου των αγροτικών οικισμών και σχεδιασμό μικρών χωριών. Οι περισσότερες επεμβάσεις πραγματοποιούνται στη Θεσσαλονίκη, ενώ τη μεγαλύτερη βιομηχανική άνθιση γνωρίζουν οι πόλεις του Βερμίου. Οι συγκεκριμένες πόλεις, Βέροια, Νάουσα και Έδεσσα, οφείλουν την αναπτυξιακή τους πορεία στο νέο δίκτυο σιδηροδρομικών σταθμών που αποκτούν, καθώς και στις ολοένα και αυξανόμενες βιομηχανικές μονάδες. Πιο συγκεκριμένα, η Έδεσσα, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των γενικότερων αναπλάσεων που άρχισαν να πραγματοποιούνται. Με μία παρέμβαση, η οποία έχει ως στόχο να βελτιώσει τον πολεοδομικό ιστό στο 65

66 κέντρο της πόλης, δημιουργούνται πλέον κανονικά τετράγωνα, ως αποτέλεσμα του αστικού αναδασμού που προκάλεσε ο νόμος του 1882 (εικόνα 35). Εικόνα 35. Έδεσσα. Αναδιάρθρωση ιστού το 1930 (Γερόλυμπου, 1997) Από την άλλη πλευρά, οι περισσότερες από τις ορεινές πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, φαίνεται να μένουν στάσιμες και να μαραζώνουν. Δεν παρατηρείται οικονομική δραστηριότητα ικανή να επιφέρει αναπτυξιακές αλλαγές, όπως για παράδειγμα ανοικοδόμηση σχολείων ή ιδρυμάτων, οι οποίες επέρχονται μόνο από δωρεές ομογενών. Από τις πόλεις αυτές, ξεχωρίζει σε ένα βαθμό η Κοζάνη, στην οποία γίνονται προσπάθειες αναδιάρθρωσης της πόλης, προς την κατεύθυνση της διαπλάτυνσης και ευθυγράμμισης των δρόμων, αλλά και της κατασκευής κτιρίων. Το εμπόριο και η επεξεργασία του καπνού θα υποστηρίξει τις τοπικές οικονομίες στις πόλεις της Αν. Μακεδονίας και Θράκης, Σέρρες, Δράμα, Ξάνθη και Κομοτηνή. Στην Καβάλα, το βασικότερο λιμάνι της Ανατολικής Μακεδονίας, η ανάπτυξη γίνεται αισθητή με την εξής διχοτομία, τη διαφοροποίηση του παραδοσιακού οθωμανικού προτύπου πόλης εντός των τειχών, και τη νέα σύγχρονη πόλη, με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα, που αναπτύσσεται δυναμικά σε περιοχές επεκτάσεων έξω από τον παραδοσιακό πυρήνα. Σε κλίμα παρακμής παρατηρείται και η πόλη των Σερρών. Οι Σέρρες λόγω της γειτνίασής τους με τα σύνορα, επηρεάζονται από όλες τις πολιτικές ανακατατάξεις και αναταραχές. Όπως και σε άλλες περιπτώσεις βέβαια, έτσι και σε αυτή, από τη στιγμή που φτάνει το σιδηροδρομικό δίκτυο στην πόλη, αυτή αρχίζει να παίρνει και πάλι ζωή (εικόνα 36) (Γερόλυμπου, 1997). 66

67 Εικόνα 36. Παλαιό και νέο σχέδιο της πόλης των Σερρών. Διακρίνεται η αναδιάρθρωση του αστικού ιστού (Γερόλυμπου, 1997) Γενικότερα, η φυσιογνωμία των ελληνικών, όπως είχε διαμορφωθεί στα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, παραμένει μέχρι και τις αρχές του 20 ου αιώνα, όπου αρχίζει να παρουσιάζει τάσεις εξέλιξης και μεταμόρφωσης σε ένα περισσότερο εξευρωπαϊσμένο πρότυπο. Οι πόλεις στη Μακεδονία και τη Θράκη είναι αυτές που υφίστανται τις περισσότερες αλλαγές, έπειτα από τη δημιουργία των νέων εθνικών συνόρων, και λιγότερο οι πόλεις της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Βασικότερες αιτίες της νέας θεώρησης του χώρου αποτελούν οι μεγάλου βαθμού πληθυσμιακές μεταβολές, καθώς και η ένταξη σε νέα δίκτυα οικισμών, όπως αυτά οργανώνονται έπειτα από την ανασυγκρότηση της Βαλκανικής. Τα νέα αστικά δεδομένα θέλουν νέες μορφές κτισμάτων και λειτουργιών να εισάγονται στην πόλη και να παραμελούνται οι παλιοί παραδοσιακοί οικιστικοί πυρήνες (Γερόλυμπου, 1997). Στο παράρτημα της εργασίας παρουσιάζονται κάποια παραδείγματα από σχέδια, όπως αυτές είχαν σχηματιστεί στις αρχές του 20 ου αιώνα. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Θεσσαλονίκη Για τη Θεσσαλονίκη, η είσοδος στον 20 ο αιώνα έχει χαρακτηριστεί ως περίοδος ανάπτυξης της πόλης και ως η κατ εξοχήν κοσμοπολίτικη εποχή της. Το τοπίο συνέθεταν η εμπορική της ακτινοβολία, καθώς και ο διεθνής στρατιωτικός και διοικητικός της ρόλος. Λειτούργησε ως συγκοινωνιακός κόμβος και διαμετακομιστικό κέντρο της βαλκανικής ενδοχώρας, σε μία περίοδο ιδιαίτερα 67

68 ρευστή, που χαρακτηρίζεται από μεγάλη κινητικότητα μεταξύ του αγροτικού και του αστικού πληθυσμού (Γερόλυμπου, 2002). Η Θεσσαλονίκη, στις αρχές αυτού του αιώνα, υπέστη σημαντικές καταστροφές εξαιτίας μιας πυρκαγιάς που ξέσπασε το 1917 στο κέντρο της πόλης. Η πυρκαγιά αυτή, καθώς και οι επιπτώσεις της, αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικά γεγονότα για τη σύγχρονη ιστορία της πόλης. Η τότε κυβέρνηση του Ε. Βενιζέλου απαγόρευσε την ανοικοδόμηση της πόλης μέχρι να εγκριθεί ένα σύγχρονο σχέδιο πόλης. Έτσι, με απόφαση του υπουργού συγκοινωνιών Α. Παπαναστασίου, ιδρύθηκε η «Διεθνής Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης» με πρόεδρο τον Ερνέστ Εμπράρ, για την εκπόνηση ενός νέου ρυμοτομικού σχεδίου. Ο Εμπράρ, με τη βοήθεια μιας ομάδας αρχιτεκτόνων, συνέλαβε και ανέπτυξε ένα σχέδιο που έγινε γνωστό ως Σχέδιο Εμπράρ, το H επιχείρηση ανασχεδιασμού της Θεσσαλονίκης διεκπεραιώθηκε μέσα στην επόμενη δεκαετία, ενώ εισήγαγε νέα διάρθρωση και μορφή στον αστικό χώρο (εικόνα 37). Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά από την πυρκαγιά αυτή, αποτελεί ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα πολεοδομικής επέμβασης στον αστικό χώρο. Το σχέδιο της χαρακτηρίζεται ως μοναδικό πολεοδομικό εγχείρημα, προς την έκταση και τους στόχους του, στα πλαίσια της νεότερης ιστορίας (εικόνα 39). Σημειώνεται πως εκφράζει τα όρια του χωρικού εκσυγχρονισμού και των κοινωνικών μετασχηματισμών στην Ελλάδα κατά το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα (Γερόλυμπου, 1994). Κύρια χαρακτηριστικά του σχεδίου ανοικοδόμησης ήταν: Η δημιουργία του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου για προωθημένα έργα όπως ο αναδασμός της αστικής γης Η λειτουργική, τεχνική και κοινωνική διαίρεση του χώρου της πόλης Η υιοθέτηση ενός γεωμετρικού συστήματος χαράξεων, που εμπλούτισε το Ιπποδάμειο σύστημα, με διαγώνιες και με ένα σύστημα κοινόχρηστων ανοικτών χώρων (εικόνα 38) Ο στόχος της ανάδειξης του ιστορικού χαρακτήρα της πόλης Η υιοθέτηση οικοδομικού κανονισμού με ενιαίες αρχές τυπολογικής και μορφολογικής σύνθεσης, με βάση το σχέδιο τακτοποίησης των οικοπέδων και το συνδυασμό σύγχρονων και ιστορικών αρχιτεκτονικών στοιχείων. 68

69 Το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε πλήρως και υπέστη πολλές μεταβολές, αλλά υπήρξε αφορμή για μια μεγάλη βελτίωση στην προϋπάρχουσα κατάσταση της πόλης, δίνοντάς της μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή ρυμοτομία και όψη. Είναι γεγονός ότι επηρέασε καθοριστικά τη σημερινή μορφή της Θεσσαλονίκης (url.6). Εικόνα 37. Η ρυμοτομία της Θεσσαλονίκης πριν και μετά την πυρκαγιά του 1917 (url.6) Εικόνα 38. Η σύνθεση του συστήματος των διαδρομών στην κεντρική περιοχή της Θεσσαλονίκης. 1. Ελληνιστικές ρωμαϊκές χαράξεις του αρχικού κανάβου που διατηρούνται 2. Οι βασικές διαμπερείς διαδρομές που αναπτύσσονται παραλληλία με την προκυμαία 3. Διαδρομές κάθετες προς τη θάλασσα με ειδικό χαρακτήρα. Στο κέντρο ο νέος μνημειακός άξονας 69

70 4. Διαγώνιες χαράξεις γύρω από κομβικά σημεία και μνημεία 5. Δευτερεύοντες και διατηρούμενοι δρόμοι που συμπληρώνουν το πλέγμα των διαδρομών 6. Το πλήρες σύστημα των διαδρομών (url.6) Εικόνα 39. Το σχέδιο Εμπράρ για τη Θεσσαλονίκη, το 1918 (url.6) Νάουσα Η Νάουσα στις αρχές του 20 ου αιώνα αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές πόλεις της Μακεδονίας. Με την πάροδο του χρόνου η Νάουσα περνά από την εμπορική στη βιομηχανική μορφή της, γεγονός το οποίο θα της αφήσει προοπτικές εξέλιξης τις επόμενες δεκαετίες. Η εκβιομηχάνιση της πόλης, στα πλαίσια του γενικότερου εκσυγχρονισμού, συνδέεται άμεσα με την αναδιάρθρωση στο εσωτερικό της, αλλά και με προβλήματα που αφορούν τον αστικό ιστό. Μέσα στο ιστορικό κέντρο της πόλης, διασώζονται τμήματα του παλαιού ιστού και των παραδοσιακών αξιόλογων αρχιτεκτονικών συνόλων. Τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του πολεοδομικού ιστού διατηρούνται σε διάφορα σημεία μέχρι και σήμερα. Έτσι, μπορεί κανείς να διακρίνει τις γειτονιές, μαχαλάδες, στις οποίες χωρίζεται η πόλη, από τα σχήματα που έχουν τα οικοδομικά τετράγωνα, συνήθως καμπυλόμορφα. Το οδικό δίκτυο είναι ακανόνιστο και το δίκτυο των δημοσίων χώρων περίπλοκο. 70

71 Στην περιοχή των Αλωνιών, ο συνηθέστερος τύπος σπιτιών είναι τα στενόμακρα σπίτια, τα οποία μέσω κάποιων στενών περασμάτων καταλήγουν σε μία εσωτερική αυλή ή κοινόχρηστο χώρο. Αυτού του είδους οι ιδιοκτησίες προέκυψαν από τις συνεχείς διαιρέσεις των ιδιοκτησιών κάθετα προς τον οδικό άξονα. Από τη λιτότητα των κατασκευών, αλλά και τα τυπολογικά στοιχεία των μικρών αυτών κτισμάτων, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως πρόκειται για μια λαϊκή συνοικία στο παρελθόν, η οποία διατηρεί αυτό το ύφος μέχρι και σήμερα (εικόνα 40, εικόνα 41). Εικόνα 40. Ιστορικό κέντρο Νάουσας. Διακρίνονται οι παραδοσιακές συνοικίες των Αλωνιών και της Μεταμόρφωσης (Νομικός, 1997) 71

72 Εικόνα 41. Νάουσα στις αρχές του 20ου αιώνα. Διακρίνονται οι καμπυλόμορφες οικοδομικές νησίδες του αστικού ιστού (Νομικός, 1997) Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η διαδικασία της εκβιομηχάνισης της Νάουσας επέφερε εμφανείς αλλαγές στην εσωτερική διάταξη της πόλης. Η πρώτη προσπάθεια για την εκπόνηση ρυμοτομικού σχεδίου ξεκίνησε το 1919, όπου χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν δέκα χρόνια ώστε να εγκριθεί τελικά το 1928 και η Νάουσα να αρχίσει να ανταποκρίνεται στις νέες απαιτήσεις της πολεοδομίας. Στη θέση ακάλυπτου χώρου ενός παλαιότερου μαχαλά, δημιουργείται η κεντρική κυκλική πλατεία της Νάουσας με ακτινωτούς δρόμους να ξεκινάν από αυτή και να εκτείνονται προς τις υπόλοιπες γειτονιές. Ο παραδοσιακός πολεοδομικός ιστός αλλάζει και εκλογικεύεται με τη διαπλάτυνση δρόμων και τη διάνοιξη ορισμένων αδιεξόδων, σε μία προσπάθεια να διατηρηθούν όσο το δυνατό οι παλιές χαράξεις. Τα επόμενα χρόνια η Νάουσα αρχίζει να αποκτά μία περισσότερο αστική ταυτότητα, ενώ αλλαγές πραγματοποιούνται στον τρόπο δόμησης και το είδος των κτιρίων που ανεγείρονται. Τα νέα κτίσματα που κατασκευάζονται υπακούν στις διατάξεις του ρυμοτομικού σχεδίου και έτσι, υποχωρούν από την παλαιότερη οικοδομική γραμμή, αλλοιώνοντας ακόμη περισσότερο τον παραδοσιακό αστικό ιστό (εικόνα 43) (Νομικός, 1997). 72

73 Εικόνα 42. Απόσπασμα του ρυμοτομικού σχεδίου της Νάουσας. Διακρίνεται η προσπάθεια διάνοιξης του νέου οικιστικού δικτύου Εικόνα 43. Αστικός ιστός των Αλωνιών. Διακρίνεται η σταδιακή διαμόρφωση των αδιεξόδων, από ιδιωτικά δρομάκια σε δημόσιους χώρους περάσματα (Νομικός, 1997) Καβάλα Το ιστορικό κέντρο της Καβάλας, ο οικισμός της Παναγίας, αποτελεί μία ξεχωριστή πολεοδομική ενότητα, που διαφέρει ξεκάθαρα από τις σύγχρονες επεκτάσεις της πόλης, τον 19 ο και τον 20 ο αιώνα. Ακόμη όμως και στην ίδια αυτή συνοικία γίνονται αντιληπτές επιμέρους ενότητες, που δημιουργήθηκαν με το πέρασμα των χρόνων ανάλογα με τις ιστορικές φάσεις της πόλεις. Έτσι, παρατηρείται η ακρόπολη, ο αρχικός πυρήνας του οικισμού, το βυζαντινό και μεταβυζαντινό τμήμα στο άκρο της χερσονήσου, καθώς και ένα τμήμα με προσφυγικές κατοικίες, στα όρια μεταξύ παλιάς και νέας πόλης, το οποίο προήλθε από επέκταση κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Οι επιμέρους ενότητες που δημιουργούνται έχουν συνήθως κοινά θρησκευτικά ή πολιτισμικά χαρακτηριστικά, και λειτουργούσαν με μερική αυτονομία στο παρελθόν. Το σύστημα των οικοπέδων στο ιστορικό κέντρο της Καβάλας, αντανακλά τις σχέσεις ιδιοκτησίας, οι οποίες, μαζί με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του χώρου, μεταβάλλονται αργά στο χρόνο. Έτσι, στη σημερινή διάταξη των οικοπέδων, 73

74 επιβιώνει ακόμη η παλαιότερη και παραδοσιακή μορφή του οικισμού. Από το γενικότερο σύστημα γίνεται αντιληπτό ότι ο βασικός διαχωρισμός του χώρου σε οικόπεδα ακολουθεί τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του εδάφους, όπως οι μεγάλες κλίσεις του οικισμού της Παναγίας. Τα στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος, όπως η οχύρωση της ακρόπολης και του οικισμού, αλλά και το οδικό δίκτυο ακολουθούν και αυτά τις κλίσεις του εδάφους. Πολλές φορές, η παράλληλη ή η κάθετη διάταξη των οικημάτων προς τις υψομετρικές καμπύλες, αφορά τη συγκράτηση των νερών της βροχής. Τα οικόπεδα στη συνοικία της Παναγίας έχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, όσον αφορά τα γεωμετρικά τους χαρακτηριστικά, γεγονός που ερμηνεύεται εύκολα, διότι το σύστημα εξελίχθηκε αυθαίρετα κατά τη διάρκεια του χρόνου, χωρίς να υπάρξουν ιδιαίτερες τακτοποιήσεις (εικόνα 44). Γενικότερα, ο υψηλός βαθμός κατάτμησης και η πολυπλοκότητα του οικισμού, φανερώνουν τα ποικίλα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά στα διάφορα στάδια εξέλιξής του. Το οδικό δίκτυο της Παναγίας παρουσιάζει και αυτό με τη σειρά του μία πολυπλοκότητα εξαιτίας της μορφολογίας του εδάφους, όπως προαναφέρθηκε, της τοποθεσίας του κεντρικότερου πυρήνα του οικισμού, αλλά και της χωροθέτησης των βασικότερων λειτουργιών του οικισμού. Η προσπελασιμότητα από και προς τον οικισμό είναι περιορισμένη και η πρόσβαση γίνεται μέσω των δύο εισόδων, μία στην ανατολική και μία στη δυτική πλευρά. Μπορούν να γίνουν αντιληπτοί δύο βασικοί τύποι διάταξης διαδρομών: η γραμμική διάταξη και η διάταξη σε δίκτυο. Η γραμμική διάταξη αναφέρεται στο γεγονός πως μόνο ένας δρόμος οδηγεί από ένα σημείο σε ένα άλλο και έτσι, οι επιλογές στις διαδρομές και τα δρομολόγια που μπορεί να ακολουθήσει κανείς είναι περιορισμένες. Η διάταξη σε δίκτυο σχετίζεται με την οργάνωση του οικισμού σε ένα σύστημα, το οποίο αποτελείται από δημόσιους και ημιδημόσιους δρόμους, οι οποίοι περιβάλλουν τις κατοικίες και τις οικοδομικές νησίδες, αλλά και διάφορα περάσματα, που οδηγούν στις εσωτερικές αυλές των κατοικιών. Η διάταξη αυτή δημιουργεί ένα σύστημα όπου κυριαρχεί η τριγωνική συνάντηση των δρόμων σε σχήμα Υ. Οι βασικότεροι οδικοί άξονες του οικισμού, ακολουθούν παράλληλα την κλίση του εδάφους, ενώ οι υπόλοιποι βρίσκονται κάθετα προς τις κύριες διαδρομές, ώστε η μορφή του οδικού δικτύου, 74

75 μαζί με τα διάφορα αδιέξοδα που διαμορφώνονται, να παίρνει τη μορφή πλέγματος (εικόνα 45). Η απουσία κάποιας συντονισμένης προσπάθειας σχεδιασμού άφησε αμετάβλητο το τοπίο στον ιστορικό οικισμό της Παναγίας από τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι και σήμερα (Νομικός, 1997). Εικόνα 44. Το σύστημα των οικοπέδων στην Καβάλα (Νομικός, 1997) Εικόνα 45. Το σύστημα των διαδρομών στην Καβάλα (Νομικός, 1997) 75

76 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η διαμόρφωση των έχει μία μακρά και περίπλοκη ιστορία. Η ποικιλία των αστικών μορφών μπορεί να αποδοθεί στις πολύπλοκες λειτουργίες που εκτελούν οι πόλεις. Οι πρώτες πόλεις μεγάλωσαν γύρω από τις αγορές, όπου τα αγαθά από μακρινούς τόπους θα μπορούσαν να ανταλλαγούν με τοπικά προϊόντα. Σε όλη τους την ιστορία, οι πόλεις έχουν ιδρυθεί στις διασταυρώσεις των δικτύων μεταφοράς, όπως ένας οδικός άξονας, ένα ποταμός ή ένα λιμάνι. Οι ορεινές πόλεις παρουσιάζουν συχνά ακανόνιστο ιστό, λόγω μορφολογίας του εδάφους, ενώ οι πεδινές εμφανίζονται με πιο κανονική διάταξη. Οι αρχαίοι λαοί είχαν ιερούς τόπους, γύρω από τους οποίους αναπτύχθηκαν. Επιπροσθέτως, οι πόλεις συχνά παρείχαν προστασία σε περιόδους αναταραχών. Κατά τη διάρκεια αυτών, τα τείχη που δημιουργούνταν εξυπηρετούσαν τους κατοίκους προσφέροντας τους συνθήκες ασφάλειας εντός αυτών. Οι ελληνικές πόλεις, στη διάρκεια των αιώνων που μελετήθηκαν, καταστράφηκαν σε δύο περιπτώσεις: αρχικά σε περιόδους επιδρομών και πολέμων και έπειτα, από φυσικές καταστροφές, όπως για παράδειγμα το ξέσπασμα πυρκαγιών. Στις περιπτώσεις αυτές καταστράφηκε μεγάλο μέρος του παλαιού πολεοδομικού ιστού, ενώ το γεγονός αυτό στάθηκε ως αφορμή για τον ανασχεδιασμό και την αναδιάρθρωσή τους. Συγκεκριμένα, η περίοδος της απελευθέρωσης από την Τουρκοκρατία, αποτέλεσε σημείο αιχμής για τις ελληνικές πόλεις, οι οποίες αρχίζουν να αναδημιουργούνται υπό νέες, πιο σταθερές, σύγχρονες βάσεις ανάπτυξης. Οι δομές των διαμορφώθηκαν κάτω από διάφορες συγκυρίες, ιστορικής και κοινωνικής φύσης και εδραιώθηκαν συσσωρευτικά, ή συνθετικά, δίπλα ή πάνω σε προϋπάρχουσες μορφές. Μέσα από τις παρατηρήσεις όλης της διαχρονικής εξέλιξης φαίνεται πως αναπτύχθηκαν τέσσερις βασικοί τρόποι διάταξης των πολεοδομικών μορφών στο χώρο ως εξής: τυχαία, γραμμική, δικτυωτό πλέγμα και κεντρομόλος. 76

77 Τυχαία δομή Αποτελεί την ακανόνιστη διάταξη, χωρίς κάποια συγκεκριμένη χάραξη. Συχνά αναφέρεται και ως μεσαιωνικός τύπος, της ανατολής ή απλά ακανόνιστος. Αναπτύσσεται τυχαία και συναντάται στα περισσότερα ιστορικά κέντρα των. Ο τύπος αυτός δύσκολο μπορεί να αποτελέσει πυρήνα ανάπτυξης διότι δεν παρέχει στους κατοίκους τη δυνατότητα της εύκολης επικοινωνίας (Εικόνα 46) (url.2). Εικόνα 46. Ιστορικό κέντρο Αθήνας (url.2) Γραμμική δομή Η γραμμική αποτελεί τη συνηθέστερη δομή στο χώρο και βασικό της στοιχείο αποτελεί η ανάπτυξή της εκατέρωθεν και κατά μήκος μιας κεντρικής αρτηρίας. Η αυτοτελής καθαρά γραμμική δομή υφίσταται μόνο σε μικρές διαστάσεις. Έπειτα από ένα σημείο γραμμικής ανάπτυξης, ακολουθούν και άλλες τάσεις διαμόρφωσης του σημείου διασταύρωσης σαν κεντρικού, με κεντρομόλο δομή. Στη συνέχεια, δημιουργούνται και άλλα κεντρικά σημεία επί των κάθετων αξόνων, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν στην ανάπτυξη νέων γραμμικών διατάξεων (Εικόνα 47) (url.2). 77

78 Εικόνα 47. Γραμμικοί σχηματισμοί (url.2) Ακολουθούν κάποια παραδείγματα γραμμικών, όπως προτάθηκαν από πολεοδόμους τον προηγούμενο αιώνα (Εικόνες 48, 49, 50) (url.2). Εικόνα 48. Πρόταση του Arturo Soria y Mata για το Ciudad Lineal το Απεικονίζεται η γραμμική σύνδεση δύο μικρότερων (url.2) Εικόνα 49. Η πρόταση του Tony Garnier για την Cite Industrielle (url.2) 78

79 Εικόνα 50. Πρόταση του Miliutin για την Stalingrad. Απεικονίζονται λειτουργίες που αναπτύσσονται σε παράλληλες γραμμικές ζώνες (url.2) Δικτυωτό Πλέγμα Η δομή του δικτυωτού πλέγματος στηρίζεται ουσιαστικά σε έναν ορθοκανονικό κάναβο με ισοκατανεμημένα τα στοιχεία στο χώρο (Ιπποδάμειο σύστημα) και αποτελεί τη συνηθέστερη χωρική δομή. Υπό αυτή τη βάση έχουν αναπτυχθεί οι περισσότερες σύγχρονες πόλεις, κυρίως έπειτα από την εκτεταμένη χρήση των οδικών αξόνων και του αυτοκινήτου. Η διάταξη των λειτουργιών μέσα σε αυτού του είδους πολεοδομικό ιστό εμφανίζουν περισσότερο μορφή ξεχωριστών με διαφορετική κλαδική εξειδίκευση που αναπτύσσεται ιεραρχικά στο χώρο (Εικόνα 51). Ένα παράδειγμα αυτής της δομής αποτελεί η πολεοδομική οργάνωση του Πειραιά (Εικόνα 52). Πολλές φορές οι οδικοί άξονες λειτουργούν ως στοιχεία που διαχωρίζουν σε τμήματα τις επιμέρους λειτουργίες της πόλης (url.2). 79

80 Εικόνα 51. Πρόταση σύνθεσης δικτυωτής δομής (url.2) Εικόνα 52. Παράδειγμα τμήματος του Πειραιά σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα (url.2) Κεντρομόλος Η κεντρομόλος δομή είναι αυτή της οποίας κάθε επίπεδο αναφοράς έχει κατεύθυνση προς το κέντρο που περιέχει τις βασικές λειτουργίες και αποτελεί τον πυρήνα της συνολικής χωρικής μορφής. Ολόκληρη η δομή περιλαμβάνει πολλούς πυρήνες μικρών κέντρων και έτσι όλοι αυτοί προσανατολίζονται ως δορυφόροι προς ένα μεγαλύτερο κέντρο. Με τη δημιουργία νέων κεντρομόλων στοιχείων πραγματοποιείται η επέκταση αυτής της πολεοδομικής μορφής (εικόνα 53). Από 80

81 ιστορικής απόψεως παρουσιάζεται αυτοτελές στις πρώιμες μορφές. Ακόμη, χρησιμοποιήθηκε χαρακτηριστικά για την έκφραση των μοναρχικών καθεστώτων, όπου η κατοικία του μονάρχη αποτελούσε και το κέντρο της δομής. Στην πορεία εξέλιξης των, το κεντρικό σημείο αντικαταστάθηκε από την αγορά και ακόμη μεταγενέστερα, από το κέντρο υπηρεσιών της πόλης. Σύμφωνα με το μοντέλο του Cristaller «κάθε κεντρικός τόπος, όποια και αν είναι η τάξη του απαιτεί έναν αριθμό κ κατώτερων τόπων. Ο στοιχειώδης κεντρικός τόπος βρίσκεται σε μία από τις κορυφές ισόπλευρου τριγώνου και κυριαρχεί σε δύο τόπους χαμηλότερης τάξης, σ αυτή την περίπτωση κ =3» (url.2). Εικόνα 53. Το μοντέλο του Christaller (url.2) Συνοψίζοντας, η τυχαία δομή εμφανίζεται στους παραδοσιακούς οικισμούς και τα ιστορικά κέντρα των, τα οποία δημιουργήθηκαν κυρίως σε περιόδους αναταραχών, χωρίς συγκεκριμένο σχεδιασμό, με δαιδαλώδεις πολεοδομικούς ιστούς. Η γραμμική δομή συναντάται κυρίως σε πόλεις οι οποίες αποτελούν λιμάνια, αναπτύχθηκαν κατά μήκος της ακτογραμμής και η οργάνωσή τους βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στο υδάτινο στοιχείο. Οι νεότερα σχεδιασμένες ελληνικές πόλεις παρουσιάζουν κυρίως τη μορφή του δικτυωτού πλέγματος, η οποία, στα πλαίσια του γενικότερου ορθολογισμού και εκσυγχρονισμού της εποχής, επιφέρει μία περισσότερο λειτουργική οργάνωση όλων των δραστηριοτήτων. Η 81