Γεώργιος Τραπεζούντιος

Transcript

1 Για παραπομπή : Τουλουμάκος Παντελής,, 2006, Περίληψη : Λόγιος της ιταλικής Αναγέννησης που γεννήθηκε στην Κρήτη και καταγόταν από την Τραπεζούντα. Έγινε καθολικός, ανέλαβε αξιώματα στην παπική Αυλή και επιφορτίστηκε με διπλωματικές αποστολές. Παράλληλα, δημοσίευσε έργα που εισήγαγαν τη βυζαντινή ρητορική στην αναγεννησιακή Ιταλία. Άλλα Ονόματα Georgius Trapezundius Cretensis, Georgius Trapesunda Τόπος και Χρόνος Γέννησης 3 Απριλίου 1395, Χάνδακας Κρήτης (σημ. Ηράκλειο) Τόπος και Χρόνος Θανάτου (;) Κύρια Ιδιότητα Λόγιος 1. Γέννηση Εκπαίδευση Ο γεννήθηκε στο Χάνδακα της Κρήτης στις 3 Απριλίου Η επωνυμία «Τραπεζούντιος» έχει σχέση με το γεγονός ότι ο προ-προπάππος του είχε μεταναστεύσει στην Κρήτη από την Τραπεζούντα. Ο ίδιος ο Γεώργιος, πάντως, από τα πρωιμότερα έως το τελευταίο γραπτό του κείμενο, υπέγραφε ως Georgius Trapesundius Cretensis, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις με το όνομα Georgius Trapesunda. Στην Κρήτη ο Τραπεζούντιος πρέπει να απέκτησε καλές γνώσεις γραμματικής και ρητορικής, καθώς και κάποια κατάρτιση στη φιλοσοφία Στην Ιταλία Ο Τραπεζούντιος πήγε στην Ιταλία ύστερα από πρόσκληση του Βενετού πατρικίου και ουμανιστή Francesco Barbaro, πιθανότατα τον Απρίλιο του 1416, 2 όπου επιδόθηκε στη μελέτη της λατινικής γλώσσας. Μέσα σε λίγα χρόνια όπως ο ίδιος ισχυριζόταν γνώριζε άπταιστα λατινικά. Έτσι, στις αρχές του 1420, στη Βιτσέντσα αντικατέστησε τον απερχόμενο Francesco Filelfo στη διδασκαλία των λατινικών. 3 Στις αρχές του 1426, ο Τραπεζούντιος ασπάσθηκε το ρωμαιοκαθολικισμό ένα χρόνο αργότερα εξέδωσε μία παρότρυνση στα λατινικά για βοήθεια στην εμπόλεμη Κωνσταντινούπολη. Στα τέλη του ίδιου χρόνου, για άγνωστο σ εμάς λόγο, εκδιώχθηκε από τη Βιτσέντσα. Έτσι, επέστρεψε στη Βενετία, όπου άνοιξε ιδιωτικό σχολείο. Εκεί δίδαξε κι ελληνικά, αν και το βασικό αντικείμενο διδασκαλίας του ήταν τα λατινικά. Ανάμεσα στους κατόπιν διάσημους μαθητές του Κρήτα φιλοσόφου ήταν ο Pietro Barbo, μετέπειτα πάπας Παύλος Β. Ο Τραπεζούντιος, όμως, δεν ήταν ικανοποιημένος, κατά κύριο λόγο επειδή το επάγγελμα αυτό δεν του απέφερε επαρκείς οικονομικούς πόρους. Στα τέλη του 1433 (ή τον Ιανουάριο του 1434), ο Τραπεζούντιος εξέδωσε το Rhetoricum libri V εισάγοντας για πρώτη φορά σε μείζονα κλίμακα τη βυζαντινή ρητορική παράδοση στη λατινική Δύση. Παράλληλα, το έργο του De Patribus orationis ex Prisciano compendium, προϊόν της διδασκαλίας του, υπήρξε το πιο δημοφιλές σύγγραμμά του κατά το 15ο αιώνα. Ήταν αφιερωμένο στον πρωτότοκο γιο του Ανδρέα Στην υπηρεσία του πάπα Συγχρόνως, ο Francesco Barbaro προετοίμαζε το έδαφος για την είσοδο του Τραπεζουντίου στην υπηρεσία του πάπα. Σε Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 1/5

2 Για παραπομπή : Τουλουμάκος Παντελής,, 2006, επιστολή του με ημερομηνία 11 Μαΐου 1436 προς το Ludovico Trevisan o οποίος ανήκε στο στενό περιβάλλον του πάπα Ευγενίου Δ ο Barbaro συνιστούσε τη συμπερίληψη του Γεωργίου στους εκπροσώπους της ρωμαιοκαθολικής πλευράς εν όψει της επικείμενης συνόδου για την ένωση των Εκκλησιών. Παράλληλα, εσώκλειε στη δική του επιστολή και μία του Τραπεζουντίου, με τίτλο De unione ecclesiarum, ενδεικτική των φιλενωτικών προθέσεων και της αφοσίωσης του τελευταίου προς τον πάπα. Το 1437 ο Γεώργιος εγκαταστάθηκε στην Μπολόνια. Την ίδια χρονιά, ο Τραπεζούντιος έγραψε επιστολή προς το Βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Ε Παλαιολόγο υπέρ της ένωσης των Εκκλησιών, τονίζοντας ότι, σε αντίθετη περίπτωση, τόσο η Ορθόδοξη όσο κι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν προορισμένες να καταστραφούν. Κατά το Μonfasani, η ενέργεια αυτή συνιστούσε παροχή υπηρεσιών προς τον πάπα, 5 μολονότι ο Τραπεζούντιος δεν είχε ενταχθεί ακόμη στις τάξεις των παπικών αξιωματούχων. Το πότε ακριβώς ο Τραπεζούντιος εισήλθε στην παπική Curia δεν είναι σαφές κατά πάσα πιθανότητα, αυτό έγινε το καλοκαίρι του Πάντως, όταν ο Ευγένιος Δ ήρθε στη Ρώμη, στις 28 Σεπτεμβρίου 1443, ο Τραπεζούντιος τον ακολούθησε 4 μήνες αργότερα μαζί με την υπόλοιπη παπική συνοδεία. Εγκαταστάθηκε εκεί και στις 7 Φεβρουαρίου 1444 ορκίστηκε αποστολικός γραμματέας. Συγχρόνως, διατηρούσε το αξίωμα του scriptor litterarum apostolicarum, από τo οποίo παραιτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 1450 υπέρ του νεότερου γιου του Ιακώβου. 7 Το Μάιο του 1452, ύστερα από σοβαρό διαπληκτισμό με τον Poggio Bracciolini, ο Τραπεζούντιος φυλακίστηκε για λίγες ημέρες αποφυλακίσθηκε μόνο αφότου έγραψε επιστολή προς τον Poggio, ζητώντας συγχώρεση. Τελικά, στις 17 Ιουνίου 1452, έφυγε για τη Νάπολη. 8 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, ακόμα και μετά την ανάρρηση στον παπικό θρόνο του Νικολάου Ε, ο Τραπεζούντιος εξακολούθησε να υποστηρίζει την ιδέα της εκστρατείας για τη διάσωση της Κωνσταντινούπολης. Τον Οκτώβριο του 1452, από τη Νάπολη πλέον, έγραψε στον πάπα κάνοντας έκκληση για παροχή ενίσχυσης στην Κωνσταντινούπολη κύριο επιχείρημά του ήταν ότι η πόλη αυτή αποτελούσε το σημαντικότερο προπύργιο της καθολικής χριστιανοσύνης ενάντια στους Τούρκους. Παράλληλα, με επιστολές του προς τον Αλφόνσο της Αραγονίας και το Φρειδερίκο Γ, πρότεινε την κατάκτηση των Αγίων Τόπων και την επανίδρυση του Λατινικού Βασιλείου της Ιερουσαλήμ Προσπάθειες για προσέγγιση του Μωάμεθ Β Λίγο μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, τον Ιούλιο του 1453, ο Τραπεζούντιος έγραψε μία πραγματεία με τίτλο Περί της αληθείας της των Χριστιανών πίστεως, την οποία και απέστειλε στο Μωάμεθ Β. Βασική ιδέα στα γραφόμενά του είναι ότι ουσιαστικά δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στην Αγία Γραφή και το Κοράνι οι όποιες αντιθέσεις είναι επιφανειακές και θα πρέπει να αποδοθούν στις διαφορές των γλωσσών ή σε δόλο ή σε αδυναμία κατανόησης του νοήματος των κειμένων. Πρότεινε, λοιπόν, τη σύσταση κοινής επιτροπής χριστιανών και μουσουλμάνων για τη μελέτη των ιερών κειμένων μάλιστα, υποδείκνυε και τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να εργαστεί η επιτροπή. Παράλληλα, ζητούσε να κληθεί κι ο ίδιος για να συμμετάσχει στις εργασίες της. 10 Ωστόσο, η προσπάθεια αυτή δεν είχε κάποιο αποτέλεσμα. Το Νοέμβριο του 1465 ο Τραπεζούντιος επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη. Ο πάπας Παύλος Β που είχε ενθρονισθεί στις 31 Αυγούστου 1464 κάλυψε τα έξοδα του ταξιδιού του Τραπεζουντίου, το οποίο φαίνεται πως είχε στόχο τη δημιουργία ενός διαύλου επικοινωνίας με το σουλτάνο και τη στενότερη γνωριμία του τελευταίου με το χριστιανισμό με απώτερο αν και ουτοπικό σκοπό τον εκχριστιανισμό του. Στην Κωνσταντινούπολη, ο Τραπεζούντιος γνώρισε το Γεώργιο Αμιρούτζη και καθ υπόδειξη του τελευταίου μετέφρασε από τα λατινικά στα ελληνικά για το σουλτάνο το Introductio που είχε γράψει για τη λατινική μετάφραση της Αλμαγέστης του Πτολεμαίου. Για την Αλμαγέστη είχε γράψει και μία επιστολή αφιέρωσης στο Μωάμεθ Β, ενώ αφότου επέστρεψε στη Ρώμη αφιέρωσε και το Comparatio Platonis et Aristotelis στο σουλτάνο. Ο Γεώργιος εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη στις 18 Μαρτίου Στις δύο επιστολές του δηλαδή, εκείνες με τις οποίες αφιέρωνε την Αλμαγέστη και το Comparatio στο σουλτάνο ο Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 2/5

3 Για παραπομπή : Τουλουμάκος Παντελής,, 2006, Τραπεζούντιος, εκτός των άλλων, παρείχε πολλές πληροφορίες για την πολιτική κατάσταση και τις διαφωνίες των χριστιανικών κρατών της Δύσης κι ευχόταν στο Μωάμεθ Β να κατακτήσει όλο τον κόσμο παράλληλα, τον καλούσε να καταλάβει την Ιταλία, με τη βεβαιότητα ότι δε θα συναντήσει σημαντική αντίσταση. Ως συνέπεια αυτών, ο Τραπεζούντιος φυλακίστηκε. Στη φυλακή έμεινε για 4 μήνες κατόπιν από τα μέσα του Φεβρουαρίου του 1467 τέθηκε σε κατ οίκον περιορισμό. Στην εξέλιξη αυτή θα πρέπει να συνέβαλε το ότι οι όποιες κατηγορίες για προδοσία υπέρ του Μωάμεθ Β, ή για αποστασία ή αίρεση, έμειναν αναπόδεικτες. 12 Μετά την αποφυλάκισή του, ο Τραπεζούντιος επιδίωξε να προσεγγίσει το Ματθαίο Κορβίνο, βασιλιά της Ουγγαρίας, επαινώντας τον, καθώς έλεγε ότι ήταν το μόνο προπύργιο της Ευρώπης ενάντια στους Τούρκους. 13 Ο Monfasani θεωρεί ότι ο Τραπεζούντιος πίστευε ότι ο Κορβίνος θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ανάχωμα, μέχρι να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη και να προσηλυτίσει τον Οθωμανό σουλτάνο στο χριστιανισμό Ο θάνατος του Γεωργίου Σχετικά με το έτος θανάτου του Τραπεζουντίου, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, κατά το Monfasani, η εκδοχή που τον τοποθετεί λίγο πριν από το 1484 είναι λανθασμένη τουλάχιστον κατά μία δεκαετία. Σύμφωνα με μαρτυρία του γιου του Ανδρέα, ο θάνατος του Κρήτα φιλοσόφου πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ των ετών Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Ο Monfasani αναφέρει ότι υπάρχουν δύο ακόμα ημερομηνίες ενδεχόμενης άφιξης του Τραπεζουντίου στην Ιταλία: το 1413 και το Ωστόσο, επιχειρηματολογεί πειστικά υπέρ αυτής που τοποθετεί την άφιξη του Τραπεζουντίου τον Απρίλιο του Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Θα πρέπει να σημειωθεί, πάντως, ότι τόσο ο Σάθας όσο κι ο Χαραλαμπίδης υποστηρίζουν ότι η αιτία μετακίνησης του Τραπεζουντίου στη Νάπολη υπήρξε η έντονη δυσαρέσκεια του πάπα για την κακή ποιότητα των μεταφράσεων που είχε αναλάβει να κάνει ο Κρήτας λόγιος παραλείπουν, ωστόσο, να κάνουν οποιαδήποτε αναφορά στο περιστατικό με τον Bracciolini. Παράλληλα, κι οι δύο τοποθετούν τη μετακίνηση του Τραπεζουντίου στη Νάπολη το 1453, αντί για το 1452 που δίνει ο Μonfasani. Για τις απόψεις αυτές, βλ. Σάθας, Κ., Νεοελληνική φιλολογία. Βιογραφίαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας ( ) (Αθήναι 1868), σελ. 42 ΘΗΕ Δ (1964), σελ. 478, βλ. λ. (Χαραλαμπίδης). Άλλο ένα σημείο στο οποίο παρουσιάζεται διάσταση απόψεων είναι η οικονομική κατάσταση του Τραπεζουντίου στη Νάπολη. Ο Σάθας ισχυρίζεται ότι ο Τραπεζούντιος βρισκόταν σε άθλια οικονομική κατάσταση και παραθέτει ανάλογο απόσπασμα από κείμενο του λογίου αναφέρει επίσης ότι χάρη σε μεσολάβηση του Filelfo στον πάπα, κατάφερε να επιστρέψει στη Ρώμη (βλ. Σάθας, Κ., ό.π., σελ. 42). Κατά το Monfasani, ο Τραπεζούντιος αντιμετώπιζε μεν οικονομικές δυσκολίες, ωστόσο, όχι μόνο κατάφερε να τις ξεπεράσει, αλλά και τρία χρόνια μετά την επιστροφή του στη Ρώμη αγόρασε ένα μεγάλο σπίτι στο κέντρο της πόλης, δίνοντας ή τουλάχιστον επιδεικνύοντας χρηματική εγγύηση ύψους δουκάτων. (βλ. Monfasani, J., ό.π., σελ ). 9. Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Ζώρας, Γ., Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και αι προς Ελληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αυτού. Η «Περί της των Χριστιανών πίστεως» ανέκδοτος πραγματεία (Αθήνα 1954), σελ Βλ. επίσης το ενδιαφέρον άρθρο: Balivet, M., Aristote au service du Sultan! Ouverture aux Turcs et Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 3/5

4 Για παραπομπή : Τουλουμάκος Παντελής,, 2006, aristotélisme chez quelques penseurs byzantins du quinzième siècle, Byzantins et Ottomans: Relations, interaction, succession (Istanbul 1999), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Για τη ρητορική του Τραπεζουντίου προς το Μωάμεθ Β και την τοποθέτηση του φιλοσόφου στο ευρύτερο πλαίσιο της εποχής βλ. Balivet, M., Beddredin et George de Trébizonde, Βυζαντινά 10 (1980), σελ Ο Balivet σημειώνει επίσης (ό.π., σελ. 388) ότι ο Τραπεζούντιος, προκειμένου να υποστηρίξει τα επιχειρήματά του, χρησιμοποιούσε χωρία απευθείας από το Κοράνι. 12. Ζώρας, Γ., Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και αι προς Ελληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αυτού. Η «Περί της των Χριστιανών πίστεως» ανέκδοτος πραγματεία (Αθήνα 1954), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Monfasani, J., George of Trebizond. A biography and a study of his rhetoric and logic (Leiden 1976), σελ Η εμπεριστατωμένη ανάλυση του Monfasani είναι ιδιαιτέρως χρήσιμη στο σημείο αυτό, με δεδομένες τις μεγάλες αποκλίσεις που παρατηρούνται στις χρονικές εκτιμήσεις σχετικά με το ακριβές έτος θανάτου του Τραπεζουντίου. Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί εδώ ότι ο Σάθας, Κ., Νεοελληνική φιλολογία. Βιογραφίαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας ( ) (Αθήναι 1868), σελ. 42, δίνει έτος θανάτου το 1485 ή 1486, ενώ ο Χρύσανθος Τραπεζούντος το 1486, βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4 5 (1933), σελ Ο Χαραλαμπίδης, στη ΘΗΕ Δ (1964), σελ. 478, βλ. λ. «Γεώργιος Τραπεζούντιος», τοποθετεί το θάνατο του Τραπεζουντίου το Βιβλιογραφία : Κυριακίδης Επαμεινώνδας, Βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος και της περί αυτήν χώρας από της Αλώσεως μέχρις ημών ακμασάντων λογίων μετά σχεδιάσματος ιστορικού περί του ελληνικού Φροντιστηρίου των Τραπεζουντίων, Αθήναι 1897 Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Balivet M., "Aristote au service du sultan! Ouverture aux Turcs et aristotélisme chez quelques penseurs byzantins du quinzième siècle", Byzantins et Ottomans : Relations, interaction, succession, Istanbul 1999 Σάθας Κ., Νεοελληνική φιλολογία. Βιογραφίαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας ( ), Αθήναι 1868 Ζώρας Γεώργιος, Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και αι προς Ελληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αυτού. Η «Περί της των Χριστιανών πίστεως» ανέκδοτος πραγματεία, Αθήνα 1954 Balivet M., "Beddredin et George de Trébizonde", Βυζαντινά, 10 Monfasani J., George of Trebizond, A Biography and a Study of his Rhetoric and Logic, Leiden 1976 Πηγές Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 4/5

5 Για παραπομπή : Τουλουμάκος Παντελής,, 2006, Ζώρας, Γ., Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και αι προς Ελληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αυτού. Η «Περί της των Χριστιανών πίστεως» ανέκδοτος πραγματεία (Αθήνα 1954). Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 5/5