ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Η εργασία υποβάλλεται για την μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος ΦΙΔΑΝΗ ΜΑΡΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζεται έντονα η ανάγκη αναζήτησης νέων προτύπων τουριστικής ανάπτυξης με κύριο χαρακτηριστικό το σεβασμό στο περιβάλλον, την τοπική κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά. Έτσι, από τις αρχές της δεκαετίας του 80 αρχίζουν να κάνουν την εμφάνιση τους οι καλούμενες ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού ως αποτέλεσμα της έντονης αμφισβήτησης του μαζικού τουρισμού, δεδομένων των σοβαρών περιβαλλοντικών και κοινωνικών προβλημάτων που αυτός προκάλεσε. Μια από τις σημαντικότερες ειδικές μορφές τουρισμού είναι ο πολιτιστικός τουρισμός, ο όποιος περιλαμβάνει δραστηριότητες που σχετίζονται με την προβολή και την προστασία του πολιτιστικού κεφαλαίου. Η παρούσα διπλωματική εργασία έχει ως στόχο την ανάλυση της σημασίας του πολιτιστικού τουρισμού και της συμβολής του στην τοπική οικονομία και συγκεκριμένα την ανάδειξη του ρόλου των μουσείων στην τοπική τουριστική ανάπτυξη. Αρχικά αναλύονται βασικές έννοιες που σχετίζονται με το φαινόμενο του τουρισμού και ειδικότερα του πολιτιστικού τουρισμού, καθώς και θέματα αναφορικά με τα μουσεία ως τοπικούς πολιτιστικούς πόρους. Στη συνέχεια, αφού προηγηθεί η περιγραφή των χαρακτηριστικών της περιοχής μελέτης, παρουσιάζεται αναλυτικά η πρωτογενής έρευνα. Ως περιοχή μελέτης επιλέχθηκε ο Νομός Ημαθίας, ένας νομός πλούσιος σε πολιτιστικούς τουριστικούς πόρους, με μοναδικά μνημεία, μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, μοναστήρια, βυζαντινές εκκλησίες αλλά και ήθη έθιμα και παραδόσεις. Οι κυριότερες μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για την συλλογή των απαραίτητων πληροφοριών είναι δευτερογενείς πηγές μέσω βιβλιογραφικής έρευνας σε ελληνικά και ξενόγλωσσα εγχειρίδια και άρθρα δημοσιευμένα σε επιστημονικά περιοδικά για τον θεωρητικό προσδιορισμό των εννοιών που άπτονται του παρόντος θέματος, αλλά και σε II

3 μελέτες, εργασίες και πρακτικά συνεδρίων. Επίσης, συλλογή δεδομένων από πρωτογενή έρευνα με τη βοήθεια ερωτηματολογίων που απευθύνονται στους επισκέπτες των μουσείων, σε τοπικούς επιχειρηματίες αλλά και σε πολιτιστικούς συλλόγους/οργανισμούς του νομού καθώς και ημι-δομημένων συνεντεύξεων με εκπροσώπους μουσείων και φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η απουσία συντονισμού και συνεργειών μεταξύ του τοπικού συμπλέγματος (cluster) πολιτιστικού τουρισμού και της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας, αποτελεί βασικό πρόβλημα για την περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού. III

4 SUMMARY In recent decades there is a strong need to search for new forms of tourism development based on the respect for the environment, local community and cultural heritage. Thus, since the early 80 s the so-called special and alternative forms of tourism started to develop as a result of the intense questioning against mass tourism, given the serious environmental and social problems created. One of the most important special forms of tourism is cultural tourism, which includes activities related to the promotion and protection of cultural assets. This Master Dissertation Thesis aims to highlight the importance of cultural tourism and its contribution to the local economy and more specifically the role of museums in local tourism development. At first, we analyze basic concepts related to the phenomenon of tourism in general and cultural tourism in particular and also issues dealing with museums as local cultural tourism resources. Then, following a description of the characteristics of the study area, the primary research is analytically presented. The Prefecture of Imathia was selected as the study area, a region rich in cultural tourism assets, with unique monuments, museums, archaeological sites, monasteries, Byzantine churches, local customs and traditions. The main methods used for the collection of the necessary information are secondary sources through literature research in greek and international books and scientific journals, for the theoretical determination of the concepts related to this topic and through research in studies, theses and proceedings of conferences. Data were also collected from primary sources through field study with survey questionnaires addressed to the visitors of the museums, local businessmen and local cultural associations/organizations, as well as semistructured interviews with representatives of museums and local authorities. IV

5 The study concludes that the lack of coordination and synergies between the local cultural tourism cluster and the local economy and society is the main problem for the further development of cultural tourism. V

6 Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφείς αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: ΦΙΔΑΝΗ ΜΑΡΙΑ Υπογεγραμμένη:. Ημερομηνία: 16/01/2012 VI

7 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους βοήθησαν, με τον δικό τους τρόπο ο καθένας, στην ολοκλήρωση της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την καθηγήτρια μου κυρία Κωστοπούλου Στυλιανή, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για την καθοδήγηση, την υπομονή και την πολύτιμη βοήθεια της όποτε τη χρειάστηκα. Επίσης θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και σε όλους τους φορείς του Νομού Ημαθίας που συμμετείχαν στη διεξαγωγή του ερευνητικού μέρους της εργασίας στους εκπροσώπους των μουσείων και στους επισκέπτες αυτών, στους εκπροσώπους των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων και οργανισμών, στους τοπικούς επιχειρηματίες και τέλος στο Δήμαρχο Νάουσας, τον Αντιδήμαρχο Αλεξάνδρειας και την επιστημονική συνεργάτη της Δημάρχου Βέροιας, οι οποίοι με προθυμία απάντησαν σε όλα τα ερωτήματα μου συμβάλλοντας καθοριστικά στην ολοκλήρωση της παρούσας έρευνας. VII

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... II SUMMARY... IV ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... VII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... VIII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ - ΧΑΡΤΩΝ... XII ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Η ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΟΥΣΕΙΑ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΟΥΣΕΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ VIII

9 3.1.2 O ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Η ΣΧΕΣΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΑ Η ΕΛΛΑΔΑ ΩΣ ΧΩΡΑ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΝΟΜΟΣ ΗΜΑΘΙΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΜΟΥΣΕΙΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ IX

10 5.5 ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΠΡΟΣΩΠΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΤΟΠΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ - ΜΟΥΣΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ/ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ & ΕΚΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΞΕΝΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ X

11 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α) INTERNATIONAL CULTURAL TOURISM CHARTER Β) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΑΝΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Γ) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Δ) ΦΟΡΜΑ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑΣ Ε) ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ Ζ-1) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ Ζ-2) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΠΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Θ) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Ι) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ/ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ Κ) ΕΓΓΡΑΦΟ ΙΖ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ XI

12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ - ΧΑΡΤΩΝ Πίνακας 1.1: Διεθνείς αφίξεις παγκοσμίως Πίνακας 1.2: Διεθνείς αφίξεις στην Ευρώπη Γράφημα 1.1: Πρόβλεψη εξέλιξης παγκόσμιου τουρισμού Γράφημα 1.2: Μεταβολή αφίξεων, εσόδων και ΜΚΔ (%), Ελλάδα και ανταγωνιστές, Γράφημα 1.3: Παγκόσμια κατάταξη βάσει αφίξεων (σε εκατ), 2000 και Γράφημα 1.4: Παγκόσμια κατάταξη βάσει τουριστικών εισπράξεων (σε δις.us$), 2000 και Γράφημα 2.1: Βαθμός καταναλωτικού κινήτρου για πολιτιστικό τουρισμό Πίνακας 3.1: Μεταβολή (%) επισκεπτών μουσείων για την περίοδο Ιανουαρίου Δεκεμβρίου Πίνακας 3.2: Επισκέπτες μουσείων και συνολικές εισπράξεις: 2009, 2010 και Ιανουάριος Σεπτέμβριος 2010, Πίνακας 3.3: Σύνολο επισκεπτών των τοπικών μουσείων Γράφημα 3.1: Λόγοι διαφοροποίησης του αριθμού επισκεπτών των τοπικών μουσείων Γράφημα 3.2: Υπηρεσίες τοπικών μουσείων Χάρτης 1: Νομός Ημαθίας Χάρτης 2: Γεωμορφολογική διαμόρφωση Νομού Γράφημα 5.1: Κατανομή τουριστών ανά μήνα και δεκαήμερο Πίνακας 5.1: Κατανομή τουριστών ανά είδος τουριστικής δραστηριότητας το έτος Γράφημα 6.1: Φύλο Γράφημα 6.2: Ηλικία XII

13 Γράφημα 6.3: Εκπαίδευση Πίνακας 6.1: Μουσεία που συμμετείχαν στην έρευνα Γράφημα 6.4: Νομική μορφή Γράφημα 6.5: Αριθμός απασχολούμενων Γράφημα 6.6: Μορφές απασχόλησης Πίνακας 6.2: Επίπεδο εκπαίδευσης και είδος απασχόλησης ανά κατηγορία απασχόλησης Γράφημα 6.7: Είδος απασχόλησης Πίνακας 6.3: Αξιολόγηση της ποιότητα των υποδομών/υπηρεσιών των μουσείων Γράφημα 6.8: Τιμολογιακή πολιτική Πίνακας 6.4: Επισκέψεις σχολείων τα τελευταία 5 χρόνια Γράφημα 6.9: Χρηματοδότηση μουσείων Πίνακας 6.5: Πραγματοποιούμενες δραστηριότητες τα τελευταία 5 χρόνια Γράφημα 6.10: Πραγματοποιούμενες δραστηριότητες τα τελευταία 5 χρόνια Γράφημα 6.11: Αύξηση του αριθμού των επισκεπτών των μουσείων μετά τη δημιουργία του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνα) Γράφημα 6.12: Μέσα προβολής - Διαδίκτυο Γράφημα 6.13: Μέσα προβολής - Εφημερίδες Γράφημα 6.14: Μέσα προβολής - Περιοδικά Γράφημα 6.15: Μέσα προβολής - Ενημερωτικά φυλλάδια Γράφημα 6.16: Μέσα προβολής - Τηλεόραση Γράφημα 6.17: Μέσα προβολής - Ραδιόφωνο Πίνακας 6.6: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Γράφημα 6.18: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Γράφημα 6.19: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους Γράφημα 6.20: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους XIII

14 Γράφημα 6.21: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους Γράφημα 6.22: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους Γράφημα 6.23: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους Πίνακας 6.7: Επισκέπτες μουσείων για τα έτη Γράφημα 6.24: Επισκέπτες μουσείων για τα έτη Γράφημα 6.25: Φύλο Γράφημα 6.26: Ηλικία Γράφημα 6.27: Εκπαίδευση Γράφημα 6.28: Εθνικότητα Πίνακας 6.8: Μηνιαίες αποδοχές (σε Ευρώ) Γράφημα 6.29: Μηνιαίες αποδοχές (σε Ευρώ) Γράφημα 6.30: Αριθμός επισκέψεων στο μουσείο Γράφημα 6.31: Τρόπος ταξιδιού Πίνακας 6.9: Πηγές πληροφόρησης Γράφημα 6.32: Πηγές πληροφόρησης Πίνακας 6.10: Αξιολόγηση της ποιότητας των υποδομών/υπηρεσιών των μουσείων Γράφημα 6.33: Αξιολόγηση της τιμής του εισιτηρίου Γράφημα 6.34: Μελλοντική επίσκεψη του μουσείου Γράφημα 6.35: Ενιαίο εισιτήριο που να καλύπτει την είσοδο σε όλα τα μουσεία του νομού Γράφημα 6.36: Ολοκληρωμένο τουριστικό πακέτο που να συνδυάζει την επίσκεψη στα μουσεία με άλλες υπηρεσίες (πχ σίτιση, διαμονή, ψυχαγωγία) Γράφημα 6.37: Συχνότητα ταξιδιών με σκοπό την επίσκεψη σε κάποιο μουσείο Γράφημα 6.38: Επίσκεψη στην περιοχή ανεξάρτητα από την ύπαρξη του μουσείου Γράφημα 6.39: Διανυκτέρευση στην περιοχή κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο μουσείο XIV

15 Γράφημα 6.40: Αριθμός πραγματοποιούμενων διανυκτερεύσεων Γράφημα 6.41: Μουσεία του νομού που επισκέφθηκαν κατά την παραμονή τους στην περιοχή Γράφημα 6.42-α: Κατά κεφαλή δαπάνη για διανυκτέρευση Γράφημα 6.42-β: Κατά κεφαλή δαπάνη για διατροφή Γράφημα 6.42-γ: Κατά κεφαλή δαπάνη για ψυχαγωγία Γράφημα 6.42-δ: Κατά κεφαλή δαπάνη για επίσκεψη σε μουσεία/αρχαιολογικούς χώρους Γράφημα 6.42-ε: Κατά κεφαλή δαπάνη για αγορά τοπικών προϊόντων Γράφημα 6.42-ζ: Κατά κεφαλή δαπάνη για υπηρεσίες Γράφημα 6.42-η: Κατά κεφαλή δαπάνη για άλλο Γράφημα 6.43: Είδος επιχειρήσεων Γράφημα 6.44: Τόπος εγκατάστασης Πίνακας 6.11: Έτος ίδρυσης Γράφημα 6.45: Αριθμός απασχολούμενων Γράφημα 6.46: Φύλο Γράφημα 6.47: Ηλικία Γράφημα 6.48: Εκπαίδευση Γράφημα 6.49: Θέση ερωτώμενων Γράφημα 6.50: Συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Πίνακας 6.12: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Γράφημα 6.51: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Γράφημα 6.52: Επισκεψιμότητα στις επιχειρήσεις ανάλογα με την περίοδο του έτους Πίνακας 6.13: Χώρες προέλευσης τουριστών XV

16 Γράφημα 6.53: Χώρες προέλευσης τουριστών Πίνακας 6.14: Πολιτιστικοί σύλλογοι/οργανισμοί Γράφημα 6.54: Φύλο Γράφημα 6.55: Ηλικία Γράφημα 6.56: Εκπαίδευση Γράφημα 6.57: Θέση Πίνακας 6.15: Επωνυμία φορέα, θέση ερωτώμενου XVI

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί έναν από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους κλάδους της τουριστικής βιομηχανίας, καθώς σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού η ζήτηση για το συγκεκριμένο είδος τουρισμού αυξάνεται κατά 15% ετησίως. Ως μια από τις κύριες μορφές εναλλακτικού τουρισμού, ο πολιτιστικός τουρισμός δημιουργεί σημαντικά οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και εκπαιδευτικά οφέλη στην περιοχή υποδοχής, συμβάλλοντας στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη. Αναπόσπαστο μέρος της «πολιτιστικής βιομηχανίας» είναι τα μουσεία, τα οποία λειτουργούν ως πόλοι έλξης επισκεπτών και επιφέρουν πολλαπλά οφέλη στην τοπική οικονομία και κοινωνία. Το βασικό ερώτημα που μας απασχολεί στην παρούσα διπλωματική εργασία είναι ο ρόλος του πολιτιστικού τουρισμού και ειδικότερα η συμβολή των μουσείων στην τοπική τουριστική ανάπτυξη, καθώς και ο προσδιορισμός των ικανών και αναγκαίων συνθηκών για την ανάδειξή τους σε κυρίαρχες τοπικές πολιτιστικές βιομηχανίες. Η εργασία αποτελείται από επτά κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται η θεωρητική προσέγγιση του φαινομένου του τουρισμού μέσα από την ανάλυση της ιστορικής του εξέλιξης σε παγκόσμια κλίμακα και του πολυδιάστατου ρόλου του στην περιφερειακή ανάπτυξη. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται η ανάλυση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού και ειδικότερα του πολιτιστικού τουρισμού, ο προσδιορισμός των βασικών εννοιών του πολιτιστικού τουρισμού, η παρουσίαση της χάρτας του πολιτιστικού τουρισμού, τα είδη και το προφίλ των πολιτιστικών τουριστών, καθώς και οι κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις του συγκεκριμένου είδους τουρισμού στην κοινότητα υποδοχής. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναλυτική παρουσίαση των μουσείων ως βασικού συστατικού στοιχείου του πολιτιστικού τουρισμού. Συγκεκριμένα, δίνεται ο ορισμός και αναλύεται ο ρόλος των σύγχρονων μουσείων ως σημαντικών πολιτιστικών, τουριστικών 1

18 πόρων, περιγράφεται η σχέση τους με τον τουρισμό και η συμβολή τους στην τοπική ανάπτυξη. Στη συνέχεια, επιχειρείται η καταγραφή της ελληνικής πραγματικότητας όσον αφορά την προσέλκυση πολιτιστικών τουριστών και την παρούσα κατάσταση των μουσείων της χώρας. Στην τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας της παρούσας διπλωματικής και ακολουθεί στο πέμπτο κεφάλαιο η περιγραφή της περιοχής μελέτης. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται το ερευνητικό κομμάτι της εργασίας, με την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας στο έκτο κεφάλαιο. Τέλος, στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα και διατυπώνονται προτάσεις σχετικά με την ανάδειξη του ρόλου και της συμβολής των μουσείων στην τοπική οικονομία και τη σημασία της δικτύωσης τους για την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Η εργασία ολοκληρώνεται με το Παράρτημα στο οποίο παρατίθενται επίσημα κείμενα σχετικά με τον πολιτιστικό τουρισμό, πίνακες καθώς και τα ερωτηματολόγια της έρευνας. 2

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 1.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο τουρισμός αποτελεί ένα σύγχρονο κοινωνικο-οικονομικό φαινόμενο το οποίο γνώρισε συνεχή και ραγδαία ανάπτυξη και διαφοροποίηση ιδιαίτερα κατά την μεταπολεμική περίοδο και αναδείχθηκε σε έναν από τους ταχύτατα αναπτυσσόμενους κλάδους της παγκόσμιας οικονομίας. Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα πολλοί συγγραφείς και διεθνείς οργανισμοί προσπάθησαν να προσδιορίσουν το εννοιολογικό περιεχόμενο του τουρισμού. Όπως αναφέρουν οι Ηγουμενάκης (1997:58-59) και Βαρβαρέσος (2008:56), μια από τις πρώτες προσπάθειες που έγιναν για να δοθεί ένας όσο το δυνατόν πιο ακριβής ορισμός του τουρισμού ήταν αυτή των Καθηγητών Hunziquer και Krapf (1942) του Πανεπιστημίου της Βέρνης, που στη συνέχεια υιοθετήθηκε από τη Διεθνή Ένωση Επιστημονικών Εμπειρογνωμόνων Τουρισμού. Σύμφωνα με τους Hunziquer και Krapf (1942) «ο τουρισμός είναι το σύνολο των σχέσεων και των γεγονότων που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της μετακίνησης και της παραμονής των ατόμων εκτός του τόπου της συνήθους κατοικίας τους, υπό τον περιορισμό ότι τόσο η μετακίνηση όσο και η παραμονή δεν έχουν ως κίνητρο την άσκηση οιασδήποτε κερδοσκοπικής δραστηριότητας». Στον ορισμό αυτό γίνεται η υπόθεση ότι ο τουρισμός πρέπει απαραίτητα να περιλαμβάνει τόσο το ταξίδι όσο και τη διαμονή, οπότε αποκλείει τελείως τις ημερήσιες περιηγήσεις, δηλαδή τις εκδρομές. Επίσης φαίνεται να μην περιλαμβάνει τα επαγγελματικά ταξίδια που συνδέονται με οποιαδήποτε κερδοσκοπική δραστηριότητα. Ακολούθησαν πολλές προσπάθειες ορισμού του φαινομένου του τουρισμού, μερικές από τις οποίες παραθέτουμε συνοπτικά στη συνέχεια όπως αυτές παρουσιάζονται από τον Βαρβαρέσο (2008:56). Στο Διεθνές Λεξικό του Τουρισμού (1953) που εκδόθηκε από τη Διεθνή Ακαδημία του Τουρισμού, ο τουρισμός ορίζεται ως «όρος χρησιμοποιούμενος στα 3

20 ταξίδια αναψυχής. Σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ενεργοποιούμενων για να πραγματοποιηθεί το ταξίδι. Βιομηχανία η οποία συμβάλλει στην ικανοποίηση των αναγκών του τουρίστα». Ο Kaspar (1976) υιοθετεί τον επεξεργασμένο ορισμό του AIEST (Association Internationale d Experts Scientifiques de Tourisme) σύμφωνα με τον οποίο «ο τουρισμός είναι το σύνολο των σχέσεων και των φαινομένων που απορρέουν από το ταξίδι και την παραμονή των ατόμων, για τα οποία ο τόπος παραμονής δεν είναι ούτε η αρχική και μόνιμη κατοικία ούτε ο συνήθης τόπος εργασίας». Σύμφωνα με τον Jafari (1977) ο τουρισμός «είναι η μελέτη των ατόμων που βρίσκονται εκτός της μονίμου κατοικίας τους, της βιομηχανίας που επιχειρεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες τους, καθώς και των επιδράσεων που ασκούν οι παραπάνω στο οικονομικό, κοινωνικοπολιτικό και φυσικό περιβάλλον της χωρικής ενότητας υποδοχής». Μια πιο πρόσφατη προσπάθεια έγινε από τους Mill και Morrison (1991) οι οποίοι ορίζουν τον τουρισμό ως εξής: «ο τουρισμός είναι μια δραστηριότητα που ενεργοποιείται μέσα από το ταξίδι και περιλαμβάνει όλες εκείνες τις ενέργειες που σχετίζονται με την προετοιμασία και πραγματοποίηση του ταξιδιού, την παραμονή, την επιστροφή και τις αναμνήσεις. Επίσης περιλαμβάνει τις πραγματοποιούμενες κατά τη διάρκεια του ταξιδιού δραστηριότητες, τις αγορές, τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τουριστών και πληθυσμού υποδοχής, καθώς και τις απορρέουσες επιπτώσεις». Το 1991 στην Ottava του Καναδά το Διεθνές Συνέδριο Στατιστικής για τα Ταξίδια και τον Τουρισμό, πρότεινε τον εξής ορισμό: ο τουρισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τον ελεύθερο χρόνο, το επάγγελμα κ.α. των ανθρώπων που ταξιδεύουν και παραμένουν σε περιοχές εκτός του συνήθους περιβάλλοντος όπου ζουν, για όχι περισσότερο από ένα συνεχόμενο έτος. Στον ορισμό αυτό εισάγεται η έννοια του συνήθους περιβάλλοντος που αποκλείει καθημερινές δραστηριότητες όπως ψώνια (Λαγός 2005:39). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (WTO 1993) ο τουρισμός περιλαμβάνει δραστηριότητες των ατόμων που ταξιδεύουν και μένουν για λιγότερο από ένα έτος σε ένα μέρος διαφορετικό 4

21 από τον τόπο κατοικίας τους, με σκοπό την αναψυχή, την εργασία ή άλλους σκοπούς (Middleton και Hawkins 2004:112). Λαμβάνοντας υπόψη τα κοινά στοιχεία των διάφορων ορισμών που έχουν προταθεί διαχρονικά ο Λαγός (2005:42) ορίζει τον τουρισμό ως «ένα πολυπρισματικό οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο συμβαίνει όταν τα άτομα αλλάζουν φυσικό περιβάλλον και ρυθμούς ζωής που τους ικανοποιούν ψυχοσωματικές ανάγκες και πνευματικές περιέργειες, μέσα από συνειδητή και αποκλειστικά για το σκοπό αυτό πρόσκαιρη μετακίνηση σε ξένο γεωγραφικό χώρο και παραμονή τους σ αυτόν για χρονικό διάστημα μέχρι ένα έτος, όπου αναπτύσσονται συγκεκριμένες δραστηριότητες αναψυχής, διακοπών, επιχειρηματικές, θρησκευτικές κ.λπ.». Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο τουρισμός αποτελεί μια δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου, που περιλαμβάνει μια σειρά από διαδικασίες και δραστηριότητες οι οποίες αλληλοεξαρτώνται και είναι οι παρακάτω: (Κομίλης 2001:22). οι διαδικασίες της παραγωγής, διαμονής και κατανάλωσης οι διαδικασίες της αλληλεπίδρασης, επικοινωνίας, ανταλλαγών μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων, διαφορετικών πολιτιστικών χαρακτηριστικών και οι διαδικασίες της χρήσης και δημιουργίας φυσικών και ανθρωπογενών πόρων Γίνεται φανερό από τα παραπάνω ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών έγιναν πολλές προσπάθειες από διάφορους συγγραφείς να αποδώσουν την έννοια του φαινομένου του τουρισμού και παρά τις διαφορές των ορισμών που προτάθηκαν, μπορούμε να πούμε ότι όλοι συμφωνούν ότι οι έννοιες ταξίδια και τουρισμός περιλαμβάνουν: (Bull 2002:15-16). τις τουριστικές ανάγκες και τα κίνητρα τη συμπεριφορά και τους περιορισμούς στην τουριστική επιλογή την πραγματοποίηση ταξιδιών μακριά από την περιοχή κατοικίας 5

22 τις αμφίδρομες σχέσεις στην αγορά ανάμεσα στους τουρίστες και τους προμηθευτές των προϊόντων για την ικανοποίηση των τουριστικών αναγκών τον αντίκτυπο στους τουρίστες, τους ξενοδόχους, τις οικονομίες και το περιβάλλον. 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Η λέξη «τουρισμός» πρωτοεμφανίσθηκε στις αρχές του 19 ου αιώνα αλλά η δραστηριότητα που υποδηλώνει δεν είναι τόσο πρόσφατη, καθώς εξελίχθηκε παράλληλα με τα στάδια που διαμόρφωσαν την ανθρωπότητα κατά τη διάρκεια των τελευταίων χιλιετηρίδων (Βαρβαρέσος 2008:21). Συγκεκριμένα, το 1800 χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η λέξη tourist για να χαρακτηρίσει τα άτομα που συμμετείχαν στη μακρά περιήγηση (Grand Tour), ενώ το 1811 πρωτοεμφανίζεται η λέξη tourism για να δηλώσει κατά επεξηγηματικό τρόπο την πρακτική του να ταξιδεύει κανείς από ευχαρίστηση (Βαρβαρέσος 2000:18). Η ανάλυση της ιστορίας του τουρισμού είναι χρήσιμη όχι μόνο γιατί συμβάλλει στην κατανόηση του φαινομένου αλλά και επειδή στο παρελθόν μπορούν να εντοπιστούν οι απαρχές της μελλοντικής ανάπτυξης του (Lickorish και Jenkins 2004). Στο σημείο αυτό θα γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή ξεκινώντας από τις αρχές του πολιτισμού, όπου και ανάγονται σχεδόν οι ιστορικές ρίζες του τουρισμού και φτάνοντας έως και τον σύγχρονο τουρισμό με τη μορφή που τον γνωρίζουμε σήμερα (Page 2006:31). Τα πρώτα ταξίδια αρχίζουν στους αρχαίους χρόνους με τους ταξιδιώτες να είναι επιστήμονες και έμποροι οι οποίοι συνέδεαν το ταξίδι με το επάγγελμα τους, ενώ τα ταξίδια για θρησκευτικούς λόγους αποτέλεσαν ουσιαστικά τα πρώτα ταξίδια αναψυχής (Τσάρτας 1996:11). Τα ταξίδια των μεγάλων φιλοσόφων, γεωγράφων ιστορικών της αρχαιότητας αποτυπώνονται σε βιβλία και μας δίνουν τις πρώτες συστηματικές πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά των ταξιδιών της εποχής. Η ίδρυση των Ολυμπιακών Αγώνων το 776 π.χ αποτελεί την αιτία της δημιουργίας των πρώτων οργανωμένων εκδηλώσεων με διεθνή 6

23 συμμετοχή και με ειδικό κίνητρο (αθλητισμός, γιορτή). Αυτοί όμως που δίνουν μια νέα εντυπωσιακή ώθηση στον τουρισμό είναι οι Ρωμαίοι. Την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δημιουργείται ένα ικανοποιητικό οδικό σύστημα καθώς και πανδοχεία, όπου για πρώτη φορά χρησιμοποιούνται τυποποιημένες πινακίδες που εξηγούν στον ταξιδιώτη τις παρεχόμενες υπηρεσίες (Τσάρτας 1996:12). Συνοπτικά μπορούμε να διακρίνουμε τα πέντε επόμενα στάδια ανάπτυξης του τουρισμού: 1. Μεσαίωνας: Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η ανάπτυξη των ταξιδιών περιορίζονταν από τους φεουδαρχικούς πολέμους, την πολιτική αστάθεια, την έλλειψη πολλών εμπορικών συναλλαγών, το ανεπαρκές σύστημα μεταφορών και τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο (Gee et al. 2001:50). Οι μορφές τουρισμού που επικρατούν την περίοδο αυτή είναι: ο πανεπιστημιακός τουρισμός γύρω από τα πανεπιστημιακά κέντρα της Ευρώπης και ο τουρισμός των μεγάλων θρησκευτικών γεγονότων και εορτών (Βαρβαρέσος 2000:17). Ταξίδια πραγματοποιούσαν επίσης οι έμποροι και αξιωματούχοι, καθώς και οι ρωμαιοκαθολικοί μοναχοί στη βρετανική ενδοχώρα. Η Μεταρρύθμιση και η εκλαΐκευση της εκπαίδευσης έδωσαν νέα ώθηση στις μετακινήσεις. Έτσι, τον 17ο αιώνα, τα ταξίδια θεωρούνταν τμήμα της εκπαίδευσης των ευγενών, καθώς οι γόνοι καλών οικογενειών ενθαρρύνονταν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό σε μια πρώιμη εκδοχή της Μεγάλης Περιήγησης (Lickorish και Jenkins 2004). 2. Αναγέννηση: Η αναγεννησιακή περίοδος εμπλουτίζει τις μορφές του τουρισμού και πολλαπλασιάζει τα κίνητρα της τουριστικής μετακίνησης, καθώς οι άνθρωποι πλέον ταξιδεύουν και από «διανοουμενίστικη περιέργεια» (Βαρβαρέσος 2008:28). Στα πλαίσια των εκπαιδευτικών μετακινήσεων των Άγγλων ευγενών, δημιουργούνται στη Γαλλία δύο ειδών περιηγήσεις: η «μικρή περιήγηση» (Petit Tour), που περιλάμβανε το Παρίσι και τη νοτιοδυτική Γαλλία και η «μεγάλη περιήγηση» (Grand Tour), που εκτός των παραπάνω περιλάμβανε τη Βουργουνδία, τη νότια και τη νοτιοανατολική Γαλλία. Πρόκειται για μια παρατεταμένης διάρκειας περιήγηση που έκαναν κατά τον 17ο, 18ο και στο μεγαλύτερο 7

24 μέρος του 19ου αιώνα οι νέοι της αριστοκρατικής κοινωνίας της Βρετανίας με βασικό σκοπό τη μόρφωση (Gee et al. 2001). 3. Η εποχή των σιδηροδρόμων: Η ανάπτυξη του τουρισμού επηρεάστηκε σημαντικά από τις τεχνικές εξελίξεις στα μεταφορικά μέσα καθώς αυτά αποτελούν βασική προϋπόθεση για την επίσκεψη ενός προορισμού (Lickorish και Jenkins 2004). Η μαζική τουριστική ανάπτυξη δεν θα μπορούσε παρά να συνδυαστεί με τη δημιουργία ενός μαζικού, γρήγορου και ασφαλούς μεταφορικού μέσου του σιδηρόδρομου, ο οποίος έκανε την εμφάνιση του τον 19ο αιώνα (Τζένος και Σιταράς 2007). Η ταχεία μεγέθυνση του πληθυσμού και του πλούτου δημιούργησε μια τεράστια αγορά σε σύντομο χρονικό διάστημα και τότε εγκαινιάστηκαν τα μαζικά ταξίδια και το ταξιδιωτικό εμπόριο από τα τουριστικά γραφεία και πρακτορεία. Ο Thomas Cook θεωρείται ο πρωτοπόρος ο οποίος προσέφερε το πρώτο ολοκληρωμένο τουριστικό πακέτο, το οποίο περιελάβανε: τη μεταφορά, το κατάλυμα και τις δραστηριότητες ή την «ικανοποίηση» σε ένα νέο επιθυμητό προορισμό, δηλαδή ένα ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν. Η εταιρεία του εξελίχθηκε ταχύτατα καθώς το 1851 ανέλαβε τη μεταφορά εκδρομέων από το Γιορκσάϊρ στη Μεγάλη Βιομηχανική Έκθεση του Λονδίνου, ενώ το 1856 οργάνωσε την πρώτη εκδρομή στη Ηπειρωτική Ευρώπη και το 1865 την πρώτη εκδρομή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Thomas Cook δημιούργησε μια καινοτόμα τουριστική υπηρεσία, ένα οργανωμένο μαζικό ταξίδι και την πρωτοποριακή ιδέα του υιοθέτησαν άμεσα πάρα πολλές εταιρίες σε ολόκληρο τον πλανήτη (Lickorish και Jenkins 2004). 4. Η περίοδος του μεσοπολέμου: Η περίοδος αυτή περιλαμβάνει το χρονικό διάστημα από το 1918 έως το Η πορεία προς την ακμή της προηγούμενης εποχής διακόπηκε εξαιτίας του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το Παρόλα αυτά ο πόλεμος έδωσε ώθηση για νέες τεχνολογικές εξελίξεις όπως την ανάπτυξη των οδικών μεταφορών και των αερομεταφορών που συνέβαλλαν θετικά στην ανάπτυξη του τουρισμού (Lickorish και Jenkins 2004). Η δεκαετία του 30 στο κοινωνικό πεδίο ενισχύει την καθιέρωση του τουρισμού στις σύγχρονες κοινωνίες με τη νομοθεσία που αφορούσε τις «πληρωμένες 8

25 διακοπές». Τότε ψηφίζονται νομοθετήματα που κατοχυρώνουν τις άδειες μετ αποδοχών και οδηγούν στον εκδημοκρατισμό και τη μαζικοποίηση του τουρισμού ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες. Η δεκαετία αυτή θεωρείται σταθμός για την ανάδειξη του τουρισμού σε κοινωνικο-οικονομικό φαινόμενο άρρηκτα συνδεδεμένο με τη βελτίωση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών διαβίωσης και τη δημιουργία νέων παραγωγικών σχέσεων που διαμορφώνονται μετά τη βιομηχανική επανάσταση κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες (Τσάρτας 1996:21; Βαρβαρέσος 2008:37). Για ακόμα μια φορά όμως η επέκταση του τουρισμού διακόπτεται από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 5. Η μεταπολεμική εποχή - Η «απογείωση» της τουριστικής δραστηριότητας: Η περίοδος από το 1945 και μετά αποτελεί μία εποχή μεγάλων τεχνολογικών επαναστάσεων, μαζικής βιομηχανικής ανάπτυξης και αύξησης του κατά κεφαλή εισοδήματος. Ο τουρισμός ο οποίος συνδέεται άμεσα με τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις της εποχής, αναδεικνύεται σε έναν από τους δυναμικότερους κλάδους της παγκόσμιας οικονομίας (Lickorish και Jenkins 2004:25; Τσάρτας 1996:23). Οι βασικοί λόγοι της αλματώδους ανάπτυξης του τουρισμού στη μεταπολεμική περίοδο, όπως αναφέρουν οι Mowforth και Munt (2003), Page et al. (2001), Βαρβαρέσος (2008), Ηγουμενάκης (1997), Τζένος και Σιταράς (2007), Τσάρτας (1996), Gee et al. (2001) και Hampton (2005), είναι συνοπτικά οι εξής: Η οικονομική ανάπτυξη που ευνοεί τη δημιουργία διαθέσιμου εισοδήματος. Η αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος καθώς από τη δεκαετία του 1970 παρατηρείται μια μεγάλη άνοδος του αριθμού των οικογενειών στις οποίες εργάζονται και οι δύο σύζυγοι. Η επαναστατική εξέλιξη στις αερομεταφορές, η ανάπτυξη και επέκταση του σιδηρόδρομου, η ανάπτυξη της αυτοκινητοβιομηχανίας καθώς και το χαμηλό κόστος μεταφοράς με τη συνεχή πτώση των τιμών ιδιαίτερα στα μακρινά ταξίδια. 9

26 Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η βελτίωση των συνθηκών εργασίας, των όρων αμοιβής των εργαζομένων και οι νομοθετικές ρυθμίσεις του χρόνου εργασίας και των διακοπών. Η ανάπτυξη των τουριστικών επιχειρήσεων, η διεθνοποίηση της επιχειρηματικής τους δράσης, η δημιουργία πολλών και οργανωμένων τουριστικών γραφείων, ο πολλαπλασιασμός των ταξιδιωτικών οργανώσεων και γενικά η διεύρυνση και ο εκσυγχρονισμός της ταξιδιωτικής βιομηχανίας. Οι δημογραφικές αλλαγές καθώς η γενιά των αποκαλούμενων «baby boomers» εξελίχθηκε σε μια καταναλωτική ομάδα εξαιρετικά σημαντική για την αγορά του τουρισμού, εξαιτίας της διαφορετικής στάσης της απέναντι στη ζωή σε σύγκριση με τις παλαιότερες γενιές. Η βελτίωση της πληροφόρησης και των υπηρεσιών υποδοχής. Η πολιτική και οικονομική σταθερότητα στις αναπτυγμένες χώρες και η κατάσταση διαρκούς ειρήνης. Έτσι, κάτω από αυτές τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες ο τουρισμός λαμβάνει ένα μαζικό χαρακτήρα που τον διαφοροποιεί από τις παλαιότερες μορφές του: από προνόμιο των πλουσίων και της αριστοκρατίας, δηλαδή των λίγων, γίνεται δικαίωμα των εργαζομένων και μη προνομιούχων δηλαδή των πολλών. Από το τέλος της δεκαετίας του 1970 το πρότυπο ανάπτυξης του οργανωμένου μαζικού τουρισμού που κυριαρχούσε κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες άρχισε να αμφισβητείται και σταδιακά να εγκαταλείπεται, δεδομένου ότι προκάλεσε οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα στην τουριστική ανάπτυξη πολλών προορισμών (π.χ. υποβάθμιση του περιβάλλοντος, κατασπατάληση ή και καταστροφή φυσικών και πολιτιστικών πόρων, μεταμόρφωση περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους σε υπερκορεσμένες περιοχές, υιοθέτηση ξενόφερτων προτύπων από τους ντόπιους κατοίκους, εμπορευματοποίηση ανθρωπίνων σχέσεων κα) (Λαγός 2005; Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009). Η εμφάνιση σοβαρών προβλημάτων στις χώρες και περιοχές υποδοχής των τουριστών 10

27 και ο κορεσμός του μοντέλου μαζικού τουρισμού οδήγησαν στη διαφοροποίηση της ζήτησης και στην αναζήτηση νέων προτύπων τουριστικής ανάπτυξης τα οποία να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες κοινωνικές απαιτήσεις για καθαρό περιβάλλον, σεβασμό στις τοπικές ιδιομορφίες, αποκέντρωση και συμμετοχή των κατοίκων στις αναπτυξιακές διαδικασίες (Τσάρτας 1996; Ιακωβίδου 2006). Το σύγχρονο αυτό φαινόμενο εμφανίζεται με τον τουρισμό των ειδικών ενδιαφερόντων και τις εναλλακτικές και ήπιες μορφές τουρισμού, πρότυπα τα οποία στηρίζονται αντίστοιχα στα ειδικά ενδιαφέροντα των τουριστών και στον διαφορετικό τρόπο διακοπών. (Λαγός 2005; Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009). Στις εναλλακτικές μορφές τουρισμού εντάσσεται και ο πολιτιστικός τουρισμός στον οποίο θα αναφερθούμε εκτενώς στην παρούσα διπλωματική. 1.3 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο τουρισμός με τη σύγχρονη μορφή του, ειδικά μετά το 1970, αναδείχθηκε στον ταχύτερα αναπτυσσόμενο κλάδο της παγκόσμιας οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι για πολλές αναπτυσσόμενες χώρες ο τουρισμός είναι ένας από τους κυρίαρχους οικονομικούς τομείς, τόσο σε εισόδημα όσο και σε αριθμό ασχολούμενων, γεγονός που τον καθιστά βασικό μοχλό της συνολικότερης ανάπτυξης τους (Τσάρτας 1996:141). Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (ΠΟΤ) από το 1952 ως το 2005 ο αριθμός των διεθνών τουριστικών αφίξεων αυξήθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμα να εκτιναχθεί από τα 25 στα 797 εκατομμύρια. Έως το 1950, οι 15 κορυφαίοι διεθνείς προορισμοί απορροφούσαν το 88% των παγκόσμιων αφίξεων, με το ποσοστό να μειώνεται στο 75% για το 1970 και στο 57% για το 2005, εξέλιξη η οποία αποτυπώνει τη σταδιακή όλο και πιο ομοιόμορφη κατανομή των ωφελειών του παγκόσμιου τουρισμού, συμπεριλαμβανομένων και νέων προορισμών, πολλοί από τους οποίους βρίσκονται στις αναπτυσσόμενες χώρες. 11

28 Όπως παρατηρούμε στον Πίνακα 1.1 το 2006 οι παγκόσμιες αφίξεις έφθασαν τα 842 εκατομμύρια, σημειώνοντας αύξηση της τάξης του 5,65% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Το 2007 παρουσιάζεται ως το τέταρτο συνεχόμενο έτος σταθερής μεγέθυνσης της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας, ενώ το 2008 o τουρισμός πλήττεται σοβαρά από την παγκόσμια οικονομική κρίση, μια πορεία που συνεχίστηκε και τον επόμενο χρόνο. Συγκεκριμένα, το 2009 ήταν ένα δύσκολο έτος για όλους τους προορισμούς και ειδικά την Ευρώπη, όπου όπως βλέπουμε στον Πίνακα 1.2 παρατηρείται μια μείωση των αφίξεων της τάξης του 4,83% συγκριτικά με το προηγούμενο έτος. Το 2010 οι παγκόσμιες αφίξεις έφθασαν τα 940,3 εκατομμύρια, σημειώνοντας μια αύξηση της τάξης του 6,61%, ενώ σήμερα ο τουρισμός συνεχίζει την ανάκαμψή του και αναμένεται να σημειώσει θετικά αποτελέσματα. Πίνακας 1.1: Διεθνείς αφίξεις παγκοσμίως Πηγή: ΣΕΤΕ, επεξεργασία στοιχείων ΠΟΤ (Παγκόσμιο Τουριστικό Βαρόμετρο, Οκτώβριος 2011) 12

29 Πίνακας 1.2: Διεθνείς αφίξεις στην Ευρώπη Πηγή: ΣΕΤΕ, επεξεργασία στοιχείων ΠΟΤ (Παγκόσμιο Τουριστικό Βαρόμετρο, Οκτώβριος 2011) Οι προβλέψεις του ΠΟΤ για τo μέλλον του τουρισμού συνοψίζονται στο Tourism 2020 Vision. Πρόκειται για μια μακροπρόθεσμη πρόβλεψη η οποία καλύπτει μια περίοδο 25 ετών με έτος αναφοράς το Παρόλο που η εξέλιξη του τουρισμού δεν ήταν ομαλή τα τελευταία χρόνια, ο ΠΟΤ θεωρεί πως οι βασικές διαρθρωτικές τάσεις δεν έχουν αλλάξει σημαντικά. Η εμπειρία δείχνει ότι βραχυπρόθεσμα οι περίοδοι γρήγορης μεγέθυνσης (1995, 1996, 2000 και από 2004 έως 2007) εναλλάσσονται με περιόδους αργής μεγέθυνσης (2001 έως 2003, 2008, 2009). Έτσι, οι διεθνείς αφίξεις αναμένεται να φτάσουν τα 1,6 δισεκατομμύρια ως το 2020, από τις οποίες 1,2 δισεκατομμύρια θα είναι ενδοπεριφερειακές και 0.4 θα αφορούν ταξιδιώτες μεγάλων αποστάσεων (Γράφημα 1.1). Τέλος, οι συνολικές τουριστικές αφίξεις κατά περιφέρεια δείχνουν ότι, μέχρι το 2020, οι 3 κορυφαίες περιοχές υποδοχής θα είναι η Ευρώπη (717 εκατομμύρια τουρίστες), η Ανατολική Ασία (397 εκατομμύρια) και η Αμερική (282 εκατομμύρια) (UNWTO 2011). 13

30 Γράφημα 1.1: Πρόβλεψη εξέλιξης παγκόσμιου τουρισμού Πηγή: Tourism 2020 Vision, UNWTO, 2011 Όσον αφορά την Ελλάδα, κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες ανάπτυξης, δημιουργίας εισοδήματος και απασχόλησης. Ο ΣΕΤΕ υποστηρίζει πως η συμμετοχή του τουρισμού στο ΑΕΠ είναι σταθερά μεγαλύτερη από 15% και κατά περιόδους ξεπέρασε το 18%. Σχεδόν ένας στους 5 κατοίκους της χώρας απασχολείται άμεσα ή έμμεσα στον τουριστικό τομέα, ενώ ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή του τουρισμού στην κάλυψη του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου, όπου παρά τη διόγκωση του τα τελευταία χρόνια, οι τουριστικές εισπράξεις καλύπτουν σχεδόν το 1/3. Υπολογίζεται ότι η τουριστική κατανάλωση επηρεάζει το 60% των κλάδων της ελληνικής οικονομίας, ενώ κάθε Ευρώ που καταναλώνεται στον τουρισμό δημιουργεί υπερδιπλάσια δευτερογενή κατανάλωση στην υπόλοιπη οικονομία. Όσο για την ανταγωνιστικότητα του Ελληνικού τουρισμού, στο διάστημα , συγκρίνοντας τις μεταβολές στις αφίξεις, τα έσοδα και την μέση κατά κεφαλή δαπάνη (ΜΚΔ), παρατηρούμε ότι ο ελληνικός τουρισμός παρουσιάζει σημαντική υστέρηση έναντι των περισσοτέρων ανταγωνιστών του (Γράφημα 1.2). 14

31 Γράφημα 1.2: Μεταβολή αφίξεων, εσόδων και ΜΚΔ (%), Ελλάδα και ανταγωνιστές, Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., UNWTO Η υστέρηση αυτή αποτυπώνεται και στην υποχώρηση της Ελλάδας στην κατά UNWTO κατάταξη των αφίξεων και των εισπράξεων, καθώς το 2000 κατείχε την 12 η θέση στην παγκόσμια κατάταξη βάσει αφίξεων, ενώ το 2009 υποχώρησε στην 16η θέση (Γράφημα 1.3). Επίσης, στην παγκόσμια κατάταξη βάσει τουριστικών εισπράξεων το 2000 η χώρας μας κατείχε την 11η θέση ενώ το 2009 υποχώρησε στην 15η θέση (Γράφημα 1.4) (ΣΕΤΕ 2010). 15

32 Γράφημα 1.3: Παγκόσμια κατάταξη βάσει αφίξεων (σε εκατ), 2000 και 2009 Πηγή: UNWTO, 2006 Πηγή: UNWTO, 2010 Γράφημα 1.4: Παγκόσμια κατάταξη βάσει τουριστικών εισπράξεων (σε δις.us$), 2000 και 2009 Πηγή: UNWTO, 2006 Πηγή: UNWTO,

33 1.4 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η συμβολή του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη είναι ιδιαίτερα σημαντική, αφού η χωρική διασπορά των φυσικών, πολιτιστικών και άλλων πλεονεκτημάτων που αποκαλούμε τουριστικούς πόρους, τον καθιστούν περιφερειακή δραστηριότητα. Η ύπαρξη τουριστικών πόρων σε μια περιοχή αποτελεί σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα, αφού δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την τουριστική της ανάπτυξη. Συνήθως τα όρια μεταξύ των κατηγοριών των τουριστικών πόρων δεν μπορεί να είναι σαφή και διακριτά, δεδομένου ότι κάποιοι από αυτούς είναι δυνατόν να ανήκουν σε περισσότερες από μια κατηγορίες. Σύμφωνα με τους Ζοπουνίδη και Σίσκο (2006) μια βασική κατηγοριοποίηση των τουριστικών πόρων περιλαμβάνει: α) Τους φυσικούς πόρους, οι οποίοι σε συνδυασμό με άλλους πόρους που διαθέτει μια περιφέρεια δημιουργούν τη συνολική τουριστική «ελκυστικότητα», επηρεάζουν τη χωρική κατανομή των τουριστικών ροών και διαμορφώνουν το είδος του τουρισμού που θα αναπτύξει μια περιοχή (μαζικός τουρισμός, οικοτουρισμός, αγροτουρισμός κ.πλ.). Τα δάση, οι λίμνες, οι θαλάσσιες ακτές, τα εθνικά πάρκα, τα τοπία, είναι πόροι τουριστικής ελκυστικότητας και η συμβολή τους στην τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής είναι πολύ σημαντική. β) Τους πολιτιστικούς πόρους, οι οποίοι είναι ανθρωπογενείς πόροι, χαρακτηρίζουν τα επιτεύγματα του ανθρώπου στην ικανοποίηση της ανάγκης για επικοινωνία, ανάπτυξη της κουλτούρας, του πνεύματος και της γνώσης. Οι ανθρωπογενείς πόροι είναι συνήθως σύνθετοι (πολιτισμός, ιστορία, περιβάλλον) και δημιουργούνται από τον άνθρωπο. Οι πολιτιστικοί και ιστορικοί πόροι αποτελούν το δεύτερο δυναμικό άξονα ζήτησης και τη βάση για ταξίδια με κίνητρο τις διακοπές, αλλά και την ανάπτυξη του πολιτιστικού, του θρησκευτικού και του εκπαιδευτικού τουρισμού. 17

34 γ) Τις τουριστικές υποδομές και υπηρεσίες, οι οποίες αποτελούν το μέσο για την αξιοποίηση των προαναφερθέντων πόρων, ενώ το εύρος, η ποιότητα και η διαχείριση τους καθορίζουν ποιοτικά και ποσοτικά τα επίπεδα τουριστικής προσφοράς. Κατά τους Αυγερινού Κολώνια et al. (2000) και Κοκκώση και Τσάρτα (2001) οι υποδομές και υπηρεσίες λειτουργούν συμπληρωματικά στους προαναφερθέντες άξονες και σε πολλές περιπτώσεις συνεισφέρουν κατά το ίδιο ποσοστό ή και περισσότερο στην έλξη τουριστικών ροών. δ) Τις ειδικές τουριστικές υποδομές, οι οποίες αποτελούν σύνθετους φυσικούς και ανθρωπογενείς πόρους και καθορίζουν εκτός από την προσφορά και τα κίνητρα της ζήτησης, ενώ διαμορφώνουν την προσφορά ειδικών μορφών τουρισμού, όπως ο ιαματικός και ο συνεδριακός τουρισμός (Ζοπουνίδης και Σίσκος 2006:85). Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι τουριστικοί πόροι είναι χωρικά διεσπαρμένοι και η κατανάλωση του τουριστικού προϊόντος γίνεται στον τόπο παραγωγής του, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον τουρισμό ως δραστηριότητα από τη φύση της αποκεντρωμένη. Έτσι, ο τουρισμός μπορεί να αποτελέσει τη βασική δύναμη αντιστροφής των δυσμενών πληθυσμιακών και οικονομικών εξελίξεων κυρίως στις προβληματικές περιοχές μιας χώρας (Τσάρτας et al. 2000:149). Παρ όλα αυτά ο ρόλος του τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο αποτέλεσε αντικείμενο αντιπαράθεσης απόψεων και κριτικής από πολλούς συγγραφείς όπως οι Lickorish και Jenkins (2004), O Connor (2000), Witt et al. (1992), Ηγουμενάκης (1997), Ανδριώτης (2005), Αποστολόπουλος και Σδράλη (2009), Βασιλειάδης (2003), Βερνίκος et al. (2004), Τζένος και Σιταράς (2007), καθώς και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1996). Θετική είναι η συνεισφορά του τουρισμού στο εισόδημα και την απασχόληση στους τόπους προορισμού, κυρίως στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες. Με τον τρόπο αυτό o τουρισμός συμβάλλει στην άμβλυνση των ανισοτήτων μεταξύ των περιφερειών και διαχέει την οικονομική ανάπτυξη στο γεωγραφικό χώρο. 18

35 Πιο συγκεκριμένα ο τουρισμός: δημιουργεί θέσεις εργασίας. Η επίπτωση του τουρισμού στην απασχόληση είναι δύσκολο να εκτιμηθεί επακριβώς, καθώς ο τρόπος με τον οποίο συλλέγονται και αναλύονται τα στατιστικά στοιχεία για τα επίπεδα απασχόλησης σε κάθε χώρα είναι διαφορετικός και αυτό κάνει τη σύγκριση και την εξαγωγή συμπερασμάτων αρκετά δύσκολη αυξάνει την εισροή συναλλάγματος και περιορίζει το άνοιγμα του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών δημιουργεί πολλαπλασιαστικές τάσεις στην τοπική οικονομία συμβάλλοντας στην ενίσχυση και την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και σε άλλους κλάδους, οι δραστηριότητες των οποίων σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον τουρισμό, όπως ο αγροτικός τομέας, η βιομηχανία, η βιοτεχνία, οι κατασκευές, οι μεταφορές, το εμπόριο και άλλες υπηρεσίες συμβάλλει στη δημιουργία νέων επενδύσεων, όχι μόνο στον τομέα του τουρισμού αλλά και σε άλλους κλάδους της οικονομίας συμβάλει στην αύξηση των δημοσιονομικών εσόδων, άμεσα από την επιβολή φόρων στο εισόδημα των ιδιωτών και των εταιριών που δραστηριοποιούνται στον τουριστικό τομέα και έμμεσα από τους φόρους και τους δασμούς που επιβάλλονται στα αγαθά και τις υπηρεσίες που προσφέρονται στους τουρίστες συμβάλλει στη δημιουργία σύγχρονων υποδομών και τη διατήρηση του πολιτισμικού αποθέματος των περιοχών όπου αναπτύσσεται φέρνει σε επαφή λαούς με διαφορετικά ήθη, έθιμα και κουλτούρα συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην προώθηση της παγκόσμιας κατανόησης και ειρήνης συμβάλλει γενικότερα στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του εγχώριου πληθυσμού. 19

36 Ο τουρισμός βέβαια μπορεί να έχει και αρνητικές συνέπειες στην περιοχή υποδοχής. Ειδικότερα: αποπροσανατολίζει την επενδυτική δραστηριότητα με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα σε άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας προκαλεί πληθωριστικές πιέσεις στην οικονομία δημιουργεί τις προϋποθέσεις για να εμφανιστεί το «διεθνές κίνητρο της επίδειξης» με αποτέλεσμα να διαφοροποιείται η καταναλωτική συμπεριφορά του τοπικού πληθυσμού με τη μίμηση του κοινωνικού προτύπου που αντιπροσωπεύουν οι τουρίστες. Έτσι, μειώνεται η αποταμίευση του τοπικού πληθυσμού, χαλαρώνουν τα ήθη, εξαφανίζονται τα έθιμα και οι θρησκευτικές αξίες και υποβαθμίζεται η τοπική πολιτισμική ζωή μετατρέπει την παράδοση σε τμήμα του τουριστικού προϊόντος που απλώς προσφέρεται για να προσελκύει τους τουρίστες χάνοντας την αυθεντικότητα της κατασπαταλεί τους φυσικούς πόρους, η ελεύθερη και χωρίς περιορισμό χρήση των οποίων μπορεί να οδηγήσει στη φθορά και τελικά την εξαφάνιση τους, διαταράσσει τα φυσικά οικοσυστήματα, καταστρέφει το περιβάλλον και συμβάλλει στην αλλοίωση του χαρακτήρα και της έκτασης των παραδοσιακών οικισμών συνιστά απειλή για τους πολιτιστικούς πόρους, εξαιτίας τόσο της φθοράς από τη χρήση των χώρων όσο και της ρύπανσης που προκαλείται από την υπερσυγκέντρωση των τουριστών στις αντίστοιχες περιοχές. Γενικότερα ο τουρισμός μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη μεταβολή του φυσικού, κοινωνικού και οικονομικού ιστού και των παραδόσεων. Επιπλέον, η αρνητική κριτική στηρίζεται και στο γεγονός ότι τα περισσότερα τουριστικά έσοδα διαρρέουν έξω από την εγχώρια οικονομία, καθώς πολύ λίγες χώρες έχουν τους πόρους και τα μέσα για να ικανοποιούν πλήρως την τουριστική ζήτηση. Είναι γεγονός ότι πολλές τουριστικές επιχειρήσεις (κυρίως μεγάλου μεγέθους) αγοράζουν εισαγόμενα προϊόντα, απασχολούν 20

37 εργατικό δυναμικό από άλλες χώρες και ανήκουν ή διοικούνται από άτομα τα οποία δεν διαμένουν μόνιμα στην περιοχή της τουριστικής δραστηριότητας. Ο τουρισμός κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις αναμφίβολα αποτελεί παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης και προόδου. Όταν όμως αναπτύσσεσαι μονόπλευρα, τότε οι μακροπρόθεσμες επιδράσεις του είναι αρνητικές επειδή αποδυναμώνει τους άλλους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας, κυρίως τη βιομηχανία και τη γεωργία, μεταβάλλοντας βαθμιαία την οικονομία της χώρας και της περιοχής σε οικονομία υπηρεσιών. Η αύξηση της απασχόλησης στον τουρισμό σε πολλές αγροτικές περιοχές οδήγησε στην εγκατάλειψη και υποβάθμιση των άλλων τομέων της τοπικής οικονομίας, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε κυρίαρχο κλάδο. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει σημαντικό πρόβλημα σε περιοχές και χώρες με υψηλό ποσοστό εξάρτησης από αλλοδαπούς τουρίστες, καθώς όπως είναι γνωστό ο τουρισμός επηρεάζεται από οικονομικές και πολιτικές συγκυρίες. Αντίθετα, έστω και κάτω από συνθήκες μονόπλευρης ανάπτυξης ο τουρισμός λύνει προσωρινά κάποια οικονομικά προβλήματα της περιφέρειας και κατ επέκταση της χώρας, όπως το άνοιγμα του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και η έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης, έστω και εποχιακά. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανάπτυξη του τουρισμού επιβάλλεται να προωθείται ταυτόχρονα με αυτή άλλων κλάδων της οικονομίας, δηλαδή να είναι προγραμματισμένη, ισόρροπη, αρμονική και να χρησιμεύει ως βοηθητικό μέσο προώθησης της οικονομικής ανάπτυξης όχι ως κύριο. Επίσης προκειμένου να αποφευχθούν οι αρνητικές συνέπειες που δημιουργούνται από την αλόγιστη επέκταση της τουριστικής δραστηριότητας θα πρέπει να προσδιοριστούν τα όρια της τουριστικής ανάπτυξης του κάθε χώρου, δηλαδή τα όρια ανοχής του, χωρίς να διαταράσσεται η ισορροπία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος (Ηγουμενάκης 1997 και Τσάρτας 1996). Τα θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα του τουρισμού στις περιοχές υποδοχής εξαρτώνται από τον σχεδιασμό και τον έλεγχο της τουριστικής ανάπτυξης με βάση τη 21

38 φέρουσα ικανότητα τους. Με τον όρο φέρουσα ικανότητα νοούνται οι δυνατότητες της συγκεκριμένης περιοχής να δεχθεί και να αφομοιώσει συγκεκριμένο όγκο υποδομών και αριθμό τουριστών, χωρίς επιπτώσεις στο φυσικό, κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον της (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:24). 22

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί μια από τις κυριότερες μορφές εναλλακτικού τουρισμού και περιλαμβάνει δραστηριότητες που σχετίζονται με την προβολή και την προστασία του πολιτιστικού κεφαλαίου (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:119). Πρόκειται αναμφισβήτητα για το «παλαιότερο» από τα «νέα» τουριστικά φαινόμενα καθώς οι άνθρωποι ταξίδευαν για λόγους που σήμερα ονομάζουμε πολιτιστικούς από την εποχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά ποτέ πριν δεν αναγνωρίστηκαν ως μια ξεχωριστή ομάδα ταξιδιωτών (McKercher και Du Cros 2002:1). Ξεκινώντας με τους Ρωμαίους Περιηγητές στην Ελλάδα και την Αίγυπτο, συνεχίζοντας με το πλήθος των θρησκευτικών προσκυνημάτων που καθιερώνονται κατά τον Μεσαίωνα και φτάνοντας μέχρι τη Μεγάλη Περιήγηση, ο πολιτιστικός τουρισμός έχει μια διαχρονική παρουσία στα ευρωπαϊκά πολιτιστικά ήθη και μια αυξανόμενη απήχηση σε ολοένα και ευρύτερα κοινωνικά στρώματα (Page et al. 2001:33; Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002:235). Έτσι, τα πολιτιστικά ταξίδια, αν και οργανωμένα από τους ίδιους τους ταξιδιώτες μπορούν να θεωρηθούν ως μια πρώιμη μορφή «πολιτιστικού προϊόντος». Αυτό που έχει αλλάξει ωστόσο, είναι ότι αυτή η σε μεγάλο βαθμό «ελίτ» μορφή τουρισμού, έχει γίνει όλο και πιο δημοφιλής τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια μεταξύ της διευρυμένης «μεσαίας τάξης» του Δυτικού Κόσμου και έχει συγκροτηθεί πλέον σε δραστηριότητα με διαφορετικό χαρακτήρα και στόχο από τις άλλες μορφές τουρισμού (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:122; Prentice 2001:7; ΤΕΕ 2002). Έχοντας τις ρίζες του στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης ο λεγόμενος πολιτιστικός τουρισμός σήμερα ακμάζει και επεκτείνεται σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Η «πολιτιστική» εκδοχή του τουρισμού έχει συνδεθεί με την περιέργεια και την επιθυμία να μάθουμε για τους άλλους, να εξερευνήσουμε και να αυξήσουμε τις εμπειρίες μας (Herreman 2003:5). Η 23

40 επίσκεψη σε ιστορικά και πολιτιστικά αξιοθέατα είναι πλέον μια από τις ποιο δημοφιλείς τουριστικές δραστηριότητες καθώς οικογένειες, ηλικιωμένοι και διεθνείς τουρίστες επιλέγουν να επισκέπτονται ιστορικά αξιοθέατα κατά τη διάρκεια των διακοπών τους. Έτσι, οι διάφοροι τουριστικοί προορισμοί δίνουν όλο και μεγαλύτερη σημασία στον πολιτιστικό τουρισμό, έναν από τους γρηγορότερα αναπτυσσόμενους τομείς της ταξιδιωτικής βιομηχανίας σήμερα (Hargrove 2002:10). 2.2 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Στην εποχή μας αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι τα τυποποιημένα μαζικά τουριστικά προϊόντα ανταποκρίνονται όλο και λιγότερο στις ανάγκες του σύγχρονου τουρίστα. Όπως τονίζουν οι Μπιτσάνη et al. (2006) το πρότυπο του μαζικού τουρισμού, όπως αναπτύχθηκε μέχρι σήμερα, επιτάχυνε μια διαδικασία ομογενοποίησης και τυποποίησης των χαρακτηριστικών μιας περιοχής και κατέληξε να δημιουργεί ένα κοινό πρότυπο ανεξάρτητα από το φυσικό, κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύχθηκε (Ιακωβίδου 2006). Έτσι από τη δεκαετία του 70 καταγράφονται οι πρώτες προσπάθειες αναζήτησης εναλλακτικών προτύπων ταξιδιού και τουριστικής ανάπτυξης που έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό τη βιώσιμη ανάπτυξη και ως κύριο στόχο τη διαφύλαξη του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στις κύριες παραμέτρους της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης συμπεριλαμβάνονται: ο ειδικός σχεδιασμός της με στόχο την ισορροπία ανάμεσα στην κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον, η ενίσχυση όλων των μέτρων (τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, έρευνα, εκπαίδευση κ.λπ.) που συμβάλλουν στις διαδικασίες ανατροφοδότησης της ανάπτυξης, το ειδικό θεσμικό πλαίσιο που θα προωθεί τις διαδικασίες της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και την τοπική συμμετοχή, η προώθηση μέτρων και πολιτικών που συμβάλλουν στην προστασία και ανάδειξη του τοπικού φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και η χρήση των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού ως βασικού άξονα της τοπικής τουριστικής ανάπτυξης. 24

41 Τη δεκαετία του 80 οι προαναφερθείσες προσπάθειες αποκτούν πιο συγκροτημένο χαρακτήρα με αποτέλεσμα την επόμενη δεκαετία να διαπιστώνεται μετακίνηση του τουριστικού ενδιαφέροντος και αύξηση του εναλλακτικού τουρισμού σε ποσοστό 8% (Τσάρτας 1996:348; Κοκκώσης και Τσάρτας 2001:80; Βερνίκος et al. 2004:60; Τζένος και Σιταράς 2007:47). Oι όροι που διεθνώς επικράτησαν για να περιγράψουν αυτό το είδος τουρισμού είναι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, διότι οι μεν πρώτες καταγράφουν την κυριαρχία των ειδικών κινήτρων που οδηγούν στο ταξίδι ενώ οι δεύτερες, που αποτελούν μέρος των ειδικών μορφών, καταγράφουν την έμφαση που δίνεται στα κίνητρα που σχετίζονται με το περιβάλλον και την αυτονομία στο ταξίδι (Τσάρτας 1996:352). Η ονομασία «εναλλακτικές μορφές τουρισμού» είναι μια γενική φράση για τύπους τουρισμού που έχουν ονομαστεί ήπιες μορφές, ανθρώπινος, μικρής κλίμακας, ενσωματωμένος, πράσινος τουρισμός και πολλά άλλα (Gartner 2001:376). Πιο συγκεκριμένα μπορούμε να ορίσουμε τις ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού ως εξής: Οι ειδικές μορφές τουρισμού χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ενός ειδικού και κυρίαρχου κινήτρου στη ζήτηση (π.χ. συνέδρια, οικολογία) και από την ανάπτυξη μιας αντίστοιχης ειδικής υποδομής στις τουριστικές περιοχές που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των τουριστών της κάθε ειδικής μορφής. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού, αποτελούν τμήμα των ειδικών μορφών, όπως έχει ήδη προαναφερθεί και χαρακτηρίζονται επίσης από την ύπαρξη ενός κυρίαρχου ειδικού κινήτρου στη ζήτηση το οποίο συνδέεται με συγκεκριμένα θέματα όπως: φυσιολατρεία, αθλητισμός, περιήγηση, γνωριμία με την τοπική παράδοση κ.α.. Στις εναλλακτικές μορφές, οι τουρίστες συχνά επιλέγουν ένα τρόπο οργάνωσης και διεξαγωγής του ταξιδιού στον οποίο κυριαρχεί η αυτονομία στις επιλογές και η περιήγηση με μικρή ή ελάχιστη χρήση υπηρεσιών οργανωμένου τουρισμού. Επιπλέον, στις εναλλακτικές μορφές καταγράφεται η ανάπτυξη μιας ειδικής υποδομής που 25

42 εξυπηρετεί τους συγκεκριμένους τουρίστες. Τέλος κοινός παρονομαστής τόσο στη ζήτηση όσο και την προσφορά των εναλλακτικών μορφών τουρισμού είναι ο σεβασμός της τοπικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής δομής. (Κοκκώσης και Τσάρτας 2001). Ο Βελισσαρίου (2000:21-27) αναφέρει ως βασικούς άξονες της φιλοσοφίας των ήπιωνεναλλακτικών μορφών τουρισμού τους παρακάτω: 1. Προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη των εναλλακτικών μορφών τουρισμού θα πρέπει να διασφαλίζει την προστασία του περιβάλλοντος τόσο κατά τη δημιουργία της τουριστικής υποδομής όσο και κατά τη διάρκεια της τουριστικής χρήσης των φυσικών πόρων. Τα κυριότερα κριτήρια για τη διασφάλιση του άξονα αυτού είναι: α) το μικρό μέγεθος των καταλυμάτων, β) τα «φιλικά» και προσαρμοσμένα στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον καταλύματα και γ) ο περιορισμένος αριθμός επισκεπτών σε χώρο και χρόνο. 2. Προστασία της κοινωνικο-πολιτιστικής κληρονομιάς. Εκτός από την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος οι τουριστικές επιχειρήσεις θα πρέπει να λάβουν μέτρα που θα προστατεύουν και θα αναδεικνύουν την πολιτιστική κληρονομιά και παράδοση. Τέτοια μέτρα πρέπει να αφορούν κυρίως α) την προστασία της κοινωνικο πολιτιστικής κληρονομιάς και πνευματικότητας, β) την προστασία από την αποξένωση (όχι στον μιμητισμό και την ξενομανία) γ) τη διατήρηση και προώθηση του τοπικού πολιτισμού (γλώσσα, ήθη, έθιμα και τέχνη) και δ) τη διατήρηση του τοπικού χαρακτήρα σε θέματα αρχιτεκτονικής, διακόσμησης, μνημείων κ.λπ. 3. Ενεργητική συμμετοχή και δραστηριοποίηση των τουριστών. Σε αντίθεση με τον σκληρό παθητικό τουρισμό, οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού θέλουν τον τουρίστα δραστήριο και ενεργητικό. Αυτό σημαίνει ότι κατά τη διάρκεια της παραμονής του ο τουρίστας θα πρέπει να συμμετέχει και να δραστηριοποιείται σε δυνατότητες που του παρέχει ο τόπος διαμονής. 26

43 4. Ποιοτική παροχή υπηρεσιών και αναψυχή των τουριστών. Στο επίκεντρο του εναλλακτικού τουρισμού βρίσκεται ο τουρίστας, ο οποίος κατά τη διάρκεια των διακοπών του θα πρέπει να απολαμβάνει άνετη και ευχάριστη διαμονή. Τα βασικότερα κριτήρια για την επίτευξη του παραπάνω στόχου είναι: α) το καθαρό και προσεγμένο περιβάλλον, β) η άνετη και φιλική εξυπηρέτηση, γ) η ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών και δ) ο περιορισμένος αριθμός επισκεπτών. 5. Οικονομικό όφελος για την τοπική κοινωνία. Ο ήπιος τουρισμός θέτει ακόμα ένα στόχο που είναι η «αυτόνομη τοπική τουριστική ανάπτυξη» η οποία στοχεύει στην προώθηση του τοπικού οικονομικού δυναμικού. Έτσι, κάτω από αυτό το πρίσμα βασικός στόχος της τουριστικής ανάπτυξης θα πρέπει να είναι η ωφέλεια της τοπικής οικονομίας και ειδικότερα μέσω: α) της προστασίας και προώθησης του περιφερειακού, τοπικού οικονομικού δυναμικού, β) της ενδυνάμωσης της τοπικής αυτοδιοίκησης και των τοπικών φορέων, γ) της διαρκούς και ζωντανής πληροφόρησης και ενημέρωσης γύρω από τα προβλήματα, τον σχεδιασμό και τα μέτρα και δ) της εντοπιότητας των παρεχόμενων αγαθών και υπηρεσιών. Οι μορφές του εναλλακτικού τουρισμού είναι πολλές και καθεμία μπορεί να πάρει το όνομα της από το ειδικό κίνητρο επίσκεψης, το κίνητρο δηλαδή που οδηγεί τα άτομα να ταξιδέψουν αναζητώντας την ικανοποίηση μιας συγκεκριμένης ανάγκης (Ακρίβος και Σαλεσιώτης 2007). Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιες από τις ειδικές μορφές τουρισμού που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια: Θαλάσσιος Επαγγελματικός Αγροτικός Αθλητικός Ιαματικός Οικολογικός 27

44 Τουρισμός περιπέτειας Ορεινός τουρισμός και τέλος Πολιτιστικός τουρισμός, στον οποίο επικεντρώνεται η παρούσα έρευνα. 2.3 ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Πολιτισμός και τουρισμός αποτελούν έννοιες αλληλένδετες καθώς ο λόγος που ένας τόπος προορισμού αναπτύσσεται τουριστικά δεν οφείλεται μόνο στην ιδιαιτερότητα του φυσικού ή ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του αλλά και στην πολιτιστική του ταυτότητα. Για τον παραπάνω λόγο θα προσδιορίσουμε αρχικά την έννοια του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς γενικότερα. Ο πολιτισμός είναι ένας ζωντανός συνδυασμός των δημιουργικών δραστηριοτήτων των ατόμων αλλά και των κοινωνιών τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. Η πολιτιστική ταυτότητα κάθε τόπου μπορεί να συνίσταται από μια πληθώρα χαρακτηριστικών όπως οι αρχαιολογικής σημασίας χώροι, η αρχιτεκτονική, τα τοπικά ήθη και έθιμα, η τοπική μαγειρική, κ.λπ. (Βερνίκος et al. 2004:60-62). Σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση για την Προστασία Μνημείων και Τόπων (ICOMOS 1999), η πολιτιστική κληρονομιά ορίζεται ως μια ευρεία έννοια που περιλαμβάνει απτά, υλικά (tangible) στοιχεία όπως φυσικά και πολιτιστικά περιβάλλοντα, τοπία, ιστορικές τοποθεσίες, αξιοθέατα και δομημένα περιβάλλοντα αλλά και άυλα (intangible) στοιχεία, όπως συλλογές και ζωντανές εμπειρίες (McKercher et al. 2005:541). Η φαινομενικά απλή ερώτηση «Τι είναι Πολιτιστικός Τουρισμός;» είναι στην πραγματικότητα πολύ δύσκολο να απαντηθεί επειδή υπάρχουν σχεδόν τόσοι ορισμοί ή παραλλαγές ορισμών όσοι και πολιτιστικοί τουρίστες (McKercher και Du Cros 2002:2). Όπως τονίζει και η ερευνητική ομάδα της Ευρωπαϊκής Τουριστικής Επιτροπής (ETC) και του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO) σε σχετική έκθεση, το παραπάνω γεγονός 28

45 περιπλέκει ιδιαίτερα τη συζήτηση καθώς δεν είναι πάντα ξεκάθαρο εάν μιλάμε για το ίδιο ακριβώς αντικείμενο (ETC and WTO 2005). Αυτό που διαπιστώνεται από τη διεθνή βιβλιογραφία είναι ότι η έρευνα για τον πολιτιστικό τουρισμό είναι ακόμα ανεπαρκής και ότι υπάρχουν προβλήματα όσον αφορά τον ορισμό της συγκεκριμένης δραστηριότητας. Για παράδειγμα, πολιτιστικοί τουρίστες είναι μόνον εκείνοι που επισκέπτονται ένα συγκεκριμένο πολιτιστικό προορισμό και άρα ο σκοπός του ταξιδιού τους είναι αυτός ή και εκείνοι που μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων του ταξιδιού και ανεξάρτητα από το σκοπό του ταξιδιού επισκέπτονται και το συγκεκριμένο πολιτιστικό προορισμό; Επομένως, για να υπάρξει οποιασδήποτε μορφής και επιπέδου σχεδιασμός και πολιτική για τον πολιτιστικό τουρισμό θα πρέπει να οριστούν σαφώς βασικές έννοιες. Επιπλέον, στις περισσότερες περιπτώσεις το πρόβλημα επεκτείνεται και στην καταγραφή, εκτίμηση και ερμηνεία των κατά τόπους πολιτιστικών πόρων. Η γνώση και η ταξινόμηση των πολιτιστικών αγαθών είναι απαραίτητη προκειμένου να εκτιμηθούν οι δυνατότητες ενός προορισμού και να υπάρξει σχεδιασμός της δραστηριότητας. Κατά καιρούς έχουν γίνει πολλές προσπάθειες ορισμού του πολιτιστικού - πολιτισμικού τουρισμού, ορισμένες από τις οποίες παραθέτουμε στη συνέχεια όπως παρουσιάζονται από τους Βερνίκο et al. (2004): Ένα φαινόμενο που βασίζεται περισσότερο στα κίνητρα και την αντίληψη των τουριστών παρά στα ειδικά χαρακτηριστικά του τοπίου Ο πολιτισμικός τουρισμός είναι μια υποομάδα του τουρισμού στην οποία το κύριο κίνητρο για την επίσκεψη ενός τόπου βασίζεται στα πολιτιστικά χαρακτηριστικά του σύμφωνα όμως με την αντίληψη του πολιτισμικού υπόβαθρου που έχει ο ίδιος ο τουρίστας (Poria et al. 2001). Ο τουρισμός που δημιουργείται, προσφέρεται και καταναλώνεται σαν πολιτισμική αναγνώριση και εκτίμηση υπό μορφή κτήσης εμπειριών ή γνώσης (Prentice 2001). 29

46 Ειδική μορφή τουρισμού βασισμένη στη νοσταλγία του παρελθόντος και την επιθυμία της απόκτησης εμπειρίας πολλαπλών πολιτισμικών τοπίων (Zeppel και Hall 1992). Μια ιδέα που προέρχεται από τη σύνθεση πολλών και διαφορετικών συναισθημάτων, συμπεριλαμβανομένων της νοσταλγίας, του ρομαντισμού, της αισθητικής και της αίσθησης της καταγωγής στο χρόνο και στο χώρο (Ashworth και Goodall 1990). Ο πολιτισμικός τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί σαν μια υπο-ομάδα του οικοτουρισμού και αφορά τουρίστες που επιθυμούν να γνωρίσουν και να διατηρήσουν το φυσικό περιβάλλον ενός τόπου, να μάθουν για τον πολιτισμό που συνδέεται με τον τόπο αυτό και την ανάγκη διατήρησης των τοπικών κοινωνιών (Ryan 2002). Ο πολιτισμικός τουρισμός υποδηλώνει την ανάγκη αναζήτησης του τρόπου ζωής των ανθρώπων τόσο στο παρόν όσο και στο παρελθόν (Kennedy 2002). Ο πολιτισμικός τουρισμός περιλαμβάνει την επίσκεψη σε ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους, την παρακολούθηση τοπικών φεστιβάλ, χορών και τελετών (Besculides et al. 2002). Από τους παραπάνω ορισμούς γίνεται αντιληπτό ότι η συγκεκριμένη μορφή τουρισμού αναφέρεται τόσο στην επίσκεψη σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία, μουσεία κ.λπ. όσο και στην «παρακολούθηση» των στοιχείων που συνθέτουν την κουλτούρα μιας κοινωνίας/ενός τόπου όπως παραδοσιακοί χώροι, φεστιβάλ κ.λπ. Οι McIntosh και Goeldner (1986) θεωρούν πως ο πολιτισμικός τουρισμός συνίσταται σε κάθε είδους ταξίδι κατά το οποίο μαθαίνουμε για την ιστορία και την κληρονομιά άλλων λαών ή για τους σύγχρονους τρόπους ζωής ή σκέψης τους. Ο πολιτισμικός τουρισμός ορίστηκε επίσης ως η επίσκεψη συγκεκριμένων χώρων, μνημείων ή εκδηλώσεων πολιτισμικού χαρακτήρα ή αξίας. Σύμφωνα με τον κατάλογο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παραδοσιακών και Περιφερειακών Πολιτισμών (ECTARC 1989), εδώ περιλαμβάνονται: (Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002:236). 30

47 - αρχαιολογικά μουσεία και χώροι - κτίρια, χώροι ή περιοχές αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος - εκθεσιακοί χώροι εικαστικών τεχνών και χειροτεχνιών κάθε είδους - παραστάσεις παραδοσιακής, κλασικής ή σύγχρονης τέχνης (θέατρο, μουσική, χορός) - λογοτεχνικές εκδηλώσεις ή περιηγήσεις - θρησκευτικές εορτές - παραδοσιακές πολιτισμικές μορφές ή εκδηλώσεις. Για τον Silberberg (1995:361) ο πολιτιστικός τουρισμός περιλαμβάνει επισκέψεις από άτομα έξω από την κοινότητα υποδοχής, παρακινούμενα εξολοκλήρου ή εν μέρει από το ενδιαφέρον τους για τα ιστορικά, καλλιτεχνικά, επιστημονικά στοιχεία ή στοιχεία του τρόπου ζωής/κληρονομιάς που προσφέρει μια κοινότητα, περιοχή ή σύνολο θεσμών. Τέλος, σύμφωνα με τον McHale (1998) τον πληρέστερο και ευρύτερα αποδεκτό ορισμό έδωσε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού κατά τον οποίο ο πολιτισμικός τουρισμός είναι ο τύπος τουρισμού που αφορά στην παρακολούθηση και την παρουσία των επισκεπτών σε ένα τουλάχιστον από τα ακόλουθα πολιτισμικά θέλγητρα: (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:122). - Γιορτές και εκδηλώσεις, όπως μουσική, χορός, θέατρο και οπτικές τέχνες. - Μουσεία και αίθουσες καλών τεχνών. - Ιστορικά ή παραδοσιακά κτήρια, τοποθεσίες και μνημεία. - Εργαστήρια καλών τεχνών και χειροτεχνίας. - Περιοχές ιθαγενών και πολιτιστικά δρώμενα. - Εφαρμοσμένες τέχνες, θέατρο, όπερα, μπαλέτο, καθώς και συναυλίες κλασικής, παραδοσιακής και σύγχρονης μουσικής. 31

48 2.4 Η ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Τις τελευταίες δεκαετίες η προστασία και προώθηση της πολιτισμικής κληρονομιάς συνιστούν κομβικής σημασίας παράγοντες για τη χάραξη της πολιτισμικής πολιτικής πολλών χωρών. Το 1976 η Διεθνής Οργάνωση για την Προστασία Μνημείων και Τόπων (ICOMOS, International Council on Monuments and Sites) πρότεινε τη Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού στο πλαίσιο του Διεθνούς Σεμιναρίου για το Σύγχρονο Τουρισμό και Ουμανισμό που πραγματοποιήθηκε στις Βρυξέλλες. Το κείμενο της νέας Χάρτας επικυρώθηκε στη Γενική Συνέλευση της Οργάνωσης στο Μεξικό το 1999 (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:120). Σύμφωνα με το Ελληνικό τμήμα του ICOMOS, η Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού βασίζεται στις αρχές που διέπουν τις δράσεις της διεθνούς αυτής οργάνωσης και αποτελεί μία εξειδικευμένη εφαρμογή τους που αφορά την τουριστική δραστηριότητα σε τόπους με πολιτιστική σημασία. Βασικός στόχος της Χάρτας είναι να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στον περιορισμό των κινδύνων και την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων του τουρισμού στην πολιτιστική κληρονομιά και τα πολιτιστικά αγαθά. Ένας ακόμα στόχος της είναι να εξισορροπήσει τις αντικρουόμενες προθέσεις ή τις αντιπαραθέσεις των παραγόντων του τουρισμού και των συντελεστών της προστασίας της κληρονομιάς. Εκφράζει, μια πρόθεση διαχείρισης καλής πρακτικής και επιχειρεί να υπαγορεύσει στους τουριστικούς παράγοντες και τους επισκέπτες έναν "κώδικα συμπεριφοράς" απέναντι στην πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου που προσελκύει το τουριστικό ενδιαφέρον. Η Χάρτα, στη νέα της μορφή, αποτελείται από δύο μέρη: α) τις Γενικές Αρχές, οι οποίες θέτουν το πλαίσιο της διαχείρισης του τουρισμού σε περιοχές με σημαντική πολιτιστική κληρονομιά και αναφέρονται στις θέσεις και τους στόχους της Χάρτας, και β) τα έξι Άρθρα ή Αρχές της. 32

49 Η σημασία ενός πολιτιστικού τόπου ή αγαθού Στις Γενικές Αρχές επισημαίνεται ότι ο βασικός σκοπός της διατήρησης ενός πολιτιστικού τόπου ή αγαθού συνίσταται στην ανάδειξη των σημαντικών χαρακτηριστικών του - φυσικών, καλλιτεχνικών κ.λπ. - και της σημασίας του, η οποία πρέπει να είναι όσο το δυνατόν κατανοητή και προσιτή, τόσο στον επισκέπτη, όσο και στον τοπικό πληθυσμό. Η ανεπαρκής κατανόηση της σημασίας ενός τόπου και οι αντιτιθέμενες απόψεις μπορεί να οδηγήσουν στην απώλεια της αυθεντικότητας των χαρακτηριστικών του τόπου και να μειώσουν τις εκτιμήσεις των επισκεπτών γι' αυτόν. Τα χαρακτηριστικά και η αντικειμενική απόδοση του βαθμού σημασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελούν την αφετηρία για κάθε ενέργεια που σχετίζεται με τους στόχους της Χάρτας. Σ' αυτά, μεταξύ των άλλων, θα πρέπει να βασιστεί η διαμόρφωση της πρακτικής της διαχείρισης ιστορικών τόπων με πολιτιστική κληρονομιά ή η μεθοδολογία για τη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ της διατήρησης και του τουρισμού, ώστε να εξασφαλιστούν αμφίδρομα οφέλη αποδοτικά για τον τουρισμό και προστατευτικά για τα πολιτιστικά αγαθά. Η σημασία αποτελεί υπολογίσιμο στοιχείο, βασικό για τα προγράμματα ερμηνείας, διατήρησης και τουριστικής ανάπτυξης γι' αυτό και η αποτίμηση της αξίας της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε τόπου και η αντικειμενική συγκριτική εκτίμηση της σημασίας της - τοπικής, περιφερειακής ή παγκόσμιας - συνιστά πρωταρχική ενέργεια. Τα κριτήρια αξιολόγησης Η επιχειρησιακή χρησιμότητα της Χάρτας συνεπάγεται τη διατύπωση κριτηρίων αξιολόγησης, τα οποία πρέπει να συνδυάζουν το γενικό χαρακτήρα των διακηρυκτικών αρχών και την εξειδίκευσή τους κατά περίπτωση, ώστε να προσαρμόζονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου ή περιοχής. Τα κριτήρια αυτά μπορούν για παράδειγμα να αναφέρονται: Στα χαρακτηριστικά του τόπου (συμπεριλαμβανομένου του νομικού πλαισίου, σχετικά με την οικονομία, τις υποδομές, τα μέσα μεταφοράς κ.λπ.). 33

50 Στη σημασία του τόπου (το ιστορικό, πολιτιστικό, οικολογικό περιεχόμενό του, τα αισθητικά, κοινωνικά και επιστημονικά χαρακτηριστικά του, τα απτά και τα άυλα στοιχεία του, τις πιθανές διαφορετικές απόψεις για τον τόπο και τους κατοίκους, τους επισκέπτες ή τη διεθνή κοινότητα). Στα σχετικά με τη διατήρηση (υπευθυνότητες, οικονομικοί πόροι και διαχειριστική δομή, μέτρα προστασίας κ.λπ.). Στα σχετικά με τον τουρισμό (ντόπιος/διεθνής, ατομικός/ομαδικός, υποδομές μεταφοράς και υποδοχής, οφέλη για τον τόπο κ.λπ.). Στο πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ τουρισμού και διατήρησης (ήδη γνωστός ή καινούργιος τουριστικός τόπος, με ανοδικό ή όχι τουρισμό, τη δυναμική μεταξύ τουρισμού και διατήρησης, τις αρνητικές επιπτώσεις από τον τουρισμό κ.λπ.). Οι Αρχές της Χάρτας Οι έξι αρχές της Χάρτας βασίζονται στα κριτήρια αξιολόγησης και έχουν αντίστοιχα τους εξής στόχους: 1. Την επίτευξη δυνατότητας για προσπέλαση και κατανόηση της σημασίας του τόπου. 2. Την επίτευξη μιας βιώσιμης σχέσης μεταξύ των εν δυνάμει αντιτιθέμενων αξιών του τουρισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς. 3. Τη διασφάλιση μιας εποικοδομητικής εμπειρίας για τον επισκέπτη. 4. Την εμπλοκή της κοινότητας που φιλοξενεί (στις διαδικασίες της διατήρησης των πολιτιστικών αγαθών του τόπου και της τουριστικής πρακτικής). 5. Τα οφέλη για την κοινότητα που φιλοξενεί. 6. Τη χρήση των μέσων προβολής για την ανάδειξη της κληρονομιάς. Πρόθεση της Χάρτας είναι η εφαρμογή των αρχών της σε όσο το δυνατόν περισσότερες χώρες ή περιοχές του πλανήτη με διαφορετική φύση και σημασία πολιτιστικών αγαθών. Για την επιτυχή εφαρμογή της Χάρτας, είναι προφανές ότι χρειάζεται η κατά 34

51 περίπτωση προσαρμογή των αρχών της στις κατά τόπους συνθήκες και πρακτικές, με τη συνεργασία των φορέων των άμεσα ενδιαφερομένων για τον πολιτισμό και των εμπλεκόμενων με τον τουρισμό. Στο παράρτημα Α παρατίθεται το πλήρες κείμενο της Xάρτας, όπως αυτό δημοσιεύεται στην επίσημη ιστοσελίδα του ICOMOS. 2.5 Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Η πρόσφατη τουριστική βιβλιογραφία αναγνωρίζει ότι οι πολιτιστικοί τουρίστες δεν είναι μια ομοιογενής μαζική αγορά, αλλά όπως υπογραμμίζει και ο Ηughes (2002) μια ετερογενής αγορά με διαφορετικά χαρακτηριστικά και ανάγκες (Stylianou Lambert 2011:405). Έτσι, υπάρχουν διαφορετικά είδη πολιτιστικών τουριστών ανάλογα με το βαθμό του κινήτρου κατανάλωσης για το συγκεκριμένο είδος τουρισμού, καθώς δεν ενδιαφέρονται όλα τα άτομα το ίδιο για τον πολιτισμό. Το φαινόμενο αυτό εξηγείται σύμφωνα με τον Silberberg (1995) από τους ομόκεντρους κύκλους του γραφήματος 2.1. Γράφημα 2.1: Βαθμός καταναλωτικού κινήτρου για πολιτιστικό τουρισμό Πηγή: Silberberg,

52 Στο κέντρο, ο μικρότερος κύκλος αφορά στα άτομα που παρακινούνται σε μεγάλο βαθμό από τον πολιτισμό, αυτά για τα οποία ο πολιτισμός αποτελεί πολύ ισχυρό κίνητρο (greatly motivated by culture). Εδώ συμπεριλαμβάνονται για παράδειγμα τα άτομα που ταξιδεύουν σε έναν τόπο ειδικά για τις ευκαιρίες που προσφέρει για θεατρικές παραστάσεις, μουσεία και πολιτιστικά φεστιβάλ. Ο δεύτερος κύκλος αντιπροσωπεύει τα άτομα που έχουν «εν μέρει» ως κίνητρο τον πολιτισμό (motivated in part by culture). Εδώ ανήκουν άτομα που επιλέγουν ένα προορισμό και λόγω των πολιτιστικών ευκαιριών αλλά και για να επισκεφθούν για παράδειγμα φίλους ή συγγενείς. Ο τρίτος κύκλος περιλαμβάνει άτομα για τα οποία ο πολιτισμός είναι κάτι το «επιπρόσθετο» (adjunct) σε ένα άλλο κύριο κίνητρο. Αυτό σημαίνει ότι το κύριο κίνητρο για την επιλογή επίσκεψης ενός προορισμού μπορεί να μην είναι πολιτιστικό αλλά οι επισκέπτες κατά την παραμονή τους σχεδιάζουν να συμπεριλάβουν στο πρόγραμμα τους πολιτιστικές δραστηριότητες. Ο εξωτερικός κύκλος περιλαμβάνει τους λεγόμενους «τυχαίους πολιτιστικούς τουρίστες» (accidental cultural tourists). Εδώ ανήκουν τα άτομα που ταξιδεύουν σε μια πόλη και δεν σκοπεύουν να επισκεφθούν κάποιο πολιτιστικό αξιοθέατο ή κάποια εκδήλωση αλλά για παράδειγμα αυτή η πολιτιστική ευκαιρία βρίσκεται πολύ κοντά στο ξενοδοχείο τους. Έτσι, η παρουσία τους στη συγκεκριμένη δραστηριότητα δεν έχει σχεδιαστεί αλλά γίνεται κατά τύχη. Έξω από τους κύκλους είναι τα άτομα που δεν θα επισκέπτονταν κάποιο πολιτιστικό αξιοθέατο ή δεν θα λάμβαναν μέρος σε κάποιο πολιτιστικό γεγονός κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Η δημιουργία ενός πολιτιστικού τουριστικού προορισμού απαιτεί στρατηγικό σχεδιασμό που να βασίζεται στην κατανόηση του γεγονότος ότι υπάρχουν διαφορετικοί βαθμοί καταναλωτικού κινήτρου για τον πολιτισμό και ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ψάχνουν για μια ποικιλία δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια των διακοπών τους. Έτσι, για τη δημιουργία ενός ελκυστικού πολιτιστικού προορισμού και προκειμένου να αυξήσουμε το μερίδιο της τουριστικής αγοράς που αυτός καταλαμβάνει, προσελκύοντας και τους πολυάριθμους τουρίστες που δεν έχουν ως βασικό κίνητρο τον πολιτισμό αλλά έχουν κάποιο 36

53 ενδιαφέρον για αυτόν, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τα διαφορετικά ταξιδιωτικά κίνητρα και ενδιαφέροντα τους. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό με τη δημιουργία διάφορων τουριστικών πακέτων και τη συνεργασία : α) μεταξύ πολιτιστικών προϊόντων του ίδιου τύπου (π.χ. πακέτα θεάτρων, πακέτα μουσείων κ.α.), β) μεταξύ πολιτιστικών προϊόντων διαφορετικού τύπου (π.χ. φεστιβάλ και μουσεία) και κυρίως γ) μεταξύ πολιτιστικών και μη πολιτιστικών τουριστικών προϊόντων (όπως ξενοδοχεία, αθλητικές δραστηριότητες, διασκέδαση κ.α.) (Silberberg 1995: ). H συνεργασία μεταξύ των παραγόντων του τουρισμού είναι πολύ σημαντική καθώς τέτοιες δραστηριότητες αποτελούν και ένα τρόπο μέσα από τον οποίο συνδυάζονται οι διαφορετικές ικανότητες ενός προορισμού που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην τουριστική ανάπτυξη του (Denicolai et al. 2010:265). Μια διαφορετική ταξινόμηση των πολιτιστικών τουριστών, όπου αυτή τη φορά το ενδιαφέρον είναι αυτό που καθορίζει την εκάστοτε κατηγορία, παρουσιάζει ο Hughes (2002). Έτσι, αρχικά χωρίζει τους πολιτιστικούς τουρίστες σε δύο τύπους ονομάζοντας τον πρώτο κύριο (core) και τον δεύτερο περιφερειακό (peripheral), αναφερόμενος αντίστοιχα σε ανθρώπους που ταξιδεύουν σε ένα μέρος για να γνωρίσουν και να ζήσουν τον πολιτισμό του και σε ανθρώπους που ταξιδεύουν για άλλους λόγους. Στη συνέχεια χωρίζει τους κύριους τουρίστες σε πρωταρχικούς (primary) και πολύ-πρωταρχικούς (multi primary), κατηγορίες που απαντούν αντίστοιχα στους greatly motivated και motivated in part πολιτιστικούς τουρίστες του Silberberg. Ομοίως, οι περιφερειακοί τουρίστες χωρίζονται στους συμπτωματικούς (incidental) και τυχαίους (accidental) που ισοδυναμούν αντίστοιχα με τους adjunct και accidental πολιτιστικούς τουρίστες του Silberberg (Stylianou Lambert 2011:406). 37

54 2.5.2 ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Όσον αφορά την ταυτότητα των τουριστών του πολιτιστικού τουρισμού, αν και υπάρχουν διαφορές μεταξύ των πολιτιστικών προϊόντων, τα στοιχεία καταδεικνύουν ένα πολύ κοινό πρότυπο σύμφωνα με το οποίο ο πολιτιστικός τουρίστας: (Silberberg 1995:363) κερδίζει περισσότερα και ξοδεύει περισσότερα χρήματα κατά τη διάρκεια των διακοπών του, μένει περισσότερο χρονικό διάστημα σε έναν τόπο, είναι πολύ πιο πιθανό να κάνει αγορές είναι πιο μορφωμένος σε σύγκριση με το ευρύ τουριστικό κοινό, τείνει να ανήκει σε μεγαλύτερες ηλικιακές κατηγορίες και τέλος το μεγαλύτερο ποσοστό των πολιτιστικών τουριστών είναι γυναίκες Τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαιώνονται και από έρευνα του Travel Industry Association of America, σύμφωνα με την οποία οι επισκέπτες που εμπλέκονται σε ιστορικές και πολιτιστικές δραστηριότητες ξοδεύουν περισσότερα, κάνουν περισσότερα, και μένουν περισσότερο σε σύγκριση με άλλους τύπους Αμερικανών τουριστών (Hargrove 2002:10). Αντίστοιχα στην Ευρώπη, έρευνες του ATLAS (Association for Tourism and Leisure Education) που διεξήχθησαν μεταξύ του 1992 και 2001, δείχνουν ότι το επίπεδο μόρφωσης των πολιτιστικών τουριστών είναι σχετικά υψηλό, ενώ ηλικιακά δεν είναι μόνο ηλικιωμένοι αυτοί που επισκέπτονται πολιτιστικά αξιοθέατα καθώς και οι νέοι καταλαμβάνουν ένα μεγάλο ποσοστό (ETC και WTO 2005). Εν κατακλείδι, οι πολιτιστικοί τουρίστες είναι συνήθως μέσης και μεγάλης ηλικίας, υψηλού οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου και προέρχονται κυρίως από τις θεωρούμενες αναπτυγμένες χώρες στις οποίες το επίπεδο πολιτιστικής ενημέρωσης είναι υψηλό. Είναι άνθρωποι που ενδιαφέρονται για τον πολιτισμό, την ιστορία, τα ήθη και τα έθιμα των άλλων λαών, τα γράμματα και τις τέχνες, τις λαϊκές παραδόσεις και το ενδιαφέρον τους δεν δημιουργείται από τις τουριστικές τους εμπειρίες αλλά προϋπάρχει. Αυτά τα χαρακτηριστικά 38

55 φυσικά δεν αναγνωρίζονται στους τουρίστες άλλων μορφών τουρισμού π.χ. του μαζικού τουρισμού οι οποίοι έχουν πολιτιστικές δραστηριότητες επειδή απλά αυτές συμπεριλαμβάνονται σε ένα τουριστικό πακέτο, αλλά χαρακτηρίζουν τους εκ πεποιθήσεως πολιτιστικούς τουρίστες (Σφακιανάκης 2000:299). 2.6 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Ο πολιτιστικός τουρισμός αξιοποιεί την πολιτιστική κληρονομιά των τοπικών κοινοτήτων προκειμένου να αναπτύξει προϊόντα και να προσελκύσει τουρίστες στην περιοχή. Έτσι, γίνεται ευρύτατα αποδεκτή στη βιβλιογραφία η παραδοχή σύμφωνα με την οποία η πολιτιστική κληρονομιά θεωρείται ως πηγή της οικονομικής ανάπτυξης και αναγέννησης περιοχών όπου οι παραδοσιακές οικονομίες βρίσκονται σε παρακμή. Οι τουριστικές στρατηγικές σε αυτές τις περιοχές θεωρούν την πολιτιστική κληρονομιά ως ένα σημαντικό πεδίο ανάπτυξης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προάγει τον τουρισμό (Jolliffe και Smith 2001: ). Η αξιοποίηση του τοπικού πολιτισμικού κεφαλαίου εξασφαλίζει σημαντικά οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και εκπαιδευτικά οφέλη στην περιοχή υποδοχής συμβάλλοντας στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη. Πιο συγκεκριμένα, η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού ενισχύει κάθε είδους εμπορικές δραστηριότητες, ενθαρρύνει την τοπική επιχειρηματικότητα κυρίως μέσα από τη δημιουργία μικρομεσαίων επιχειρήσεων, οικογενειακού συνήθως χαρακτήρα, που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, την παρασκευή τοπικών προϊόντων διατροφής και την κατασκευή χειροτεχνημάτων και ειδών λαϊκής τέχνης. Η ενδυνάμωση της περιοχής σε επιχειρηματικό επίπεδο βοηθά στην καταπολέμηση του προβλήματος της εποχικότητας του τουρισμού, συμβάλλοντας στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Σύμφωνα με τους Cuccia και 39

56 Rizzo (2011:590) είναι κοινά αποδεκτό ότι ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να μειώσει την εποχικότητα του τουρισμού παρόλο που αυτό είναι δύσκολο να αποδειχθεί. Είναι γεγονός ότι ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί σημαντική πηγή απορρόφησης τόσο εξειδικευμένου όσο και ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού, καθώς σε αυτόν εμπλέκονται άτομα με διαφορετικό εκπαιδευτικό υπόβαθρο και επαγγελματική δραστηριότητα. Ο πολιτιστικός τουρισμός συμβάλλει έτσι στην αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας, ιδιαίτερα των κοινωνικά ευπαθών ομάδων όπως των γυναικών και των νέων. Παράλληλα, ενθαρρύνει τον εκσυγχρονισμό και τη διατήρηση τοπικών παραδοσιακών δραστηριοτήτων και την αναβίωση παραδοσιακών επαγγελμάτων. Με βάση τα παραπάνω και λαμβάνοντας υπόψη ότι το τοπικό πολιτιστικό κεφάλαιο ελκύει κυρίως εύπορους τουρίστες που επιλέγουν μακράς διαρκείας διακοπές, με τον πολιτιστικό τουρισμό ενισχύεται το τοπικό εισόδημα, δημιουργείται πρόσθετη πηγή φορολογικών εσόδων και αυξάνεται η εισροή συναλλάγματος (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:128). Η ζήτηση για πολιτιστικό τουρισμό αυξάνεται συνεχώς, γεγονός που έχει οδηγήσει πολλές περιοχές να βασίζουν την τουριστική τους ανάπτυξη στην προβολή της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κινούμενη προς αυτή την κατεύθυνση ενθαρρύνει και ενισχύει με την επίσημη στρατηγική της, δραστηριότητες που προάγουν ταυτόχρονα με τους αναπτυξιακούς στόχους και την ανάδειξη της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς (Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002:237). Σύμφωνα με τους Bums and Sancho (2003) και τον Smith (2004), η τουριστική αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς συμβάλλει καθοριστικά στην ανάδειξη νέων περιοχών και στην εξάπλωση της τουριστικής ανάπτυξης σε τόπους που δεν διαθέτουν ιδιαίτερους φυσικούς πόρους ή παρουσιάζουν περιορισμένες δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης, όπως τα μικρά και άγονα νησιά. Ειδικότερα, στις περιοχές της υπαίθρου που βασίζονται στον αγροτικό τομέα, ο πολιτιστικός τουρισμός δίνει τη δυνατότητα τόνωσης της μη-γεωργικής απασχόλησης και αντιμετώπισης της ανεργίας, αυξάνει τη ζήτηση σε αγροτικά προϊόντα και ενισχύει την τοπική οικονομία 40

57 της υπαίθρου, με αποτέλεσμα τη συγκράτηση του πληθυσμού στον τόπο καταγωγής του (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:129). Η σχέση τουρισμού πολιτισμού απασχολεί έντονα τους διάφορους περιφερειακούς αναπτυξιακούς φορείς που ενδιαφέρονται για τον πολιτιστικό τουρισμό ως μέσο για την οικονομική ανασυγκρότηση τόσο των παρηκμασμένων αγροτικών περιοχών, που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα από την μείωση του αγροτικού εισοδήματος και του πληθυσμού, όσο και των αστικών περιοχών που υποφέρουν από τις παρενέργειες της αποβιομηχάνισης (Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002:237). Σημαντική είναι επίσης η συνεισφορά του συγκεκριμένου είδους τουρισμού στον εμπλουτισμό του τοπικού πολιτιστικού πλούτου με την ίδρυση μουσείων, τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, την αναβίωση εθίμων κ.α., αλλά και τα εκπαιδευτικά οφέλη που δημιουργούνται με την οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, κυρίως από μουσεία και πολιτιστικά κέντρα, που απευθύνονται τόσο στους τουρίστες όσο και στους κατοίκους της περιοχής αλλά και με μαθήματα παραδοσιακής μουσικής, χορού κ.α. (Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009: ). Τέλος, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το γεγονός ότι ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί ένα πολύ σημαντικό μέσο προώθησης των πολιτιστικών σχέσεων και με τον τρόπο αυτό προάγει τη διεθνή συνεργασία και ειρήνη (Goeldner και Ritchie 2003:262). Εκτός όμως από τις θετικές επιδράσεις υπάρχουν και αρνητικές οι οποίες μπορεί να αποβούν καταστροφικές για την τοπική κοινωνία. Οι Ashworth (1993) και Richards (1996) τόνισαν ότι πολλά κέντρα πολιτιστικού τουρισμού υποφέρουν από συμφόρηση και υπερπληθυσμό, μόλυνση και κατάχρηση πολιτιστικών και φυσικών πόρων (Faulkner et al. 2001:11). Στις αρνητικές επιπτώσεις του πολιτιστικού τουρισμού συγκαταλέγονται η υποβάθμιση ή καταστροφή των τοπικών οικοσυστημάτων, η αλλοίωση της αρχιτεκτονικής και γενικότερα της πολιτιστικής φυσιογνωμίας των τουριστικών περιοχών, η εξασθένιση των τοπικών παραδόσεων που είναι πιθανό να οδηγήσει στην απώλεια της αυθεντικότητας της 41

58 πολιτιστικής κληρονομιάς και ταυτότητας και τέλος η φθορά των πολιτιστικών αγαθών εξαιτίας της εντατικής ή ανεξέλεγκτης χρήσης τους (Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002: ; Αποστολόπουλος και Σδράλη 2009:124; ΤΕΕ 2002). Προκειμένου να αποφευχθούν οι αρνητικές αυτές επιπτώσεις του πολιτιστικού τουρισμού στους τόπους προορισμού και να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα του στο χώρο και το χρόνο, θα πρέπει να υπάρχει κατάλληλος σχεδιασμός αλλά και το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο που να επιτρέπει ή να αποτρέπει από δραστηριότητες σε συγκεκριμένες χωρικές ζώνες και γενικά να «ορίζει» την εκάστοτε ένταση και έκταση της συγκεκριμένης δραστηριότητας (Βερνίκος et al. 2004:81). 42

59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΟΥΣΕΙΑ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 3.1 ΜΟΥΣΕΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ Διαφορετικές ήταν οι σημασίες που είχε η λέξη μουσείο κατά εποχές. Στην Αρχαιότητα σήμαινε ναό αφιερωμένο στις εννέα Μούσες, στη Ρωμαϊκή κοινωνία η λέξη museum παρέπεμπε σε χώρους φιλοσοφικών συζητήσεων, κατά την περίοδο της Αναγέννησης χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει τη συλλογή του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς των Μεδίκων, ενώ την εποχή του Διαφωτισμού σήμαινε βιβλίο που πραγματεύονταν εγκυκλοπαιδικά ένα θέμα. Τον 18 ο αιώνα η λέξη μουσείο υποδηλώνει όχι μόνο μια συλλογή αλλά και το κτήριο που τη στεγάζει, ενώ στις αρχές του 19 ου αιώνα η χρήση του όρου γενικεύτηκε αποκτώντας την έννοια του δημόσιου κτιρίου για τη στέγαση και την έκθεση δημόσιων συλλογών. Ο σύγχρονος ορισμός της έννοιας μουσείο έχει απασχολήσει τους επίσημους επαγγελματικούς οργανισμούς που εκπροσωπούν τα μουσεία και το μουσειακό επάγγελμα. Έτσι, από τη δεκαετία του 1970 και μετά διατυπώθηκαν διάφοροι ορισμοί για τα σύγχρονα μουσεία, κάποιοι από τους οποίους παρουσιάζονται στη συνέχεια (Γλύτση et al. 2002:230; Πικοπούλου Τσολάκη et al. 2002:18). Σύμφωνα με τους Baghli et al. (1998:43), το μουσείο είναι «ένα ίδρυμα μόνιμο, χωρίς κερδοσκοπικό χαρακτήρα, στην υπηρεσία της κοινωνίας, ανοιχτό στο κοινό, το οποίο αποκτά, συντηρεί, μελετά, κοινοποιεί και εκθέτει υλικές μαρτυρίες του ανθρώπου και του περιβάλλοντος του, με σκοπό την έρευνα, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία». Ο ορισμός που δίνει ο Σύνδεσμος των Αμερικανικών Μουσείων (American Association of Museums, ΑΑΜ), παρουσιάζει το μουσείο ως «ένα μόνιμο, μη κερδοσκοπικό οργανισμό, που απασχολεί εξειδικευμένους επαγγελματίες και έχει στην κυριότητα του απτά 43

60 αντικείμενα, τα οποία χρησιμοποιεί, φροντίζει και εκθέτει στο κοινό με κάποια κανονικότητα» (Weil 1990:45). Παρόλο που τα Αμερικανικά μουσεία έχουν πολλές διαφορές μεταξύ τους ο κώδικάς δεοντολογίας του ΑΑΜ σημειώνει ότι κοινός παρονομαστής όλων είναι ότι αποτελούν "μοναδική συμβολή στο κοινό με τη συλλογή, τη διατήρηση και την ερμηνεία των πραγμάτων αυτού του κόσμου" (ΑΑΜ). O ορισμός που προτείνει ο Σύνδεσμός Βρετανικών Μουσείων (1984) παρουσιάζει το μουσείο ως «ένα ίδρυμα που συλλέγει, τεκμηριώνει και συντηρεί εκθέματα και ερμηνεύει υλικά τεκμήρια και πληροφορίες αναφορικά με αυτά προς δημόσιο όφελος» (Vergo 1999:50). Τέλος, το καταστατικό του Διεθνούς Συμβουλίου των Μουσείων (International Council of Museums, ICOM), που εγκρίθηκε κατά την 21η Γενική Διάσκεψη στη Βιέννη το 2007, ορίζει το μουσείο ως ένα μη κερδοσκοπικό, μόνιμο ίδρυμα στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοικτό στο κοινό, το οποίο αποκτά, συντηρεί, ερευνά, κοινοποιεί (επικοινωνεί) και εκθέτει την υλική και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντός της για τους σκοπούς της εκπαίδευσης, της έρευνας και της ψυχαγωγίας (ICOM 2007) O ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Τα σύγχρονα μουσεία γνώρισαν πολλές αλλαγές κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών όσον αφορά το ρόλο και τη λειτουργία τους, καθώς εξελίσσονται ταυτόχρονα με την κοινωνία που τα δημιούργησε. Κάτω από την επίδραση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αλλαγών τα μουσεία έχουν αλλάξει τόσο πολύ και τόσο γρήγορα τα τελευταία χρόνια, που πολλές δραστηριότητες που κάποτε θεωρούνταν εκτός του πλαισίου δράσης τους έχουν γίνει πλέον ρουτίνα για αυτά. Έτσι, τα ιδρύματα αυτά εμπλέκονται με κυρίαρχο ρόλο σε πολύπλοκα κοινωνικο-πολιτιστικά και οικονομικά φαινόμενα, όπως η παγκοσμιοποίηση, η βιώσιμη ανάπτυξη και ο τουρισμός. 44

61 Η δεκαετία του 1960 ήταν μια περίοδος σημαντικών αλλαγών σε ένα κόσμο που μέχρι τότε ήταν ήρεμος όσον αφορά το συγκεκριμένο τομέα. Οι κύριοι λόγοι που συνέβαλλαν στην αλλαγή του προφίλ και του ρόλου των σύγχρονων μουσείων ήταν τόσο οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις όσο και οι τεράστιες κοινωνικές αλλαγές, συνοδευόμενες από τις οικονομικές τάσεις της εποχής (Herreman 2003:4-5). Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να αναφερθούμε εκτενέστερα σε ορισμένα από τα στοιχεία του ορισμού του Διεθνούς Συμβουλίου των Μουσείων-ICOM, για να αντιληφθούμε καλύτερα τον χαρακτήρα και την αποστολή των σύγχρονων μουσείων. Σε αυτό θα βοηθήσει η ανάλυση των λέξεων που χρησιμοποιούνται στο συγκεκριμένο ορισμό (Γλύτση et al. 2002: ). Μη κερδοσκοπικό: Όπως επισημαίνει ο Hooper-Greenhill (1994), στο χώρο των μουσείων καθαρά εμπορικές αξίες, όπως το κέρδος, έρχονται σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με άλλες αξίες που προάγονται μέσα από τη δράση αυτών των πολιτιστικών ιδρυμάτων. Η επιστημονική και πιο πρόσφατα η εκπαιδευτική και κοινωνική διάσταση κάθε μουσείου είναι αυτές που κυρίως καθορίζουν τον χαρακτήρα και την πολιτική του. Παρόλα αυτά, στην εποχή μας τα μουσεία αναγκάζονται, εξαιτίας των περικοπών των κρατικών επιχορηγήσεων ή των εταιρικών χορηγιών, να αναπτύσσουν εμπορική δράση προκειμένου να αυτοσυντηρούνται. Είναι γεγονός ότι πολλά μουσεία σε διάφορες περιοχές ανά τον κόσμο, υφίστανται κατά καιρούς εκτεταμένες περικοπές στον προϋπολογισμό τους με αποτέλεσμα να μειώνονται οι ώρες λειτουργίας, να γίνονται περικοπές στις παρεχόμενες υπηρεσίες και να επαναπρογραμματίζονται ή να καθυστερούνται οι συντηρήσεις και ανακαινίσεις κτηρίων (Capstic 1985:370). Μελετώντας τα μουσεία ως κοινωνικά ιδρύματα, που επηρεάζονται από τις κοινωνικές αλλαγές, είναι πιο εύκολο να κατανοήσουμε γιατί η ανάπτυξη τους επηρεάζεται από οικονομικές πολιτικές που παραδοσιακά δεν έχουν καμία σχέση μαζί τους. Η άσχημη οικονομική κατάσταση αναγκάζει πολλές φορές το κράτος να μειώνει τις επιχορηγήσεις και άλλες χρηματοδοτήσεις προς τους πολιτιστικούς φορείς συμπεριλαμβανομένων και των 45

62 μουσείων. Έτσι, οι δυσχερείς οικονομικές συνθήκες προσανατολίζουν ή και υποχρεώνουν τα μουσεία στο να διαμορφώνουν ένα πιο ενεργό και αυτοδύναμο χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να έχουν προκύψει πρακτικές οι οποίες στοχεύουν στο να κάνουν τα μουσεία περισσότερο ανταγωνιστικά και εμπορικά βιώσιμα, έτσι ώστε να εξασφαλίσουν τις απαιτούμενες πηγές χρηματοδότησης για να διασφαλίσουν τη λειτουργία τους, να επιτύχουν τους στόχους τους και να διαφυλάξουν τις συλλογές τους (Herreman 2003:8-11). Αποκτά, συντηρεί, ερευνά, κοινοποιεί (επικοινωνεί) και εκθέτει: Τα ρήματα αυτά περιγράφουν τις βασικές λειτουργίες που επιτελεί ένα μουσείο αναφορικά με τη διαχείριση των συλλογών του, οι οποίες και διασφαλίζουν την ολοκληρωμένη και ποιοτική επαφή του κοινού με τις μουσειακές συλλογές. Σύμφωνα με τον Washburn (1996) στις μέρες μας αυτές οι λειτουργίες θεωρούνται όλες αναγκαίες και στενά αλληλένδετες, παρά το γεγονός ότι κανένα μουσείο δεν τις αναπτύσσει όλες εξίσου (Γλύτση et al. 2002:235). Όσον αφορά τη φιλοσοφία της μουσειακής έκθεσης θα πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή έχει διαφοροποιηθεί τα τελευταία χρόνια, καθώς το έκθεμα δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως ένα αντικείμενο με αυτόνομη αισθητική και ιστορική σημασία, αλλά ερμηνεύεται και αξιοποιείται για να παράγει πληροφόρηση και να τη μετατρέψει σε γνώση δηλαδή σε κοινωνικό αγαθό (Λάββας 2010:131). Έτσι, οι εκθέσεις σχεδιάζονται με βάση κάποιο σκεπτικό και η διακίνηση του κοινού οργανώνεται με γνώμονα την αβίαστη παροχή γνώσης και απόλαυσης. Σε αυτό το πλαίσιο δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη σήμανση των εκθέσεων η οποία εμπλουτίζεται με χάρτες, διαγράμματα, φωτογραφίες και σχέδια, ενώ επιστρατεύονται και αναπαραστάσεις, μακέτες, διοράματα, φωτεινές έγχρωμες διαφάνειες, κινηματογραφικές ταινίες, βίντεο αλλά και ήχοι και μυρωδιές που συμπληρώνουν την πληροφόρηση του επισκέπτη ενεργοποιώντας όλες τις αισθήσεις του με σκοπό τη διεύρυνση του γνωστικού του πεδίου και την ψυχαγωγία του (Πικοπούλου Τσολάκη et al. 2002:28-29). Για τους σκοπούς της εκπαίδευσης, της έρευνας και της ψυχαγωγίας: Μέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα η αποστολή των μουσείων ήταν κυρίως επιστημονική και εκδηλωνόταν μέσω 46

63 της ταξινόμησης και της μελέτης των συλλογών τους. Με τη σύσταση των εθνικών μουσείων στην Ευρώπη, τον 18 ο και τον 19 ο αιώνα, η δράση τους γίνεται εκπαιδευτική και παιδαγωγική. Στη σημερινή εποχή η δυνατότητα διεθνούς και άμεσης ενημέρωσης όπως και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, για τους περισσότερους πολίτες του δυτικού κόσμου, υποχρεώνουν τα μουσεία να αποκτήσουν έντονη κοινωνική και ψυχαγωγική διάσταση, προκειμένου να μην αποξενωθούν από τον κοινωνικό τους περίγυρο αλλά και για να επικοινωνούν αποτελεσματικότερα μαζί του (Γλύτση et al. 2002:235). Στην υπηρεσία της κοινωνίας: Όπως πολύ εύστοχα υπογράμμισε ο Stephen Weil (1990:56), «ένα μουσείο το οποίο, αντί να υπηρετεί τους συνανθρώπους του, υπηρετεί αποκλειστικά τις συλλογές του, είναι ένα μουσείο χωρίς λόγο ύπαρξης». Στις μέρες μας, η αυτονόητη δημόσια αποστολή των μουσείων είναι πολύ πιο σύνθετη από ότι στο παρελθόν, καθώς δεν θεωρείται πλέον ταυτόσημη μόνο με τις πολύτιμες συλλογές, τον άριστο εξοπλισμό ή το εξαιρετικό επιτελείο που πολλά μουσεία ενδεχομένως να έχουν στη διάθεση τους (Γλύτση et al 2002:234). Έτσι, σύμφωνα με τον Pearce (1992) τα σύγχρονα μουσεία οφείλουν να καλλιεργούν παράλληλα και τον κοινωνικό τους ρόλο, χωρίς να παραβλέπουν τις συλλογές τους που εξαρχής ήταν και ο κύριος λόγος ύπαρξης τους. Τα μουσεία θα πρέπει να είναι έτοιμα να απαντήσουν στην ερώτηση «Γιατί και για ποιον υπάρχουν;». Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα φαίνεται να είναι μόνο μια: «Για την κοινότητα και για να συμβάλλουν στην ποιότητα ζωής της, στη δια βίου μόρφωση και υψηλής στάθμης ψυχαγωγία για όλα τα κοινωνικά στρώματα. Σε μια εποχή που η τέχνη και ο πολιτισμός δεν αποτελούν πλέον προνόμιο ορισμένων κοινωνικών ομάδων αλλά δυνατότητα και δικαίωμα κάθε ατόμου, αλλά και σε μια εποχή που όλα αλλάζουν ραγδαία εξαιτίας της υψηλής τεχνολογίας, του αυτοματισμού, της εύκολης διάχυσης της τεχνολογίας και της αύξησης του ελεύθερου χρόνου των πολιτών, το μουσείο καλείται να διαδραματίσει ένα νέο ρόλο και να λειτουργήσει ως μέσο για τη δια βίου εκπαίδευση και ψυχαγωγία (Πικοπούλου Τσολάκη et al. 2002:59, 69). 47

64 Ανεξάρτητα λοιπόν από το είδος στο οποίο ανήκουν τα διάφορα μουσεία, πρέπει να έχουν ως κοινό στόχο την υποδοχή του κοινού, την προαγωγή της γνώσης και την ψυχαγωγία, πέραν βέβαια των παραδοσιακών λειτουργιών τους (συλλογή, φύλαξη, μελέτη, έκθεση), λειτουργώντας έτσι ως ιδρύματα μάθησης και αναψυχής για κάθε άνθρωπο (Bazin 1967: ). Όπως τονίζει ο Hooper Greenhill (1996:2) το μουσείο, ενώ οφείλει να παραμείνει στο χώρο τη έρευνας και της εκπαίδευσης, καλείται συγχρόνως να ανταποκριθεί και στις απαιτήσεις της «βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου» και του καταναλωτισμού. Με τον όρο «βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου» εννοούμε μια ευρεία κλίμακα δραστηριοτήτων (θέατρα, μουσεία, κινηματογράφοι κ.α.) που σχετίζονται με την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των πολιτών (Γλύτση et al. 2002:59). 3.2 Η ΣΧΕΣΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Τα μουσεία και ο τουρισμός είναι δύο παράγοντες διαφορετικής φύσεως, οι οποίοι όμως παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Κατά τον Bruner (1993) τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν την εξάρτηση και των δύο από το κοινό καθώς και την παραγωγή και την προβολή του πολιτισμού. Επιπλέον, και οι δύο δραστηριότητες προκύπτουν από τα ταξίδια, ενώ μοιράζονται επίσης και τα χαρακτηριστικά της επεξεργασίας, της οργάνωσης και της προβολής - παρουσίασης των εμπειριών που σχετίζονται με την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Οι παραπάνω ομοιότητες θα πρέπει να αποτελέσουν μια κοινή βάση, έτσι ώστε οι εμπλεκόμενοι οργανισμοί να δουλέψουν μαζί για την προαγωγή του πολιτιστικού τουρισμού. Τα μουσεία έχουν γίνει πλέον μέρος του τουρισμού. Όπως περιγράφει ο Hooper- Greenhill (1992) «τα μουσεία έχουν γίνει πλέον μέρος του τελικού προορισμού, μέρος ενός τουριστικού πακέτου που μπορεί να περιλαμβάνει δύο διανυκτερεύσεις σε ξενοδοχείο, μια εκδρομή στην ύπαιθρο και μια επίσκεψη σε μουσείο». Τα μουσεία θεωρούνται πλέον ως 48

65 βασικό, ζωτικό και αναπόσπαστο συστατικό στοιχείο του τουριστικού συστήματος και παίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στον πολιτιστικό τουρισμό. Σύμφωνα με τον Lord (1997) ακόμα και τα μικρά μουσεία μπορούν να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στην επέκταση του χρόνου παραμονής των τουριστών σε μια περιοχή κατά τα άλλα περιορισμένης ελκυστικότητας (Jolliffe και Smith 2001:152). Μεταξύ λοιπόν μουσείων και τουρισμού υπάρχει μια στενή σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης. Ο τουρισμός λειτουργεί ως πηγή επισκεπτών και εσόδων για τα μουσεία και τα μουσεία με τη σειρά τους παίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο για τον τουρισμό, καθώς προσελκύουν τουρίστες οι οποίοι και δημιουργούν εισόδημα στην ευρύτερη οικονομία (NMDC 2010). Πρόκειται για ένα θέμα που έχει προσελκύσει αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον, παρόλο που η σχετική βιβλιογραφία αναπτύσσεται σε βάθος μόλις μιας 15ετίας. Στην επισκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας εντοπίσαμε κάποια άρθρα τα οποία ασχολούνται με το συγκεκριμένο θέμα χρησιμοποιώντας διαφορετικά εργαλεία ανάλυσης και με εφαρμογές σε διάφορες περιοχές του πλανήτη όπως Αυστραλία, Ισπανία κ.α. Ο Silberberg (1995) στο άρθρο του "Cultural tourism and business opportunities for museums and heritage sites" αναφέρεται στον πολιτιστικό τουρισμό, ως ένα πεδίο εξαιρετικού οικονομικού ενδιαφέροντος για τα μουσεία και τους πολιτιστικούς χώρους γενικότερα. Προτείνει την υιοθέτηση συγκεκριμένων πολιτικών και πρακτικών για την αύξηση του μεριδίου της τουριστικής αγοράς, την αύξηση της επισκεψιμότητας και κατά συνέπεια την αύξηση των αντίστοιχων εσόδων. Οι Jolliffe και Smith (2001) επικεντρώνονται στη μελέτη της σχέσης μεταξύ τουρισμού και μουσείων, αναγνωρίζοντας ότι τα κοινά χαρακτηριστικά τους μπορεί να αποτελέσουν τη βάση για μια συνεργασία με στόχο την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού. Η παραπάνω διερεύνηση απεικονίζεται μέσα από τη σύγκριση δύο περιπτώσεων μουσείων με διαφορετική οργανωτική μορφή σε δύο νησιά του Βόρειου Ατλαντικού. 49

66 Οι Del Barrio et al. (2009) στο άρθρο τους "Measuring the efficiency of heritage institutions: A case study of a regional system of museums in Spain", επιδιώκουν τη μέτρηση της αποτελεσματικότητας αποδοτικότητας ενός περιφερειακού συστήματος μουσείων στην Ισπανία, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο Data Envelopment Analysis (DEA), αφού πρώτα έχει προηγηθεί η ταξινόμηση τους έτσι ώστε να διαμορφωθούν ομοιογενείς ομάδες για τα διάφορα χαρακτηριστικά τους. Οι Choi et al. (2010) στο άρθρο τους "Economic valuation of cultural heritage sites: A choice modeling approach" ασχολούνται με την οικονομική αξιολόγηση χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς, χρησιμοποιώντας ως περιοχή μελέτης το μουσείο της Παλαιάς Βουλής στην Αυστραλία. Τέλος, η Beatriz Plaza (2010) στο άρθρο της "Valuing museums as economic engines: Willingness to pay or discounting of cash-flows? αναφέρεται στα λεγόμενα GLAMUR μουσεία (GLobal Art MUseums as Economic Re-activators). Στόχος της είναι η αξιολόγηση των παραπάνω μουσείων ως μοχλών οικονομικής ανάπτυξης, καθώς πρόκειται για μουσεία διεθνούς φήμης τα οποία πέραν των πολιτιστικών τους στόχων έχουν ως κύρια λειτουργία τη δημιουργία οικονομικής δραστηριότητας. 3.3 ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Παραδοσιακά θεωρούμενα ως φρουροί σπάνιων και πολύτιμων αντικειμένων τα μουσεία σήμερα λειτουργούν ως χώροι όπου οι άνθρωποι και οι κοινότητες συναντιούνται, πόροι για εκπαίδευση και ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων, φορείς αγαθών και υπηρεσιών όλων των τύπων και αρχιτεκτονικά σύμβολα στην υπηρεσία της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων, δίνοντας παράλληλα χαρακτηριστική εικόνα και αίσθηση και αυξάνοντας την ελκυστικότητα της περιοχής, ενώ αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες που τα καθιστούν σημαντικούς εταίρους στην τοπική ανάπτυξη (Ψαρρού 2010). 50

67 Τα οφέλη που προκύπτουν στην τοπική κοινότητα από τη λειτουργία των μουσείων μπορούν να διακριθούν στις εξής δύο κατηγορίες: α) οικονομικά οφέλη και β) κοινωνικά και πολιτιστικά οφέλη ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Ενώ η οικονομική αξιολόγηση - εκτίμηση των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών, έχει κερδίσει το αυξανόμενο ενδιαφέρον των ερευνητών οικονομολόγων και των φορέων χάραξης πολιτικής, είναι λίγες οι μελέτες που έχουν γίνει έτσι ώστε να γίνει η οικονομική αποτίμηση της αξίας που αποδίδεται στους χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς, παρά τις συνεχόμενες συζητήσεις σχετικά με την κοινωνική τους αξία και το επίπεδο κρατικής χρηματοδότησης και υποστήριξης τους (Choi et al. 2010:218). Συγκεκριμένα, αναφορικά με τα μουσεία είναι πολύ εύκολο να αντιληφθούμε τη δυσκολία στη μέτρηση της απόδοσης τους για τους ακόλουθους τρείς λόγους: πρώτον, τα μουσεία ασχολούνται με ένα ευρύ φάσμα πόρων πολλοί εκ των οποίων είναι δύσκολο να μετρηθούν εξαιτίας της ποιοτικής και ετερογενούς τους φύσης, δεύτερον, ο κυρίαρχος στόχος τους είναι να παρέχουν ένα πολύπλοκο προϊόν το οποίο δεν είναι πάντοτε απτό ή εμπορικής φύσης, τρίτον, αυτά τα ιδρύματα είναι συχνά δημόσιες ή μη κερδοσκοπικές οντότητες στις οποίες το κέρδος μπορεί να μην μετριέται μόνο σε οικονομικούς όρους (Del Barrio et al. 2009:259). Προκειμένου να κατανοήσουμε το μέγεθος της συμβολής των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη, θα παραθέσουμε κάποια στοιχεία σχετικά με τις οικονομικές επιπτώσεις ενός αριθμού μεγάλων Βρετανικών μουσείων και γκαλερί. Τα οικονομικά οφέλη τους υπολογίζονται σε 1,5 δισεκατομμύρια λίρες κατ έτος, συμπεριλαμβανομένων των εσόδων και των εξόδων των επισκεπτών, ενώ τα οικονομικά οφέλη στην ευρύτερη οικονομία υπολογίζονται ακόμα μεγαλύτερα. Τα ετήσια έσοδα των Βρετανικών μουσείων και γκαλερί 51

68 ξεπερνούν τις 900 εκατομμύρια λύρες, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε 1 σε κάθε 1,000 στην αγγλική οικονομία μπορεί άμεσα να συσχετιστεί με τον συγκεκριμένο τομέα. Επίσης, τα νέα μουσεία και οι γκαλερί έχουν συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην αναγέννηση των βιομηχανικών περιοχών, ενώ επτά στους δέκα κορυφαίους πόλους έλξης επισκεπτών στη Αγγλία είναι μουσεία γεγονός που δείχνει και τη δυναμική του τομέα (Travers 2006). Τα παραπάνω στοιχεία αναφέρονται σε μια χώρα όπου ο τουρισμός αποτελεί ένα σημαντικό τομέα της οικονομίας, καθώς είναι η 5 η μεγαλύτερη βιομηχανία στη Αγγλία, ενώ τα μουσεία αποτελούν βασικούς παράγοντες του Βρετανικού τουρισμού λειτουργώντας ως πόλοι έλξης επισκεπτών και συμβάλλοντας στη δημιουργία του προφίλ της χώρας (NMDC 2010). Άλλο ένα παράδειγμα μουσείων τα οποία πέραν των πολιτιστικών τους στόχων έχουν ως κύρια λειτουργία τη δημιουργία οικονομικής δραστηριότητας είναι τα λεγόμενα GLAMUR μουσεία (GLobal Art MUseums as Economic Re-activators). Ο κύριος στόχος αυτών των μουσείων είναι να αναδειχθούν σε μια αποτελεσματική οικονομική μηχανή κυρίως μέσω της δημιουργίας τουρισμού. Υπάρχει ένας μικρός αριθμός διεθνώς γνωστών μουσείων, όπως το Ισλαμικό Μουσείο Τέχνης της Ντόχας (Κατάρ), το Tate Modern Μουσείο του Λονδίνου, το Guggenheim Μουσείο του Bilbao, των οποίων επιδίωξη είναι η ανανέωση και/ή η διαφοροποίηση της τοπικής οικονομίας, ενώ οι μη εμπορικοί στόχοι τους έρχονται σε δεύτερη θέση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα σχετικής έρευνας που αφορά στην οικονομική αξιολόγηση του Μουσείου Guggenheim του Bilbao (GMB). To Bilbao αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση μελέτης των επιπτώσεων ενός διεθνούς φήμης μουσείου σε μια πόλη η οποία από μόνη της δεν θα προσήλκυε τόσο μεγάλες ροές τουριστών, καθώς το GMB αποτελεί τον κύριο πόλο έλξης σε μια περιοχή που δεν είναι γνωστή για τα τουριστικά της αξιοθέατα. 52

69 Οι άμεσες δαπάνες των τουριστών που προέκυψαν από τις δραστηριότητες του μουσείου το 2008 αντιστοιχούν σε ευρώ, ποσό που υποδηλώνει μια μέση δαπάνη ανά επισκέπτη της τάξεως των ευρώ. Οι τομείς που άμεσα ευνοούνται είναι: -εστιατόρια -μπαρ και καφετέριες (40% της συνολικής δαπάνης) -ξενοδοχεία και άλλα καταλύματα (20%) -καταστήματα (13%) -δραστηριότητες αναψυχής όπως σινεμά, θέατρα, άλλα μουσεία κ.λπ. (9%) -μεταφορές (6%). Το μουσείο έχει συμβάλλει στη δημιουργία 985 νέων θέσεων εργασίας σε δραστηριότητες άμεσα συνδεδεμένες με τον τουρισμό, μη συμπεριλαμβανομένων αυτών που δημιουργούνται έμμεσα σε άλλους τομείς. Η συνολική άμεση και έμμεση δημιουργία απασχόλησης κυμαίνεται μεταξύ 1000 και 1200 νέων θέσεως εργασίας, μέγεθος που αντιστοιχεί σε 1.25 θέσεις για κάθε 1000 επισκέπτες. Επίσης, σύμφωνα με επίσημη αναφορά του GMB το μουσείο συμβάλλει στη διατήρηση περίπου 4196 θέσεων εργασίας. Τέλος, σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι η αρχική επένδυση των δημοσίων αρχών στο μουσείο αποσβέσθηκε στο διάστημα των πρώτων έξι ετών λειτουργίας του, γεγονός που ενισχύει την παραδοχή ότι το μουσείο λειτουργεί ως μέσο αναζωογόνησης της οικονομίας, αυξάνοντας τις δημοσιονομικές ταμειακές εισροές ως αποτέλεσμα των εμπορικών δραστηριοτήτων που δημιουργεί (Plaza 2010: ). Λειτουργώντας ως πόλοι έλξης επισκεπτών τα τοπικά μουσεία μπορούν να προσφέρουν αναμφισβήτητα πολλά οικονομικά οφέλη στην τοπική κοινωνία, συμβάλλοντας κατ αυτόν τον τρόπο στην περιφερειακή ανάπτυξη. Στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι όπως αναφέρουν και οι Δερμιτζάκη et al. (2009), η αποσαφήνιση του όρου «τοπικό μουσείο» είναι πολύπλοκη εφόσον σε παγκόσμιο επίπεδο δεν υπάρχουν κοινώς αποδεκτά κριτήρια σχετικά με το περιεχόμενο και το ρόλο του. Σύμφωνα με τον Resource (2001) αυτό που μπορεί να 53

70 ισχυρισθεί κανείς σε σχέση με τα τοπικά μουσεία είναι ότι εξυπηρετούν κυρίως άτομα που ζουν μέσα στα όρια μιας συγκεκριμένης περιοχής, όπως αυτή ορίζεται από την ονομασία της. Συνήθως, η επιδίωξη τους είναι η άμεση απόδοση της ταυτότητας μιας συγκεκριμένης κοινότητας σε ότι αφορά τη ζωή και τον πολιτισμό της (Δερμιτζάκη et al. 2009:20). Στα οικονομικά οφέλη των τοπικών μουσείων συμπεριλαμβάνονται τα κέρδη από τα εισιτήρια καθώς και τα κέρδη από αγορές σε πωλητήρια και εστιατόρια. Εντούτοις, οι έμμεσες οικονομικές επιπτώσεις της λειτουργίας των μουσείων στην κοινότητα είναι πολύ δύσκολο να υπολογισθούν. Τα έσοδα από τα εισιτήρια και τα πωλητήρια αποτελούν μόνο μια μικρή ένδειξη σε σχέση με τη συνολική επίδραση που μπορεί να έχει το μουσείο στην τοπική οικονομία και που μπορεί παράλληλα να αφορά σε: χρήματα που ξοδεύουν οι επισκέπτες των μουσείων στα μεταφορικά μέσα που θα χρησιμοποιήσουν προκειμένου να τα επισκεφθούν, χρήματα που ξοδεύουν για τη διαμονή τους στον συγκεκριμένο τόπο, χρήματα που ξοδεύουν για σίτιση, ψυχαγωγία και αγορές στα τοπικά καταστήματα (Δερμιτζάκη et al. 2009:21). Ως αποτέλεσμα των παραπάνω δημιουργούνται θέσεις εργασίας, αυξάνεται το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής, ενισχύονται οι υπάρχουσες τοπικές επιχειρήσεις (ξενοδοχεία, εστιατόρια κ.λπ.) αλλά δημιουργούνται και νέες. Τα μουσεία, όπως πολύ σωστά επισημαίνουν οι Ambrose και Paine (2006), μπορούν να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο σε προγράμματα ανασυγκρότησης και αναγέννησης υποβαθμισμένων περιοχών (αστικών και αγροτικών). Έτσι, σε αστικές περιοχές όπου η παραδοσιακή βιομηχανική ή κατασκευαστική οικονομική βάση έχει καταστραφεί, η ανάπτυξη του τουρισμού μπορεί να αποτελέσει μια εναλλακτική οικονομική στρατηγική για την τοπική κοινωνία. Επίσης, σε αγροτικές περιοχές όπου η τουριστική οικονομία έχει σημαντική παρουσία, τα μουσεία μπορούν να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο λειτουργώντας ως κύριοι πόλοι έλξης των τουριστών. 54

71 Ως υψηλής ποιότητας πολιτιστικές υποδομές, τα μουσεία μπορούν να αποτελέσουν ένα ισχυρό μηχανισμό προσέλκυσης επιχειρήσεων ή οργανισμών συμβάλλοντας έτσι μέσω των επενδύσεων στην αναβάθμιση της περιοχής. Επίσης, μπορούν να βοηθήσουν στην αναγέννηση ή την ανάπτυξη τοπικών οικονομιών μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας και της καταπολέμησης της ανεργίας. Οι θέσεις εργασίας σε πολλά μουσεία έχουν σημαντική οικονομική αξία, καθώς το προσωπικό τους συνεισφέρει στην τοπική οικονομία άμεσα αλλά και έμμεσα μέσω των φόρων που πληρώνει αλλά και των χρημάτων που δαπανά στην τοπική αγορά. Τέλος, όλες οι παραπάνω υποδομές κάνουν την περιοχή περισσότερο ελκυστική και για τους ίδιους τους εργαζόμενους που κατοικούν σε αυτή αλλά και για τις οικογένειες τους που θα ζήσουν εκεί στο μέλλον (Ambrose και Paine 2006:10) ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ Τα μουσεία, ως φορείς πολιτισμού, μπορούν να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη ενός τόπου δεδομένου ότι η ολοκληρωμένη τοπική ανάπτυξη προϋποθέτει ταυτόχρονα με τη βελτίωση των οικονομικών συνθηκών μιας κοινωνίας, και τη βελτίωση των κοινωνικών και πολιτιστικών συνθηκών, που σχετίζονται με την αξιοποίηση του ενδογενούς δυναμικού είτε αυτό είναι ανθρώπινο, είτε φυσικοί πόροι, είτε η παράδοση ενός τόπου (Δερμιτζάκη et al. 2009:20). Ειδικότερα, τα μουσεία συμβάλλουν στη διαμόρφωση του τοπικού κοινωνικού κεφαλαίου με τη δημιουργία περισσότερων χώρων με ελεύθερη πρόσβαση και τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων που εκτείνονται πέρα από το άμεσο αντικείμενό τους. Ο κοινωνικός τους ρόλος γίνεται τώρα αντιληπτός από την τοπική αυτοδιοίκηση ως μέσο με το οποίο ομάδες και άτομα κερδίζουν αναγνώριση, ως μέσο περιορισμού των κοινωνικών εντάσεων και κατά συνέπεια ως μέσο ενίσχυσης της κοινωνικής ένταξης και συνοχής. Ο εκπαιδευτικός ρόλος των μουσείων παραμένει επίσης πρωταρχικός λόγος για την ύπαρξη τους σε πολλές χώρες. Σήμερα βέβαια τα μουσεία δεν εξαντλούνται μόνο στην εξοικείωση των παιδιών με την τοπική ιστορία ή με την παγκόσμια τέχνη, αλλά ταυτόχρονα 55

72 προωθούν την αξία της δημιουργικότητας μέσα από τον πειραματισμό με κατάλληλα προγράμματα. Τα μουσεία λειτουργούν ακόμη ως χώροι όπου αναπτύσσονται δεξιότητες, οι οποίες μπορεί να αποδειχθούν προς όφελος όχι μόνο των δραστηριοτήτων του μουσείου αλλά και ολόκληρης της περιοχής. Η συντήρηση, η αναπαλαίωση και η τεκμηρίωση, αφορούν πρώτα και κύρια στις δραστηριότητες ενός μουσείου, μπορούν όμως να ενδιαφέρουν οικονομικούς και κοινωνικούς εταίρους και εκτός αυτού, όπως π.χ. εταιρείες που χρησιμοποιούν πολιτιστικό απόθεμα (αρχεία, αντικείμενα, μοντέλα, φωτογραφίες και λογισμικό) για να δημιουργήσουν εμπορικά αγαθά και υπηρεσίες (Ψαρρού 2010). Στα κοινωνικά και πολιτιστικά οφέλη συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων, η συνεισφορά των μουσείων στη διατήρηση και συντήρηση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της τοπικής κοινότητας, η παρουσίαση της ιστορίας και της τοπικής κουλτούρας σε μειονοτικές ομάδες, καθώς και η παροχή της δυνατότητας συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας μέσω προγραμμάτων εθελοντισμού, οργανώσεων Φίλων του Μουσείου και άλλων εκπαιδευτικών προγραμμάτων (Ambrose και Paine 2006:9). Σύμφωνα με τον Mercer (2004:7), τα μουσεία συμβάλλουν γενικότερα στην ανάπτυξη του ατόμου αλλά και της κοινωνίας μέσω της αύξησης της γνώσης και των δεξιοτήτων του ατόμου, της ενίσχυσης της δημιουργικότητας και της έμπνευσης, της αναγνώρισης και κατανόησης των χαρακτηριστικών πολιτιστικών στοιχείων της κοινότητας, αλλά και των διαφορετικών πολιτισμών, της αντιμετώπισης της ανεργίας και του εγκλήματος, της δημιουργίας αισθήματος υπηρηφάνειας για τον τόπο, της ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής και γενικότερα της δημιουργίας ενεργών πολιτών. Με άλλα λόγια τα μουσεία μπορούν να δημιουργήσουν θετικές εξωτερικότητες καθώς η παρουσία ενός μουσείου σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή δεν ωφελεί μόνο τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, αλλά και την κοινωνία στο σύνολο της λόγω της γνώσης που προσφέρει (Brida et al. 2011). 56

73 3.4 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΑ Η ΕΛΛΑΔΑ ΩΣ ΧΩΡΑ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Η Ελλάδα είναι μια χώρα με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά η προβολή και αξιοποίηση της οποίας όμως δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί στο επίπεδο που θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ισχυρό και αυτοδύναμο πόλο έλξης πολιτιστικών τουριστών (Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002:239). Οι επισκέψεις σε πολιτιστικούς χώρους πραγματοποιούνται κυρίως από τουρίστες που συμμετέχουν σε οργανωμένα γκρουπ των οποίων το πακέτο διακοπών συμπεριλαμβάνει επίσκεψη σε αρχαιολογικό χώρο ή μουσείο, ενώ ο αριθμός των τουριστών που επισκέπτονται τη χώρα αποκλειστικά για πολιτιστικούς λόγους είναι σχετικά περιορισμένος. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται τόσο από τον αριθμό των επισκεπτών όσο και από τις εισπράξεις των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων. Από τα διαθέσιμα στοιχεία αποδεικνύεται ότι τα μεγάλα μουσεία συγκεντρώνουν το 82% των συνολικών εισπράξεων για το έτος 2002 και αντίστοιχα οι πλέον γνωστοί αρχαιολογικοί χώροι είναι αυτοί που συγκεντρώνουν το 80% των εισπράξεων. Το σύνολο των επισκεπτών των μουσείων και αρχαιολογικών χώρων το ίδιο έτος φτάνει στα 9,3 εκατομμύρια (ημεδαποί και αλλοδαποί), έναντι των 15 εκατομμυρίων αλλοδαπών τουριστών που επισκέφθηκαν την χώρα μας. Συνήθως βέβαια την επίσκεψη σε έναν οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο ακολουθεί η επίσκεψη του μουσείου που γειτνιάζει με το χώρο αυτό, πράγμα που σημαίνει ότι ο αριθμός επισκεπτών δεν μπορεί να υπολογισθεί με ακρίβεια. Θα μπορούσαμε κατά προσέγγιση να εκτιμήσουμε ότι περίπου το 50% των αλλοδαπών τουριστών επισκέπτονται κάποιο μουσείο ή αρχαιολογικό χώρο κατά τη διάρκεια των διακοπών τους στην Ελλάδα. Η εκτίμηση αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το τουριστικό προϊόν αλλά και το τουριστικό προφίλ της χώρας μας προς τους αλλοδαπούς τουρίστες είναι αποπροσανατολισμένο από τον πολιτισμό, την ιστορία και την τοπική 57

74 κουλτούρα της. Το ίδιο υποδεικνύει και η χρονική κατανομή των επισκεπτών, καθώς η μεγαλύτερη επισκεψιμότητα συναντάται κατά το μήνα Αύγουστο, περίοδο στην οποία παρατηρείται η μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στους τουριστικούς προορισμούς θερινών διακοπών «ήλιου και θάλασσας» (Βερνίκος et al. 2004:71-75). Η διάσταση του πολιτισμού, όσο επικρατεί το σύνθετο κίνητρο διακοπές (ξεκούραση και αναψυχή), υποχωρεί αποτελώντας συχνά μια απλή ή και συμβατικής υποχρέωσης επίσκεψη σε σημαντικούς αρχαιολογικούς τόπους της χώρας. Παράλληλα, και ιδιαίτερα μετά το 1980 φαίνεται ότι μειώνονται και τα αμιγή περιηγητικά ταξίδια τουριστών με κύριο κίνητρο τον πολιτισμό. Με αυτό τον τρόπο, κυρίως μετά το 1975, διαμορφώνεται μια περισσότερο σύνθετη εικόνα της Ελλάδας ως προορισμού διακοπών με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσφοράς τα 3 «s» (sun, sand, sea). Το κίνητρο λοιπόν του πολιτισμού δεν μπορεί αυτοδύναμα να κινητοποιήσει μεγάλα ποσοστά τουριστών να επισκεφθούν τη χώρα, αλλά λειτουργεί ως ένα σταθερά συμπληρωματικό κίνητρο σε μια μεγάλη ποικιλία ταξιδιών (διακοπών, επαγγελματικών ή άλλων ειδικών μορφών) που έχουν προορισμό την Ελλάδα (Τσάρτας 2010:103). Συγκεκριμένα, οι Βuckley και Papadopoulos (1986) υποστηρίζουν ότι είναι λίγοι συγκριτικά οι ξένοι τουρίστες που δηλώνουν ότι το κύριο κίνητρο για την επίσκεψη τους είναι οι αρχαιότητες (9%) ή ο συνδυασμός αρχαιοτήτων και κλίματος (18%) (Πασχαλίδης και Χαμπούρη Ιωαννίδου 2002:239). Ο Richards (2004) αναγνωρίζει πέντε βασικούς τύπους τουρισμού: Θάλασσα και ήλιος 37% Περιπέτεια και δράση 18% Σκι 6% Τουρισμός πόλης 21% Πολιτιστικός τουρισμός 19% 58

75 Η συγκεκριμένη διάκριση αναδεικνύει το γεγονός ότι το 40% των δραστηριοτήτων των τουριστών βασίζονται κυρίως σε πολιτιστικά στοιχεία (Βερνίκος et al. 2004:67). Παρ όλα αυτά, η τουριστική βιομηχανία στην Ελλάδα είναι κυρίως προσανατολισμένη στο δίπτυχο ήλιος θάλασσα, μια μορφή τουρισμού με πολύ περιορισμένη χρονική διάρκεια ουσιαστικά 2 μήνες το καλοκαίρι, και όχι στον πολιτισμό. Αυτό το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης δεν επιλέχθηκε τυχαία καθώς σύμφωνα με το σχέδιο ο επισκέπτης επρόκειτο να έρθει στην Ελλάδα για να απολαύσει αυτό που δεν είχε στην πατρίδα του, δηλαδή τη θάλασσα, τον ήλιο αλλά και τις ελληνικές αρχαιότητες της κλασική εποχής σε επιλεγμένα μέρη. Ελάχιστοι όμως κατανοούν ότι το ίδιο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης μπορούσε να βρει ο επισκέπτης και στις άλλες μεσογειακές χώρες. Εκείνο που διαφοροποιεί το ελληνικό τουριστικό προϊόν είναι η ταυτότητα του, μια ταυτότητα που βασίζεται στη σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία αξιοποιώντας τα στοιχεία του παρελθόντος (Βλασίδης 2006). Το πολιτιστικό περιβάλλον της χώρας μας δεν συγκροτείται μόνο από τα ιστορικά μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους αλλά και από σύγχρονα πολιτιστικά στοιχεία : (Σφακιανάκης 2000:298) - το ανθρώπινο πολιτιστικό κεφάλαιο, όπως οι μεγάλοι ποιητές, καλλιτέχνες, δημιουργοί και διακεκριμένοι επιστήμονες. - το άυλο πολιτιστικό κεφάλαιο, όπως η φήμη, το γόητρο, η ιστορία και η πολιτιστική ακτινοβολία. - τα ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, όπως η φιλοξενία, το φιλότιμο, η φιλία και το ταμπεραμέντο. Έτσι, ο ξένος έρχεται για να δει αλλά και για να ζήσει αυτό το τουριστικό προϊόν στην Ελλάδα, γεγονός που εκφράζεται και μέσα από το πετυχημένο διαφημιστικό σύνθημα Live your myth in Greece, που χρησιμοποιήθηκε σε παλαιότερη εκστρατεία προώθησης του Ελληνικού τουρισμού από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (Βλασίδης 2006). Παρόλα αυτά, και παρά τις προσπάθειες υποστήριξης του πολιτιστικού και άλλων μορφών εναλλακτικού τουρισμού από την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω οδηγιών και χρηματοδοτικών 59

76 μέσων, η Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να αξιοποιήσει το εύρος των δυνατοτήτων της και να πείσει την τουριστική αγορά ότι διαθέτει και άλλα προϊόντα πέραν του ήλιου και της θάλασσας. Οι προσπάθειες που γίνονται είναι συχνά αποσπασματικές και με σημαντική χρονική υστέρηση σε σύγκριση με άλλες χώρες (Βερνίκος et al. 2004:81). Είναι χαρακτηριστικό ότι η χώρα μας παρουσιάζει σημαντικές ελλείψεις σε έργα υποδομών και ανωδομών, καθώς και σε υπηρεσίες. Συγκεκριμένα, παρατηρούνται προβλήματα σε αεροπορικές και ακτοπλοϊκές συνδέσεις, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες, σε ανεπαρκείς υποδομές μεγάλου μεγέθους, και σε εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό. Επιπρόσθετα, η εικόνα που παρουσιάζει η Ελλάδα δεν αναδεικνύει πλήρως τα χαρακτηριστικά εκείνα που την καθιστούν διεθνή πολιτιστικό προορισμό, ενώ δυσκολίες φαίνεται να υπάρχουν και στο θεσμικό πλαίσιο για τον πολιτιστικό τουρισμό το οποίο είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τη διαμόρφωση των τιμών, οι οποίες κυμαίνονται σε υψηλά επίπεδα αφαιρώντας από τη χώρα μας το προβάδισμα στις πρώτες θέσεις και μειώνοντας το προνόμιο του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Γκρίμπα et al. 2011) ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΣΗΜΕΡΑ Η χώρα μας διαθέτει μια πλούσια πολιτιστική κληρονομιά η οποία προβάλλεται από τα περισσότερα από 420 μουσεία που υπάρχουν διάσπαρτα στον ελλαδικό χώρο (Γλύτση et al. 2002:293). Στο παράρτημα Β παραθέτουμε τον λεπτομερή κατάλογο των ελληνικών μουσείων ανά κατηγορία, όπως αυτά παρουσιάζονται στον δικτυακό κόμβο «Οδυσσέας» του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού. Στη συνέχεια γίνεται μια προσπάθεια καταγραφής της παρούσας κατάστασης των ελληνικών μουσείων τόσο από πλευράς επισκεψιμότητας όσο και από πλευράς παρεχόμενων υπηρεσιών, μέσα από τις διαθέσιμες πηγές. 60

77 ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Η έρευνα της επισκεψιμότητας των μουσείων και των λοιπών πολιτιστικών χώρων είναι ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο στον τομέα της πολιτιστικής διαχείρισης και πρέπει να περιλαμβάνει στοιχεία τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, καθώς τα αποτελέσματα που προκύπτουν από τις σχετικές έρευνες αποτελούν πολύτιμο εργαλείο για τον πολιτιστικό σχεδιασμό και την τουριστική υποδομή και δεν αφορούν μόνο στα μουσεία ως πολιτιστικές μονάδες αλλά και στην εθνική οικονομία στο σύνολο της (Πικοπούλου Τσολάκη et al. 2002:43). Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια διεξάγονται συστηματικές έρευνες από πανεπιστημιακούς, κρατικούς και διεθνείς φορείς που απευθύνονται τόσο στα μουσεία όσο και στο κοινό τους και αποσκοπούν στη διαμόρφωση δεικτών που θα συμβάλλουν στην κατανόηση των αναγκών και των ελλείψεων του παρόντος αλλά και των απαιτήσεων και των προοπτικών του μέλλοντος. Παρόλα αυτά, στην Ελλάδα παρατηρείται σημαντικό έλλειμμα στην εκπόνηση παρόμοιων ερευνών, τόσο από πλευράς του επίσημου κράτους όσο και των εκπροσώπων των αρμόδιων οργανισμών, με αποτέλεσμα την έλλειψη επαρκών στατιστικών δεδομένων. Μοναδική εξαίρεση σε αυτό αποτελούν τα στοιχεία επισκεψιμότητας των μουσείων που συλλέγονται όμως μόνο για ορισμένα μουσεία (αρχαιολογικά και βυζαντινά κυρίως). Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι αρκετά, κυρίως λαογραφικά μουσεία και συλλογές δεν εποπτεύονται άμεσα από το Υπουργείο Πολιτισμού αλλά από άλλους φορείς όπως ΟΤΑ, Περιφέρειες, ιδιώτες κλπ., με αποτέλεσμα τη δημιουργία επιπρόσθετων προβλημάτων στη διεξαγωγή παρόμοιων ερευνών (Παυλογεωργάτος et al. 2006). Αναλύοντας την κίνηση των επισκεπτών στα κρατικά μουσεία την περίοδο προκύπτει ότι τα ελληνικά μουσεία παρουσίασαν δραματική μείωση της επισκεψιμότητας μετά το 1991, ενώ η μεγαλύτερη κίνηση παρατηρείται την άνοιξη και το καλοκαίρι με μήνες αιχμής τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο, γεγονός που μας οδηγεί για άλλη μια φορά στο 61

78 συμπέρασμα ότι στην Ελλάδα η επίσκεψη σε μουσεία σχετίζεται άμεσα με τις διακοπές (Πικοπούλου Τσολάκη et al. 2002:43-47). Όπως παρατηρούμε στον Πίνακα 3.1 στους επισκέπτες μουσείων της περιόδου Ιανουαρίου Δεκεμβρίου 2004 σημειώθηκε μια εντυπωσιακή αύξηση 42,2% σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του προηγούμενου χρόνου. Μέχρι το 2006 η αύξηση αυτή συνεχίστηκε αλλά με φθίνοντα ρυθμό, και το 2007 ο αριθμός των επισκεπτών μειώθηκε κατά 12,3%. Η μείωση της κίνησης συνεχίστηκε και το 2008, ενώ το 2009 η κατάσταση αντιστράφηκε καθώς βλέπουμε μια αύξηση των επισκεπτών κατά 41% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Πίνακας 3.1: Μεταβολή (%) επισκεπτών μουσείων για την περίοδο Ιανουαρίου Δεκεμβρίου Μεταβολή (% ) επισκεπτών μουσείων, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2004/ ,2 2005/2004 7,6 2006/2005 3,8 2007/ ,3 2008/ ,7 2009/ ,0 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Τον Σεπτέμβριο του 2010 παρουσιάστηκε μια μείωση των επισκεπτών των μουσείων κατά 15,3%, με αντίστοιχη μείωση των εισπράξεων κατά 16,2% σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του Τα συγκεντρωτικά στοιχεία για τους πρώτους εννέα μήνες του 2010 (Ιανουάριος Σεπτέμβριος) και η σύγκριση του 2009 με το 2010 επιβεβαιώνουν ότι η πτώση 62

79 της κίνησης των μουσείων δεν ήταν ξαφνική αλλά είχε βάθος χρόνου, καθώς παρατηρείται μια συνολική μείωση των επισκεπτών κατά 10,14% και των εισπράξεων κατά 11,8% σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του 2009 (ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2011). Ομοίως, κατά το πρώτο εννεάμηνο του 2011 παρατηρείται μείωση 2,3% στους επισκέπτες και 3,8% στις εισπράξεις σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του Στον Πίνακα 3.2 παρουσιάζονται αναλυτικά ο αριθμός των επισκεπτών και οι συνολικές εισπράξεις των μουσείων της χώρας για τα έτη 2009, και 2010 καθώς και η σύγκριση του διαστήματος Ιανουαρίου Σεπτεμβρίου για τα έτη 2010 και 2011 (ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2012). Πίνακας 3.2: Επισκέπτες μουσείων και συνολικές εισπράξεις: 2009, 2010 και Ιανουάριος Σεπτέμβριος 2010, 2011 Μουσεία Ιανουάριος - Σεπτέμβριος Μεταβο λή 2011/201 0 % Επισκέπτες Μουσείο Ακρόπολης Εθνικού Αρχαιολογικού Αρχαίας Ολυμπίας ,7 Παλάτι Ιπποτών (Ρόδου) Ηρακλείου (Κρήτης) Ρόδου ,8 Δελφών Λοιπών μουσείων Μουσεία (σύνολο) Εισπράξεις σε ευρώ Μουσεία (σύνολο) , , , ,00-3,8 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, 2012 Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της έρευνας με τίτλο «Ο Ρόλος των Τοπικών Μουσείων στην Τοπική και Περιφερειακή Ανάπτυξη», που πραγματοποιήθηκε το 2006 από το ΤΕΙ Αθήνας σε συνεργασία με το ΠΜΣ «Μουσειακές Σπουδές» του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Δερμιτζάκη et al. 2009). Η συγκεκριμένη έρευνα 63

80 διενεργήθηκε στα περιφερειακά μουσεία της Ελλάδας σε περιοχές κάτω των κατοίκων και τα στοιχεία που ακολουθούν αποτελούν τμήμα των απαντήσεων που δόθηκαν από 51 μουσεία. Όσον αφορά την επισκεψιμότητα των μουσείων (Πίνακας 3.3), το σύνολο του αριθμού των επισκεπτών των τοπικών μουσείων του δείγματος της έρευνας για το έτος 2005, ανέρχεται στους 9491 επισκέπτες και για το έτος 2004 στους 7297 επισκέπτες. Το 2003 ο αριθμός των επισκεπτών είναι 7570, ενώ το 2002 είναι 7974 επισκέπτες. Πίνακας 3.3: Σύνολο επισκεπτών των τοπικών μουσείων Σύνολο επισκεπτών των τοπικών μουσείων του δείγματος ανά έτος: Επισκέπτες Επισκέπτες Επισκέπτες Επισκέπτες Πηγή: Δερμιτζάκη et al, 2009 Παρατηρώντας τα αποτελέσματα είναι φανερή μια σημαντική αύξηση των επισκεπτών των μουσείων κατά το έτος Αντίθετα από το 2002 μέχρι το 2004 παρατηρείται μια μικρή σταδιακή μείωση του αριθμού των ατόμων που προσέλκυσαν τα τοπικά μουσεία. Ενδιαφέρουσες είναι και οι απαντήσεις των υπευθύνων στην ερώτηση για ποιο λόγο θεωρούν ότι υπήρξε αντίστοιχα αύξηση ή μείωση των επισκεπτών τους. Το μεγαλύτερο ποσοστό (44%) των ερωτηθέντων συνδέει τη διαφοροποίηση (αύξηση ή μείωση των επισκεπτών) με την αύξηση ή μείωση του τουρισμού στην περιοχή, ενώ ως δεύτερο σημαντικότερο λόγο αναφέρουν την ύπαρξη ή όχι προβολής και διαφήμισης του μουσείου (36%). Σε μικρότερο ποσοστό (12%) αναφέρουν ότι σημαντικό λόγο για την παραπάνω διαφοροποίηση αποτελεί η ίδια η οργάνωση του μουσείου είτε με την αύξηση των περιοδικών εκθέσεων είτε με την ένταξη νέων λειτουργιών σε αυτά. Τέλος, σε ποσοστό 8% οι ερωτηθέντες απάντησαν ότι ο κυριότερος λόγος για τη μείωση των επισκεπτών είναι τα ατυχήματα που γίνονται κατά τη διάρκεια των σχολικών εκδρομών (Δερμιτζάκη et al. 2009:24-25). 64

81 Γράφημα 3.1: Λόγοι διαφοροποίησης του αριθμού επισκεπτών των τοπικών μουσείων Πηγή: Δερμιτζάκη et al, ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση των Del Barrio et al. (2009: 263) οι οποίοι σε σχετική έρευνα προσπάθησαν να αξιολογήσουν την αποτελεσματικότητα ενός περιφερειακού συστήματος μουσείων στην Ισπανία, κατατάσσοντας τα σε τέσσερις ομοιογενείς κατηγορίες ανάλογα με την ποιότητα των υποδομών και υπηρεσιών τους. Παρακάτω παρουσιάζουμε συνοπτικά τις εν λόγω κατηγορίες: 1. Ιδανικά μουσεία (Ideal museums) Πρόκειται για μουσεία που είναι άρτια στελεχωμένα σε ανθρώπινο δυναμικό (με μέσο όρο 13 εργαζόμενους ανά μουσείο), καλά εξοπλισμένα, με καλές εγκαταστάσεις και επιπρόσθετα ελεγχόμενο και εκτεταμένο ωράριο λειτουργίας. Αυτό σημαίνει ότι τα μουσεία αυτά είναι σε θέση να επιτύχουν τα υψηλότερα επίπεδα κοινωνικού αντίκτυπου στις δραστηριότητες τους, στις συλλογές και εκθέσεις τους και προφανώς είναι ικανά να προσελκύσουν τον μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών. Τα μουσεία αυτής της κατηγορίας είναι αρκετά μεγάλα και αποτελούν τα καλύτερα οργανωμένα μουσεία του περιφερειακού συστήματος. 65

82 2. Ενδιάμεσα μουσεία (Intermediate museums) Τα μουσεία αυτά βρίσκονται σε μια ενδιάμεση θέση, το προσωπικό τους αποτελείται από 3 ή 4 άτομα, διαθέτουν ικανοποιητικές υποδομές και εξοπλισμό και έχουν ελεγχόμενες ώρες λειτουργίας. Ο αριθμός των επισκεπτών τους είναι αρκετά υψηλός και οι συλλογές τους σε συνδυασμό με τις κοινωνικές τους δραστηριότητες έχουν σημαντικό αντίκτυπο. 3. Εμβρυϊκά μουσεία (Embryonic museums) Αυτή είναι μια κατηγορία μουσείων των οποίων όλα τα χαρακτηριστικά κυμαίνονται κάτω από τον περιφερειακό μέσο όρο. Με άλλα λόγια έχουν μικρό αριθμό απασχολούμενων, ελάχιστο εξοπλισμό και ακανόνιστό ή σποραδικό ωράριο λειτουργίας. Ο αριθμός των επισκεπτών τους είναι αρκετά σημαντικός όπως, ως ένα συγκεκριμένο βαθμό, είναι και ο αντίκτυπος κάποιων από τις κοινωνικές τους δραστηριότητες. 4. Ακανόνιστα - παράτυπα μουσεία (Irregular museums) Εδώ ανήκουν τα λιγότερο οργανωμένα και σποραδικά μουσεία τα οποία μετά βίας πληρούν τις προϋποθέσεις της έκθεσης και συντήρησης που ορίζουν ένα μουσείο. Όσον αφορά την κατάσταση των ελληνικών μουσείων είναι χαρακτηριστικό να αναφέρουμε ότι το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού πρόσφατα ξεκίνησε μια καταγραφή των παρεχόμενων υπηρεσιών στα ελληνικά μνημεία, συμπεριλαμβανομένων των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων, κατά την οποία διαπιστώθηκε ότι στην πλειοψηφία τους είτε έχουν ελλείψεις είτε χρήζουν αναβάθμισης σε μία ή περισσότερες από τις βασικές υπηρεσίες. Στο σύνολο των μνημείων από άλλα απουσίαζαν βασικές υπηρεσίες, όπως ένα φυλλάδιο που θα μπορούσε να ενημερώσει τον επισκέπτη, άλλα είχαν μη ικανοποιητικούς χώρους υγιεινής, υπήρχαν χώροι που είχαν μεν πωλητήριο αλλά δεν είχαν αντικείμενα προς πώληση ή πωλητές, κ.ο.κ. Συγκεκριμένα, από τα 170 μνημεία, που χρεώνουν εισιτήριο, περίπου 117 δεν παρείχαν ούτε τις βασικές υπηρεσίες (ΥΠΠΟ 2011). Σύμφωνα με την έρευνα του ΤΕΙ Αθήνας και του Πανεπιστημίου Αθηνών (Δερμιτζάκη et al. 2009) όσον αφορά τις υπηρεσίες που παρέχουν τα τοπικά ελληνικά μουσεία στους 66

83 επισκέπτες τους, τα ποσοστά καταδεικνύουν ότι η πλειοψηφία των μουσείων παρέχει κάποιες βασικές διευκολύνσεις, όπως είναι τα δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια (62,7%), η ύπαρξη χώρου στάθμευσης (52,9%), η ύπαρξη χώρων υγιεινής (74,5%) καθώς και οι ξεναγήσεις (60,8%). Ικανοποιητικός είναι ο αριθμός των τοπικών μουσείων που διαθέτουν πωλητήριο (43,1%), οδηγό έκθεσης (47,1%) και εκδόσεις σε ξένες γλώσσες (41,5%). Τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα τοπικά μουσεία έχουν κατανοήσει κάποιες από τις βασικές ανάγκες των επισκεπτών και προσπαθούν να ανταποκριθούν σε αυτές. Σε αρκετές περιπτώσεις φαίνεται ότι η ερμηνεία των εκθεμάτων γίνεται με τον παραδοσιακό τρόπο, μέσω ξεναγήσεων και δωρεάν ενημερωτικών φυλλαδίων, ενώ η χρήση άλλων μέσων δεν είναι συχνή. Συγκεκριμένα μόνο το 27,5% του δείγματος δηλώνει ότι το μουσείο κάνει χρήση οπτικοακουστικών μέσων. Ως προς την υποδομή των τοπικών μουσείων, η πλειοψηφία δεν διαθέτει κυλικείο- καφετέρια (78,4%) ή εστιατόριο (92,2%), ενώ η πρόβλεψη για άτομα με ειδικές ανάγκες είναι σχεδόν ανύπαρκτη καθώς μόνο το 24% του δείγματος απαντά καταφατικά στην παραπάνω ερώτηση. Γράφημα 3.2: Υπηρεσίες τοπικών μουσείων Πηγή: Δερμιτζάκη et al,

84 Σύμφωνα με τις στατιστικές αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν καταδεικνύεται ότι ο αριθμός των επισκεπτών αυξάνεται σημαντικά εάν το μουσείο ικανοποιεί κάποιες από τις βασικές ανάγκες του επισκέπτη, όπως είναι η ύπαρξη χώρων υγιεινής, η παροχή εκδόσεων σε ξένες γλώσσες καθώς και η παροχή δωρεάν φυλλαδίων. Παράλληλα, ο επισκέπτης δεν αρκείται πλέον στην παραδοσιακή λειτουργία των μουσείων, αλλά η απόφαση του να επισκεφθεί το μουσείο επηρεάζεται και από άλλες παράπλευρες λειτουργίες του, όπως η ύπαρξη καφετέριας, αίθουσας διαλέξεων, βιβλιοθήκης, υποδομών για άτομα με ειδικές ανάγκες κ.α. (Δερμιτζάκη et al. 2009). Όσον αφορά τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών στα ελληνικά μουσεία, ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε από τους Παυλογεωργάτο et al. το 2003 και η οποία απευθυνόταν σε 184 μουσεία με ποσοστό ανταπόκρισης 57,1% (δηλαδή 105 μουσεία). Σύμφωνα με την έρευνα το 91,3% των ελληνικών μουσείων χρησιμοποιεί τις δυνατότητες που παρέχουν οι σύγχρονες τεχνολογίες. Ωστόσο, όταν οι εκπρόσωποι των μουσείων κλήθηκαν να απαντήσουν σε ποιους συγκεκριμένα επιμέρους τομείς κάνουν χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών, το ποσοστό των θετικών απαντήσεων μειώθηκε στο 53,9% κατά μέσο όρο. Το γεγονός αυτό συνδυάστηκε και με το γεγονός ότι μόνο το 60,6% των μουσείων της έρευνας δήλωσε ότι διαθέτει ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) και μόλις το 33,7% ότι διαθέτει ηλεκτρονική διαδικτυακή τοποθεσία (web site). Σημαντική ήταν η απόκλιση από το μέσο όρο των απαντήσεων που δόθηκαν από τα δημόσια και τα ιδιωτικά μουσεία. Έτσι ηλεκτρονικό ταχυδρομείο διαθέτει το 94,7% των ιδιωτικών μουσείων έναντι του 40,9% των δημοσιών, ενώ διαδικτυακή τοποθεσία διαθέτει το 63,2% των ιδιωτικών έναντι του 15,2% των δημόσιων μουσείων. Από τα στοιχεία αυτά γίνεται σαφές ότι η αντίληψη και οι γνώσεις των υπευθύνων των ελληνικών μουσείων σχετικά με τις δυνατότητες που προσφέρουν οι σύγχρονες τεχνολογίες είναι αποσπασματικές ή/και ελλιπείς. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων σε σχέση με τη χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών σε επιμέρους τομείς, είναι τα εξής: 68

85 - επίβλεψη και προστασία των συλλογών: 84,6%, - συντήρηση των συλλογών: 52,9%, - καταγραφή και τεκμηρίωση των συλλογών: 67,3%, - ανάδειξη και προβολή των συλλογών: 67,3%, - έλεγχο και ρύθμιση των περιβαλλοντικών συνθηκών των χώρων έκθεσης και αποθήκευσης των συλλογών: 53,9%. Επίσης, από την ίδια έρευνα μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα και για τις σημαντικές ελλείψεις των ελληνικών μουσείων σε ανθρώπινο δυναμικό. Συγκεκριμένα, τα ποσοστά κάλυψης των αναγκών των μουσείων σε προσωπικό κυμαίνονται από 51,9% στον τομέα της φύλαξης των χώρων έως και το 25% στον τομέα της συντήρησης των εκθεμάτων. Αντίστοιχα, η συνολική αναλογία μεταξύ μόνιμων/συμβασιούχων εργαζομένων στους προαναφερθέντες τομείς διαμορφώνεται σε ποσοστά 61,8% προς 38,2%. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των εργαζομένων απασχολείται στον τομέα της φύλαξης των χώρων (811 ή 44,6%), ενώ μόνο 106 άτομα (5,8%) είναι επιφορτισμένα με την επικοινωνία και προβολή των μουσειακών συλλογών και δραστηριοτήτων. Πέραν όμως του προβλήματος της έλλειψης προσωπικού σημαντική είναι και η έλλειψη κονδυλίων, γεγονός που δικαιολογεί σε μεγάλο βαθμό το χαμηλό ποσοστό χρήσης των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι σύγχρονες τεχνολογίες (Παυλογεωργάτος et al. 2006:23). 69

86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 4.1 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σε προηγούμενη ενότητα παρουσιάστηκε η κατάσταση των ελληνικών μουσείων όσον αφορά την επισκεψιμότητα τους και τις υπηρεσίες που παρέχουν. Επίσης, έγινε εκτενής αναφορά στις επιπτώσεις του πολιτιστικού τουρισμού και πιο συγκεκριμένα των μουσείων στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη. Τα συμπεράσματα αλλά και τα ερωτήματα των σχετικών ερευνών αποτέλεσαν το σημείο εκκίνησης για το ερευνητικό μέρος της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Οι πολιτιστικοί πόροι της χώρας αλλά και συγκεκριμένα της περιοχής μελέτης του Νομού Ημαθίας είναι πλούσιοι και ποικίλοι προσφέροντας μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού, με όλα τα οικονομικά οφέλη που αυτό συνεπάγεται για τις τοπικές κοινωνίες. Στόχος της πρωτογενούς έρευνας είναι η ανάδειξη της σημασίας του πολιτιστικού τουρισμού και της συμβολής του στην τοπική ανάπτυξη και ειδικότερα η ανάδειξη του ρόλου των μουσείων προς αυτή την κατεύθυνση. Πιο συγκεκριμένα, επιδιώκεται: η καταγραφή της παρούσας κατάστασης των μουσείων του νομού και η απάντηση στο βασικό ερώτημα πως αυτά μπορούν να συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής ο προσδιορισμός του προφίλ των επισκεπτών των μουσείων και των κινήτρων επίσκεψης η διερεύνηση των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων του τοπικού πολιτιστικού τουριστικού προϊόντος η αξιολόγηση του ρόλου των φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης, των πολιτιστικών οργανισμών και των τοπικών επιχειρήσεων στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και τέλος 70

87 η εξέταση των δυνατοτήτων περαιτέρω ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού, βελτίωσης των μουσείων και ενίσχυσης της συμβολής τους στην τοπική ανάπτυξη. 4.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Στη συγκεκριμένη εργασία η πρωτογενής έρευνα επιλέξαμε να γίνει με συνδυασμό ποιοτικής και ποσοτικής μεθοδολογικής προσέγγισης, καθώς θεωρήθηκε πως με τον τρόπο αυτό θα αξιοποιηθούν τα θετικά χαρακτηριστικά και των δύο μορφών όπως η δυνατότητα στατιστικής ανάλυσης, το μικρό δείγμα, η άμεση επαφή και αλληλεπίδραση της ερευνήτριας με τα υποκείμενα της έρευνας και η άντληση περισσότερων πληροφοριών σχετικά με το θέμα. Ξεκινώντας με την ποιοτική έρευνα, αυτή πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια προσωπικών ημι-δομημένων συνεντεύξεων βασισμένων σε ερωτηματολόγια, η διανομή των οποίων μαζί με την αντίστοιχη συνοδευτική επιστολή προηγήθηκε της διεξαγωγής της συνέντευξης. Οι προσωπικές συνεντεύξεις αποτελούν μια διαδεδομένη μέθοδο συλλογής στοιχείων, ενώ τα ερωτηματολόγια κάνουν την έρευνα περισσότερο εμπεριστατωμένη. Το δείγμα της έρευνας που πραγματοποιήθηκε με τον παραπάνω τρόπο αποτελείται από εκπροσώπους των μουσείων του Νομού Ημαθίας αλλά και εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η μέθοδος δειγματοληψίας που χρησιμοποιήσαμε μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μια μορφή δειγματοληψίας σκοπιμότητας, καθώς οι παραπάνω φορείς έχουν άμεση σχέση με τον τουρισμό γενικότερα και τον πολιτιστικό τουρισμό πιο συγκεκριμένα και με τις αποφάσεις και τα έργα τους θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ανάπτυξη του. Συγκεκριμένα, προσωπικές ημι-δομημένες συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν με τους εκπροσώπους των παρακάτω φορέων: Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας: Με τον πρώην αντιπρόεδρο του μουσείου και νυν πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Βέροιας. Επίσης σημαντική ήταν και η συμβολή του διευθυντή της Κοινωφελούς Επιχείρησης Πολλαπλής Ανάπτυξης 71

88 Δήμου Βέροιας καθώς και πρώην υπαλλήλου του μουσείου, υποδοχέα του υλικού και υπεύθυνου ξεναγήσεων. Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας: Με την υπεύθυνη σχεδιασμού οργάνωσης και πραγματοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεώτερης Ιστορίας & Τέχνης: Με τον υπεύθυνο λειτουργίας του μουσείου. Μουσείο Οίνου και Αμπέλου & Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας: Με τον υποδιευθυντή του Δημοτικού Πολιτιστικού Οργανισμού Νάουσας. Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου Βλάχων Νάουσας: Με τον πρόεδρο του Λαογραφικού Συλλόγου Βλάχων Νάουσας. Ιστορικό Μουσείο Νησιού: Με τον ιδρυτή του μουσείου. Αρχείο - Συλλογή Γιώργη Μελίκη (Εθνογραφικό Μουσείο Μελίκης): Με τον ιδρυτή του μουσείου. Με όλους τους παραπάνω, μετά από σχετική τηλεφωνική επικοινωνία, πραγματοποιήθηκε προσωπική συνέντευξη κατά την περίοδο 30 Αυγούστου με 16 Σεπτεμβρίου 2011, με εξαίρεση τον εκπρόσωπο του Εθνικού Μουσείου Εκπαίδευσης με τον οποίο διεξήχθη τηλεφωνική συνέντευξη. Το Νοέμβριο του 2011 πραγματοποιήθηκε επίσης τηλεφωνική συνέντευξη με φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης και συγκεκριμένα με τον Δήμαρχο του Δήμου Ηρωικής Πόλης Νάουσας, τον Αντιδήμαρχο του Δήμου Αλεξάνδρειας και την επιστημονική συνεργάτη της Δημάρχου Βέροιας. Σε επόμενη φάση, στους εκπροσώπους των παραπάνω μουσείων δόθηκαν ερωτηματολόγια τα οποία τους ζητήθηκε να διανέμουν στους επισκέπτες του Μουσείου μετά την ολοκλήρωση της επίσκεψης τους, έτσι ώστε να επιτευχθεί η όσο το δυνατόν πληρέστερη καταγραφή των εντυπώσεων, των απόψεων και των τάσεων συμπεριφοράς τους. Συνολικά απαντήθηκαν 91 ερωτηματολόγια από τους επισκέπτες στο Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας, το Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, το Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεώτερης Ιστορίας & 72

89 Τέχνης, το Μουσείο Οίνου και Αμπέλου, το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας και το Ιστορικό Μουσείο Νησιού, κατά το χρονικό διάστημα 11 Αυγούστου με 30 Νοεμβρίου Επίσης, ερωτηματολόγια στάλθηκαν μέσω και φαξ σε 21 πολιτιστικούς συλλόγους/οργανισμούς, οι οποίοι εδρεύουν στις πόλεις Βέροια, Νάουσα και στο χωριό Νησί. Οι παραπάνω σύλλογοι επιλέχθηκαν με κριτήριο την ύπαρξη μουσείου στον τόπο εγκατάστασης τους. Η συγκεκριμένη φάση της έρευνας πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του 2011 και συγκεντρώθηκαν συνολικά 11 ερωτηματολόγια. Η τελική φάση της έρευνας ολοκληρώθηκε με τη διανομή ερωτηματολόγιων σε τοπικές επιχειρήσεις άμεσα σχετιζόμενες με τον τουρισμό (ξενοδοχεία, επιχειρήσεις εστίασης, καφετερίες, καταστήματα λαϊκής τέχνης κ.α.) στις πόλεις Βέροια και Νάουσα και στα χωριά Νησί και Βεργίνα. Συνολικά απαντήθηκαν 25 ερωτηματολόγια σε διάστημα 4 ημερών το Νοέμβριο του Στη συγκεκριμένη φάση επιχειρήθηκε η καταγραφή της άποψης των τοπικών επιχειρηματιών για τον πολιτιστικό τουρισμό και τα μουσεία καθώς και τις επιπτώσεις της λειτουργίας των μουσείων στις επιχειρήσεις τους. Για το λόγο αυτό στο δείγμα συμπεριλάβαμε αποκλειστικά επιχειρήσεις που βρίσκονται κοντά στα μουσεία της περιοχής μελέτης. Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από την έρευνα έγινε με τη βοήθεια του προγράμματος Εxcel 2003 εκτός από την περίπτωση των ερωτήσεων ανοικτού τύπου. Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω μεθοδολογικών επιλογών θεωρούμε ότι συμβάλει αποφασιστικά στο να διαμορφώσουμε μια συνολική, σφαιρική εικόνα, λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία και απόψεις από διαφορετικούς χώρους, που όμως έχουν άμεση σχέση με το θέμα. 73

90 4.3 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Στην έρευνα κρίθηκε σκόπιμο να χρησιμοποιηθούν πέντε διαφορετικά ερωτηματολόγια τα οποία απευθύνονται αντίστοιχα: στους εκπροσώπους των μουσείων του νομού στους επισκέπτες των μουσείων στους τοπικούς επιχειρηματίες στους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης στους πολιτιστικούς συλλόγους/οργανισμούς του νομού. Όσον αφορά το ερωτηματολόγιο που απευθύνεται στους εκπροσώπους των μουσείων περιλαμβάνει ερωτήσεις τόσο κλειστού όσο και ανοικτού τύπου, όπου οι ερωτώμενοι έχουν την επιλογή έκφρασης και διατύπωσης της άποψης τους. Οι ερωτήσεις διατυπώνονται με τις εξής μορφές: διπλής επιλογής (ΝΑΙ/ΟΧΙ) πολλαπλής επιλογής κλίμακας αξιολόγησης αριθμητικές ανοιχτού τύπου κειμένου ανοικτού τύπου. Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από είκοσι δύο ερωτήσεις και διακρίνεται σε δύο ενότητες. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στο προφίλ του ερωτώμενου και περιλαμβάνει ερωτήσεις σχετικά με το φύλο, την ηλικία, την εκπαίδευση, τη θέση και τις αρμοδιότητες του. Στη δεύτερη ενότητα το ερωτηματολόγιο αναφέρεται σε χαρακτηριστικά που αφορούν στο ίδιο το μουσείο όπως επωνυμία, οργανωτική μορφή, αριθμό απασχολούμενων, ποιότητα υποδομών/υπηρεσιών, τιμολογιακή πολιτική, αριθμό (καρτών) συχνών επισκεπτών (αν υπάρχουν), αριθμό επισκέψεων σχολείων, θέματα χρηματοδότησης, πραγματοποιούμενες δραστηριότητες, μέσα προβολής του μουσείου αλλά και τρόποι με τους οποίους αυτό 74

91 συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Τέλος, υπάρχουν και ορισμένες ερωτήσεις ανοιχτού τύπου που αφορούν στη συνεργασία του μουσείου με διάφορους φορείς, τη δικτύωση μεταξύ των μουσείων του νομού, το μελλοντικό αναπτυξιακό σχεδιασμό του μουσείου αλλά και τη γνώμη του ερωτώμενου εκπροσώπου του μουσείου σχετικά με τα προβλήματα που αυτό αντιμετωπίζει και τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη λειτουργία του. Επίσης, σε ξεχωριστό έντυπο ζητήθηκε από τους αρμόδιους η συμπλήρωση στοιχείων επισκεψιμότητας ανά μήνα για το χρονικό διάστημα Το ερωτηματολόγιο, η φόρμα επισκεψιμότητας αλλά και η σχετική συνοδευτική επιστολή όπου αναλύονται οι λόγοι συγκέντρωσης των πληροφοριών και οι στόχοι της έρευνας παρατίθενται αυτούσια στα παραρτήματα Γ, Δ και Ε αντίστοιχα. Το ερωτηματολόγιο των επισκεπτών περιλαμβάνει επίσης ερωτήσεις ανοικτού και κλειστού τύπου με τις εξής μορφές: διπλής επιλογής (ΝΑΙ/ΟΧΙ) πολλαπλής επιλογής κλίμακας αξιολόγησης αριθμητικές ανοιχτού τύπου. Το ερωτηματολόγιο συντάχθηκε έτσι ώστε να παρέχει πληροφορίες για το προσωπικό και τουριστικό προφίλ των επισκεπτών, τη γνώμη τους για τα μουσεία της περιοχής και γενικότερα την άποψη τους για τον πολιτιστικό τουρισμό. Αποτελείται από δεκαοκτώ ερωτήσεις και χωρίζεται επίσης σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται σε κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών όπως φύλο, ηλικία, εκπαίδευση και εθνικότητα (για τους αλλοδαπούς τουρίστες). Στο δεύτερο μέρος υπάρχουν ερωτήσεις σχετικά με τη μορφή του ταξιδιού, τη συχνότητα επίσκεψης του μουσείου, τις πηγές πληροφόρησης για την ύπαρξη του, την αξιολόγηση των υπηρεσιών/υποδομών και του εισιτηρίου του, την πρόθεση των επισκεπτών να επισκεφθούν πάλι το μουσείο αλλά και να προτείνουν σε φίλους/γνωστούς/συγγενείς να το επισκεφθούν. Οι επισκέπτες ερωτώνται για 75

92 τη συχνότητα με την οποία πραγματοποιούν ταξίδια με βάση την επίσκεψη σε κάποιο μουσείο καθώς και την πιθανότητα να επισκεφθούν την περιοχή ανεξάρτητα από την ύπαρξη του μουσείου και τις πραγματοποιηθείσες διανυκτερεύσεις σε αυτή. Διερευνάται επίσης η θετική ανταπόκρισή τους στην προοπτική να υπάρξει εισιτήριο που να καλύπτει την είσοδο σε όλα τα μουσεία του νομού αλλά και στην δημιουργία ενός ολοκληρωμένου τουριστικού πακέτου. Επίσης, επιδιώκεται η ομαδοποίηση των μουσείων τα οποία οι ερωτώμενοι επισκέφτηκαν κατά την παραμονή τους στην περιοχή αλλά και των χρηματικών ποσών που δαπάνησαν σε διάφορες δραστηριότητες. Τέλος, υπάρχει μια ερώτηση που αφορά στο εισόδημα των επισκεπτών, με ομαδοποίηση των μηνιαίων αποδοχών τους. Το πλήρες κείμενο του ερωτηματολογίου για τους Έλληνες επισκέπτες παρατίθεται στο παράρτημα Ζ-1 ενώ στο παράρτημα Ζ-2 παρουσιάζεται το ερωτηματολόγιο που συντάχθηκε στην αγγλική γλώσσα για τους αλλοδαπούς επισκέπτες. Το ερωτηματολόγιο που απευθύνεται στους τοπικούς επιχειρηματίες διακρίνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα καταγράφονται τα στοιχεία της επιχείρησης όπως το είδος, ο τόπος εγκατάστασης, το έτος ίδρυσης, ο ετήσιος τζίρος και ο αριθμός των απασχολούμενων, ενώ η δεύτερη ενότητα αφορά στα προσωπικά στοιχεία του ερωτώμενου (φύλο, ηλικία, εκπαίδευση, θέση/αρμοδιότητες). Η τρίτη ενότητα του ερωτηματολογίου αποτελείται από έξι ερωτήσεις στις οποίες ο ερωτώμενος καλείται να εκφράσει την άποψη του σχετικά με τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού και των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής αλλά και να παρουσιάσει στοιχεία που αφορούν στην προέλευση των τουριστών πελατών του, την επισκεψιμότητα της επιχείρησης του ανά χρονική περίοδο και την τυχόν συνεργασία του με τα μουσεία της περιοχής. Τέλος, ζητείται η γνώμη του σχετικά με τα προβλήματα ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού στην περιοχή του αλλά και οι προτάσεις του για την αντιμετώπιση τους. Οι παραπάνω ερωτήσεις παρουσιάζονται αναλυτικά στο παράρτημα Η και έχουν τις εξής μορφές: 76

93 πολλαπλής επιλογής κλίμακας αξιολόγησης αριθμητικές ανοιχτού τύπου κειμένου ανοιχτού τύπου. Τα δύο τελευταία ερωτηματολόγια απευθύνονται στους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης και στους πολιτιστικούς συλλόγους/οργανισμούς του νομού. Αποτελούνται από τέσσερις ερωτήσεις ανοικτού τύπου, όπου ο ερωτώμενος καλείται να απαντήσει σύμφωνα με την προσωπική του κρίση και άποψη. Οι ερωτήσεις στα δύο ερωτηματολόγια είναι ίδιες, με κάποιες μικρές παραλλαγές ώστε να προσαρμόζονται κάθε φορά στη φύση του αντίστοιχου φορέα. Αρχικά καταγράφονται τα στοιχεία του φορέα και τα προσωπικά στοιχεία του ερωτώμενου, ενώ στη συνέχεια ζητείται η γνώμη των ερωτώμενων για ζητήματα σχετικά με τον πολιτιστικό τουρισμό και τα μουσεία της περιοχής αλλά και τις δράσεις τους όσον αφορά τους παραπάνω τομείς. Στο παράρτημα Θ και Ι αντίστοιχα παρουσιάζονται τα ερωτηματολόγια των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των πολιτιστικών συλλόγων/οργανισμών. 4.4 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σε γενικές γραμμές οι απαντήσεις που λάβαμε ήταν ικανοποιητικές, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις υπήρξε μεγάλη ανταπόκριση με έντονο ενδιαφέρον, υποστήριξη και διαμεσολάβηση. Παρόλα αυτά υπήρξαν και κάποια εμπόδια τα οποία δυσχέραιναν τη συγκέντρωση στοιχείων. Η επιδίωξη μας ήταν να συμπεριληφθούν στην έρευνα όλα τα μουσεία του νομού έτσι ώστε να αποκομίσουμε μια συνολική εικόνα για το περιφερειακό σύστημα μουσείων. Αυτό όμως δεν κατέστη δυνατό, δεδομένου ότι το Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών και το Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας δεν συμμετείχαν στην έρευνα για λόγους τους οποίους μας κοινοποίησε σε σχετική επιστολή της, το πλήρες κείμενο της οποίας παρατίθεται στο 77

94 παράρτημα Κ, η υπεύθυνη προϊσταμένη της ΙΖ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η άρνηση συμμετοχής των δύο κύριων Μουσείων της περιοχής, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειές μας, περιόρισε τη δυνατότητα καταγραφής και στατιστικής ανάλυσης στοιχείων για το σύνολο των μουσείων της περιοχής, στοιχείων που θα μπορούσαν να εμπλουτίσουν σημαντικά την έρευνα, καθώς τα δύο αυτά μουσεία αποτελούν τους βασικούς πόλους έλξης επισκεπτών. Συγκεκριμένα, το Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών είναι ένα μουσείο διεθνούς φήμης και ακτινοβολίας το οποίο επισκέπτονται χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο από όλο τον κόσμο, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα και με μεγάλη απόκλιση συγκριτικά με τα άλλα μουσεία του νομού. Πρόβλημα αντιμετωπίσαμε επίσης στη συγκέντρωση των στοιχείων επισκεψιμότητας των μουσείων, καθώς η πλειοψηφία τους δε συλλέγει τακτικά λεπτομερή στοιχεία με αποτέλεσμα να μη μπορεί να γίνει σύγκριση στο σύνολο των μουσείων του νομού. Εξαίρεση αποτελούν τα μουσεία που εποπτεύονται άμεσα από το Υπουργείο Πολιτισμού (Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας και Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών), για τα οποία αποκομίσαμε ακριβή αναλυτικά στοιχεία από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία αλλά και το Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης το οποίο μας έδωσε κάποια κατά προσέγγιση συγκεντρωτικά στοιχεία. Ένας ακόμα περιορισμός της έρευνας ήταν η δυσκολία στη συγκέντρωση των ερωτηματολογίων των επισκεπτών. Η συγκεκριμένη φάση της έρευνας διήρκησε στο σύνολο της από 11 Αυγούστου έως και 30 Νοεμβρίου 2011, πολύ περισσότερο απ ότι αρχικά είχε προβλεφθεί στο χρονοδιάγραμμα της έρευνάς μας. Ο λόγος για την παράταση του χρονικού διαστήματος συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων ήταν η χαμηλή επισκεψιμότητα που παρουσίαζαν τα μουσεία και το γεγονός ότι ανοιχτά δύο ή τρεις ημέρες την εβδομάδα ορισμένα υπολειτουργούσαν, καθώς ήταν ενώ άλλα λειτουργούσαν μόνο κατόπιν συνεννόησης, με αποτέλεσμα ο αριθμός των επισκεπτών να είναι αισθητά μειωμένος. 78

95 Τέλος, όσον αφορά τους τοπικούς επιχειρηματίες σε αρκετές περιπτώσεις υπήρξε άρνηση συμμετοχής στην έρευνα με διάφορες δικαιολογίες όπως έλλειψη χρόνου, απουσία του υπευθύνου ή ακόμα και χωρίς καμία δικαιολογία, με αποτέλεσμα τον περιορισμό του δείγματος της έρευνας. 79

96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΝΟΜΟΣ ΗΜΑΘΙΑΣ 5.1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ο Νομός Ημαθίας ανήκει στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Μακεδονίας, στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και η έκταση του ανέρχεται στα τετραγωνικά χιλιόμετρα (Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας). Βρίσκεται στο κέντρο περίπου της Μακεδονίας και συνορεύει βόρεια με το Νομό Πέλλας, νοτιοανατολικά με το Νομό Πιερίας, ανατολικά με το Νομό Θεσσαλονίκης και νοτιοδυτικά με το Νομό Κοζάνης (Χάρτης 1). Χάρτης 1: Νομός Ημαθίας Πηγή: Δήμος Αλεξάνδρειας 80

97 Διοικητικά, σύμφωνα με το πρόγραμμα Καλλικράτης, ο νομός χωρίσθηκε σε 3 δήμους (ΦΕΚ 87Α'/2010): Δήμος Βέροιας με έδρα τη Βέροια και ιστορική έδρα τη Βεργίνα, αποτελούμενος από τους πρώην δήμους Βέροιας, Αποστόλου Παύλου, Δοβρά, Βεργίνας και Μακεδονίδος οι οποίοι και καταργούνται. Δήμος Αλεξάνδρειας με έδρα την Αλεξάνδρεια αποτελούμενος από τους πρώην δήμους Αλεξάνδρειας, Πλατέος, Μελίκης και Αντιγονιδών οι οποίοι και καταργούνται. Δήμος Νάουσας με έδρα τη Νάουσα αποτελούμενος από τους πρώην δήμους Νάουσας, Ανθεμίων και Ειρηνούπολης οι οποίοι και καταργούνται. Μορφολογικά, ο νομός διακρίνεται σε τρία τμήματα, ορεινό (49,85%), ημιορεινό (5,00%) και πεδινό (46,15%) (Χάρτης 2). Το πεδινό τμήμα του νομού, το οποίο προσδιορίζεται μέχρι το υψόμετρο των 200μ., είναι πυκνοκατοικημένο και σ αυτό αναπτύσσονται οι περισσότεροι οικισμοί. Στο τμήμα αυτό υπάρχουν διάσπαρτες οι περισσότερες βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες του νομού. Ως εύφορη περιοχή, με άφθονο υδάτινο πλούτο και αρδευτικό σύστημα ήδη από τη 10ετία του 1930, καλλιεργείται στο σύνολο της με δυναμικές καλλιέργειες. Το ημιορεινό τμήμα, το οποίο προσδιορίζεται από το υψόμετρο των 200 μ. μέχρι αυτό των 600 μ., καταλαμβάνει την μικρότερη έκταση και χαρακτηρίζεται από ήπιο ανάγλυφο. Στην περιοχή αυτή είναι συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο μέρος της κτηνοτροφίας του νομού και ανάλογα με τη χρήση της γης διακρίνεται κυρίως σε βοσκοτόπους και λιγότερο σε γεωργική γη και δάση. Τέλος, το ορεινό τμήμα καταλαμβάνεται από τμήματα δύο μεγάλων οροσειρών, του Βερμίου και των Πιερίων που διαχωρίζονται μεταξύ τους από τη ρηξιγενή κοιλάδα του Αλιάκμονα (Τόλιας 2005). 81

98 Χάρτης 2: Γεωμορφολογική διαμόρφωση Νομού Πηγή: Τόλιας, 2005 O πληθυσμός του νομού σύμφωνα με την απογραφή του 2001 ανέρχεται σε κατοίκους, με πυκνότητα πληθυσμού 84,4 κάτοικοι/τετρ.χιλ. Σύμφωνα με τα προσωρινά αποτελέσματα της απογραφής του 2011 ο πληθυσμός του νομού ανέρχεται σε κατοίκους με πυκνότητα πληθυσμού 82,73 κάτοικοι/τετρ.χιλ (ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2011). Όσον αφορά το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων το 36,5% είναι απόφοιτοι δημοτικού, ενώ αν σ αυτούς συνυπολογίσουμε όσους εγκατέλειψαν το δημοτικό και όσους δεν γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση, το ποσοστό αυξάνετε σημαντικά. Οι πτυχιούχοι όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης αποτελούν μόλις το 16,0% του συνόλου και συγκεντρώνονται κυρίως στην πόλη της Βέροιας (Τόλιας 2005). 82

99 5.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του νομού, σύμφωνα με την απογραφή του 2001 είναι άτομα, από τα οποία το 16,4% αφορά νέους κάτω των 25 ετών. 1 Η οικονομική βάση του νομού είναι αγροτική καθώς διαθέτει μεγάλες, εύφορες πεδινές εκτάσεις, υψηλής παραγωγικότητας και άφθονο υδάτινο δυναμικό. Χαρακτηρίζεται γεωργικός από άποψη κύριας απασχόλησης και πηγής εισοδήματος, με έμφαση στις εντατικές καλλιέργειες (φρούτα, τεύτλα, βαμβάκι, σπαράγγια, κηπευτικά κ.λπ.) και εντάσσεται στην πρώτη δεκάδα των ανεπτυγμένων νομών της χώρας, με κριτήριο το επίπεδο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Οι εκτάσεις που καλλιεργούνται σήμερα έχουν έκταση στρέμματα, δηλαδή το 41% του εδάφους, εκ των οποίων στρέμματα (80% περίπου της καλλιεργήσιμης γης) αρδεύονται, ενώ υπάρχουν γεωργικές εκμεταλλεύσεις στις οποίες απασχολείται το 35% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Η κυρίαρχη δυναμική καλλιέργεια είναι τα δενδρώδη και ειδικότερα η καλλιέργεια ροδάκινου, για την εξυπηρέτηση της εγχώριας αγοράς, αλλά και την εξαγωγή και τη μεταποίηση με ύπαρξη στην περιοχή πληθώρας μονάδων επεξεργασίας και τυποποίησης αγροτικών προϊόντων. Η βιομηχανική και εμπορική δραστηριότητα στο νομό είναι ιδιαίτερα έντονη και αποτελεί μία από τις σημαντικότερες πηγές εισοδήματος. Η δραστηριότητα αυτή χαρακτηρίζεται από την εξαγωγική της κατεύθυνση και για το λόγο αυτό ο νομός αποτελεί ένα από τα κυριότερα εξαγωγικά κέντρα της χώρας, ιδιαίτερα στον τομέα των νωπών φρούτων και των μεταποιημένων οπωροκηπευτικών αλλά και της κλωστοϋφαντουργίας. 1 Η συλλογή των στοιχείων που παρουσιάζονται στην ενότητα αυτή έγινε από τις επίσημες ιστοσελίδες της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Ν. Ημαθίας, της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας - Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας, του Δήμου Ηρωικής Πόλης Νάουσας, του Πολιτιστικού Κέντρου Σχολής Αριστοτέλους καθώς και από τη μελέτη του Ι. Τόλια (2005). 83

100 Γενικά η βιομηχανία και η βιοτεχνία έχουν ικανοποιητική παρουσία και σχετίζονται άμεσα με τις πρώτες ύλες και την παράδοση. Τέλος, η πλούσια προσφορά τουριστικών πόρων αποτελεί βασικό πλεονέκτημα για την ανάπτυξη του τουρισμού και αναμένεται να διαδραματίσει σημαντικό πόλο έλξης τουριστικών ροών. Ο τουρισμός βασίζεται κυρίως στους αρχαιολογικούς χώρους, τα χιονοδρομικά κέντρα και τα βυζαντινά μνημεία που είναι πολλά και διάσπαρτα στα διάφορα δημοτικά διαμερίσματα του νομού. 5.3 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Η Διοίκηση του Nομού Ημαθίας θεωρεί ότι η τουριστική ανάπτυξη είναι μια πρόκληση για το μέλλον και μπορεί να θέσει τις βάσεις για μια συνολική οικονομική, κοινωνική και αναπτυξιακή αλλαγή της περιοχής. 2 Στο πλαίσιο αυτό και μέσω των σχεδιασμών της η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση επιδιώκει να επιτύχει την ήπια τουριστική ανάπτυξη με τη δημιουργία ενός πόλου έλξης βασισμένου στην πολιτισμική και φυσική ταυτότητα της Ημαθίας, εμπλουτισμένου με τις σύγχρονες υποδομές που αναζητά ο ταξιδιώτης. Στην προσπάθεια αυτή εντάσσεται η δημιουργία έργων υποδομής στο χιονοδρομικό κέντρο Σελίου, το οποίο αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης επισκεπτών (οδικοί άξονες, πάρκινγκ, νέοι αναβατήρες κ.α.) αλλά και ενέργειες προώθησης και υποστήριξης δομών και δράσεων για την προσέλκυση επιπλέον επισκεπτών στο νομό (αποκριά, κρασί, πολιτισμός, αθλητισμός κ.α.) με στόχο την ανάδειξη της Ημαθίας σε τουριστικό προορισμό διακοπών και αναψυχής για όλη τη διάρκεια του έτους. 2 Η παρουσίαση των σχετικών με τον τουρισμό πληροφοριών βασίστηκε σε στοιχεία που αναζητήσαμε στις επίσημες ιστοσελίδες της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Ν. Ημαθίας, της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας - Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας, της Αναπτυξιακής Ημαθίας Α.Ε. και από τη μελέτη του Ι. Τόλια (2005). 84

101 Από τα στοιχεία της τουριστικής επιχείρησης του Δήμου Βέροιας, προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την τουριστική κίνηση της περιοχής (Γράφημα 5.1). Η χρονική περίοδος που καλύπτουν τα στοιχεία αφορά μόνο στο έτος 2003 και τους μήνες από Μάιο μέχρι Δεκέμβριο. Γράφημα 5.1: Κατανομή τουριστών ανά μήνα και δεκαήμερο Πηγή: Τόλιας, 2005 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο Πίνακας 5.1, ο οποίος δείχνει την κατανομή των τουριστών ανά είδος τουριστικής δραστηριότητας κάθε έναν από τους μήνες του 2003, για τον οποίο υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Πίνακας 5.1: Κατανομή τουριστών ανά είδος τουριστικής δραστηριότητας το έτος 2003 Πηγή: Τουριστική επιχείρηση Δ. Βέροιας, επεξεργασία Τόλιας (2005) 85

102 Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει ότι τους περισσότερους τουρίστες προσελκύουν οι αρχαιολογικοί χώροι της περιοχής αφού συγκεντρώνουν το 25% των επισκεπτών της περιοχής. Δεύτερη σε σειρά προτίμησης είναι η επίσκεψη σε παραδοσιακές γειτονιές που ενδιαφέρει το 22% των επισκεπτών. Ο θρησκευτικός τουρισμός συγκεντρώνει το 15% των τουριστών και παρόμοιο ποσοστό (12%) καταλαμβάνει ο ορεινός οικολογικός τουρισμός. Το συγκεκριμένο όμως είδος τουρισμού εμφανίζεται αυξημένο τους χειμερινούς μήνες για τους οποίους λείπουν αρκετά στοιχεία. Έτσι, ο ορεινός όπως και ο χειμερινός τουρισμός εμφανίζονται υποτιμημένοι σε σχέση με τις πραγματικές τους διαστάσεις. Ο αθλητικός τουρισμός συγκεντρώνεται τον Οκτώβρη, μαζί με το μεγαλύτερο τμήμα του εκπαιδευτικού τουρισμού, ενώ στην τελευταία θέση βρίσκεται ο οινοτουρισμός κυρίως λόγω των ελλείψεων στις ανάλογες υποδομές και ενδεχομένως της ανεπαρκούς προβολής του. Η τουριστική κίνηση υπάρχει σήμερα, κατά βάση με την έννοια της ημερήσιας εκδρομής, με επισκέπτες των χιονοδρομικών κέντρων, του Αγίου Νικολάου και των αρχαιολογικών χώρων της Βεργίνας, του αρχαίου Θεάτρου της Μίεζας και της Σχολής του Αριστοτέλη. Αυτό συμβαίνει γιατί, αφ ενός μεν δεν έχουν αξιοποιηθεί τουριστικά οι αρχαιολογικοί, φυσικοί και λοιποί τουριστικοί χώροι και αφετέρου η υπάρχουσα υποδομή (κυρίως ξενοδοχεία με σύνολο κλινών μόλις 657) δεν προσφέρει δυνατότητες για την προσέλκυση οργανωμένων τουριστικών πακέτων. Επίσης, παρατηρείται αδυναμία προσέγγισης νέων, εναλλακτικών τύπων τουρισμού και ελλιπής ανάδειξη, προβολή και αξιοποίηση του παραδοσιακού, ξεχωριστού χαρακτήρα της περιοχής. 5.4 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Οι πλούσιοι πολιτιστικοί πόροι του νομού, υλικοί και άυλοι, καλύπτουν όλες τις ιστορικές περιόδους από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τη νεώτερη ιστορία. Πέραν των αρχαιολογικών χώρων ιδιαίτερης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας, σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το πολεοδομικό συγκρότημα της Βέροιας με εκτεταμένα ρωμαϊκά 86

103 υπολείμματα, πλήθος βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών και διατηρητέες παραδοσιακές γειτονιές, ενώ δεν θα πρέπει να παραληφθεί η Νάουσα με την πλούσια βιομηχανική κληρονομιά των νεώτερων χρόνων αλλά και την πληθώρα μύθων και παραδόσεων ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ Οι αρχαιολογικοί χώροι χρονολογικά ξεκινούν από την 3η χιλιετία π.χ. με τα φρούρια και τα νεκροταφεία στην περιοχή ανατολικά των Πιερίων, συνεχίζονται στην εποχή των αρχαίων Μακεδόνων με πολύ σημαντικά ευρήματα όπως τα βασιλικά ανάκτορα και οι τάφοι των αρχαίων Μακεδόνων βασιλέων στην Βεργίνα, οι τάφοι της Κρίσεως, Λύσωνος και Καλλικλέους, Ανθεμίων και του Kinch στα Λευκάδια αλλά και η σχολή του Αριστοτέλη στην Μίεζα, όπου ο αρχαίος φιλόσοφος δίδαξε τον Μέγα Αλέξανδρο. Στον ίδιο χώρο ανασκάφηκε και το αρχαίο θέατρο που είναι ένα πραγματικό στολίδι και απόδειξη της άνθησης του πολιτισμού της εποχής. Έλληνες και ξένοι ιστορικοί κατατάσσουν τα ευρήματα του Νομού Ημαθίας στην κορυφή της λίστας των σημαντικότερων ευρημάτων της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας πλάι στον Παρθενώνα και τα ευρήματα του Μυκηναϊκού και Μηνωϊκού κόσμου. Παρακάτω ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιους από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους του νομού. 3 Η περιγραφή των πολιτιστικών στοιχείων και του φυσικού πλούτου του νομού βασίζεται σε στοιχεία που αντλήσαμε από τις επίσημες ιστοσελίδες του δικτυακού κόμβου του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού «Οδυσσέας», της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας - Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας, της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Ν. Ημαθίας, του Δήμου Βέροιας, του Δήμου Βεργίνας, του Δήμου Νάουσας, του Εθνικού Μουσείου Εκπαίδευσης Βέροιας, της Ιεράς Μητρόπολης Βέροιας Ναούσης και Καμπανίας, του Λυκείου των Ελληνίδων Νάουσας, του συλλόγου Φίλων του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας και από την δικτυακή πύλη e-naoussa.gr, τη μελέτη του Ι. Τόλια (2005) καθώς και από τις συνεντεύξεις με τους εκπροσώπους των μουσείων του νομού. 87

104 Αρχαιολογικός Χώρος Βεργίνας Στην περιοχή αυτή υπήρξε η παλιά πρωτεύουσα του αρχαίου Μακεδονικού κράτους οι Αιγές, ενώ εδώ μπορούμε να βρούμε τα Ανάκτορα, το Αρχαίο Θέατρο και τους Βασιλικούς Τάφους. Το 1977 η σκαπάνη του Μανόλη Ανδρόνικου έφερε στο φως τους βασιλικούς τάφους της Μεγάλης Τούμπας, ανάμεσα στους οποίους σημαντικότερος είναι εκείνος του Φιλίππου Β ( π.χ.), μία ανακάλυψη που θεωρήθηκε ως ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά γεγονότα του αιώνα μας. Μακεδονικοί Τάφοι Στην περιοχή βρίσκονται τρεις σημαντικοί Μακεδονικοί Τάφοι, της Κρίσεως, των Ανθεμίων και του Λύσωνος και Καλλικλέους. Ο Μακεδονικός τάφος της Κρίσεως βρίσκεται στον Κοπανό, χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα π.χ. και είναι κλειστός στο κοινό διότι επιτελείται προσπάθεια αναστήλωσης του. Ο τάφος των Ανθεμίων βρίσκεται επίσης στην περιοχή του Κοπανού, χρονολογείται στον 3ο αιώνα π.χ. και είναι επισκέψιμος για το ευρύ κοινό. Τέλος, ο Μακεδονικός τάφος του Λύσωνος Καλλικλέους βρίσκεται στα Λευκάδια και χρονολογείται γύρω στο 200 π.χ. Το μνημείο παραμένει κλειστό για το ευρύ κοινό, ενώ επιτρέπεται η είσοδος μόνο στους αρχαιολόγους και τους φοιτητές. Σχολή του Αριστοτέλη και Αρχαία Μίεζα Κοντά στη Νάουσα, στη θέση "Ισβόρια" βρίσκεται η αρχαία Μακεδονική πόλη Μίεζα, που το ιερό Νυμφαίο της έμεινε στην ιστορία γιατί εκεί δίδαξε ο φιλόσοφος Αριστοτέλης τον νεαρό Αλέξανδρο λίγο μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.χ. Εκεί σώζονται το σπήλαιο, τα ερείπια των στοών και οι περίπατοι του βασιλικού σχολείου. Αν και οι ανασκαφές δεν έχουν ολοκληρωθεί, ο αρχαιολογικός χώρος είναι επισκέψιμος από το κοινό. Επιπρόσθετα, στο χώρο που περιβάλλει το αρχαιολογικό αυτό μνημείο στεγάζεται το Πολιτιστικό Κέντρο της Σχολής Αριστοτέλους (Εικόνα 1), το οποίο ανήκει στο Δήμο Νάουσας και είναι δωρεά της οικογένειας του Χρήστου Λαναρά. Στις εγκαταστάσεις του Πολιτιστικού Κέντρου λειτουργούν: 88

105 εκθεσιακός χώρος αίθουσα συνεδρίων και προβολής χώρος υποδοχής-εξυπηρέτησης επισκεπτών αναψυκτήριο-εστιατόριο χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων και λεωφορείων Εικόνα 1: Σχολή του Αριστοτέλη Πηγή: Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας Το θέατρο της Μίεζας Το θέατρο αποκαλύφθηκε τυχαία το 1992 σε μία φυσική πλαγιά και πιθανότατα ανήκει στη Μακεδονική πόλη Μίεζα, ενώ χρονολογείται στα όψιμα ελληνιστικά χρόνια. Από το 1993 άρχισε ανασκαφική έρευνα, η οποία δεν ολοκληρώθηκε ακόμη παρόλα αυτά ο χώρος είναι επισκέψιμος οποιαδήποτε ώρα της ημέρας. Νεολιθικός οικισμός της Ν. Νικομήδειας Νεολιθικοί οικισμοί έχουν βρεθεί σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, ο παλαιότερος όμως από όλους και μάλιστα γεωργικός, σε ευρωπαϊκό έδαφος, εξακριβώθηκε έξω από τη Βέροια, στη Νέα Νικομήδεια Ημαθίας και χρονολογείται στην 7 η χιλιετία π.χ. 89

106 5.4.2 ΜΟΥΣΕΙΑ Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Το Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας στεγάζεται σε ένα μικρό κτήριο της δεκαετίας του 1960 στο κέντρο της Βέροιας και περιλαμβάνει 3 αίθουσες εκθεμάτων. Στην πρώτη εκτίθενται ευρήματα από ταφικά σύνολα των ελληνιστικών χρόνων (αγγεία, όπλα, κοσμήματα) και μια μακέτα θαλαμωτού τάφου της Βέροιας. Η δεύτερη αίθουσα περιλαμβάνει γλυπτά, επιγραφές, αγγεία και ειδώλια των ελληνιστικών χρόνων, ενώ η τρίτη γλυπτά έργα, πορτραίτα, ειδώλια και κοσμήματα της ρωμαϊκής περιόδου. O μεγαλύτερος πλησιέστερος κόμβος στο μουσείο είναι η πόλη της Θεσσαλονίκης από την οποία απέχει 72,5 km. Διοικητικά υπάγεται στη ΙΖ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και έχει εισιτήριο 2 ευρώ για ενήλικες και 1 ευρώ για ειδικές κατηγορίες επισκεπτών. Κατά τη χειμερινή περίοδο (από 1η Νοεμβρίου έως 31 Μαρτίου) το Μουσείο είναι ανοιχτό από τις 08:30 έως τις 15:00 κάθε ημέρα εκτός από Δευτέρα και Σαββατοκύριακο, ενώ κατά τους θερινούς μήνες λειτουργεί τις ίδιες ώρες, όλη την εβδομάδα εκτός Δευτέρας. Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Το Βυζαντινό Μουσείο της Βέροιας στεγάζεται στον Μύλο του Μάρκου, ένα πρόσφατα ανακαινισμένο βιομηχανικό κτίριο των αρχών του αιώνα το οποίο βρίσκεται στη γειτονιά της διατηρητέας συνοικίας της Κυριώτισσας, 71,5 km από τη Θεσσαλονίκη. Αποτελείται από τρεις ορόφους, συνολικού εμβαδού 720 τ.μ., καθένας από τους οποίους φιλοξενεί μια εννοιολογικά αυτοτελή ενότητα της μόνιμης έκθεσης, με υλικό που περιλαμβάνει μέρος της πλούσιας συλλογής φορητών εικόνων, τοιχογραφίες από ναούς και κοσμικά κτίρια, ψηφιδωτά δάπεδα, χειρόγραφα και παλαίτυπα, έργα αγγειοπλαστικής και μικροτεχνίας, νομίσματα και ξυλόγλυπτα, ταφικά ευρήματα, αρχιτεκτονικά γλυπτά και μαρμάρινες επιγραφές. Διοικητικά το μουσείο ανήκει στην 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και έχει αντίτιμο εισιτηρίου 2 ευρώ για ενήλικες και 1 ευρώ για ειδικές 90

107 κατηγορίες επισκεπτών. Όσον αφορά τις ώρες λειτουργίας του από την αρχή του έτους το μουσείο είναι ανοιχτό μόνο Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή 08:30 έως 15:00, ενώ τις υπόλοιπες ημέρες λειτουργεί κατόπιν συνεννοήσεως. Λαογραφικό Μουσείο Βέροιας Το μουσείο στεγάζεται στο αρχοντικό Σαράφογλου το οποίο βρίσκεται σε μια τυπική οικοδομική νησίδα που εκτείνεται γύρω από τη μεταβυζαντινή εκκλησίας της Παναγίας Βαλτεσσινής στην πόλη της Βέροιας. Διοικητικά υπάγεται στην Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας. Σύμφωνα με πληροφορίες της επίσημης ιστοσελίδας του Δήμου Βέροιας την τρέχουσα περίοδο το μουσείο είναι κλειστό καθώς βρίσκεται σε φάση κατασκευής. Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας Το Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης στεγάζεται στο χώρο του Πανεπιστημίου στην Αγία Βαρβάρα Βέροιας, 70,6 km από την πόλη της Θεσσαλονίκης. Αποτελείται από 5 αίθουσες στις οποίες παρουσιάζεται ότι χρησιμοποιήθηκε στην πορεία του χρόνου από το ελληνικό σχολείο, από το αρχαίο αγγείο που εξεικονίζει το μαθητή και τον δασκαλιστή την ώρα της διδασκαλίας ως τη σημερινή τάξη με τους κάθε είδους πίνακές και τα θρανία της. Όσον αφορά τη διοικητική του μορφή παλαιότερα ήταν Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου πλέον όμως, όπως ορίζει το Πρόγραμμα "Καλλικράτης", έχει συγχωνευτεί με την Κοινωφελή Επιχείρηση Πολλαπλής Ανάπτυξης Δήμου Βέροιας (ΚΕΠΑ). Το μουσείο έχει ελεύθερη είσοδο και λειτουργεί μόνο κατόπιν συνεννοήσεως. Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεώτερης Ιστορίας & Τέχνης Το Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεώτερης Ιστορίας & Τέχνης στεγάζεται στο πατρικό σπίτι της οικογένειας Βλαχογιάννη, ένα διώροφο νεοκλασικό κτήριο στο κέντρο της Βέροιας. Διαθέτει πέντε αίθουσες με εκθέματα που αφορούν στην ιστορία του Μακεδονικού αγώνα και στην προβολή της βυζαντινής τέχνης και αυτής των νεότερων χρόνων. Διοικητικά ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Βεροίας Ναούσης και Καμπανίας και έχει ελεύθερη είσοδο με ώρες 91

108 λειτουργίας 11:30 έως 12:30 κάθε Σάββατο και Κυριακή, ενώ καθημερινά λειτουργεί κατόπιν συνεννοήσεως. Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών, Βεργίνας Το Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών βρίσκεται στη Βεργίνα (Εικόνα 2), σε απόσταση 78,4 km από τη Θεσσαλονίκη και 13,9 km από τη Βέροια. Είναι ίσως το σημαντικότερο αρχαιολογικό μουσείο της βόρειας Ελλάδας και το μοναδικό που φιλοξενεί τα ευρήματα στο χώρο που ανακαλύφθηκαν. Στο συγκεκριμένο Μουσείο στεγάζεται η μόνιμη έκθεση των Θησαυρών των Βασιλικών Τάφων των Αιγών, καθώς το 1993 για την προστασία τους κατασκευάστηκε υπόγειο κτίριο με τέσσερις εξαγωνικές αίθουσες με τις οποίες επικοινωνούν δύο επιπλέον μακρόστενες που στεγάζουν τους δύο βασιλικούς τάφους. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε ότι καλύτερο διαθέτει η σύγχρονη διεθνής τεχνολογία στον τομέα της μουσειογραφίας, ώστε να εξασφαλιστούν οι καλύτερες δυνατές συνθήκες προστασίας και διαρκούς συντήρησης για τα ευρήματα. Εικόνα 2: Εξωτερική όψη του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών, Βεργίνας Πηγή: «Οδυσσεύς» Κάποια από τα σημαντικότερα εκθέματα του είναι η χρυσή λάρνακα του Φιλίππου Β, το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς του Φιλίππου Β, η τεφροδόχος του Αλεξάνδρου Δ', το κράνος, το ξίφος, η χρυσελεφάντινη ασπίδα και ο θώρακας από τη χρυσοποίκιλτη πανοπλία του 92

109 Φιλίππου Β, οι χρυσελεφάντινες κλίνες, ασημένια αγγεία συμποσίου από τον τάφο του Φιλίππου Β και του Αλέξανδρου Δ', κ.α. Διοικητικά το μουσείο υπάγεται στη ΙΖ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Το εισιτήριο εισόδου είναι ενιαίο, κοστίζει 8 ευρώ για ενήλικες και 4 ευρώ για ειδικές κατηγορίες επισκεπτών και ισχύει για τις Αιγές και για το Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών. Όσον αφορά το ωράριο λειτουργίας του, τους χειμερινούς μήνες (από 1 η Νοεμβρίου έως 31 Μαρτίου) είναι ανοιχτό κάθε ημέρα από τις 08:30 έως τις 15:00, ενώ τους θερινούς μήνες λειτουργεί από Τρίτη έως Κυριακή 08:00-20:00 και τη Δευτέρα 13:30-20:00. Μουσείο Οίνου και Αμπέλου Νάουσας Το Μουσείο Οίνου και Αμπέλου στεγάζεται στο ισόγειο του παραδοσιακού κτιρίου Ιωάννη Μπουτάρη, το πρώτο οργανωμένο οινοποιείο της Νάουσας 1908, και απέχει 91,7 km από τη Θεσσαλονίκη. Διαθέτει μια ενιαία αίθουσα και τα εκθέματα του είναι όλα παλαιά αντικείμενα αμπελοκαλλιέργειας και οινοπαραγωγής από την περιοχή της Νάουσας καθώς και παλαιά γεωργικά εργαλεία, ενώ η έκθεση ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των σύγχρονων οργανωμένων οινοποιείων της περιοχής. Πριν την εφαρμογή του Προγράμματος "Καλλικράτης" το Μουσείο ήταν Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου ενώ με την ισχύουσα νομοθεσία υπάγεται πλέον διοικητικά στον Δημοτικό Πολιτιστικό Οργανισμό Νάουσας, ο οποίος αποτελεί Κοινωφελή Επιχείρηση Πολιτισμού, Αθλητισμού και Περιβάλλοντος (ΚΕΠΑΠ). Το μουσείο αυτή την περίοδο δε διαθέτει προσωπικό αλλά εξυπηρετείται από τους υπαλλήλους του Δημοτικού Πολιτιστικού Οργανισμού, ο οποίος στεγάζεται στο ίδιο κτήριο, και είναι ανοιχτό στο κοινό μόνο τις εργάσιμες ημέρες από τις 09:00 έως τις 14:30, με ελεύθερη είσοδο. Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας Το 1967 το μουσείο παραχωρήθηκε στο Λύκειο Ελληνίδων Νάουσας και το 1999 στεγάστηκε σε ένα από τα παλαιότερα κτίσματα της πόλης του Αγοράστηκε από το Δήμο το 1989 και αποκαταστάθηκε οικοδομικά το 1996, ενώ διαμορφώθηκε για να δεχθεί τη 93

110 συλλογή του το Αποτελείται από το ισόγειο και δύο ορόφους με εκθέματα στα οποία περιλαμβάνονται ο παραδοσιακός αργαλειός και όλα τα «ύπεργα» της Ναουσαίικης οικοτεχνίας, αντικείμενα της καθημερινής ζωής των Ναουσαίων τους περασμένους αιώνες, κεντήματα του 19 ου αιώνα, γυναικείες και ανδρικές ενδυμασίες, αντικείμενα οικοσκευής αλλά και σειρά όπλων από τον 18 ο αιώνα έως και τον Α παγκόσμιο πόλεμο. Όσον αφορά τη διοικητική του μορφή, πρόκειται ακριβώς για την ίδια περίπτωση με εκείνη του Μουσείου Οίνου και Αμπέλου. Εξυπηρετείται και αυτό από τους υπαλλήλους του Δημοτικού Πολιτιστικού Οργανισμού Νάουσας και λειτουργεί μόνο κατόπιν συνεννοήσεως και με ελεύθερη είσοδο. Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου Βλάχων Νάουσας Το μουσείο στεγάζεται σε ένα κτίριο Μακεδονικής αρχιτεκτονικής στην πόλη της Νάουσας. Αποτελείται από τέσσερις αίθουσες και μέσα από τα εκθέματα του παρουσιάζεται η καθημερινή ζωή των Βλάχων. Συγκεκριμένα, στις δύο από τις τέσσερις αίθουσες του μουσείου εκτίθενται διάφορα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν στην υφαντουργία και την παρασκευή τυριού, ενώ στις άλλες δύο αναπαρίστανται παραδοσιακά σπίτια των Βλάχων της Μακεδονίας. Διοικητικά το μουσείο ανήκει στο Σύλλογο Βλάχων Νάουσας, έχει ελεύθερη είσοδο και λειτουργεί μόνο κατόπιν συνεννοήσεως. Ιστορικό Μουσείο Νησιού Το Ιστορικό Μουσείο Νησιού βρίσκεται στο Νησί Αλεξάνδρειας, 60,1 km από τη Θεσσαλονίκη και στεγάζεται σε κτήριο που παραχωρήθηκε στον ιδρυτή του από το Δήμο Αλεξάνδρειας. Συνολικά περιλαμβάνει τρεις αίθουσες στις οποίες προβάλλεται ιστορικό, λαογραφικό και φωτογραφικό υλικό που απεικονίζει σκηνές καθημερινού βίου μέσα στο σπίτι και έξω από αυτό στο χωριό και στον κάμπο. Όσον αφορά τη διοικητική μορφή του είναι ιδιωτικό μουσείο με ιδρυτή τον κύριο Στέφανο Καραγιάννη. Έχει ελεύθερη είσοδο και είναι ανοιχτό για το κοινό Σάββατο και Κυριακή 17:00 με 20:00 και τις υπόλοιπες ημέρες κατόπιν συνεννοήσεως. 94

111 Εθνογραφικό Μουσείο Μελίκης Το συγκεκριμένο μουσείο εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο του 2011 στη Μελίκη Ημαθίας. Πρόκειται για το αρχείο - συλλογή του Γιώργη Μελίκη, ένα πολυχώρο, ιδιοκτησίας του ιδίου, περίπου τμ. με 8 αίθουσες, ο οποίος απέχει εξήντα χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη και οκτώ από τη Βεργίνα. Ο χώρος αυτός εκθέτει καταπιστεύματα, δημιουργίες και έργα υλικά και άυλα του παραδοσιακού και σύγχρονου πολιτισμού μας και περιλαμβάνει τα εξής επιμέρους αρχεία: ηχητικό αρχείο, τηλεοπτικό αρχείο, φωτογραφικό αρχείο, δανειστική βιβλιοθήκη, εικαστικό αρχείο (υπό τη μορφή γκαλερί παρουσιάζονται εναλλακτικά εκθέσεις με έργα ζωγραφικής, γλυπτικής κ.α.), αρχαιολογική συλλογή, ρούχα, κοσμήματα, φορεσιές καθώς και μόνιμη έκθεση με τα μέσα, τα αντικείμενα, τα ρούχα, τα σύμβολα, τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες και τα τελετουργικά εκείνα στοιχεία που αναφέρονται στα μοναδικά έθιμα και τις λαογραφικές - παραδόσεις δράσεις της Μελίκης. Όσον αφορά το ωράριο λειτουργίας του είναι ανοιχτό στο κοινό μόνο κατόπιν συνεννοήσεως και έχει ελεύθερη είσοδο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ Στα θρησκευτικά μνημεία περιλαμβάνονται ο Μητροπολιτικός Ναός της Βέροιας αλλά και οι 48 βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί, με σπάνιες τοιχογραφίες του 12ου και 18ου αιώνα. Η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου, το Βήμα του Αποστόλου Παύλου, η Παναγία Σουμελά (Εικόνα 3) και τα παρεκκλήσια στις καταπράσινες παρυφές του Βερμίου, ο Ιερός Ναός Τιμίου Προδρόμου, ο Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας, η Αγία Τριάδα, η έξω Υπαπαντή κλπ συνθέτουν μια μοναδική, μοναστηριακού περιεχομένου διαδρομή. Επίσης, στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται ο βυζαντινός ναός Αγίων Αναργύρων στο Νησί της Αλεξάνδρειας, ο ναός Αγίου Δημητρίου στα Παλατίτσια, η Ιερά Μονή της Παναγίας Δοβρά, η Μονή Αγίας Κυριακής στο Λουτρό Αλεξάνδρειας, η Μονή Αγίου Αθανασίου Σφηνίτσης στην Αγκαθιά και πολλά άλλα αξιοθαύμαστα θρησκευτικά μνημεία. 95

112 Εικόνα 3: Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά Πηγή: Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ Τα Ημαθιώτικα αποτελούν την κορυφαία πολιτιστική εκδήλωση του Νομού Ημαθίας και αυτό γιατί γιορτάζουν συγχρόνως όλοι οι δήμοι προβάλλοντας ο καθένας την πολιτιστική του κληρονομιά. Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις στη Νάουσα (Εικόνα 4) προσελκύουνε επίσης πολλούς τουρίστες, ενώ κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων ξεχωριστή χροιά προσδίδει η αναβίωση του εθίμου "Γιανίτσαροι και Μπούλες". Κατά την αναβίωση του εθίμου τα μπουλούκια παίρνουν άδεια από τον Δήμαρχο και ακολουθούν μια συγκεκριμένη διαδρομή στην πόλη ενώ παράλληλα διεξάγονται χορευτικές εκδηλώσεις από τους λαογραφικούς συλλόγους της περιοχής. Η εκδήλωση κλείνει με γλέντι υπό τον ήχο παραδοσιακών οργάνων με άφθονο κρασί και ψητά, που κρατάει μέχρι το πρωί. 96

113 Εικόνα 4: Αποκριά στη Νάουσα Πηγή: Δήμος Νάουσας Τα «Αναστενάρια» είναι ένα ακόμη έθιμο με ξεχωριστή ομορφιά και αναβιώνει στη Μελίκη στις 21 Μαΐου, γιορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Πρόκειται για ένα έθιμο στο οποίο οι Αναστενάρηδες περπατούν σε αναμμένα κάρβουνα και αψηφώντας τον πόνο επιτυγχάνουν πνευματική κάθαρση. Σημαντική είναι η παρουσία του Δήμου Μελίκης κατά την περίοδο της αποκριάς, με την παρέλαση των αρμάτων και την αναβίωση εθίμων αλλά και πληθώρα χορευτικών εκδηλώσεων. Άλλο ένα έθιμο που αναβιώνει στο νομό, αυτή τη φορά στην Αλεξάνδρεια την περίοδο των Χριστουγέννων, είναι το λεγόμενο δρώμενο Ρουγκάτσια. Στο συγκεκριμένο δρώμενο πολυμελείς ομάδες φουστανελοφόρων νέων, κρατώντας γυμνά σπαθιά και υπό τους ήχους του ζουρνά και του νταουλιού, χορεύουν στους δρόμους της πόλης για να μαζέψουν χρήματα από τους κατοίκους με στόχο την οικονομική ενίσχυση της δραστηριότητας των πολιτιστικών συλλόγων. Τέλος, το διεθνές Φορκλορικό Φεστιβάλ Ciof-Πυρσου το οποίο διαρκεί μια εβδομάδα, διοργανώνεται στη Νάουσα το δεύτερο δεκαήμερο του Ιουνίου και σ' αυτό συμμετέχουν συγκροτήματα από όλο τον κόσμο, με στόχο να επιτευχθεί γνωριμία μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών και λαών. 97

114 5.5 ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ Τα δάση του νομού είναι από τα λίγα εναπομείναντα στη χώρα και σε αυτά υπάρχουν δυνατότητες για διακριτικές παρεμβάσεις τουριστικής υποδομής. Ήδη τα Πιέρια χαρακτηρίσθηκαν «Χώρος Ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους» και μεγάλο τμήμα του Βερμίου θεσμοθετήθηκε από το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης «Φύση 2000» ως προστατευόμενη περιοχή. Ο νομός έχει προσπέλαση στη θάλασσα μόνο σε μια στενή λωρίδα της περιοχής Κλειδίου (όπου βρίσκεται και ο χαρακτηρισμένος από την συνθήκη Ραμσάρ βιότοπος του Δέλτα του Αλιάκμονα) η οποία όμως δεν προσφέρεται για αλιεία ή για δημιουργία θέρετρων αναψυχής. Όμοια και τα ποτάμια του νομού δεν προσφέρονται για συστηματική αλιεία, εμπλουτίζονται όμως κάθε χρόνο με γόνους ψαριών για την ερασιτεχνική αλιεία. Σε υψόμετρο μ. του Βερμίου βρίσκεται το Χιονοδρομικό Κέντρο Σελίου το μεγαλύτερο της χώρας. Βρίσκεται εκεί από το 1934 οπότε και διοργανώθηκαν οι πρώτοι πανελλήνιοι αγώνες. Πέραν του Εθνικού Χιονοδρομικού Κέντρου Σελίου στην περιοχή υπάρχει και το ιδιωτικό χιονοδρομικό κέντρο Χρυσό Ελάφι, ενώ σε απόσταση 18 χλμ. από τη Νάουσα βρίσκεται το Χιονοδρομικό Κέντρο 3-5 Πηγάδια (Εικόνα 5). Η ύπαρξη σημαντικών υδάτινων πόρων που συντελούν στην οργιώδη βλάστηση, το υψόμετρο και οι κλιματολογικές συνθήκες, το καθιστούν ένα από τα καλύτερα χιονοδρομικά κέντρα της χώρας. 98

115 Εικόνα 5: Χιονοδρομικό κέντρο 3-5 Πηγάδια Πηγή: Δήμος Νάουσας Ο Άγιος Νικόλαος Νάουσας είναι ένα τεράστιο άλσος που το διασχίζει ο ποταμός Αράπιτσα με πάρκα, πράσινο, χώρο για περίπατο, άθληση και ξεκούραση το οποίο αποτελεί Πανελλήνιο Τουριστικό Κέντρο Αναψυχής και Διημέρευσης μόλις 4 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της ηρωικής πόλης των Ναουσαίων (Εικόνα 6). Αυτόν τον πανέμορφο τόπο χρηματοδότησε η Ευρωπαϊκή Ένωση στα πλαίσια του προγράμματος LIFE και αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας υπήρξε το Ειδικό Ευρωπαϊκό Βραβείο, σημαντική διάκριση στα πλαίσια του θεσμού των Ευρωπαϊκών Βραβείων αστικού και περιφερειακού σχεδιασμού Εικόνα 6: Το άλσος του Αγίου Νικολάου Πηγή: Δήμος Νάουσας 99

116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΠΡΟΣΩΠΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας σχετικά με το προφίλ των εκπροσώπων των μουσείων, όπως φαίνεται και στο Γράφημα 6.1 σε σύνολο 7 ερωτώμενων οι άνδρες είναι πολύ περισσότεροι από τις γυναίκες καθώς καταλαμβάνουν ένα ποσοστό της τάξης του 85,71%, ενώ για τις γυναίκες το αντίστοιχο ποσοστό διαμορφώνεται στο 14,29% που σημαίνει μια μόνο γυναίκα. Αναφορικά με τις ηλικίες, τα ποσοστά μοιράζονται μεταξύ των ηλικιακών ομάδων 36 έως 50 και 51 έως 65 ετών με αντίστοιχα ποσοστά 42,86% (Γράφημα 6.2). Γράφημα 6.1: Φύλο Φύλο Γυναίκα 14,29% Άνδρας 85,71% Άνδρας Γυναίκα 100

117 Γράφημα 6.2: Ηλικία Ηλικία 14,29% 42,86% ,86% Αν και στο σύνολο τους οι ερωτώμενοι κατέχουν θέσεις ευθύνης π.χ. πρόεδρος και πρώην αντιπρόεδρος μουσείου, ιδρυτής, υπεύθυνος σχεδιασμού - οργάνωσης και πραγματοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων, υπεύθυνος λειτουργίας μουσείου και τέλος υποδιευθυντής δημοτικού πολιτιστικού οργανισμού κοινωφελούς δημοτικής επιχείρησης, οι περισσότεροι (57,14%) είναι απόφοιτοι μόνο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Γράφημα 6.3). Γράφημα 6.3: Εκπαίδευση Εκπαίδευση Πρωτοβάθμια Διδακτορικό 0,00% 14,29% Μεταπτυχιακό 14,29% Τριτοβάθμια 14,29% Δευτεροβάθμια 57,14% Πρωτοβάθμια Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια Μεταπτυχιακό Διδακτορικό 101

118 6.1.2 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Στον Πίνακα 6.1 παρουσιάζονται αναλυτικά τα μουσεία που πήραν μέρος στην έρευνα. Εκτός αυτών των μουσείων, στην έρευνα συμμετείχε και το Εθνογραφικό Μουσείο Μελίκης αλλά δεν συμπεριλήφθηκε στη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων, καθώς λόγω της πρόσφατης έναρξης λειτουργίας του ενδεχομένως να προκαλούσε την αλλοίωση των αποτελεσμάτων. Πίνακας 6.1: Μουσεία που συμμετείχαν στην έρευνα Μουσεία Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας Βυζαντινό Μουσείου Βέροιας Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεώτερης Ιστορίας & Τέχνης Μουσείο Οίνου και Αμπέλου Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου Βλάχων Νάουσας Ιστορικό Μουσείο Νησιού Όσον αφορά τη νομική μορφή των μουσείων, μέσα από τις απαντήσεις των ερωτώμενων διακρίνονται τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες. Μουσεία ιδιωτικά, μουσεία δημόσια που υπάγονται στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, μουσεία που ανήκουν στην Ιερά Μητρόπολη Βέροιας Ναούσης & Καμπανίας και τέλος μουσεία που διοικητικά εντάσσονται σε Κοινωφελείς Δημοτικές Επιχειρήσεις. Όπως παρατηρούμε στο Γράφημα 6.4 το μεγαλύτερο ποσοστό των μουσείων του νομού (42,86%) έχει συγχωνευθεί με τις Κοινωφελείς Επιχειρήσεις των Δήμων, ενώ αμέσως μετά στην κατάταξη ακολουθούν τα ιδιωτικά μουσεία με ποσοστό 28,57%. 102

119 Γράφημα 6.4: Νομική μορφή Νομική μορφή 14,29% 28,57% Ιδιωτικό Μουσείο Δημόσιο Μουσείο 42,86% 14,29% Κοινωφελής Δημοτική Επιχείρηση Ιερά Μητρόπολη Βέροιας Ναούσης & Καμπανίας Η πλειοψηφία των μουσείων με ποσοστό 71,43% απασχολεί από ένα έως δύο άτομα προσωπικό, γεγονός που επιβεβαιώνει τα αποτελέσματα προηγούμενων σχετικών ερευνών σύμφωνα με τα οποία υπάρχουν σημαντικές ελλείψεις των ελληνικών μουσείων σε ανθρώπινο δυναμικό (Γράφημα 6.5). Κατόπιν ορίσαμε τρείς διαφορετικές μορφές απασχόλησης και κατατάξαμε τους εργαζόμενους σε μόνιμο προσωπικό, εποχιακό προσωπικό και εθελοντές προκειμένου να δούμε την αναλογία μεταξύ τους. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα τα μουσεία απασχολούν κυρίως μόνιμο προσωπικό σε ποσοστό 50%. Το αμέσως μεγαλύτερο ποσοστό (31,25%) αντιστοιχεί στους εθελοντές, ενώ το εποχιακό προσωπικό καταλαμβάνει ποσοστό της τάξης του 18,75% (Γράφημα 6.6). 103

120 Γράφημα 6.5: Αριθμός απασχολούμενων Αριθμός απασχολούμενων 14,29% 14,29% 71,43% 1 έως 2 3 έως 4 5 έως 6 Γράφημα 6.6: Μορφές απασχόλησης Μορφές απασχόλησης 31,25% 50,00% 18,75% Μόνιμο προσωπικό Εποχιακό προσωπικό Εθελοντές 104

121 Στον Πίνακα 6.2 παρουσιάζεται το επίπεδο εκπαίδευσης αλλά και το είδος απασχόλησης ανά κατηγορία απασχόλησης. Όπως παρατηρούμε το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνουν τα άτομα με πτυχίο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και αντίστοιχο ποσοστό 62,50% για το μόνιμο προσωπικό, 66,67% για το εποχιακό προσωπικό και 80% για τους εθελοντές. Αναφορικά με το είδος απασχόλησης η πλειοψηφία των απασχολούμενων με ποσοστό 62,50% ανήκει στην κατηγορία του βοηθητικού προσωπικού (Γράφημα 6.7). Πίνακας 6.2: Επίπεδο εκπαίδευσης και είδος απασχόλησης ανά κατηγορία απασχόλησης Μόνιμο προσωπικό Εκπαίδευση Ποσοστό % Είδος απασχόλησης Ποσοστό % Α' βάθμια 0,00% Διοικητικό προσωπικό 37,50% Β' βάθμια 62,50% Βοηθητικό προσωπικό 50,00% Γ' βάθμια 37,50% Άλλο προσωπικό 12,50% Σύνολο 100,00% Σύνολο 100% Εποχιακό προσωπικό Εκπαίδευση Ποσοστό % Είδος απασχόλησης Ποσοστό % Α' βάθμια 0,00% Διοικητικό προσωπικό 33,33% Β' βάθμια 66,67% Βοηθητικό προσωπικό 66,67% Γ' βάθμια 33,33% Άλλο προσωπικό 0,00% Σύνολο 100% Σύνολο 100% Εθελοντές Εκπαίδευση Ποσοστό % Είδος απασχόλησης Ποσοστό % Α' βάθμια 0,00% Διοικητικό προσωπικό 20,00% Β' βάθμια 80,00% Βοηθητικό προσωπικό 80,00% Γ' Βάθμια 20,00% Άλλο προσωπικό 0,00% Σύνολο 100% Σύνολο 100% 105

122 Γράφημα 6.7: Είδος απασχόλησης Είδος απασχόλησης Βοηθητικό προσωπικό 62,50% Άλλο προσωπικό 6,25% Δοικητικό προσωπικό 31,25% Δοικητικό προσωπικό Βοηθητικό προσωπικό Άλλο προσωπικό Από την αξιολόγηση της ποιότητας των υποδομών/υπηρεσιών των μουσείων (Πίνακας 6.3) συμπεραίνουμε πως τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους (ξεναγήσεις, δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια, ξενόγλωσσες εκδόσεις) καθώς και οι βασικές τους υποδομές (χώροι υγιεινής και στάθμευσης) βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση, καθώς αξιολογούνται σχετικά ικανοποιητικά. Παρόλα αυτά διαπιστώνονται σημαντικές ελλείψεις σε υλικοτεχνική υποδομή. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι για την συντριπτική πλειοψηφία των μουσείων δεν υπάρχει πρόβλεψη για άτομα με ειδικές ανάγκες, ενώ πολύ περιορισμένη είναι η χρήση σύγχρονών τεχνολογιών - οπτικοακουστικών μέσων. Επίσης, ανεπαρκής χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους η βιβλιοθήκη, η αίθουσα διαλέξεων, το καφέ-εστιατόριο και το πωλητήριο. Υποδομές όπως το καφέ - εστιατόριο και το πωλητήριο εκφράζουν τον καθαρά εμπορικό χαρακτήρα του μουσείου, ο οποίος όπως φαίνεται δεν αξιοποιείται καθώς τα μουσεία αντιμετωπίζονται κυρίως ως εκπαιδευτικοί χώροι και όχι ως πολιτιστικές βιομηχανίες. 106

123 Πίνακας 6.3: Αξιολόγηση της ποιότητα των υποδομών/υπηρεσιών των μουσείων Πως θα χαρακτηρίζατε την ποιότητα των υποδομών/υπηρεσιών του μουσείου; Πολύ καλή Αρκετά καλή Μέτρια Ανεπαρκή Δε γνωρίζω/ δεν απαντώ Υποδομές για άτομα με ειδικές ανάγκες 14,29% 14,29% 0,00% 71,43% 0,00% Υποδομές σύγχρονων τεχνολογιώνοπτικοακουστικών μέσων 0,00% 28,57% 14,29% 57,14% 0,00% Βιβλιοθήκη 14,29% 14,29% 28,57% 42,86% 0,00% Αίθουσα διαλέξεων 14,29% 14,29% 14,29% 57,14% 0,00% Χώροι υγιεινής 85,71% 14,29% 0,00% 0,00% 0,00% Χώροι στάθμευσης 28,57% 14,29% 28,57% 28,57% 0,00% Καφέ εστιατόριο 0,00% 0,00% 14,29% 85,71% 0,00% Πωλητήριο 0,00% 14,29% 0,00% 85,71% 0,00% Ξεναγήσεις 85,71% 14,29% 0,00% 0,00% 0,00% Δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια 57,14% 0,00% 28,57% 14,29% 0,00% Ξενόγλωσσες εκδόσεις 42,86% 0,00% 0,00% 57,14% 0,00% Όσον αφορά την τιμολογιακή πολιτική που ακολουθεί το κάθε μουσείο (Γράφημα 6.8), το 85,71% έχει ελεύθερη είσοδο και μόνο ένα μουσείο (14,29%) έχει εισιτήριο, η τιμή του οποίου διαμορφώνεται στα 2 /άτομο. Στο συγκεκριμένο μουσείο υπάρχει ειδική πολιτική για συγκεκριμένες ομάδες επισκεπτών, καθώς προβλέπεται ελεύθερη είσοδος για μαθητές και ΚΑΠΗ, ενώ οι φοιτητές πληρώνουν μειωμένο εισιτήριο

124 Γράφημα 6.8: Τιμολογιακή πολιτική Ποια είναι η τιμολογιακή πολιτική του μουσείου; Εισιτήριο 14,29% Ελεύθερη είσοδος 85,71% Ελεύθερη είσοδος Εισιτήριο Κανένα από τα μουσεία του νομού δεν εκδίδει κάρτες συχνών επισκεπτών, ενώ αναφορικά με τις πραγματοποιούμενες επισκέψεις σχολείων η πλειοψηφία των μουσείων με ποσοστό 57,14% δέχτηκε 100 με 130 σχολεία τα τελευταία 5 χρόνια (Πίνακας 6.4). Πίνακας 6.4: Επισκέψεις σχολείων τα τελευταία 5 χρόνια Αριθμός επισκέψεων Αριθμός Ν Ποσοστό % ,57% ,14% ,29% Σύνολο 7 100% Σχετικά με το θέμα της χρηματοδότησης των μουσείων ορίσαμε επτά διαφορετικά είδη χρηματοδότησης και ζητήσαμε από τους ερωτώμενους να συμπληρώσουν το αντίστοιχο ποσοστό συμμετοχής. Εξετάζοντας τις απαντήσεις στην παραπάνω ερώτηση διαπιστώνουμε ότι το επικρατέστερο είδος χρηματοδότησης με ποσοστό 44,29% είναι οι επιχορηγήσεις από την τοπική αυτοδιοίκηση (Γράφημα 6.9). Αμέσως μετά με ποσοστό 22,86% ακολουθεί η κατηγορία «άλλο» η οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνει ιδιωτικές δαπάνες και δαπάνες της Ιεράς Μητρόπολης Βέροιας, Ναούσης & Καμπανίας. 108

125 Γράφημα 6.9: Χρηματοδότηση μουσείων Ποιοι φορείς συμμετέχουν στη χρηματοδότηση του Mουσείου; Έσοδα από εισιτήρια 22,86% 11,43% 7,14% 0,00% 0,00% 14,29% 44,29% Κρατική χρηματοδότηση Επιχορηγήσεις από Τοπική Αυτοδιοίκηση Επιχορηγήσεις από Ευρωπαϊκά Προγράμματα Δωρεές-χορηγίες από Φίλους του Μουσείου Δωρεές χορηγίες από άλλους ιδιώτες Άλλο: Στον Πίνακα 6.5 βλέπουμε τις δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν στα μουσεία τα τελευταία πέντε χρόνια και οι οποίες αφορούν σε περιοδικές εκθέσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και ενήλικες, προγράμματα ερευνητικής δραστηριότητας και άλλες δραστηριότητες. Παρατηρούμε ότι οι πραγματοποιούμενες δραστηριότητες είναι πολύ περιορισμένες ή ανύπαρκτες σε αρκετές περιπτώσεις, γεγονός που εν μέρει οφείλεται και στην απουσία των απαραίτητων υποδομών. Εξαίρεση αποτελεί το Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας όπου παρατηρούμε μεγάλο αριθμό εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά, που οφείλεται ίσως στην ύπαρξη εξειδικευμένου προσωπικού σε αυτό τον τομέα (Γράφημα 6.10). Από όλα τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως τα μουσεία του νομού στην πλειονότητα τους συνεχίζουν να διατηρούν τον παραδοσιακό τους ρόλο ο οποίος περιορίζεται στη συλλογή, τη φύλαξη και την έκθεση των αντικειμένων τους και δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της «βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου» μη εκπληρώνοντας την κοινωνική και ψυχαγωγική τους διάσταση. 109

126 Πίνακας 6.5: Πραγματοποιούμενες δραστηριότητες τα τελευταία 5 χρόνια Μουσεία Περιοδικές εκθέσεις Πολιτιστικές εκδηλώσεις Εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά Εκπαιδευτικά προγράμματα για ενήλικες Προγράμματα ερευνητικής δραστηριότητας Άλλες δραστηρι ότητες Γράφημα 6.10: Πραγματοποιούμενες δραστηριότητες τα τελευταία 5 χρόνια Ποιές και πόσες από τις παρακάτω δραστηριότητες πραγματοποιήθηκαν στο Μουσείο τα τελευταία 5 χρόνια; Περιοδικές εκθέσεις Πολιτιστικές εκδηλώσεις Εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά Εκπαιδευτικά προγράμματα για ενήλικες Προγράμματα ερευνητικής δραστηριότητας Άλλες δραστηριότητες Με την επόμενη ερώτηση διερευνάται κατά πόσο έχουν ωφεληθεί τα υπόλοιπα μουσεία του νομού από τη δημιουργία του διεθνούς ακτινοβολίας Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών στη Βεργίνα. Δεδομένης της φήμης και της υψηλής επισκεψιμότητας του συγκεκριμένου Μουσείου τίθεται το ερώτημα αν αυτό δημιουργεί θετικές εξωτερικότητες και στα υπόλοιπα τοπικά μουσεία, δηλαδή εάν μετά τη δημιουργία του έχει παρατηρηθεί αύξηση του αριθμού των επισκεπτών τους. Όπως παρατηρούμε η πλειοψηφία των ερωτώμενων σε ποσοστό 57,14% θεωρεί μέτρια την αύξηση του αριθμού των επισκεπτών (Γράφημα 6.11), πράγμα που σημαίνει ότι τα οφέλη της αυξημένης επισκεψιμότητας του 110

127 Μουσείου της Βεργίνας δεν διαχέονται στα υπόλοιπα μουσεία του νομού στον επιθυμητό βαθμό. Γράφημα 6.11: Αύξηση του αριθμού των επισκεπτών των μουσείων μετά τη δημιουργία του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνα) Κατά πόσο έχει αυξηθεί ο αριθμός των επισκεπτών του Μουσείου σας μετά τη δημιουργία του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών στη Βεργίνα; 14,29% 14,29% 0,00% 14,29% 57,14% Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Όσον αφορά τα μέσα που χρησιμοποιούν τα μουσεία για την προβολή και τη διαφήμιση τους, προκειμένου να διευκολύνουμε τους ερωτώμενους δημιουργήσαμε μια λίστα με πιθανούς τρόπους προβολής μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, το διαδίκτυο, οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα ενημερωτικά φυλλάδια καθώς και η επιλογή «άλλο» προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα να καταγραφούν και μέσα που δεν έχουν προαναφερθεί. Τα μουσεία χρησιμοποιούν πολύ το διαδίκτυο με ποσοστό 42,86% (Γράφημα 6.12). Στον ίδιο βαθμό χρησιμοποιούνται και οι εφημερίδες (Γράφημα 6.13) και τα ενημερωτικά φυλλάδια (Γράφημα 6.15) με ποσοστό 57,14% αντίστοιχα. Αντίθετα, τα μέσα που δεν χρησιμοποιούνται καθόλου είναι η τηλεόραση από το 57,14% του συνόλου (Γράφημα 6.16) και το ραδιόφωνο (Γράφημα 6.17) από το ίδιο ποσοστό. Τέλος, όσον αφορά 111

128 τα περιοδικά αυτά χρησιμοποιούνται μέτρια από την πλειοψηφία των μουσείων με ποσοστό 42,86% (Γράφημα 6.14). Γράφημα 6.12: Μέσα προβολής - Διαδίκτυο Διαδίκτυο Πολύ 14,29% 14,29% 0,00% 42,86% Αρκετά Μέτρια 28,57% Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Γράφημα 6.13: Μέσα προβολής - Εφημερίδες Εφημερίδες 42,86% 0,00% 0,00% 57,14% Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 112

129 Γράφημα 6.14: Μέσα προβολής - Περιοδικά Περιοδικά 28,57% 0,00% 28,57% Πολύ Αρκετά 42,86% Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Γράφημα 6.15: Μέσα προβολής - Ενημερωτικά φυλλάδια Ενημερωτικά φυλλάδια Πολύ 0,00% 14,29% 0,00% 28,57% 57,14% Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 113

130 Γράφημα 6.16: Μέσα προβολής - Τηλεόραση Τηλεόραση Πολύ 57,14% 0,00% 28,57% 14,29% Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Γράφημα 6.17: Μέσα προβολής - Ραδιόφωνο Ραδιόφωνο Πολύ 57,14% 0,00% 14,29% 28,57% Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Αναφορικά με τον ρόλο των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (42,86%) θεωρεί πολύ σημαντική τη συμβολή τους στην προσέλκυση τουριστών, ενώ θεωρεί την επίπτωση τους στην τοπική οικονομία περιορισμένη (Πίνακας 6.6). Συγκεκριμένα, το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτώμενων (71,43%) θεωρεί αμελητέα τη συμβολή των μουσείων στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων αλλά και στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών. Επίσης, το 57,14% του συνόλου πιστεύει ότι τα τοπικά μουσεία δεν συμβάλλουν καθόλου στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Όσον αφορά την αύξηση του 114

131 εισοδήματος των κατοίκων της περιοχής το 28,57% των ερωτώμενων θεωρεί μέτρια τη συμβολή των μουσείων, ενώ στο ίδιο ποσοστό κυμαίνονται και όσοι πιστεύουν ότι αυτά δε συμβάλλουν καθόλου προς αυτή την κατεύθυνση. Τέλος, τα ίδια ποσοστά παρατηρούνται και στις απαντήσεις αναφορικά με την ενίσχυση των τοπικών επιχειρήσεων και τις επιλογές αρκετά και μέτρια (Γράφημα 6.18). Πίνακας 6.6: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Με ποιους τρόπους και πόσο θεωρείτε ότι το Μουσείο σας συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής; Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Προσελκύει τουρίστες 42,86% 14,29% 14,29% 14,29% 14,29% Δημιουργεί θέσεις εργασίας 0,00% 14,29% 14,29% 57,14% 14,29% Αυξάνει το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής 14,29% 14,29% 28,57% 28,57% 14,29% Ενισχύει τις τοπικές επιχειρήσεις (ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.) 14,29% 28,57% 28,57% 14,29% 14,29% Συμβάλει στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων στην περιοχή 14,29% 0,00% 14,29% 71,43% 0,00% Συμβάλει στη βελτίωση δεξιοτήτων του τοπικού πληθυσμού 14,29% 28,57% 42,86% 14,29% 0,00% Συμβάλει στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών 14,29% 0,00% 14,29% 71,43% 0,00% Γράφημα 6.18: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Με ποιους τρόπους και πόσο θεωρείτε ότι το Μουσείο σας συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής; 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Προσελκύει τουρίστες Δημιουργεί θέσεις εργασίας Αυξάνει το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής Ενισχύει τις τοπικές επιχειρήσεις (πχ ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.) Συμβάλει στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων στην περιοχή Συμβάλει στη βελτίωση των δεξιοτήτων του τοπικού πληθυσμού Συμβάλει στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 115

132 Οι τελευταίες πέντε ερωτήσεις είναι ερωτήσεις ανοικτού τύπου. Η πρώτη ερώτηση αφορά στους φορείς με τους οποίους συνεργάζεται το κάθε μουσείο και τον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται αυτή συνεργασία. Οι απαντήσεις παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς όπως έχουμε ήδη προαναφέρει η συνεργασία μεταξύ α) πολιτιστικών και μη πολιτιστικών φορέων (π.χ. μουσείων και τοπικών επιχειρήσεων), β) πολιτιστικών φορέων διαφορετικού τύπου (π.χ. πολιτιστικών συλλόγων και μουσείων) και γ) πολιτιστικών φορέων του ίδιου τύπου, όπως μουσείων στην προκειμένη περίπτωση, αποτελεί ένα τρόπο με τον οποίο μπορούμε να επιτύχουμε αύξηση του μεριδίου της τουριστικής αγοράς προσελκύοντας τουρίστες με διαφορετικά ταξιδιωτικά κίνητρα και ενδιαφέροντα. Στον Νομό Ημαθίας, η πλειοψηφία των μουσείων (85,71%) συνεργάζεται με την τοπική αυτοδιοίκηση μέσω χρηματοδοτήσεων και κοινής οργάνωσης εκδηλώσεων. Τα περισσότερα μουσεία συνεργάζονται επίσης με τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους και οργανισμούς στη διοργάνωση εκδηλώσεων στους χώρους των μουσείων, όπως και με εκπαιδευτικά ιδρύματα πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης μέσω της διεξαγωγής προγραμμάτων εκπαιδευτικών επισκέψεων. Τρία από τα μουσεία του νομού (Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου Βλάχων Νάουσας, Μουσείο Οίνου και Αμπέλου, Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας) συνεργάζονται με τοπικές επιχειρήσεις, κυρίως ξενοδοχεία, με την αποστολή γκρούπ και ένα (Μουσείο Οίνου και Αμπέλου) με οινοπαραγωγούς της περιοχής μέσω προσφοράς στη συλλογή του και διοργάνωσης σειράς εκδηλώσεων στους χώρους του. Η ερώτηση που ακολουθεί αναφέρεται στην ενδεχόμενη δικτύωση μεταξύ των μουσείων του νομού και τις δράσεις που αυτή περιλαμβάνει. Με τον όρο δικτύωση εννοούμε τη συντονισμένη και διαρκή συνεργασία μεταξύ των μουσείων η οποία θα οδηγήσει στη δημιουργία σημαντικών οικονομιών κλίμακας μέσω των κοινών δράσεων. Οι δράσεις αυτές μπορούν να συμπεριλαμβάνουν: ενιαίο εισιτήριο, συνεχή ροή ενημέρωσης και στήριξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων των συνεργαζόμενων μουσείων με οργάνωση κοινών 116

133 κυλιόμενων ή και παράλληλων εκδηλώσεων, ενιαία προβολή και προώθηση, από κοινού διοργάνωση θεματικών εκθέσεων, συμμετοχή σε εκπαιδευτικά και ερευνητικά προγράμματα και γενικότερα συνεργασία με στόχο την πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής. Επιτυχημένο παράδειγμα συνεργασίας σε ορισμένες δράσεις αποτελεί η Κίνηση των 5 Μουσείων της Θεσσαλονίκης. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι το 100% των ερωτώμενων δήλωσε ότι δεν υπάρχει καμία συνεργασία μεταξύ των μουσείων του νομού. Στη συνέχεια διερευνώνται οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης και πως έχει επηρεάσει τη λειτουργία των μουσείων. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτώμενων θεωρεί ότι η κρίση δεν έχει επηρεάσει τη λειτουργία των μουσείων, ενώ μόνο δύο απαντούν θετικά υποστηρίζοντας ότι η πρόσφατη οικονομική κρίση οδήγησε σε μείωση του αριθμού των επισκεπτών, σε περικοπές προσωπικού και γενικότερα σε μείωση των πόρων. Στη συνέχεια διερευνάται η γνώμη των ερωτώμενων σχετικά με τα προβλήματα των μουσείων και ζητείται η διατύπωση προτάσεων για την αντιμετώπιση τους. Το κυριότερο πρόβλημα που εντοπίζει η πλειοψηφία των ερωτηθέντων είναι οι περιορισμένοι οικονομικοί πόροι, πρόβλημα το οποίο εκδηλώνεται κυρίως με την έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Η λύση στο πρόβλημα αυτό έγκειται στην ενίσχυση των μουσείων μέσω χρηματοδοτήσεων από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, το Δήμο, την Περιφέρεια αλλά και το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και την ένταξη τους σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Η τελευταία ερώτηση αναφέρεται στον αναπτυξιακό σχεδιασμό των μουσείων για την επόμενη πενταετία. Δύο από τους ερωτώμενους απαντούν πως δεν υπάρχει προς το παρόν συγκεκριμένος αναπτυξιακός σχεδιασμός, καθώς λόγω της εφαρμογής του προγράμματος «Καλλικράτης» υπάρχει σύγχυση αρμοδιοτήτων και έλλειψη συντονισμού και οργάνωσης. Όσον αφορά τα υπόλοιπα μουσεία στους μελλοντικούς τους στόχους περιλαμβάνονται η συντήρηση και ο εμπλουτισμός των συλλογών τους, η οργάνωση νέων εκθέσεων και η αύξηση του ωφέλιμου χώρου τους. Τέλος, δύο μόνο από τους ερωτώμενους δήλωσαν ότι έχουν ως στόχο τη δικτύωση του μουσείου τους με άλλα μουσεία του νομού. 117

134 6.1.3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑΣ Όσον αφορά την επισκεψιμότητα των μουσείων να σημειώσουμε ότι τα μουσεία του νομού δεν διατηρούν αρχεία με τα απαραίτητα στοιχεία, με εξαίρεση το Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας το οποίο μας έδωσε ορισμένα συγκεντρωτικά κατά προσέγγιση στοιχεία για τα έτη Επίσης, για το Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, το Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας και το Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών βασίσαμε τις πληροφορίες μας στα στοιχεία του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ), τα οποία και αποκομίσαμε από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία. Στα Γραφήματα που παρατίθενται στη συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα που προέκυψαν λαμβάνοντας υπόψη τα εισιτήρια των επισκεπτών κατά μήνα (Ιανουάριο Δεκέμβριο) διαδοχικά για τα έτη 2006 έως και Επίσης, στον Πίνακα 6.7 αναγράφονται συγκεντρωτικά τα στοιχεία επισκεψιμότητας των αντίστοιχων ετών. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι το Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης άρχισε να λειτουργεί από το 2007 και για το λόγο αυτό δεν υπάρχουν δεδομένα για το έτος 2006, ενώ το Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας παρέμενε κλειστό από 1/10/2006 έως και τον Οκτώβριο του 2009 με εξαίρεση κάποιους μήνες. Αναλύοντας τα αποτελέσματα παρατηρούμε μια μεγάλη απόκλιση μεταξύ του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών και των υπολοίπων μουσείων του νομού, καθώς το πρώτο συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό στη συνολική επισκεψιμότητα προσελκύοντας χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο. Συγκεκριμένα, το 2010 το Μουσείο της Βεργίνας επισκέφθηκαν άνθρωποι ενώ τις πόρτες του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας πέρασαν μόλις επισκέπτες, γεγονός που επιβεβαιώνει την κυριαρχία των μεγάλων και πλέον γνωστών μουσείων στις περιφερειακές αγορές πολιτιστικού τουρισμού. Τα αποτελέσματα οδηγούν επίσης στο συμπέρασμα ότι η αυξημένη επισκεψιμότητα του μουσείου της Βεργίνας δεν διαχέεται στα υπόλοιπα μουσεία του νομού, με τα οποία δεν υπάρχει συνεργασία. Τέλος, και στην περίπτωση των μουσείων του Νομού Ημαθίας επιβεβαιώνεται η 118

135 παραδοχή που διατυπώθηκε στο τρίτο κεφάλαιο σχετικά με τη μείωση της κίνησης των Ελληνικών μουσείων τα τελευταία χρόνια, καθώς ακόμη και στο Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών που είναι το μουσείο του νομού με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα παρατηρείται μια συνολική μείωση των επισκεπτών κατά 60,86% μεταξύ των ετών 2006 και Γράφημα 6.19: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους 2006 ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ, ΕΤΟΥΣ Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας 0 Ιανουάριος Μάρτιος Μάϊος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας 119

136 Γράφημα 6.20: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους 2007 ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ, ΕΤΟΣ Ιανουάριος Μάρτιος Μάϊος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Γράφημα 6.21: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους 2008 ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΕΤΟΣ Ιανουάριος Μάρτιος Μάϊος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας 120

137 Γράφημα 6.22: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους 2009 ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΕΤΟΣ Ιανουάριος Μάρτιος Μάϊος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Γράφημα 6.23: Εισιτήρια επισκεπτών μουσείων κατά μήνα, έτους 2010 ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΕΤΟΣ Ιανουάριος Μάρτιος Μάϊος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας 121

138 Πίνακας 6.7: Επισκέπτες μουσείων για τα έτη Μουσεία Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Γράφημα 6.24: Επισκέπτες μουσείων για τα έτη Επισκέπτες μουσείων για τα έτη Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας 122

139 6.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων των επισκεπτών αναφορικά με το φύλο των επισκεπτών το μεγαλύτερο μέρος αποτελούν οι γυναίκες με ποσοστό 53,85%, με τους άνδρες να συγκεντρώνουν ποσοστό 46,15% (Γράφημα 6.25). Γράφημα 6.25: Φύλο Φύλο 46,15% 53,85% Γυναίκα Άνδρας Η επικρατέστερη ηλικιακή ομάδα είναι αυτή που περιλαμβάνει άτομα ηλικίας 30 έως 40 ετών με ποσοστό 37,36%. Αμέσως μετά, με μικρή διαφορά, ακολουθεί η ηλικιακή ομάδα 41 έως 51 ετών με ποσοστό 32,97% (Γράφημα 6.26). 123

140 Γράφημα 6.26: Ηλικία Ηλικία 4,40% 7,69% 3,30% Κάτω των 18 14,29% ,97% 37,36% ετών και άνω Βασικό χαρακτηριστικό του προφίλ των τουριστών είναι το επίπεδο εκπαίδευσης. Όπως βλέπουμε στο Γράφημα 6.27 η πλειοψηφία τους σε ποσοστό 39,56% κατέχει πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΑΕΙ/ΤΕΙ), ενώ ακολουθούν οι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (κατέχοντες απολυτήριο Λυκείου) με ποσοστό 34,07%. Γράφημα 6.27: Εκπαίδευση Εκπαίδευση 8,79% 3,30% 0,00% 4,40% 5,49% 34,07% 39,56% 4,40% Μαθητής Δημοτικού Μαθητής Γυμνασίου/Λυκείου Απολυτήριο Δημοτικού Απολυτήριο Λυκείου Φοιτητής Πτυχίο ΑΕΙ/ΤΕΙ Μεταπτυχιακό Διδακτορικό 124

141 Όσον αφορά την εθνικότητα των επισκεπτών η συντριπτική πλειοψηφία είναι Έλληνες σε ποσοστό 97,80%, ενώ τα ποσοστά άλλων εθνικοτήτων είναι πολύ χαμηλά (2,20%) (Γράφημα 6.28). Γράφημα 6.28: Εθνικότητα Εθνικότητα 1,10% 1,10% Ελληνική Αγγλική Καναδέζικη 97,80% Σχετικά με τις μηνιαίες αποδοχές των ερωτηθέντων θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η συγκεκριμένη ερώτηση βρίσκεται στο τέλος του ερωτηματολογίου, αλλά θεωρήθηκε σκόπιμο τα αποτελέσματα της να αναλυθούν σε αυτό το στάδιο. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 6.8 η πλειοψηφία των επισκεπτών σε ποσοστό 56,04% έχει μηνιαίο εισόδημα μεταξύ 501 και 1000 ευρώ, ενώ ακολουθούν όσοι λαμβάνουν εισόδημα από 1001 έως και 1500 ευρώ με ποσοστό 24,18% (Γράφημα 6.29). 125

142 Πίνακας 6.8: Μηνιαίες αποδοχές (σε Ευρώ) Ποιες είναι οι μηνιαίες αποδοχές σας (σε Ευρώ); Ποσοστό % Δεν έχω εισόδημα 4,40% ,49% ,04% ,18% ,89% ,00% ,00% ,00% 4001 και άνω 0,00% Σύνολο 100,00% Γράφημα 6.29: Μηνιαίες αποδοχές (σε Ευρώ) Ποιες είναι οι μηνιαίες αποδοχές σας (σε Ευρώ); 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Δεν έχω εισόδημα και άνω Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε πως τα χαρακτηριστικά των ερωτωμένων σε γενικές γραμμές συμφωνούν με τα κριτήρια τα οποία ορίζουν το προφίλ των πολιτιστικών τουριστών, όπως αυτά παρουσιάζονται στη σχετική βιβλιογραφία (Silberberg 1995, Σφακιανάκης 20000, μελέτες των οργανισμών Travel Industry Association of America και Association for Tourism and Leisure Education). Πρόκειται για άτομα κυρίως μέσης ηλικίας, με σχετικά υψηλό μορφωτικό επίπεδο και γυναίκες κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους. Όσον αφορά στο οικονομικό τους επίπεδο, παραδόξως δεν είναι υψηλό αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανήκουν στη μεσαία εισοδηματική τάξη. 126

143 6.2.2 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Όπως φαίνεται στο Γράφημα 6.30 η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (51,65%) επισκέπτεται για πρώτη φορά μουσείο της περιοχής. Παρόλα αυτά το ποσοστό των επαναλαμβανόμενων επισκέψεων δεν είναι μικρό, καθώς αυτοί που έχουν πραγματοποιήσει δύο ή και περισσότερες επισκέψεις αποτελούν το 48,35% του συνόλου. Η επανάληψη της επίσκεψης υποδηλώνει ότι οι επισκέπτες είναι ικανοποιημένοι από την εμπειρία που βιώνουν και για αυτό το λόγο επιδιώκουν την επανάληψη της. Γράφημα 6.30: Αριθμός επισκέψεων στο μουσείο Πόσες φορές έχετε επισκεφθεί το συγκεκριμένο Μουσείο; 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Μια Δύο Τρείς Τέσσερις Πέντε Παρατηρούμε επίσης ότι οι επιλογές των επισκεπτών χαρακτηρίζονται από σχετική αυτονομία, καθώς η πλειοψηφία τους σε ποσοστό 79,12% δεν κάνει χρήση υπηρεσιών οργανωμένου τουρισμού (Γράφημα 6.31). 127

144 Γράφημα 6.31: Τρόπος ταξιδιού Έχετε έρθει με οργανωμένο γκρουπ; 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% ΝΑΙ ΟΧΙ Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι πηγές πληροφόρησης των επισκεπτών όσον αφορά την ύπαρξη των μουσείων αλλά και η συσχέτιση τους με τα μέσα που χρησιμοποιούν τα ίδια τα μουσεία για την προβολή τους. Παρατηρώντας τον Πίνακα 6.9 διαπιστώνουμε ότι οι φίλοι/συγγενείς είναι η πλέον σημαντική πηγή πληροφόρησης για την πλειοψηφία των ερωτώμενων με ποσοστό 42,86%, ενώ αμέσως μετά ακολουθούν τα ενημερωτικά φυλλάδια με ποσοστό 16,48%. Τέλος, μικρότερα ποσοστά καταλαμβάνουν τα ταξιδιωτικά γραφεία (2,20%) και το ραδιόφωνο (1,10%). Το μικρό ποσοστό των ταξιδιωτικών γραφείων μπορεί εύκολα να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων δεν εντάσσεται σε κάποιο γκρουπ οργανωμένου τουρισμού, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ τα μουσεία χρησιμοποιούν πολύ για τη διαφήμιση τους εκτός από τα ενημερωτικά φυλλάδια, το διαδίκτυο (42,86%) και τις εφημερίδες (57,14%), τα μέσα αυτά δεν φαίνεται να κατέχουν σημαντικές θέσεις στις προτιμήσεις των επισκεπτών (Γράφημα 6.32). 128

145 Πίνακας 6.9: Πηγές πληροφόρησης Γνωρίζετε το μουσείο από: Ποσοστό % Τηλεόραση 4,40% Ραδιόφωνο 1,10% Διαδίκτυο 10,99% Εφημερίδες 12,09% Περιοδικά 3,30% Ενημερωτικά φυλλάδια 16,48% Ταξιδιωτικά γραφεία 2,20% Φίλους/συγγενείς 42,86% Άλλο 6,59% Σύνολο 100,00% Γράφημα 6.32: Πηγές πληροφόρησης 6,59% 4,40%1,10% 10,99% 12,09% 42,86% 3,30% 2,20% 16,48% Τηλεόραση Ραδιόφωνο Διαδίκτυο Εφημερίδες Περιοδικά Ενημερωτικά φυλλάδια Ταξιδιωτικά γραφεία Φίλους/συγγενείς Άλλο Αναφορικά με την ποιότητα των υποδομών/υπηρεσιών των μουσείων, από τα αποτελέσματα της έρευνας φαίνεται ότι οι επισκέπτες είναι ικανοποιημένοι όσον αφορά κάποιες βασικές υπηρεσίες - διευκολύνσεις που παρέχουν τα μουσεία (χώροι υγιεινής, χώροι στάθμευσης, υποδομές για άτομα με ειδικές ανάγκες) αλλά και από τα βασικά ποιοτικά χαρακτηριστικά τους (ξεναγήσεις, δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια). Αντίθετα ανεπαρκείς 129

146 χαρακτηρίζονται οι υποδομές σύγχρονων τεχνολογιών, ενώ για όλες τις υπόλοιπες υπηρεσίες/υποδομές το μεγαλύτερο ποσοστό των επισκεπτών δεν απάντησε (Πίνακας 6.10). Πίνακας 6.10: Αξιολόγηση της ποιότητας των υποδομών/υπηρεσιών των μουσείων Πως θα χαρακτηρίζατε την ποιότητα των υποδομών/ υπηρεσιών του Μουσείου; Πολύ καλή Αρκετά καλή Μέτρια Ανεπαρκή Δε γνωρίζω/ δεν απαντώ Υποδομές για άτομα με ειδικές ανάγκες 40,66% 21,98% 12,09% 12,09% 13,19% Υποδομές σύγχρονων τεχνολογιώνοπτικοακουστικών μέσων 16,48% 16,48% 21,98% 32,26% 8,79% Βιβλιοθήκη 7,69% 20,88% 10,99% 23,08% 37,36% Αίθουσα διαλέξεων 25,27% 13,19% 9,89% 19,78% 31,87% Χώροι υγιεινής 50,55% 28,57% 7,69% 3,30% 9,89% Χώροι στάθμευσης 43,96% 28,57% 16,48% 3,30% 7,69% Καφέ εστιατόριο 6,59% 5,49% 4,40% 35,16% 48,35% Πωλητήριο 23,08% 4,40% 3,30% 29,67% 39,56% Ξεναγήσεις 48,35% 18,68% 2,20% 2,20% 28,57% Δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια 38,46% 16,48% 10,99% 20,88% 13,19% Ξενόγλωσσες εκδόσεις 6,59% 18,68% 12,09% 20,88% 41,76% Συγκρίνοντας τις απαντήσεις των επισκεπτών και των εκπροσώπων των μουσείων παρατηρούμε σημαντική διαφορά στις απόψεις τους όσον αφορά τις υποδομές για άτομα με ειδικές ανάγκες, καθώς η ποιότητα τους χαρακτηρίζεται ανεπαρκής από το 71,43% των εκπροσώπων ενώ αντίθετα πολύ καλή από την πλειοψηφία των επισκεπτών. Αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι οι εκπρόσωποι των μουσείων συγκρίνουν τις συγκεκριμένες υποδομές με τις διεθνείς προδιαγραφές που είναι πολύ υψηλές. Για όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά υπάρχει μια σχετική σύγκλιση απόψεων, γεγονός που εν μέρει οφείλεται στο 130

147 ότι ένα μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών δεν απάντησε για ορισμένες υπηρεσίες γιατί πολύ απλά δεν υπήρχαν. Η πλειοψηφία των ερωτώμενων σε ποσοστό 50,77% θεωρεί ότι το εισιτήριο των μουσείων είναι φθηνό (Γράφημα 6.33). Να σημειώσουμε εδώ ότι στην παραπάνω ερώτηση δεν απάντησε το σύνολο των ερωτώμενων αλλά μόνο ένα τμήμα, συγκεκριμένα 65 άτομα, καθώς τα περισσότερα μουσεία έχουν ελεύθερη είσοδο. Γράφημα 6.33: Αξιολόγηση της τιμής του εισιτηρίου Θεωρείτε το εισιτήριο του Μουσείου: 0,00% 49,23% 50,77% Φθηνό Λογικό Ακριβό Στόχος των επόμενων ερωτήσεων είναι να διαπιστωθεί α) αν οι επισκέπτες θα πρότειναν σε φίλους/συγγενείς να επισκεφθούν το συγκεκριμένο μουσείο και β) αν οι ίδιοι σκοπεύουν να επισκεφθούν πάλι το μουσείο στο μέλλον. Αναφορικά με την πρώτη ερώτηση το 100% των ερωτηθέντων απάντησε θετικά, ενώ στη δεύτερη ερώτηση το 98,90% απάντησε θετικά και μόνο ένας επισκέπτης απάντησε αρνητικά (Γράφημα 6.34). Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό καθώς αποδεικνύει ότι οι επισκέπτες είναι ευχαριστημένοι από τις υπηρεσίες των μουσείων. 131

148 Γράφημα 6.34: Μελλοντική επίσκεψη του μουσείου Θα επισκεπτόσασταν ξανά το Μουσείο στο μέλλον; 1,10% 98,90% ΝΑΙ ΌΧΙ Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτώμενων με ποσοστό 83,52% θα ενδιαφέρονταν για την ύπαρξη ενός εισιτηρίου που να καλύπτει την είσοδο σε όλα τα μουσεία του νομού (Γράφημα 6.35). Η παραπάνω διαπίστωση μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως πρέπει να γίνουν δράσεις δικτύωσης προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς μέχρι στιγμής δεν υπάρχει συνεργασία μεταξύ των μουσείων της περιοχής. Γράφημα 6.35: Ενιαίο εισιτήριο που να καλύπτει την είσοδο σε όλα τα μουσεία του νομού Θα σας ενδιέφερε να υπάρχει ένα εισιτήριο που να καλύπτει την είσοδο σε όλα τα Μουσεία του Νομού; 16,48% ΝΑΙ ΌΧΙ 83,52% 132

149 Εκτός από το θέμα της συνεργασίας μεταξύ των μουσείων μας ενδιαφέρει και η γνώμη των επισκεπτών σχετικά με τη συνεργασία μεταξύ μουσείων και άλλων τουριστικών προϊόντων, έτσι ώστε να προσφέρεται ένα ολοκληρωμένο τουριστικό πακέτο που να συνδυάζει την επίσκεψη στα μουσεία με άλλες υπηρεσίες (πχ σίτιση, διαμονή, ψυχαγωγία). Όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτώμενων (59,34%) θα ενδιαφερόταν για ένα τουριστικό πακέτο το οποίο θα πρόσφερε ποικιλία υπηρεσιών ικανοποιώντας τις διαφορετικές επιθυμίες και απαιτήσεις τους (Γράφημα 6.36). Παρόλα αυτά το ποσοστό που απάντησε αρνητικά δεν είναι μικρό καθώς αγγίζει το 40,66%. Το αποτέλεσμα αυτό μπορεί να δικαιολογηθεί αν λάβουμε υπόψη α) ότι το μεγαλύτερο μέρος των ερωτηθέντων επισκέπτεται ατομικά τα μουσεία χωρίς να συμμετέχει σε κάποιο οργανωμένο γκρουπ και β) όπως καταγράφεται στη συνέχεια της ανάλυσης, οι περισσότεροι επισκέπτες των μουσείων επισκέπτονται την περιοχή αυθημερόν και δεν πραγματοποιούν διανυκτερεύσεις. Γράφημα 6.36: Ολοκληρωμένο τουριστικό πακέτο που να συνδυάζει την επίσκεψη στα μουσεία με άλλες υπηρεσίες (πχ σίτιση, διαμονή, ψυχαγωγία) Θα σας ενδιέφερε να υπάρχει ένα ολοκληρωμένο τουριστικό πακέτο που να συνδυάζει την επίσκεψη στα Μουσεία με άλλες υπηρεσίες (πχ σίτιση, διαμονή, ψυχαγωγία); 40,66% 59,34% ΝΑΙ ΌΧΙ 133

150 Η πλειοψηφία των ερωτώμενων (59,34%) ταξιδεύει τουλάχιστον 1 με 2 φορές το έτος με σκοπό την επίσκεψη σε κάποιο μουσείο. Αντίθετα για το 31,87% η δραστηριότητα αυτή δεν αποτελεί το κύριο κίνητρο για την επιλογή ενός προορισμού (Γράφημα 6.37). Το παραπάνω ποσοστό δεν είναι μικρό αν λάβουμε υπόψη ότι η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων πραγματοποιήθηκε από επισκέπτες των μουσείων της περιοχής. Γράφημα 6.37: Συχνότητα ταξιδιών με σκοπό την επίσκεψη σε κάποιο μουσείο Πόσο συχνά ταξιδεύετε με σκοπό την επίσκεψη σε κάποιο Μουσείο; 8,79% 0,00% 31,87% 59,34% Ποτέ 1-2 φορές/έτος 3-5 φορές/έτος Πιο συχνά Στη συνέχεια οι επισκέπτες καλούνται να απαντήσουν σχετικά με το αν θα επισκέπτονταν την περιοχή χωρίς την ύπαρξη του συγκεκριμένου μουσείου. Η συντριπτική πλειοψηφία σε ποσοστό 86,81% απάντησε θετικά, γεγονός που αποδεικνύει πως τα συγκεκριμένα μουσεία δεν αποτελούν πρωταρχικό πόλο έλξης τουριστών και η επίσκεψη σε αυτά λειτουργεί συμπληρωματικά επιπρόσθετα σε κάποιο άλλο κίνητρο (Γράφημα 6.38). 134

151 Γράφημα 6.38: Επίσκεψη στην περιοχή ανεξάρτητα από την ύπαρξη του μουσείου Εάν δεν υπήρχε το συγκεκριμένο Μουσείο θα επισκεπτόσασταν την περιοχή; 13,19% 86,81% ΝΑΙ ΌΧΙ Το μεγαλύτερο ποσοστό (81,32%) των ερωτηθέντων δεν διανυκτέρευσε στην περιοχή κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του στα μουσεία του νομού (Γράφημα 6.39). Αυτό αποτελεί ένα πεδίο προβληματισμού, καθώς φαίνεται πως τα μουσεία δεν μπορούν αυτοδύναμα να παρατείνουν την περίοδο παραμονής των τουριστών στην περιοχή, με όλα τα οφέλη που αυτό συνεπάγεται για την τοπική οικονομία. Γράφημα 6.39: Διανυκτέρευση στην περιοχή κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο μουσείο Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης σας στο Μουσείο διανυκτερεύσατε στην περιοχή; 18,68% 81,32% NAI OXI 135

152 Αναφορικά με αυτούς που διανυκτέρευσαν και οι οποίοι αποτελούν το 18,68% του συνόλου, αρκετοί δεν έδωσαν πληροφορίες για τον αριθμό των πραγματοποιούμενων διανυκτερεύσεων. Παρόλα αυτά η πλειοψηφία σε ποσοστό 50,00% πραγματοποίησε δύο διανυκτερεύσεις, ενώ το 25% πραγματοποίησε μια διανυκτέρευση (Γράφημα 6.40). Γράφημα 6.40: Αριθμός πραγματοποιούμενων διανυκτερεύσεων Πραγματοποιούμενες διανυκτερεύσεις 12,50% 12,50% 25,00% 50,00% Μία Δύο Τέσσερις Δέκα Η επόμενη ερώτηση αναφέρεται στα μουσεία που επισκέφθηκαν οι ερωτώμενοι κατά την παραμονή τους στην περιοχή. Όπως φαίνεται και στο Γράφημα 6.41 την πρώτη θέση στις προτιμήσεις των επισκεπτών κατέχει το Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών με ποσοστό 29,18%. Αμέσως μετά στην κατάταξη ακολουθούν το Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας (18,68%) και το Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας (16,34%), ενώ την τελευταία θέση καταλαμβάνει το Λαογραφικό Μουσείο του Συλλόγου Βλάχων Νάουσας με ποσοστό 3,89% (Γράφημα 6.41). Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των επισκεπτών συγκεντρώνεται στην πόλη της Βέροιας, καθώς για τα υπόλοιπα μουσεία αναφέρονται πολύ μικρά ποσοστά. 136

153 Γράφημα 6.41: Μουσεία του νομού που επισκέφθηκαν κατά την παραμονή τους στην περιοχή Ποια από τα παρακάτω Μουσεία του Νομού επισκεφθήκατε κατά την παραμονή σας στην περιοχή; Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας 7,00% Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) 3,89% 9,73% 16,34% Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας 8,17% 7,00% 29,18% 18,68% Μουσείο Οίνου και Αμπέλου Νάουσας Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου Βλάχων Νάουσας Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεότερης Ιστορίας & Τέχνης Βέροιας Η τελευταία ερώτηση αφορά στα χρηματικά ποσά που δαπάνησαν οι επισκέπτες ανά άτομο κατά τη διάρκεια της διαμονής τους σε διανυκτέρευση, διατροφή, ψυχαγωγία, επίσκεψη σε μουσεία/αρχαιολογικούς χώρους, αγορά τοπικών προϊόντων, υπηρεσίες ή οτιδήποτε άλλο δεν συμπεριλαμβάνεται στην παραπάνω λίστα. Και σε αυτή την περίπτωση τα αποτελέσματα είναι ελλιπή καθώς δεν απάντησε το σύνολο των ερωτώμενων αλλά ένα μικρό ποσοστό. Συγκεκριμένα, απάντησαν συνολικά 17 άτομα και στα παρακάτω γραφήματα μπορούμε να δούμε αναλυτικά τα αντίστοιχα ποσά. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα διαπιστώνουμε ότι για διανυκτέρευση η πλειοψηφία των ερωτώμενων (57,14%) ξόδεψε από 51 έως 80 ευρώ (Γράφημα 6.42-α), για διατροφή από 1 έως 20 ευρώ (46,15%) (Γράφημα 6.42-β), για ψυχαγωγία από 21 έως 50 ευρώ (62,50%) (Γράφημα 6.42-γ), για επίσκεψη σε 137

154 μουσεία/αρχαιολογικούς χώρους από 1 έως 20 ευρώ (77,78%) (Γράφημα 6.42-δ), για αγορά τοπικών προϊόντων από 1 έως 20 ευρώ (41,67%) (Γράφημα 6.42-ε),, για υπηρεσίες από 1 έως 20 ευρώ (60,00%) (Γράφημα 6.42-ζ),και τέλος για την κατηγορία άλλο οι απαντήσεις μοιράζονται ισόποσα μεταξύ των ποσών 1 έως 20 και 101 έως 200 ευρώ με ποσοστά 50,00% αντίστοιχα (Γράφημα 6.42-η). Γράφημα 6.42-α: Κατά κεφαλή δαπάνη για διανυκτέρευση Διανυκτέρευση 0,00% 14,29% 0,00% 28,57% 1 εως ,14%

155 Γράφημα 6.42-β: Κατά κεφαλή δαπάνη για διατροφή Διατροφή 7,69% 0,00% 7,69% 38,46% 46,15% 1 εως Γράφημα 6.42-γ: Κατά κεφαλή δαπάνη για ψυχαγωγία Ψυχαγωγία 62,50% 0,00% 0,00% 0,00% 37,50% 1 εως

156 Γράφημα 6.42-δ: Κατά κεφαλή δαπάνη για επίσκεψη σε μουσεία/αρχαιολογικούς χώρους Επίσκεψη σε μουσεία/αρχαιολογικούς χώρους 22,22% 0,00% 0,00% 0,00% 1 εως ,78% Γράφημα 6.42-ε: Κατά κεφαλή δαπάνη για αγορά τοπικών προϊόντων Αγορά τοπικών προϊόντων 8,33% 16,67% 0,00% 33,33% 41,67% 1 εως

157 Γράφημα 6.42-ζ: Κατά κεφαλή δαπάνη για υπηρεσίες Υπηρεσίες (π.χ. μεταφορών, ενοικιάσεις αυτοκινήτων) 20,00% 20,00% 0,00% 0,00% 1 εως ,00% Γράφημα 6.42-η: Κατά κεφαλή δαπάνη για άλλο Άλλο 50,00% 0,00% 0,00% 0,00% 50,00% 1 εως

158 6.3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΤΟΠΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων των τοπικών επιχειρήσεων σχετικά με το είδος των επιχειρήσεων, από το σύνολο των 25 τοπικών επιχειρήσεων οι δέκα (40%) ήταν καφετέριες. Το αμέσως μεγαλύτερο ποσοστό (36%) αφορά σε επιχειρήσεις εστίασης όπως εστιατόρια, ταβέρνες, ψητοπωλεία κ.α. και ακολουθούν τα καταστήματα λαϊκής τέχνης με ποσοστό 16% και τέλος τα ξενοδοχεία - ενοικιαζόμενα δωμάτια με ποσοστό 8% (Γράφημα 6.43). Γράφημα 6.43: Είδος επιχειρήσεων Είδος επιχείρησης 16,00% 8,00% 40,00% 36,00% Επιχειρήσεις εστίασης (εστιατόρια, ψησταριές, μεζεδοπωλεία) Καφετέριες Παραδοσιακά προϊόντα - είδη λαϊκής τέχνης Ξενοδοχεία - ενοικιαζόμενα δωμάτια Όσον αφορά τον τόπο εγκατάστασης, οι επιχειρήσεις εδρεύουν στις πόλεις Βέροια (24%), Νάουσα (24%) και στα χωριά Βεργίνα (24%) και Νησί (28%) (Γράφημα 6.44). Η επιλογή των συγκεκριμένων τοποθεσιών δεν έγινε τυχαία, αλλά επειδή σε αυτές τις περιοχές βρίσκονται όλα τα μουσεία του νομού. Επιπλέον, οι συγκεκριμένες επιχειρήσεις βρίσκονται κοντά σε σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους που μαζί με τα μουσεία αποτελούν τους κύριους πόλους έλξης πολιτιστικού τουρισμού. Έτσι, θεωρήσαμε πως οι απόψεις των 142

159 επιχειρηματιών θα μπορούσαν να αποτυπώσουν μια πιο σαφή εικόνα όσον αφορά τη συμβολή των μουσείων και γενικότερα του πολιτιστικού τουρισμού στην ενεργοποίηση της τοπικής οικονομίας, καθώς βιώνουν καθημερινά τα αποτελέσματα. Γράφημα 6.44: Τόπος εγκατάστασης Τόπος εγκατάστασης επιχείρησης 28,00% 24,00% Βεργίνα Βέροια 24,00% 24,00% Νάουσα Νησί Σχετικά με το έτος ίδρυσης των επιχειρήσεων το μεγαλύτερο ποσοστό (68%) άρχισε να λειτουργεί τα τελευταία χρόνια, κατά το χρονικό διάστημα 2000 με 2011 (Πίνακας 6.11). Πίνακας 6.11: Έτος ίδρυσης Έτος ίδρυσης Ποσοστό % ,00% ,00% ,00% Σύνολο 100,00% 143

160 Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι καμία από τις ερωτώμενες επιχειρήσεις δεν απάντησε στην ερώτηση σχετικά με τα ετήσια έσοδά της. Τέλος, η πλειοψηφία των επιχειρήσεων ανήκει στην κατηγορία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό (52,00%) απασχολεί από ένα έως δύο άτομα, ενώ οι επιχειρήσεις με 3 έως 4 άτομα προσωπικό έχουν ποσοστό 40,00% (Γράφημα 6.45). Γράφημα 6.45: Αριθμός απασχολούμενων Αριθμός απασχολούμενων 8,00% 40,00% 52,00% 1 έως 2 3 έως 4 5 έως ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΩΝ Από τους ερωτηθέντες επιχειρηματίες το 60% ήταν άνδρες και το 40% γυναίκες (Γράφημα 6.46). Όσον αφορά τις ηλικίες τους η πλειοψηφία με ποσοστό 48% ανήκει στην ηλικιακή ομάδα 40 έως 50 ετών (Γράφημα 6.47). 144

161 Γράφημα 6.46: Φύλο Φύλο Γυναίκα 40,00% Άνδρας 60,00% Άνδρας Γυναίκα Γράφημα 6.47: Ηλικία Ηλικία 48,00% 12,00% 20,00% 20,00% άνω των 50 Το μεγαλύτερο μέρος των ερωτώμενων σε ποσοστό 68% είναι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Γράφημα 6.48). Το αμέσως μικρότερο ποσοστό καταλαμβάνουν οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (20%), γεγονός που σε συνδυασμό με το πολύ μικρό ποσοστό των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης πιθανό να υποβαθμίζει σημαντικά τη δυνατότητα παροχής αναβαθμισμένων υπηρεσιών και υψηλής ποιότητας εξυπηρέτηση προς τους τουρίστες. 145

162 Γράφημα 6.48: Εκπαίδευση Εκπαίδευση 12,00% 20,00% 68,00% Πρωτοβάθμια Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια Τέλος, σχετικά με τη θέση και τις αρμοδιότητες των ερωτηθέντων, το 88% ήταν ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων ενώ μόλις τρεις (12%) ήταν υπάλληλοι σε αυτές (Γράφημα 6.49). Γράφημα 6.49: Θέση ερωτώμενων Θέση ερωτώμενου Υπαλλήλος 12,00% Ιδιοκτήτης 88,00% Ιδιοκτήτης Υπαλλήλος 146

163 6.3.3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ - ΜΟΥΣΕΙΑ Σχετικά με τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στη οικονομική ανάπτυξη της περιοχής η πλειοψηφία των τοπικών επιχειρηματιών (52,00%) την θεωρεί πολύ σημαντική, ενώ τα αμέσως χαμηλότερα ποσοστά καταλαμβάνουν οι απαντήσεις αρκετά σημαντική (28%) και μέτρια (16%) (Γράφημα 6.50). Γράφημα 6.50: Συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής σας; Μέτρια 16,00% Αρκετά 28,00% Καθόλου 4,00% Πολύ 52,00% Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Όσον αφορά τον ρόλο των μουσείων, όπως βλέπουμε στον Πίνακα 6.12 ενώ υπάρχει τουριστική κίνηση στην περιοχή και επισκεψιμότητα στα μουσεία, ο οικονομικός τους αντίκτυπος δεν είναι εμφανής στην τοπική οικονομία, πράγμα που σημαίνει ότι η επίσκεψη στα μουσεία δεν εντάσσεται σε ένα ολοκληρωμένο οργανωμένο τουριστικό πακέτο που φαίνεται να είναι το ζητούμενο της πλειοψηφίας των τουριστών. 147

164 Πίνακας 6.12: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής σας με τους παρακάτω τρόπους; Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω/ δεν απαντώ Προσελκύουν τουρίστες 52,00% 20,00% 28,00% 0,00% 0,00% Δημιουργούν θέσεις εργασίας 8,00% 28,00% 28,00% 32,00% 4,00% Αυξάνουν το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής 12,00% 36,00% 36,00% 16,00% 0,00% Ενισχύουν τις τοπικές επιχειρήσεις (ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.) 20,00% 44,00% 20,00% 16,00% 0,00% Συμβάλουν στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων στην περιοχή 12,00% 24,00% 20,00% 36,00% 8,00% Συμβάλουν στη βελτίωση των δεξιοτήτων του τοπικού πληθυσμού 20,00% 40,00% 32,00% 8,00% 0,00% Συμβάλουν στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών 8,00% 28,00% 20,00% 36,00% 8,00% Γράφημα 6.51: Συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής σας και συγκεκριμένα με τους παρακάτω τρόπους; Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω/δεν απαντώ 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Προσελκύουν τουρίστες Δημιουργούν θέσεις εργασίας Αυξάνουν το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής Ενισχύουν τις τοπικές επιχειρήσεις (πχ ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.) Συμβάλουν στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων στην περιοχή Συμβάλουν στη βελτίωση των δεξιοτήτων του τοπικού πληθυσμού Συμβάλουν στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών Συγκρίνοντας τις απαντήσεις των εκπροσώπων των μουσείων και των τοπικών επιχειρήσεων επιβεβαιώνεται η απόκλιση που υπάρχει μεταξύ των μουσείων και της τοπικής τουριστικής βιομηχανίας (Γράφημα 6.51). Και στις δύο περιπτώσεις αναγνωρίζεται η δυνατότητα των μουσείων να προσελκύουν τουρίστες χωρίς όμως τα οικονομικά οφέλη να διαχέονται στην τοπική οικονομία στον επιθυμητό βαθμό. Παρόλα αυτά για τις τοπικές 148

165 επιχειρήσεις τα μουσεία αποτελούν σημαντικό δυνητικό μοχλό οικονομικής ανάπτυξης σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι για τα ίδια τα μουσεία, διαπίστωση που μπορεί να σημαίνει ότι οι προσδοκίες των επιχειρηματιών είναι πολύ μεγαλύτερες. Αν και η μεγαλύτερη κίνηση στις τοπικές επιχειρήσεις παρατηρείται τους θερινούς μήνες και συγκεκριμένα το τρίμηνο Ιουνίου - Αυγούστου (44,00%), η διακύμανση δεν είναι τόσο έντονη όσο σε άλλους προορισμούς (πχ παραθαλάσσιες περιοχές) (Γράφημα 6.52). Το γεγονός αυτό παραπέμπει στο πρόβλημα της καταπολέμησης της εποχικότητας του τουρισμού, καθώς ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί ένα είδος τουρισμού που δεν εξαρτάται από τις θερινές διακοπές. Το αμέσως μικρότερο ποσοστό (32%) αντιστοιχεί στο τρίμηνο Δεκεμβρίου Φεβρουαρίου, γεγονός που μπορεί να ερμηνευθεί αν λάβουμε υπόψη μας ότι μια από τις κυριότερες μορφές τουρισμού στο νομό είναι ο χειμερινός τουρισμός, καθώς διαθέτει δύο από τα καλύτερα και πλέον άρτια οργανωμένα χιονοδρομικά κέντρα της χώρας. Γράφημα 6.52: Επισκεψιμότητα στις επιχειρήσεις ανάλογα με την περίοδο του έτους Ποια περίοδο του έτους έχετε τον μεγαλύτερο αριθμό πελατών; 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Ιούνιο - Αύγουστο Σεπτέμβριο - Νοέμβριο Δεκέμβριο - Φεβρουάριο Μάρτιο - Μάιο Δε γνωρίζω, δεν απαντώ Αναφορικά με τις χώρες προέλευσης των τουριστών η πλειοψηφία σε ποσοστό 76,21% προέρχεται από την Ελλάδα. Όσον αφορά τους αλλοδαπούς το μεγαλύτερο μέρος των ερωτώμενων δεν έδωσε λεπτομερείς απαντήσεις επιλέγοντας τη γενική κατηγορία «άλλες 149

166 χώρες», η οποία και καταλαμβάνει ποσοστό 9,21%. Παρόλα αυτά κάποιοι έδωσαν ακριβή ποσοστά τα οποία παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.13 και στο αντίστοιχο Γράφημα Πίνακας 6.13: Χώρες προέλευσης τουριστών Χώρες προέλευσης τουριστών Ποσοστό % Ελλάδα 76,21% Αγγλία 1,25% Γερμανία 3,54% Ιταλία 1,46% Ρωσία 4,58% Γαλλία 1,25% Ρουμανία 0,42% Βουλγαρία 1,46% Αυστρία 0,63% Άλλες 9,21% Σύνολο 100,00% Γράφημα 6.53: Χώρες προέλευσης τουριστών Από ποιες χώρες προέρχονται οι τουρίστες που επισκέπτονται την επιχείρηση σας; 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% Ελλάδα Αγγλία Γερμανία Ιταλία Ρωσία Γαλλία Ρουμανία Βουλγαρία Αυστρία Άλλες Οι δύο τελευταίες ερωτήσεις είναι ανοικτού τύπου στις οποίες οι ερωτώμενοι καλούνται: α) να απαντήσουν σχετικά με το αν υπάρχει συνεργασία μεταξύ της επιχείρησης τους και των μουσείων της περιοχής και αν όντως υπάρχει να μας δώσουν πληροφορίες ως προς τη φύση αυτής της συνεργασίας και β) να εκφράσουν την άποψη τους όσον αφορά τα 150

167 σημαντικότερα προβλήματα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού στη περιοχή αλλά και να διατυπώσουν προτάσεις για την αντιμετώπιση τους. Αναφορικά με το πρώτο σκέλος το 100% των ερωτηθέντων απάντησε ότι δεν υπάρχει οποιαδήποτε συνεργασία με κάποιο από τα μουσεία του νομού. Οι απόψεις τους φαίνεται να συγκλίνουν επίσης και σε ότι αφορά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πολιτιστικός τουρισμός στην περιοχή τους. Συγκεκριμένα, το 70% των ερωτηθέντων θεωρεί πως ένα από τα κυριότερα προβλήματα είναι το γεγονός ότι η προβολή διαφήμιση, τόσο των αξιοθέατων όσο και των εκδηλώσεων που λαμβάνουν χώρα στο νομό, δεν γίνεται στο βαθμό που θα έπρεπε, γεγονός για το οποίο θεωρούν αποκλειστικά υπεύθυνη την τοπική αυτοδιοίκηση. Μάλιστα πιστεύουν πως οι όποιες προσπάθειες γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση είναι σποραδικές, αποσπασματικές και χωρίς την κατάλληλη οργάνωση. Μεταξύ άλλων πολλοί θεωρούν πως σημαντικά προβλήματα δημιουργούνται από την έλλειψη χρηματοδότησης και ενισχύσεων των τοπικών επιχειρήσεων από την πολιτεία, έτσι ώστε να γίνουν περισσότερο ανταγωνιστικές και να προσφέρουν καλύτερες υπηρεσίες στους τουρίστες. Επίσης, ένα ικανό ποσοστό θεωρεί ότι οι υφιστάμενες υποδομές (δρόμοι, πεζοδρόμια, φωτισμός, σήμανση κ.α.) χρειάζονται βελτίωση. Δύο από τους ερωτώμενους έθιξαν το θέμα της σωστής λειτουργίας των μουσείων υποστηρίζοντας πως για να λειτουργούν καλύτερα, θα πρέπει να έχουν περισσότερο προσωπικό και να είναι ανοιχτά περισσότερες ώρες και ημέρες έτσι ώστε «ο επισκέπτης να μην αναζητά τον υπεύθυνο για να ανοίξει το μουσείο σε περίπτωση που θέλει να το επισκεφθεί». Τέλος, ένας ερωτώμενος έκανε λόγο για τη συμπεριφορά των τοπικών επιχειρηματιών υποστηρίζοντας πως θα έπρεπε να είναι περισσότερο ευγενικοί, φιλόξενοι και εξυπηρετικοί προς τους τουρίστες. Οι προτάσεις για την αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων εστιάζονται κυρίως στη δράση από πλευράς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους ερωτώμενους πρέπει να γίνουν πιο συντονισμένες και οργανωμένες ενέργειες για την προβολή των πολιτιστικών πόρων του νομού αλλά και έργα με στόχο τη βελτίωση των 151

168 υφιστάμενων υποδομών και τη δημιουργία νέων όπου χρειάζεται. Επίσης, απαραίτητη θεωρήθηκε από ορισμένους η ανάπτυξη - ενίσχυση και άλλων εναλλακτικών μορφών τουρισμού με στόχο την επιμήκυνση της παραμονής των τουριστών στο νομό. Εκτός όμως από τις δράσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης λόγος έγινε και για τις δράσεις από πλευράς πολιτείας για την ενίσχυση της λειτουργίας των τοπικών επιχειρήσεων κυρίως μέσω χρηματοδοτήσεων. Τέλος, τέθηκε και το ζήτημα της βελτίωσης της συμπεριφοράς των ίδιων των επιχειρηματιών ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών και την ικανοποίηση των τουριστών. 6.4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ/ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ & ΕΚΠΡΟΣΩΠΩΝ Στον Πίνακα 6.14 παρουσιάζονται αναλυτικά οι πολιτιστικοί σύλλογοι/οργανισμοί που πήραν μέρος στην έρευνα. Πίνακας 6.14: Πολιτιστικοί σύλλογοι/οργανισμοί Α/Α Πολιτιστικοί σύλλογοι/οργανισμοί 1 Μορφωτικός Πολιτιστικός Σύλλογος Νησιού 2 Φίλοι Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας 3 Σύλλογος Μικρασιατών Ν. Ημαθίας 4 Πολιτιστικός Σύλλογος Ηπειρωτών Ν. Ημαθίας 5 Πολιτιστική Εταιρεία Νάουσας "Αναστάσιος Μιχαήλ ο Λόγιος" 6 Όμιλος Περιβάλλοντος και Πολιτισμού «η Αράπιτσα» 7 Λύκειον των Ελληνίδων, παράρτημα Νάουσας 8 Όμιλος Γενίτσαροι και Μπούλες 9 Θρακική Εστία Βέροιας 10 Σύλλογος Θεσσαλών Ν. Ημαθίας "Αχιλλέας" 11 Λαογραφικός Όμιλος Ντόπιων Αλεξάνδρειας και Περιχώρων "Το Ρουμλούκι" 152

169 Η πλειοψηφία των εκπροσώπων των συλλόγων/οργανισμών με ποσοστό 81,82% είναι άνδρες (Γράφημα 6.54), ενώ όσον αφορά την ηλικία τους το μεγαλύτερο μέρος του συνόλου (45,45%) ανήκει στην ηλικιακή ομάδα 51 έως 60 ετών (Γράφημα 6.55). Γράφημα 6.54: Φύλο Φύλο 18,18% Άνδρας Γυναίκα 81,82% Γράφημα 6.55: Ηλικία Ηλικία 27,27% 27,27% ετών και άνω 45,45% 153

170 Αναφορικά με το επίπεδο εκπαίδευσης η πλειοψηφία των ερωτηθέντων με ποσοστό 54,55% έχει πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ ακολουθούν οι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με ποσοστό 27,27% (Γράφημα 6.56). Γράφημα 6.56: Εκπαίδευση Εκπάιδευση 9,09% 9,09% 27,27% Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια Μεταπτυχιακό Διδακτορικό 54,55% Τέλος, σχετικά με τη θέση των ερωτηθέντων, το 90,91% του συνόλου κατέχει τη θέση του πρόεδρου και μόνο ένας (9,09%) είναι υπεύθυνος καλλιτεχνικών (Γράφημα 6.57). Γράφημα 6.57: Θέση Θέση 9,09% Πρόεδρος 90,91% Υπεύθυνος καλλιτεχνικών 154

171 6.4.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΑ Η ενότητα αυτή αποτελείται συνολικά από τέσσερις ερωτήσεις ανοικτού τύπου στις οποίες οι ερωτώμενοι καλούνται να εκφράσουν την άποψη τους σε θέματα σχετικά με τον πολιτιστικό τουρισμό και τα μουσεία της περιοχής. Στην πρώτη ερώτηση οι ερωτηθέντες καλούνται να απαντήσουν αναφορικά με το πόσο σημαντική θεωρούν τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού και συγκεκριμένα των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη του δήμου τους. Η πλειοψηφία σε ποσοστό 81,82% θεωρεί πολύ σημαντική την συμβολή καθώς όπως υποστηρίζουν, ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί αδιαμφισβήτητα έναν από τους πολλά υποσχόμενους για το μέλλον τύπους τουρισμού, με ιδιαίτερη σημασία για την τοπική οικονομία. Όσον αφορά τα μουσεία, θεωρούν ότι η συμβολή τους είναι εξίσου σημαντική καθώς αναδεικνύουν την πολιτιστική και εθνική μας ταυτότητα και μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό κίνητρο για την επίσκεψη μιας περιοχής, συνδυάζοντας και διάφορα άλλα στοιχεία όπως φυσικό περιβάλλον, τοπική γαστρονομία, αθλητισμός, χειμερινά σπορ κλπ. Δύο από τους ερωτηθέντες πιστεύουν πως η συμβολή των μουσείων στην τοπική οικονομική ανάπτυξη είναι ελάχιστη. Βέβαια ο ένας εκ των δύο αναφέρει πως στον Δήμο του δεν υπάρχει μουσείο, παρά μόνο κάποιες προσπάθειες με καθαρά ατομική σχεδίαση και περιορισμένο περιεχόμενο. Στη συνέχεια διερευνάται η γνώμη των ερωτώμενων όσον αφορά τα σημαντικότερα προβλήματα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και συγκεκριμένα των μουσείων της περιοχής και ζητείται η διατύπωση προτάσεων για την αντιμετώπιση τους. Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων θεωρεί πως το σημαντικότερο πρόβλημα έγκειται στην ανύπαρκτη ή ελλιπή χρηματοδότηση στον τομέα του πολιτισμού γενικότερα και των μουσείων ειδικότερα. Οι προτάσεις τους περιλαμβάνουν αντίστοιχα την ενίσχυση των μουσείων μέσω χρηματοδοτήσεων και επιδοτούμενων προγραμμάτων, αλλά και την κατάρτιση ενός 155

172 ολοκληρωμένου αναπτυξιακού σχεδίου για τον πολιτισμό από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Για τρεις από τους ερωτώμενους το πρόβλημα εντοπίζεται στο ανθρώπινο δυναμικό που απασχολείται στον ευρύτερο τομέα του πολιτισμού και στα μουσεία συγκεκριμένα, τόσο όσον αφορά την κατάρτιση όσο και τη συμπεριφορά του γενικότερα. Συγκεκριμένα, αναφέρονται στην έλλειψη οράματος, την έλλειψη κατάρτισης και τη συμβατική υπαλληλική αντιμετώπιση των προβλημάτων από τους περισσότερους εργαζόμενους. Ένας από τους ερωτώμενους ανέφερε ως σημαντικό πρόβλημα την αδυναμία συντήρησης των μουσείων αλλά και την περιορισμένη προβολή τους. Όσον αφορά τα μουσεία μεταξύ άλλων προτείνουν τη σωστή οργάνωση και λειτουργία τους, τη στελέχωση τους με τους κατάλληλους ανθρώπους, τη διεύρυνση του ωραρίου λειτουργίας τους και τέλος δύο από τους ερωτώμενους κάνουν λόγο για συνεργασία των μουσείων σε δίκτυο (π.χ. ενιαίο εισιτήριο, ταυτόχρονη προβολή κ.α.). Στη συνέχεια διερευνάται το εάν υπάρχει συνεργασία μεταξύ των πολιτιστικών συλλόγων και των μουσείων και αν ναι ποιο είναι το πλαίσιο αυτής της συνεργασίας. Το 81,82% των ερωτώμενων απάντησε πως δεν υπάρχει κανενός είδους συνεργασία με τα μουσεία της περιοχής, ενώ για δύο από τους ερωτώμενους η συνεργασία περιορίζεται στην παραχώρηση χώρων των μουσείων για τη διεξαγωγή εκδηλώσεων. Η τελευταία ερώτηση αναφέρεται στις δραστηριότητες των παραπάνω φορέων για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και των μουσείων και τα σχέδια τους για το μέλλον. Για την συντριπτική πλειοψηφία των πολιτιστικών συλλόγων/οργανισμών οι δράσεις για την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού και των μουσείων επικεντρώνονται στη διοργάνωση εκδηλώσεων και στη συμμετοχή σε αυτές για την προβολή της τοπικής ιστορίας, των παραδοσιακών δρώμενων και την αναβίωση ηθών και εθίμων. Επίσης, συχνό φαινόμενο αποτελεί η οργάνωση εκδρομών - επισκέψεων - ξεναγήσεων σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής. Δύο από τους ερωτώμενους έκαναν λόγο για εμπλουτισμό των 156

173 συλλογών των μουσείων και ένας για εκπόνηση ειδικών μελετών σε θέματα που άπτονται του πολιτισμού. Τέλος, ένας σύλλογος επιδιώκει την προβολή της ιστορίας και των πολιτιστικών στοιχείων της περιοχής μέσω της έκδοσης τριμηνιαίου περιοδικού και ένας ακόμα έχει προχωρήσει στην έκδοση σχετικών βιβλίων. Όσον αφορά τα μελλοντικά τους σχέδια, πρωταρχικό στόχο αποτελεί η συνέχιση και ο εμπλουτισμός των παραπάνω δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων (πχ διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων), ενώ ένας από τους ερωτωμένους έθεσε ως βασικό στόχο τη δημιουργία μουσείου από τον ίδιο το σύλλογο. 6.5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Στη συνέχεια παρατίθενται τα αποτελέσματα της έρευνας στους φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Στον Πίνακα 6.15 παρουσιάζονται αναλυτικά οι Δήμοι της περιοχής που έλαβαν μέρος στην έρευνα καθώς και η θέση του υπεύθυνου από κάθε Δήμο που απάντησε στο ερωτηματολόγιο. Πίνακας 6.15: Επωνυμία φορέα, θέση ερωτώμενου Επωνυμία φορέα Θέση ερωτώμενου Δήμος Νάουσας Δήμος Βέροιας Δήμος Αλεξάνδρειας Δήμαρχος Επιστημονική Συνεργάτης Δημάρχου Αντιδήμαρχος Οι φορείς ερωτήθηκαν σχετικά με το πόσο σημαντική θεωρούν τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού και συγκεκριμένα των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη του αντίστοιχου Δήμου αλλά και της Περιφερειακής Ενότητας Ημαθίας στο σύνολο της. Σύμφωνα με τις απαντήσεις, για τους Δήμους Νάουσας και Βέροιας ο πολιτιστικός τουρισμός θεωρείται αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα τους, δεδομένου ότι αποτελούν περιοχές πλούσιες σε πολιτιστικά αποθέματα. Έτσι, η συμβολή του πολιτισμού στην τοπική οικονομική ανάπτυξη θεωρείται σημαντική καθώς μπορεί να 157

174 δημιουργήσει αξιόλογα οικονομικά οφέλη. Στην περιοχή υπάρχουν επίσης αρκετά αξιόλογα μουσεία, αλλά όπως τονίζει και η εκπρόσωπος του Δήμου Βέροιας «δεν μπορούν από μόνα τους να αποτελέσουν μοχλό ανάπτυξης καθώς χρειάζεται συνδυασμός διαφόρων δράσεων προκειμένου να επιτύχουμε την παράταση του χρόνου παραμονής των τουριστών». Αντίθετα, ο εκπρόσωπος του Δήμου Αλεξάνδρειας αναγνώρισε μεν τη σημαντικότητα του πολιτιστικού τουρισμού για την Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας στο σύνολο της άλλα όχι για το Δήμο Αλεξάνδρειας, καθώς ως μας ανέφερε ο Δήμος υστερεί στον τομέα του τουρισμού και ειδικά του πολιτιστικού τουρισμού, δεν υπάρχουν αξιόλογοι τουριστικοί χώροι και μουσεία (ούτε καν λαογραφικό) και έτσι δύσκολα ένας τουρίστας θα επιλέξει ως προορισμό τη συγκεκριμένη περιοχή. Στην επόμενη ερώτηση οι ερωτώμενοι καλούνται να εκφράσουν την άποψη τους όσον αφορά τα προβλήματα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού αλλά και τις προτάσεις τους για την αντιμετώπιση τους. Το πρόβλημα που αναφέρθηκε από το σύνολο των ερωτώμενων ήταν οι βασικές ελλείψεις υποδομών. Από τους εκπροσώπους των Δήμων Βέροιας και Νάουσας έγινε λόγος για το θέμα της ανάδειξης των πολιτιστικών χώρων και προτάθηκε η συντονισμένη και συγκροτημένη προβολή τους. Ο Δήμαρχος Νάουσας μεταξύ άλλων τόνισε τις ελλείψεις στις οδικές συνδέσεις, τη σήμανση των πολιτιστικών χώρων και την καθαριότητα. Αναφορικά με τα μουσεία σημείωσε πως υπάρχουν οργανωτικά προβλήματα, αδυναμίες στη στελέχωση και φυσικά σοβαρό ζήτημα αποτελεί ο εμπλουτισμός τους. Για την αντιμετώπιση των παραπάνω πρότεινε τη συνέχιση του ανασκαφικού έργου της πολιτείας για την ανάδειξη χώρων και ευρημάτων που θα αποτελέσουν πόλο έλξης επισκεπτών και θα εμπλουτίσουν τις συλλογές των μουσείων αλλά και την ένταξη ειδικών προγραμμάτων σε σχολεία ώστε τα παιδιά να ευαισθητοποιούνται σε ανάλογα θέματα. Τέλος, τόσο ο εκπρόσωπος του Δήμου Νάουσας όσο και η εκπρόσωπος του Δήμου Βέροιας αναφέρθηκαν στη συμβολή του ιδιωτικού τομέα κάνοντας λόγο για σωστή τουριστική συμπεριφορά όσον αφορά την πολιτική των εμπλεκομένων επιχειρήσεων πχ φιλικές τιμές, 158

175 εξυπηρέτηση των τουριστών αλλά και άλλες υποστηρικτικές ενέργειες (πχ προγράμματα ξενάγησης πρακτορείων που να περιλαμβάνουν τα αξιοθέατα της περιοχής κ.α.). Η τρίτη ερώτηση έχει ως στόχο να διαπιστώσουμε εάν υπάρχει συνεργασία μεταξύ τοπικής αυτοδιοίκησης και μουσείων και αν ναι με ποιο τρόπο διεξάγεται. Αναφορικά με το Δήμο Βέροιας η συνεργασία με τα μουσεία που υπάγονται στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού περιορίζεται σε υποστηρικτικό επίπεδο, καθώς αποτελούν αυτοτελείς οργανισμούς. Αντίθετα, στενή είναι η συνεργασία του Δήμου με τα μουσεία που εντάσσονται στην κοινωφελή δημοτική επιχείρηση εφόσον χρηματοδοτούνται άμεσα από αυτόν. Όσον αφορά το Δήμο Νάουσας διεξάγονται μεν ενέργειες για την ενίσχυση της λειτουργίας των μουσείων που υπάγονται στην κοινωφελή του επιχείρηση καθώς τα διαχειρίζεται ο ίδιος ο Δήμος, χωρίς όμως να υπάρχει ιδιαίτερος συντονισμός και οργάνωση ως προς αυτή την κατεύθυνση. Τέλος, η συνεργασία του Δήμου Αλεξάνδρειας με το Μουσείο του Νησιού περιορίζεται στην παραχώρηση του χώρου όπου αυτό στεγάζεται, καθώς όπως υποστηρίζει ο αντιδήμαρχος πρόκειται για ένα μικρό μουσείο, με περιορισμένες δυνατότητες και χωρίς ιδιαίτερη οργάνωση. Η τελευταία ερώτηση αναφέρεται στα έργα επενδύσεις που έχουν γίνει από πλευράς των φορέων για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και των μουσείων αλλά και τον αναπτυξιακό σχεδιασμό τους για την επόμενη πενταετία. Με πρωτοβουλία του Δήμου Νάουσας έχει πλέον τεθεί σε εφαρμογή το διαδημοτικό πρόγραμμα με την επωνυμία «στις ρίζες του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Πρόκειται για μια συνεργασία του Δήμου Νάουσας με τους Δήμους Πέλλας, Δίου Ολύμπου και Βέροιας με στόχο τη δημιουργία ενός δικτύου αρχαιολογικών μνημείων, τα οποία ιστορικά συνδέονται με τη ζωή και την πορεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το δίκτυο αυτό αποσκοπεί στην ανάδειξη και αξιοποίηση των αρχαιολογικών μνημείων των παραπάνω δήμων και περιλαμβάνει διάφορες δραστηριότητες όπως την κοινή προβολή τους. Μάλιστα στο σχεδιασμό για την επόμενη πενταετία εκτός από τη σωστή λειτουργία του εντάσσεται και η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου τουριστικού 159

176 πακέτου που θα περιλαμβάνει πχ επισκέψεις σε μουσεία, κάποιες διανυκτερεύσεις σε συνεργασία με τα ξενοδοχεία της περιοχής κ.α. με πολλαπλά οφέλη για την τοπική οικονομία. Στην περιοχή της σχολής του Αριστοτέλη έχει δημιουργηθεί πολιτιστικό κέντρο όπου και πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου αλλά και συνέδρια. Στα μελλοντικά σχέδια της τοπικής αυτοδιοίκησης για τη συγκεκριμένη περιοχή εντάσσεται και η ίδρυση Σχολής Αριστοτελικής Φιλοσοφίας στα πλαίσια του Διεθνούς Πανεπιστημίου. Τέλος, ο Δήμος έχει προχωρήσει στην τοποθέτηση σημάνσεων σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία και στην έκδοση τουριστικών οδηγών, έντυπου υλικού κ.α. Ο Δήμος Βέροιας από την πλευρά του έχει επιτύχει την ένταξη του Λαογραφικού Μουσείου και του Εθνικού Μουσείου Εκπαίδευσης στο Γ ΚΠΣ. Σε εξέλιξη βρίσκεται επίσης ένα μεγάλο πρόγραμμα το οποίο περιλαμβάνει την πραγματοποίηση μελετών για την ανάδειξη αρχαιοτήτων που σώζονται στα υπόγεια οικοδομών αλλά και της Ρωμαϊκής οδού. Στον αναπτυξιακό σχεδιασμό του δήμου εκτός από την υλοποίηση των παραπάνω εντάσσεται και η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου προγράμματος τουριστικής προβολής που θα περιλαμβάνει από σηματοδοτήσεις έως και διαμόρφωση επικοινωνιακής πολιτικής με στόχο την προσέλκυση τουριστών στην περιοχή. Επιπρόσθετα, σχεδιάζονται συμπληρωματικά έργα υποδομών πχ πάρκα υποδοχής επισκεπτών και ελεύθερου χρόνου σε κομβικά σημεία του δήμου. Όσον αφορά τα μουσεία, στόχος είναι η δημιουργία ενός πολυχώρου ο οποίος θα περιλαμβάνει το Μουσείο Νεότερης Ιστορίας, το Μουσείο Ήχου (τα οποία πρόκειται ιδρυθούν στο προσεχές διάστημα) και πιθανόν και το Μουσείο Εκπαίδευσης. Τέλος, αναφορικά με το Δήμο Αλεξάνδρειας προτεραιότητα του είναι η ολοκλήρωση του πνευματικού κέντρου στο όποιο σχεδιάζεται να δημιουργηθεί εκθεσιακός χώρος με φωτογραφικό υλικό και κειμήλια (λαογραφικό μουσείο). 160

177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Όπως έχουμε ήδη αναφέρει ο Νομός Ημαθίας παρουσιάζει μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού καθώς είναι ένας νομός πλούσιος σε πολιτιστικούς πόρους, οι οποίοι όμως δεν αξιοποιούνται και δεν αναδεικνύονται στον απαιτούμενο βαθμό. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την απουσία συντονισμού και συνεργειών μεταξύ του τοπικού συμπλέγματος (cluster) πολιτιστικού τουρισμού (τοπική αυτοδιοίκηση, τουριστικοί πόροι, πολιτιστικοί σύλλογοι κ.α.) και της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας αποτελούν τα βασικότερα προβλήματα για την περαιτέρω ανάπτυξη του συγκεκριμένου είδους τουρισμού. Απόρροια των παραπάνω είναι η περιορισμένη προσέλκυση επισκεπτών σε σύγκριση με την προσφορά τουριστικών πόρων και η συγκέντρωση τους σε συγκεκριμένα σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος, με αποτέλεσμα τα οφέλη που προκύπτουν να μη διαχέονται στον νομό στον επιθυμητό βαθμό. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τα μουσεία ενώ έχουν μεγάλες δυνατότητες προσέλκυσης τουριστών, η επίπτωσή τους στην τοπική οικονομία είναι περιορισμένη. Με βάση τα στοιχεία της πρωτογενούς και δευτερογενούς έρευνας μπορούμε εδώ να προχωρήσουμε στη διατύπωση ορισμένων προτάσεων - παρεμβάσεων για τη βελτίωση της τουριστικής εικόνας της περιοχής και του τοπικού πολιτιστικού προϊόντος. Οι προτάσεις μας συνοψίζονται στα εξής σημεία: προγραμματισμένη και συνεχής συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων: τοπική αυτοδιοίκηση, εφορίες αρχαιοτήτων, μουσεία, πολιτιστικοί σύλλογοι, επιχειρήσεις κ.α., κατάρτιση ολοκληρωμένου προγράμματος για τον πολιτιστικό τουρισμό με ένταξη των τοπικών επιχειρήσεων, σύσταση ειδικού τοπικού φορέα με αντικείμενο αποκλειστικά τον πολιτιστικό τουρισμό, αύξηση των χρηματοδοτήσεων και ενισχύσεων των τοπικών πολιτιστικών βιομηχανιών 161

178 αύξηση του αριθμού των απασχολούμενων στους τουριστικούς - πολιτιστικούς χώρους και στελέχωση τους με κατάλληλα καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό, διαφοροποίηση του προσφερόμενου τουριστικού προϊόντος έναντι αντίστοιχων προϊόντων γειτονικών νομών, αναβάθμιση της ποιότητας σε όλες τις σχετιζόμενες με τον τουρισμό υπηρεσίες, διαμόρφωση πλαισίου φιλικής τουριστικής συμπεριφοράς των εμπλεκομένων επιχειρήσεων (π.χ. τιμές, εξυπηρέτηση των επισκεπτών κ.α.), προσαρμογή και εναρμόνιση του τουριστικού προϊόντος στην κουλτούρα, τον πολιτισμό και τον τρόπο ζωής της τοπικής κοινωνίας, με στόχο τη διατήρηση της αυθεντικότητας και την αποφυγή της εμπορευματοποίησης του. Αναφορικά με τη βελτίωση των υφιστάμενων υποδομών και τη δημιουργία νέων όπου χρειάζεται οι προτάσεις μας περιλαμβάνουν τα εξής: βελτίωση των οδικών συνδέσεων, τοποθέτηση περισσότερων σημάνσεων που να υποδεικνύουν τα αξιοθέατα της περιοχής, παρεμβάσεις και βελτιώσεις σε πεζοδρόμια, φωτισμό και καθαριότητα στους πολιτιστικούς χώρους, δημιουργία συμπληρωματικών έργων για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων αλλά και την εξυπηρέτηση των τουριστών, όπως πάρκα υποδοχής επισκεπτών και ελεύθερου χρόνου σε κομβικά σημεία, συντήρηση και ανάδειξη διατηρητέων κτηρίων, αρχαιολογικών χώρων, εκκλησιών, μουσείων, εκπόνηση μελετών και δημιουργία χώρων υποδοχής σημαντικών αρχαιολογικών ευρημάτων και μνημείων τα οποία έχουν μείνει ανεκμετάλλευτα και αναξιοποίητα, προσαρμογή των υποδομών στο φυσικό και αρχιτεκτονικό περιβάλλον. 162

179 Στη συνέχεια παρουσιάζονται κάποιες συγκεκριμένες προτάσεις για την αύξηση της τουριστικής ζήτησης και την προσέλκυση περισσότερων τουριστών ειδικών ενδιαφερόντων: εμπλουτισμός των πολιτιστικών εκδηλώσεων με τη μορφή φεστιβάλ, συναυλιών, εκθέσεων, θεατρικών παραστάσεων, αναβίωσης εθίμων που να λαμβάνουν χώρα καθ όλη τη διάρκεια του έτους, συνέχιση του ανασκαφικού έργου στην περιοχή για την ανάδειξη χώρων και ευρημάτων που θα αποτελέσουν πόλους έλξης επισκεπτών και θα εμπλουτίσουν τις συλλογές των μουσείων, ανάπτυξη - ενίσχυση και άλλων εναλλακτικών μορφών τουρισμού με στόχο την προσέλκυση διαφόρων ομάδων τουριστών και την επιμήκυνση της παραμονής τους, δημιουργία δικτύων και διαδρομών που να περιλαμβάνουν τα σημαντικότερα αρχαιολογικά μνημεία, μουσεία και αξιοθέατα με στόχο την ευρύτερη διάχυση της τουριστικής κίνησης. Σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού αποτελεί η σωστή και αποτελεσματική πληροφόρηση τόσο των τουριστών όσο και των ίδιων των κατοίκων. Οι προτάσεις μας ως προς αυτή την κατεύθυνση συνοψίζονται στα παρακάτω μέτρα: συγκροτημένη και συντονισμένη προβολή των πολιτιστικών πόρων του νομού, δημιουργία γραφείου πληροφοριών στην έδρα του κάθε δήμου και περισσότερων κέντρων πληροφόρησης (Info kiosk) σε κομβικά σημεία αυτών, δημιουργία ενός ολοκληρωμένου προγράμματος τουριστικής προβολής που θα περιλαμβάνει από σηματοδοτήσεις έως και χάραξη επικοινωνιακής πολιτικής, επιμόρφωση των υπαλλήλων των εμπλεκόμενων με τον τουρισμό φορέων μέσω επιδοτούμενων προγραμμάτων, σεμιναρίων και ημερίδων σε θέματα σχετικά με τον τουρισμό, 163

180 αλλαγή του τρόπου σκέψης τόσο των κατοίκων όσο και των αντίστοιχων φορέων, υιοθέτηση τουριστικής συμπεριφοράς και διαμόρφωση οράματος για την ανάδειξη του νομού σε προορισμό πολιτιστικού τουρισμού υψηλών προδιαγραφών, ένταξη ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων στα σχολεία ώστε οι μαθητές όχι μόνο να μαθαίνουν την ιστορία και τον πολιτισμό μας αλλά και να ευαισθητοποιούνται σε ανάλογα θέματα. Σχετικά με τα μουσεία του νομού τα οποία αποτελούν και το επίκεντρο της έρευνας μας, στο σημείο αυτό διατυπώνουμε προτάσεις οι οποίες πιστεύουμε ότι μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στη βελτίωση της λειτουργίας τους και την ενίσχυση της θετικής επίπτωσής τους στην τοπική ανάπτυξη. Παρακάτω παρουσιάζουμε σε γενικές γραμμές τις προτάσεις μας: εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων διαχείρισης και μάρκετινγκ, αύξηση του αριθμού του κατάλληλα εξειδικευμένου προσωπικού, ευέλικτο ωράριο λειτουργίας, αύξηση του αριθμού και βελτίωση των εκπαιδευτικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (περιοδικές εκθέσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και ενήλικες, προγράμματα ερευνητικής δραστηριότητας κ.α.), γενίκευση και εντατικοποίηση της χρήσης σύγχρονών τεχνολογιών - οπτικοακουστικών μέσων για την ερμηνεία και την προβολή των εκθεμάτων όπως χαρτών, φωτογραφιών, μακετών, κινηματογραφικών ταινιών, βίντεο κ.α. με στόχο τόσο την πληροφόρηση όσο και την ψυχαγωγία των επισκεπτών, δημιουργία ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ) και ηλεκτρονικής διαδικτυακής τοποθεσίας (web site), αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών (ξενόγλωσσες εκδόσεις, καφετέρια εστιατόριο, βιβλιοθήκη, υποδομές για άτομα με ειδικές ανάγκες, αίθουσα διαλέξεων, πωλητήριο κ.α.), 164

181 συντήρηση των κτηρίων, αύξηση του ωφέλιμου χώρου και εμπλουτισμός των συλλογών, ενίσχυση των μουσείων μέσω χρηματοδοτήσεων και επιδοτήσεων από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και ένταξη τους σε Ευρωπαϊκά προγράμματα, δημιουργία ολοκληρωμένου τουριστικού πακέτου που να συνδυάζει την επίσκεψη σε μουσεία με άλλες υπηρεσίες και δραστηριότητες (π.χ. σίτιση, διαμονή, ψυχαγωγία, γαστρονομία, επισκέψεις σε οινοποιεία, αθλητικές δραστηριότητες, σκι κ.α.) για την προσέλκυση επισκεπτών με διαφορετικά κίνητρα και ενδιαφέροντα, διεύρυνση της συμμετοχής της τοπικής κοινότητας με τη μορφή εθελοντισμού μέσω εμπλουτισμού των συλλογών τους, διεξαγωγής ξεναγήσεων, οργάνωσης εκπαιδευτικών προγραμμάτων κ.α., συστηματική και συντονισμένη συνεργασία των μουσείων με όλους τους εμπλεκόμενους με τον τουρισμό φορείς (πχ τοπική αυτοδιοίκηση, τοπικές επιχειρήσεις, πολιτιστικά ιδρύματα κ.α.), δημιουργία περιφερειακού δικτύου μουσείων (regional museum network) το οποίο θα εντάσσεται στο τοπικό σύμπλεγμα πολιτιστικού τουρισμού (local cultural tourism cluster) και θα περιλαμβάνει κοινές δράσεις όπως προώθηση του πολιτιστικού τουριστικού προϊόντος των μουσείων, συμμετοχή σε Ευρωπαϊκά και εθνικά ερευνητικά προγράμματα, ενιαίο εισιτήριο, διοργάνωση κοινών παράλληλων εκδηλώσεων, εκθέσεων κ.α. Για την υλοποίηση των προτάσεων αυτών και την επίτευξη όλων των στόχων για τη βελτίωση του τοπικού πολιτιστικού προϊόντος και την ανάπτυξη της περιοχής εκτός από τους οικονομικούς πόρους απαιτείται ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα προβολής και προώθησης των τουριστικών πόρων του νομού. Υπάρχουν πέντε βασικά εργαλεία προώθησης για την κατανομή των πόρων μιας τουριστικής περιοχής: η διαφήμιση, η 165

182 προώθηση των πωλήσεων, οι δημόσιες σχέσεις, οι προσωπικές πωλήσεις και το άμεσο μάρκετινγκ (Πρωτοπαπαδάκης 2003), αν και τα τελευταία χρόνια κάποια εργαλεία έχουν αντικατασταθεί από το ηλεκτρονικό εμπόριο (Βλάχου 2011:157). Για την προώθηση του Νομού Ημαθίας ως προορισμού πολιτιστικού τουρισμού προτείνουμε: συνδυασμένη διαφήμιση με χρήση όλων των μέσων μαζικής επικοινωνίας: τηλεόραση (τοπικά, εθνικά και διεθνή δίκτυα), ραδιόφωνο, έντυπο τύπο (εφημερίδες, περιοδικά, ενημερωτικά φυλλάδια, ταξιδιωτικοί οδηγοί κ.α.), διαδίκτυο, συμμετοχή σε εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, δημοσίευση σχετικών άρθρων σε αναγνωρισμένα τουριστικά περιοδικά (ελληνικά και ξένα), διεξαγωγή και συμμετοχή σε ενημερωτικά σεμινάρια/ημερίδες/συνέδρια πάνω σε θέματα σχετικά με την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό. Συνοψίζοντας, ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί μια μορφή τουρισμού άμεσα συνδεδεμένη με την τοπική πολιτιστική κληρονομιά, την κουλτούρα και τον τρόπο ζωής της τοπικής κοινωνίας και για αυτό το λόγο απαιτεί ειδική οργάνωση και διαχείριση. Όπως πολύ εύστοχα τονίζουν και οι Βερνίκος et al (2004: 82-83) μπορεί να έχει θετικές επιδράσεις τόσο στην οικονομία των τόπων υποδοχής όσο και στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον τους, προκειμένου όμως να επιτευχθεί η βιώσιμη ανάπτυξη του απαραίτητος είναι ο σχεδιασμός και η μελέτη της συγκεκριμένης δραστηριότητας σε όλα τα επίπεδα (εθνικό, περιφερειακό και τοπικό), αλλά και η επίτευξη της συναίνεσης ανάμεσα σε όλους τους εμπλεκόμενους στον τομέα αυτό (κρατικός μηχανισμός - τοπικές αρχές - τοπικές επιχειρήσεις - τοπική κοινωνία). 166

183 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ακρίβος Χ. και Σαλεσιώτης Μ. (2007) Τουρισμός Εισαγωγικές έννοιες Τουριστική συνείδηση Τουριστική συμπεριφορά, Αθήνα, Εκδόσεις Interbooks Αναπτυξιακή Ημαθίας Α.Ε. (2003) Τοπικό Πρόγραμμα Leader + Τοπικό Σύμφωνο Ποιότητας Ημαθίας, ανακτημένο στις 5/10/11 μέσω: Ανδριώτης Κ. (2005) Τουριστική Ανάπτυξη και Σχεδιασμός, Αθήνα, Εκδόσεις ΑΘ. Σταμούλης Αποστολόπουλος, Δ. Κ. και Σδράλη, Β. Δ. (2009) Εναλλακτικός και Ήπιος Τουρισμός Υπαίθρου: Θεωρητική Προσέγγιση & Εφαρμογές, Αθήνα, Δ.Β. Ελληνοεκδοτική Α.Ε.Ε.Ε. Αυγερινού Κολώνια Σ., Ζαχαράτος Γ., Ιακωβίδου Ο., Κοκκώσης Χ., Κούση Μ., Μπριασούλη Ε., Σπιλάνης Γ. και Τσάρτας Π. (2000) Τουριστική Ανάπτυξη Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Εξάντας Βαρβαρέσος Σ. (2000) Τουρισμός - έννοιες, μεγέθη, δομές η ελληνική πραγματικότητα, Αθήνα, Εκδόσεις Προπομπός Βαρβαρέσος Σ. (2008) Οικονομική του Τουρισμού, Εννοιολογικές, Θεωρητικές και Μεθοδολογικές Προσεγγίσεις από τον 19 ο έως τον 21 ο αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Προπομπός Βασιλειάδης, Α. Χ. (2003) Η Διοικητική και το Μάρκετινγκ των Τουριστικών Προορισμών, Μια Βιώσιμή Στρατηγική Προσέγγιση των Δραστηριοτήτων Marketing Management, Αθήνα, Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης 167

184 Βελισσαρίου Ε. (2000) Διοίκηση Τουρισμού και Τουριστικών Επιχειρήσεων, Τόμος Δ Μάνατζμεντ Ειδικών και Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού, Πάτρα, ΕΑΠ Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπουμπάρης Ν. και Παπαγεωργίου Δ. (2004) Πολιτιστικές Βιομηχανίες Διαδικασίες, Υπηρεσίες και Αγαθά, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Βλασίδης, Β. (2006) Προσκυνητικός Τουρισμός και προσκυνητές - Επισκέπτες στην Ελλάδα, Travel Daily News Greece and Cyprus gr, ανακτημένο στις 2/03/11 μέσω: Βλάχου Ο. (2011) "Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη ιστορικού κέντρου πολιτιστικής κληρονομιάς. Μελέτη περίπτωσης: η Παλαιά Πόλη της Κέρκυρας ως προορισμός πολιτιστικού τουρισμού", Μη δημοσιευμένη διπλωματική εργασία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Bull A. (2002) Τουριστική Οικονομία, Επιμέλεια Γιάννης Κατσαντώνης, Αθήνα, Εκδόσεις Κλειδάριθμος Δερμιτζάκη Κ., Δοξανάκη Τ. και Λιναρδάκης Μ. (2009) "Πολιτιστικός τουρισμός και τοπικά μουσεία: παράγοντες που επηρεάζουν τη μεταξύ τους σχέση", Περιοδική Έκδοση του Κέντρου Μουσειακών Ερευνών του Πανεπιστημίου Αθηνών - Μουσείο, 6, σελ Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2005) Κίνηση Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων Δεκέμβριος 2004, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 4/10/11 μέσω: 802_SCI21_DT_MM_12_2004_01_P_GR.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2006) Κίνηση Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων Δεκέμβριος 2005, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 4/10/11 μέσω: 802_SCI21_DT_MM_12_2005_01_F_GR.pdf 168

185 Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2007) Κίνηση Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων Δεκέμβριος 2006, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 4/10/11 μέσω: 802_SCI21_DT_MM_12_2006_01_F_GR.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2008) Κίνηση Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων Δεκέμβριος 2007, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 4/10/11 μέσω: 802_SCI21_DT_MM_12_2007_01_F_GR.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2009) Κίνηση Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων Δεκέμβριος 2008, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 4/10/11 μέσω: 802_SCI21_DT_MM_12_2008_01_F_GR.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2010) Έρευνα Κίνησης Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων: Δεκέμβριος 2009, ανακτημένο στις 4/10/11 μέσω: 802_SCI21_DT_MM_12_2009_01_F_GR.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2008) Αφίξεις Αλλοδαπών από το Εξωτερικό, Έτους 2007, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 3/10/11 μέσω: 001_STO03_DT_MM_00_2007_01_F_GR.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (2011) Ανακοίνωση προσωρινών αποτελεσμάτων Απογραφής Πληθυσμού 2011, Δελτίο τύπου, ανακτημένο στις 5/09/11 μέσω: es/a1602_sam01_dt_dc_00_2011_01_f_gr.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ. ΣΤΑΤ.) (2012) Έρευνα Κίνησης Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων: Σεπτέμβριος 2011, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 169

186 14/01/12μέσω: ssreleases/a1802_sci21_dt_mm_09_2011_01_f_gr.pdf Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ. ΣΤΑΤ.) (2011) Έρευνα Κίνησης Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων: Σεπτέμβριος 2010, Δελτίο Τύπου, ανακτημένο στις 12/01/12μέσω: 2010%20ELSTAT.pdf Gartner, C.W. (2001) Τουριστική ανάπτυξη Αρχές, Διαδικασίες και Πολιτικές, Επιμέλεια Γεώργιος Κορρές και Στυλιανός Δρακόπουλος, Αθήνα, Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ Gee, Y.C., Makens, C.J. και Choy, J.L.D. ( 2001) Τουριστική & Ταξιδιωτική Βιομηχανία, Περιστέρι, Εκδόσεις "ΕΛΛΗΝ" Ζοπουνίδης Κ. και Σίσκος Γ. (2006) Τουριστικό Μάνατζμεντ, Αθήνα, Εκδόσεις Κλειδάριθμος Ηγουμενάκης, Γ. Ν. (1997) Τουριστική Οικονομία Τόμος Α, Αθήνα, Εκδόσεις Interbooks Ιακωβίδου, Ο. (2006) Ο Αγροτουρισμός και η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς: Η Περίπτωση της Ελλάδας, Εισήγηση στο Διεθνές Συμπόσιο για τον Πολιτιστικό Τουρισμό Θεσσαλονίκη Νοεμβρίου 2006, =266 ανακτημένο στις 10/05/11 ICOMOS Ελληνικό Τμήμα (2002) Η Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού, Τράπεζα Πληροφοριών ΤΕΕ, Ενημερωτικό Δελτίο, Τεύχος 2193, ανακτημένο στις 11/06/11 μέσω: Κοκκώσης Χ. και Τσάρτας Π. (2001) Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π. και Γκρίμπα Ε. (2011) Ειδικές και Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική 170

187 Κομίλης, Ε. Π. (2001) Οικοτουρισμός - Η εναλλακτική προοπτική αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης, Αθήνα, Εκδόσεις Προπομπός Λάββας, Π. Γ. (2010) Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα Λαγός, Γ. Δ. (2005) Τουριστική Οικονομική, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Lickorish, J. L. και Jenkins, L. C. (2004) Μια εισαγωγή στον τουρισμό, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Middleton, C.T.V. και Hawkins R. (2004) Τουριστικό Μάρκετινγκ για Βιώσιμη Ανάπτυξη, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Page, J. S. (2006) Εισαγωγή στον Τουρισμό- Το Τουριστικό Μάνατζμεντ στον 21 Ο Αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση Πασχαλίδης Γ. και Χαμπούρη Ιωαννίδου Α. (2002) Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, Τόμος Α Εισαγωγή στον Πολιτισμό, Πάτρα, ΕΑΠ Παυλογεωργάτος, Γ., Κίσσα, Α., Μπάλλα, Α., Μαμωλή, Μ., Παναγάκος, Π. (2006) "Χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών στα μουσεία. (Η περίπτωση 105 Ελληνικών Μουσείων και Συλλογών) ", Museology - International Scientific Electronic Journal, 3, σελ Πικοπούλου Τσολάκη Δ., Κακούρου Χρόνη Γ., Ζαφειράκου Α. και Γλύση Ε. (2002) Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, Τόμος Γ Πολιτισμός και Εκπαίδευση, Πάτρα, ΕΑΠ Πρωτοπαπαδάκης Ι. (2003) Τουριστικό Μάρκετινγκ, Αθήνα, Interbooks Σύνδεσμός Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ) (2010) Πρόταση για το νέο αναπτυξιακό μοντέλο, Ο Τουρισμός πρωταγωνιστής στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Ελλάδας, ανακτημένο στις 10/08/11 στο: 171

188 Σύνδεσμός Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), Παγκόσμια Τουριστική Κίνηση, ανακτημένο στις 10/01/12 στο: Σφακιανάκης, Κ. Μ. (2000) Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού, Περιστέρι, Εκδόσεις "ΕΛΛΗΝ" Τζένος Χ. και Σιταράς Θ. (2007) Εισαγωγή στη Θεωρία του Τουρισμού, Αθήνα, Εκδόσεις Interbooks Τόλιας, Ι. (2005) Μελέτη Αποτύπωσης Πολιτιστικού Περιβάλλοντος Ημαθίας, ανακτημένο στις 10/04/11 μέσω: Τσάρτας, Α. Π. (2010) Ελληνική Τουριστική Ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, Διερευνήσεις, Προτάσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική Τσάρτας Π. (1996) Τουρίστες, Ταξίδια, Τόποι: Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό, Αθήνα, Εκδόσεις Εξάντας Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (2011) Εισήγηση του Υπουργού Πολιτισμού και Τουρισμού, κ. Παύλου Γερουλάνου, κατά την παρουσίαση των πρώτων αποτελεσμάτων του προγράμματος αναβάθμισης υπηρεσιών σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και μουσεία, Δελτίο τύπου, ανακτημένο στις 28/12/11 μέσω: Vergo, P. (1999) "Επανεξέταση της Νέας Μουσειολογίας", Αρχαιολογία & Τέχνες, 70, σελ Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) (2010), Πρόγραμμα Καλλικράτης Ν. 3852/2010, ΦΕΚ 87 Α /7 Ιουνίου 2010 ανακτημένο στις 11/04/11 μέσω: Χαμπούρη Ιωαννίδου Α., Αθανασοπούλου Α. και Γλύτση Ε. (2002) Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, Τόμος Β Πολιτιστικό Πλαίσιο, Πάτρα, ΕΑΠ 172

189 Ψαρρού, Μ. (2010) Βρυξέλλες: Μουσεία και Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Ευρώπη Λειτουργικές Σχέσεις, Προοπτικές και Μάνατζμεντ, ανακτημένο στις 6/07/11 μέσω: ΞΕΝΗ Ambrose T. και Paine C. (2006) Museum Basics, Second Edition, London and New York, Routledge Baghli S., Boylan A. και Herreman P. (1998) History of ICOM ( ), Paris, International Council of Museums Bazin G. (1967) The Museum Age, N. York, Universe Books Brida, G.J., Meleddu, M. και Pulina, M. (2011) "Factors influencing the intention to revisit a cultural attraction: The case study of the Museum of Modern and Contemporary Art in Rovereto", Journal of Cultural Heritage Capstic, B. (1985) "Museums and Tourism", The international Journal of Museum Management and Curatorship, 4, Choi, S. A., Ritchie, W. B., Papandrea, F. και Bennett, J. (2010) "Economic valuation of cultural heritage sites: A choice modeling approach", Tourism Management, 31, Cuccia, T. και Rizzo, I. (2011) "Tourism seasonality in cultural destinations: Empirical evidence from Sicily", Tourism Management, 32, Del Barrio, M. J., Herrero, L. C. και Sanz, J. A. (2009) "Measuring the efficiency of heritage institutions: A case study of a regional system of museums in Spain", Journal of Cultural Heritage, 10,

190 Denicolai, S., Cioccarelli, G. και Zucchella, A. (2010) "Resource-based local development and networked core-competencies for tourism excellence", Tourism Management, 31, European Commission, Directorate - General XXIII- Tourism Unit (1996) Tourism and the European Union: A practical guide EU funding, Other support, EU policy and tourism, Brussels, Bates and Wacker SC European Travel Commission and World Tourism Organization (2005) City Tourism & Culture, The European Experience, ανακτημένο στις 22/09/11 μέσω: Faulkner B., Moscardo G. και Laws E. (2001) Tourism in the Twenty-first Century, Reflections on Experience, London and New York, Cromwell Press, Trowbridge, Wilts Goeldner, R. C. και Ritchie, R. J. B. (2003) Tourism, Principles, Practices, Philosophies, John Wiley & Sons, Inc Hampton, P. M. (2005) "Heritage, Local Communities and Economic Development", Annals of Tourism Research, 32 (3), Hargrove, M. C. (2002) "Heritage Tourism", CRM, Cultural Resource Management, 25 (1), Herreman, Y. (2003) "Museums and Tourism: culture and consumption", Museum International, 50 (3), 4-12 Hooper Greenhill E. (1992) Museums and the Shaping of knowledge, London, Routledge Hooper Greenhill E. (1996) Museums and Their Visitors, London, Routledge Hughes, H.L. (2002) "Culture and tourism: A framework for further analysis. ", Managing Leisure, 7(3),

191 ICOMOS (1999) International Cultural Tourism Charter, Managing Tourism at Places of Heritage Significance, ανακτημένο στις 2/03/11 μέσω: Jolliffe L. και Smith R. (2001) "Heritage, Tourism and Museums: the case of the North Atlantic islands of Skye, Scotland and Prince Edward Islands, Canada", International Journal of Heritage Studies, 7 (2), Lord B. και Lord G. (1997) The manual of museums management, London, HMSO McKercher B. και Du Cros H. (2002) Cultural Tourism- The Partnership Between Tourism and Cultural Heritage Management, New York, The Haworth Hospitality Press McKercher B., Ho S. Y. P. και Du Cros H. (2005) "Relationship between tourism and cultural heritage management: evidence from Hong Kong", Tourism Management, 26 (4), Mercer C. (2004) Museum impact assessment. A practical guide, MLA: Renaissance South West Mowforth M. και Munt I. (2003) Tourism and Sustainability, Development and New Tourism in the Third World, Second Edition, London and New York, Routledge Taylor & Francis Group National Museum Directors Conference (2010) Museums and Tourism, ανακτημένο στις 10/04/11 μέσω: ums_tourism_briefing_jul10.pdf O Connor, J. (2000) "The definition of the cultural industries", The European Journal of Arts Education, 2 (3), Page, J. S., Brunt P., Busby G. και Connell J. (2001) Tourism: A Modern Synthesis, London, Thomson Learning 175

192 Pearce S. (1992) Museums, Objects and Collection. A cultural Study, Leicester & London, Leicester University Press Plaza, B. (2010) "Valuing museums as economic engines: Willingness to pay or discounting of cash-flows? ", Journal of Cultural Heritage, 11, Prentice, R. (2001) "Experiential Cultural Tourism: Museums & the Marketing of the New Romanticism of Evoked Authenticity", Museum Management and Curatorship, 19 (1), 5-26 Silberberg, T. (1995) "Cultural tourism and business opportunities for museums and heritage sites", Tourism Management, 16 (5), Stylianou- Lambert, T. (2011) "Gazing From Home: Cultural Tourism and Art Museums", Annals of Tourism Research, 38 (2), Travers, T. (2006) Museums and Galleries in Britain: Economic, Social and Creative Impacts, ανακτημένο στις 20/10/11 μέσω: es_in_britain_travers_2006.pdf UNWTO (2011) Tourism Highlights, ανακτημένο στις 10/01/12 μέσω: Weil, St. E. (1990) Rethinking the Museum and other Meditations, Washington & London, Smithsonian Institution Press Witt, F.S., Brooke, Z. M. και Buckley, J. P. (1992) The Management of international tourism, London, Routledge 176

193 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Δήμος Αλεξάνδρειας, ανακτημένο στις 20/06/11 μέσω: Δήμος Βεργίνας, ανακτημένο στις 5/05/11 μέσω Δήμος Βέροιας, ανακτημένο στις 10/09/11 μέσω: Δήμος Ηρωικής Πόλης Νάουσας, ανακτημένα στις 25/04/11 μέσω: Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας, ανακτημένο στις 10/05/11 μέσω: Ιερά Μητρόπολη Βέροιας Ναούσης και Καμπανίας, ανακτημένο στις 11/05/11 μέσω: Κίνηση 5 Μουσείων Θεσσαλονίκης, ανακτημένο στις 19/12/11 μέσω: Λύκειο των Ελληνίδων, Παράρτημα Νάουσας, ανακτημένο στις 23/06/11 μέσω: «Οδυσσέας», δικτυακός κόμβος του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, ανακτημένο στις 10/03/11 μέσω: Οι Φίλοι του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας, ανακτημένο στις 15/10/11 μέσω Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας- Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας, ανακτημένο στις 10/03/11 μέσω: Πολιτιστικό Κέντρο Σχολής Αριστοτέλους, ανακτημένο στις 23/11/11 μέσω: Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ν. Ημαθίας, ανακτημένο στις 10/04/11 μέσω: 177

194 American Association of Museums (AAM), ανακτημένο στις 12/10/11 μέσω: E-naousa.gr, Η Νάουσα στο διαδίκτυο, ανακτημένο στις 15/04/11 μέσω: International Council of Museums, ανακτημένο στις 12/10/11 μέσω: 178

195 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α) INTERNATIONAL CULTURAL TOURISM CHARTER ( Managing Tourism at Places of Heritage Significance, 1999) Adopted by ICOMOS at the 12th General Assembly in Mexico, October 1999 INTRODUCTION The Charter Ethos At the broadest level, the natural and cultural heritage belongs to all people. We each have a right and responsibility to understand, appreciate and conserve its universal values. Heritage is a broad concept and includes the natural as well as the cultural environment. It encompasses landscapes, historic places, sites and built environments, as well as biodiversity, collections, past and continuing cultural practices, knowledge and living experiences. It records and expresses the long processes of historic development, forming the essence of diverse national, regional, indigenous and local identities and is an integral part of modern life. It is a dynamic reference point and positive instrument for growth and change. The particular heritage and collective memory of each locality or community is irreplaceable and an important foundation for development, both now and into the future. At a time of increasing globalisation, the protection, conservation, interpretation and presentation of the heritage and cultural diversity of any particular place or region is an important challenge for people everywhere. However, management of that heritage, within a framework of internationally recognised and appropriately applied standards, is usually the responsibility of the particular community or custodian group. A primary objective for managing heritage is to communicate its significance and need for its conservation to its host community and to visitors. Reasonable and well managed physical, intellectual and/or emotive access to heritage and cultural development is both a right and a privilege. It brings with it a duty of respect for the heritage values, interests and equity of the present-day host community, indigenous custodians or owners of historic property and for the landscapes and cultures from which that heritage evolved. The Dynamic Interaction between Tourism and Cultural Heritage Domestic and international tourism continues to be among the foremost vehicles for cultural exchange, providing a personal experience, not only of that which has survived from the past, but of the contemporary life and society of others. It is increasingly appreciated as a positive force for natural and cultural conservation. Tourism can capture the economic characteristics of the heritage and harness these for conservation by generating funding, educating the community and influencing policy. It is an essential part of many national and regional economies and can be an important factor in development, when managed successfully. Tourism itself has become an increasingly complex phenomenon, with political, economic, social, cultural, educational, bio-physical, ecological and aesthetic dimensions. The achievement of a beneficial inter-action between the potentially conflicting expectations and aspirations of visitors and host or local communities, presents many challenges and opportunities. 179

196 The natural and cultural heritage, diversities and living cultures are major tourism attractions. Excessive or poorly-managed tourism and tourism related development can threaten their physical nature, integrity and significant characteristics. The ecological setting, culture and lifestyles of host communities may also be degraded, along with the visitor's experience of the place. Tourism should bring benefits to host communities and provide an important means and motivation for them to care for and maintain their heritage and cultural practices. The involvement and co-operation of local and/or indigenous community representatives, conservationists, tourism operators, property owners, policy makers, those preparing national development plans and site managers is necessary to achieve a sustainable tourism industry and enhance the protection of heritage resources for future generations. ICOMOS, the International Council on Monuments and Sites, as the author of this Charter, other international organisations and the tourism industry, are dedicated to this challenge. Objectives of the Charter The Objectives of the International Cultural Tourism Charter are: To facilitate and encourage those involved with heritage conservation and management to make the significance of that heritage accessible to the host community and visitors. To facilitate and encourage the tourism industry to promote and manage tourism in ways that respect and enhance the heritage and living cultures of host communities. To facilitate and encourage a dialogue between conservation interests and the tourism industry about the importance and fragile nature of heritage places, collections and living cultures, including the need to achieve a sustainable future for them. To encourage those formulating plans and policies to develop detailed, measurable goals and strategies relating to the presentation and interpretation of heritage places and cultural activities, in the context of their preservation and conservation. In addition, The Charter supports wider initiatives by ICOMOS, other international bodies and the tourism industry in maintaining the integrity of heritage management and conservation. The Charter encourages the involvement of all those with relevant or at times conflicting interests, responsibilities and obligations to join in achieving its objectives. The Charter encourages the formulation of detailed guidelines by interested parties, facilitating the implementation of the Principles to their specific circumstances or the requirements of particular organisations and communities. 180

197 PRINCIPLES OF THE CULTURAL TOURISM CHARTER Principle 1 Since domestic and international tourism is among the foremost vehicles for cultural exchange, conservation should provide responsible and well managed opportunities for members of the host community and visitors to experience and understand that community's heritage and culture at first hand. 1.1 The natural and cultural heritage is a material and spiritual resource, providing a narrative of historical development. It has an important role in modern life and should be made physically, intellectually and/or emotively accessible to the general public. Programmes for the protection and conservation of the physical attributes, intangible aspects, contemporary cultural expressions and broad context, should facilitate an understanding and appreciation of the heritage significance by the host community and the visitor, in an equitable and affordable manner. 1.2 Individual aspects of natural and cultural heritage have differing levels of significance, some with universal values, others of national, regional or local importance. Interpretation programmes should present that significance in a relevant and accessible manner to the host community and the visitor, with appropriate, stimulating and contemporary forms of education, media, technology and personal explanation of historical, environmental and cultural information. 1.3 Interpretation and presentation programmes should facilitate and encourage the high level of public awareness and support necessary for the long term survival of the natural and cultural heritage. 1.4 Interpretation programmes should present the significance of heritage places, traditions and cultural practices within the past experience and present diversities of the area and the host community, including that of minority cultural or linguistic groups. The visitor should always be informed of the differing cultural values that may be ascribed to a particular heritage resource. Principle 2 The relationship between Heritage Places and Tourism is dynamic and may involve conflicting values. It should be managed in a sustainable way for present and future generations. 181

198 2.1 Places of heritage significance have an intrinsic value for all people as an important basis for cultural diversity and social development. The long term protection and conservation of living cultures, heritage places, collections, their physical and ecological integrity and their environmental context, should be an essential component of social, economic, political, legislative, cultural and tourism development policies. 2.2 The interaction between heritage resources or values and tourism is dynamic and ever changing, generating both opportunities and challenges, as well as potential conflicts. Tourism projects, activities and developments should achieve positive outcomes and minimise adverse impacts on the heritage and lifestyles of the host community, while responding to the needs and aspirations of the visitor. 2.3 Conservation, interpretation and tourism development programmes should be based on a comprehensive understanding of the specific, but often complex or conflicting aspects of heritage significance of the particular place. Continuing research and consultation are important to furthering the evolving understanding and appreciation of that significance. 2.4 The retention of the authenticity of heritage places and collections is important. It is an essential element of their cultural significance, as expressed in the physical material, collected memory and intangible traditions that remain from the past. Programmes should present and interpret the authenticity of places and cultural experiences to enhance the appreciation and understanding of that cultural heritage. 2.5 Tourism development and infrastructure projects should take account of the aesthetic, social and cultural dimensions, natural and cultural landscapes, bio-diversity characteristics and the broader visual context of heritage places. Preference should be given to using local materials and take account of local architectural styles or vernacular traditions. 2.6 Before heritage places are promoted or developed for increased tourism, management plans should assess the natural and cultural values of the resource. They should then establish appropriate limits of acceptable change, particularly in relation to the impact of visitor numbers on the physical characteristics, integrity, ecology and biodiversity of the place, local access and transportation systems and the social, economic and cultural well being of the host community. If the likely level of change is unacceptable the development proposal should be 182

199 modified. 2.7 There should be on-going programmes of evaluation to assess the progressive impacts of tourism activities and development on the particular place or community. Principle 3 Conservation and Tourism Planning for Heritage Places should ensure that the Visitor Experience will be worthwhile, satisfying and enjoyable. 3.1 Conservation and tourism programmes should present high quality information to optimise the visitor's understanding of the significant heritage characteristics and of the need for their protection, enabling the visitor to enjoy the place in an appropriate manner. 3.2 Visitors should be able to experience the heritage place at their own pace, if they so choose. Specific circulation routes may be necessary to minimise impacts on the integrity and physical fabric of a place, its natural and cultural characteristics. 3.3 Respect for the sanctity of spiritual places, practices and traditions is an important consideration for site managers, visitors, policy makers, planners and tourism operators. Visitors should be encouraged to behave as welcomed guests, respecting the values and lifestyles of the host community, rejecting possible theft or illicit trade in cultural property and conducting themselves in a responsible manner which would generate a renewed welcome, should they return. 3.4 Planning for tourism activities should provide appropriate facilities for the comfort, safety and well-being of the visitor, that enhance the enjoyment of the visit but do not adversely impact on the significant features or ecological characteristics. Principle 4 Host communities and indigenous peoples should be involved in planning for conservation and tourism. 183

200 4.1 The rights and interests of the host community, at regional and local levels, property owners and relevant indigenous peoples who may exercise traditional rights or responsibilities over their own land and its significant sites, should be respected. They should be involved in establishing goals, strategies, policies and protocols for the identification, conservation, management, presentation and interpretation of their heritage resources, cultural practices and contemporary cultural expressions, in the tourism context. 4.2 While the heritage of any specific place or region may have a universal dimension, the needs and wishes of some communities or indigenous peoples to restrict or manage physical, spiritual or intellectual access to certain cultural practices, knowledge, beliefs, activities, artefacts or sites should be respected. Principle 5 Tourism and conservation activities should benefit the host community. 5.1 Policy makers should promote measures for the equitable distribution of the benefits of tourism to be shared across countries or regions, improving the levels of socio-economic development and contributing where necessary to poverty alleviation. 5.2 Conservation management and tourism activities should provide equitable economic, social and cultural benefits to the men and women of the host or local community, at all levels, through education, training and the creation of full-time employment opportunities. 5.3 A significant proportion of the revenue specifically derived from tourism programmes to heritage places should be allotted to the protection, conservation and presentation of those places, including their natural and cultural contexts. Where possible, visitors should be advised of this revenue allocation. 5.4 Tourism programmes should encourage the training and employment of guides and site interpreters from the host community to enhance the skills of local people in the presentation and interpretation of their cultural values. 184

201 5.5 Heritage interpretation and education programmes among the people of the host community should encourage the involvement of local site interpreters. The programmes should promote a knowledge and respect for their heritage, encouraging the local people to take a direct interest in its care and conservation. 5.6 Conservation management and tourism programmes should include education and training opportunities for policy makers, planners, researchers, designers, architects, interpreters, conservators and tourism operators. Participants should be encouraged to understand and help resolve the at times conflicting issues, opportunities and problems encountered by their colleagues. Principle 6 Tourism promotion programmes should protect and enhance Natural and Cultural Heritage characteristics. 6.1 Tourism promotion programmes should create realistic expectations and responsibly inform potential visitors of the specific heritage characteristics of a place or host community, thereby encouraging them to behave appropriately. 6.2 Places and collections of heritage significance should be promoted and managed in ways which protect their authenticity and enhance the visitor experience by minimising fluctuations in arrivals and avoiding excessive numbers of visitors at any one time. 6.3 Tourism promotion programmes should provide a wider distribution of benefits and relieve the pressures on more popular places by encouraging visitors to experience the wider cultural and natural heritage characteristics of the region or locality. 6.4 The promotion, distribution and sale of local crafts and other products should provide a reasonable social and economic return to the host community, while ensuring that their cultural integrity is not degraded. ICOMOS 185

202 Β) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΑΝΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Αρχαιολογικά Μουσεία & Συλλογές Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μουσεία & Συλλογές Αβδήρων Αρχαιολογικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης Εκκλησιαστικό Μουσείο Αγίου Κηρύκου Αρχαιολογική Συλλογή Αντιβουνιώτισσας Βυζαντινό Μουσείο Αγίου Νικολάου Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Βυζαντινό Μουσείο Αγρινίου Αρχαιολογικό Μουσείο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αιανής Αρχαιολογικό Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Μουσείο Αίγινας Αρχαιολογικό Μουσείο Ζακύνθου Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Μαρωνείας και Κομοτηνής Αιγίου Αρχαιολογικό Μουσείο Εκκλησιαστικό Μουσείο Αιγών, Μουσείο βασιλικών τάφων Ιωαννίνων Βυζαντινό Μουσείο Ακρόπολης Μουσείο Καστοριάς Βυζαντινό Μουσείο Αλμυρού Αρχαιολογικό Μουσείο Κρύπτη Αγίου Δημητρίου Αμφιπόλεως Αρχαιολογικό Μουσείο Μονής Αγίας Τριάδας Τσαγκαρόλων Μουσείο Άμφισσας Αρχαιολογικό Μουσείο Μονής Αρκαδίου Μουσείο Άνδρου Αρχαιολογικό Μουσείο Μονής Γωνιάς Μουσείο Αργοστολίου Αρχαιολογικό Μουσείο Μονής Πρέβελης Μουσείο Άργους Αρχαιολογικό Μουσείο Μονής Χρυσοπηγής Συλλογή Άρτας Αρχαιολογική Συλλογή Μυστρά Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αθηνών Μουσείο Νέας Μονής Χίου Μουσείο Αρχαίας Μεσσήνης Μουσείο Παλαιάς Μητρόπολης Σερρών Μουσείο Άστρους Αρχαιολογικό Μουσείο Παλάτι Μεγάλου Μαγίστρου Αστυπάλαιας Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργος Ουρανούπολης Σερρών και Νιγρίτης Εκκλησιαστικό Κειμηλιαρχείο Αταλάντης Αρχαιολογικό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Βαθέος Αρχαιολογικό Μουσείο Σιάτιστας Εκκλησιαστικό Μουσείο Βέροιας Αρχαιολογικό Μουσείο Φθιώτιδας Βυζαντινό Μουσείο Βολισσού Χίου Αρχαιολογική Συλλογή Χανίων Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή Βόλου Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου Βυζαντινό Μουσείο Βραυρώνας Αρχαιολογικό Μουσείο Διαχρονικά Μουσεία Γαλαξιδίου Αρχαιολογική Συλλογή Κανελλοπούλου Παύλου και Αλεξάνδρας Μουσείο Δελφών Αρχαιολογικό Μουσείο Καστελλόριζου Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου Αρχαιολογικό Μουσείο Νομισματικό Μουσείο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Παλαιόπολης Μουσείο Ελάτειας Αρχαιολογική Συλλογή Σπετσών Μουσείο Ελευσίνας Αρχαιολογικό Μουσείο Σύμης Αρχαιολογικό Μουσείο Επιγραφικό Μουσείο Ιστορικά και Λαογραφικά Μουσεία Ηγουμενίτσας Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Λαογραφικό Μουσείο Ήλιδας Αρχαιολογικό Μουσείο Βουβάλη Αρχοντικό Ηρακλείου Αρχαιολογικό Μουσείο Βρέλλη Μουσείο Ελληνικής Ιστορίας Θάσου Αρχαιολογικό Μουσείο Γαβαλοχωρίου Ιστορικό - Λαογραφικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αρχαιολογικό Μουσείο Δημητρίου Νικολάου Λαογραφικό Μουσείο Δήμου Ι. Π. Μεσολογγίου Μουσείο Ιστορίας και Θηβών Αρχαιολογικό Μουσείο Τέχνης Θήρας Αρχαιολογικό Μουσείο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος 186

203 Θήρας Προϊστορικής Μουσείο Θυρρείου Αρχαιολογικό Μουσείο Ίου Αρχαιολογικό Μουσείο Ισθμίας Αρχαιολογικό Μουσείο Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας Μουσείο Ιωαννίνων Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας Αρχαιολογικό Μουσείο Καλαμάτας Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Καλύμνου Αρχαιολογικό Μουσείο Κάμπου Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας Αρχαιολογικό Μουσείο Καρπάθου Αρχαιολογικό Μουσείο (υπό ίδρυση) Καρύστου Αρχαιολογικό Μουσείο Καστελλόριζου Αρχαιολογικό Μουσείο Κέας Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού Αρχαιολογικό Μουσείο Κέρκυρας Αρχαιολογικό Μουσείο Κιλκίς Αρχαιολογικό Μουσείο Κισάμου Αρχαιολογικό Μουσείο Κοζάνης Αρχαιολογική Συλλογή Κομοτηνής Αρχαιολογικό Μουσείο Κορίνθου Αρχαιολογικό Μουσείο Κυθήρων Αρχαιολογικό Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Μουσείο - Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή Κω Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας Αρχαιολογικό Μουσείο Λάρισας Αρχαιολογικό Μουσείο Λαυρίου Αρχαιολογικό Μουσείο Λευκάδας Αρχαιολογικό Μουσείο Λήμνου Αρχαιολογικό Μουσείο Λιδορικίου Αρχαιολογική Συλλογή Λυκόσουρας Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα Αρχαιολογικό Μουσείο Μεγάρων Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΕΤΡΟ - σταθμός "Ακρόπολις", Αρχαιολογική Έκθεση Μήλου Αρχαιολογικό Μουσείο Μονεμβασιάς Αρχαιολογική Συλλογή Εβραϊσμού Θεσσαλονίκης Κέντρο Ιστορικής Διαδρομής Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης Μουσείο Ζυγομαλά Μουσείο Ηπειρωτικής Λαϊκής Τέχνης Μουσείο "Κώστας Φρόντζος" Θυσίας Καλαβρυτινών Μουσείο Ιστορίας των Ανασκαφών Μουσείο Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας Μουσείο Καζαντζάκη Μουσείο Καΐρειος Βιβλιοθήκη - "Οικία Μιχαήλ Ε. Κυδωνιέως" Καλαθοπλεκτικής των Ρωμά Μουσείο Καποδίστρια Μουσείο Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής Κοζάνης Ιστορικό - Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο Κοργιαλένειο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Κορίνθου Ιστορικό - Λαογραφικό Μουσείο Κουντουριώτη Παύλου Αρχοντικό Κρήτης Ιστορικό Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας Μουσείο Κύμης Λαογραφικό Μουσείο Λαλαούνη Μουσείο Κοσμήματος Λάρισας Λαογραφικό - Ιστορικό Μουσείο Λασκαρίδειο Λαογραφικό Μουσείο Λυχνοστάτης - Μουσείο Παραδοσιακής Ζωής και Λαϊκού Πολιτισμού Κρήτης Μακεδονίας - Θράκης Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Μουσείο Μάχης της Κρήτης και Εθνικής Αντίστασης Δημοτικό Μουσείο Μεσαγρού Φούρνος Νέας Καρβάλης Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο Νεώτερης Kεραμικής Μουσείο Ορεστιάδας και Περιφέρειας Μουσείο Λαογραφίας και Ιστορίας Τέχνης Ρεθύμνου Ιστορικό - Λαογραφικό Μουσείο Ρόδου Κοσμητική Συλλογή Σαρακατσάνων Λαογραφικό Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων Μουσείο Σολωμού Μουσείο Στεμνίτσας Λαογραφικό Μουσείο 187

204 Μυκηνών Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπης Αρχαιολογική - Λαογραφική Συλλογή Ναυπλίου Αρχαιολογικό Μουσείο Νεαπόλεως Αρχαιολογική Συλλογή Νεμέας Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης Αρχαιολογικό Μουσείο Νισύρου Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας Αρχαιολογικό Μουσείο Παλαιόπολης Αρχαιολογική Συλλογή Πάρου Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου Αρχαιολογικό Μουσείο Πόρου Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου Αρχαιολογικό Μουσείο Σάμου Αρχαιολογικό Μουσείο Σητείας Αρχαιολογικό Μουσείο Σκύρου Αρχαιολογικό Mουσείο Σπάρτης Αρχαιολογικό Μουσείο Σύρου Αρχαιολογικό Μουσείο Σχηματαρίου Μουσείο Τεγέας Αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου Αρχαιολογικό Μουσείο Χώρας Αρχαιολογικό Μουσείο Μουσεία Ασιατικής Τέχνης Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Μουσεία Επιστήμης & Τεχνολογίας Αθηνών Σιδηροδρομικό Μουσείο Καλαμάτας Μουσείο Σιδηροδρόμων ΟΤΕ Μουσείο Τηλεπικοινωνιών Ύδρευσης Μουσείο Θεσσαλονίκης Υδροκίνησης Υπαίθριο Μουσείο Μουσεία με θέματα ειδικού ενδιαφέροντος Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας Μουσείο Φοινικίου Λαογραφικό Μουσείο Φολεγάνδρου Οικολογικό - Λαογραφικό Μουσείο Μουσεία Εικαστικών Τεχνών Αβέρωφ Πινακοθήκη Γεώργιος Ιακωβίδης Ψηφιακό Μουσείο Γουλανδρή Βασιλείου και Ελίζας Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Άνδρου Γουναρόπουλου Μουσείο Δήμου Αθηναίων Πινακοθήκη Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου Εθνικής Τραπέζης Μουσείο - Καλλιτεχνική Συλλογή Θεόφιλου Έργων Μουσείο Κερκύρας Δημοτική Πινακοθήκη Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Πειραιά Δημοτική Πινακοθήκη Πιερίδη Πινακοθήκη Ρόδου Δημοτική Πινακοθήκη Σκίτσου Μουσείο Τεριάντ Μουσείο - Βιβλιοθήκη Φιλοτελικό Μουσείο Φλώρινας Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Χαρακτικής και Γραφικών Τεχνών Μουσείο Μουσεία Θεάτρου Ελληνικού Θεάτρου Μουσείο και Κέντρο Μελέτης Κοτοπούλη Μαρίκας Μουσείο Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών Μουσεία Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης Μουσείο Κινηματογράφου Μουσεία Μουσικής Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων Μουσείο Μουσεία Φωτογραφίας Βορρέ Μουσείο Θεσσαλονίκης Μουσείο Φωτογραφίας Ναυτικά Μουσεία Αιγαίου Ναυτικό Μουσείο Άνδρου Ναυτικό Μουσείο Γαλαξειδίου Ναυτικό Μουσείο Κρήτης Ναυτικό Μουσείο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας Μουσεία Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού Μουσείο Ενυδρείο Ρόδου Λαυρίου Ορυκτολογικό Μουσείο Μετάξης Μουσείο 188

205 Γ) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ 1) Φύλο: Άνδρας Γυναίκα 2) Ηλικία: 3) Εκπαίδευση: 4) Θέση / αρμοδιότητες:.. Β. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 5) Επωνυμία:. 6) Οργανωτική μορφή:... 7) Αριθμός απασχολούμενων στο μουσείο: (Συμπληρώστε τον αντίστοιχο αριθμό) Εκπαίδευση Είδος απασχόλησης Αριθμός Α Β Γ Διοικητικό Βοηθητικό Άλλο βάθμια βάθμια βάθμια προσωπικό προσωπικό προσωπικό Μόνιμο προσωπικό Εποχιακό προσωπικό Εθελοντές 8) Πως θα χαρακτηρίζατε την ποιότητα των υποδομών/υπηρεσιών του Μουσείου? (Σημειώστε με X) Πολύ Αρκετά Μέτρια Ανεπαρκή Δε καλή καλή γνωρίζω/ δεν απαντώ Υποδομές για άτομα με ειδικές ανάγκες Υποδομές σύγχρονων τεχνολογιών- 189

206 οπτικοακουστικών μέσων Βιβλιοθήκη Αίθουσα διαλέξεων Χώροι υγιεινής Χώροι στάθμευσης Καφέ εστιατόριο Πωλητήριο Ξεναγήσεις Δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια Ξενόγλωσσες εκδόσεις 9) Ποια είναι η τιμολογιακή πολιτική του Μουσείου? Ελεύθερη είσοδος Εισιτήριο (Τιμή ) 10) Υπάρχει ειδική πολιτική για συγκεκριμένες ομάδες επισκεπτών (πχ μαθητές, ΚΑΠΗ, γκρουπ)? 11) Εκδίδετε κάρτες συχνών επισκεπτών? ΝΑΙ ΟΧΙ Αν ΝΑΙ, πόσες εκδώσατε τα τελευταία 5 χρόνια? 12) Πόσες επισκέψεις σχολείων δεχθήκατε τα τελευταία 5 χρόνια? 13) Ποιοι φορείς συμμετέχουν στη χρηματοδότηση του Mουσείου? (Συμπληρώστε το αντίστοιχο ποσοστό) Είδος χρηματοδότησης Ποσοστό συμμετοχής (%) Έσοδα από εισιτήρια Κρατική επιχορήγηση Επιχορηγήσεις από Τοπική Αυτοδιοίκηση Επιχορηγήσεις από Ευρωπαϊκά Προγράμματα Δωρεές-χορηγίες από Φίλους του Μουσείου Δωρεές χορηγίες από άλλους ιδιώτες Άλλο: 190

207 14) Ποιές και πόσες από τις παρακάτω δραστηριότητες πραγματοποιήθηκαν στο Μουσείο τα τελευταία 5 χρόνια? (Συμπληρώστε τον αντίστοιχο αριθμό) Δραστηριότητες Περιοδικές εκθέσεις Πολιτιστικές εκδηλώσεις Εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά Εκπαιδευτικά προγράμματα για ενήλικες Προγράμματα ερευνητικής δραστηριότητας Άλλες δραστηριότητες Αριθμός δραστηριοτήτων 15) Κατά πόσο έχει αυξηθεί ο αριθμός των επισκεπτών του Μουσείου σας μετά τη δημιουργία του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών στη Βεργίνα? (Σημειώστε με Χ) Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 16) Κατά πόσο το Μουσείο σας χρησιμοποιεί τα παρακάτω μέσα για την προβολή του? (Σημειώστε με Χ) Τηλεόραση Ραδιόφωνο Διαδίκτυο Εφημερίδες Περιοδικά Ενημερωτικά φυλλάδια Άλλο: Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 17) Με ποιους τρόπους και πόσο θεωρείτε ότι το Μουσείο σας συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής? (Σημειώστε με Χ) Προσελκύει τουρίστες Δημιουργεί θέσεις εργασίας Αυξάνει το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής Ενισχύει τις τοπικές επιχειρήσεις (πχ Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 191

208 ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.) Συμβάλει στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων στην περιοχή Συμβάλει στη βελτίωση των δεξιοτήτων του τοπικού πληθυσμού Συμβάλει στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών Άλλο: 18) Με ποιους φορείς συνεργάζεται το Μουσείο σας (πχ τοπική αυτοδιοίκηση, τοπικές επιχειρήσεις, τουριστικοί φορείς, πολιτιστικά ιδρύματα κλπ) και με ποιον τρόπο διεξάγεται αυτή η συνεργασία? 19) Υπάρχει δικτύωση μεταξύ των Μουσείων του Νομού και αν ναι τι δράσεις περιλαμβάνει ( πχ οργάνωση παράλληλων εκδηλώσεων, κοινή προβολή, κοινό εισιτήριο κλπ)? 20) Η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει τη λειτουργία του Μουσείου (πχ μείωση πόρων, επισκεπτών)? 21) Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα σημαντικότερα προβλήματα του Μουσείου και τι προτείνετε για την αντιμετώπιση τους?. 22) Ποιος είναι ο αναπτυξιακός σχεδιασμός του Μουσείου για την επόμενη πενταετία?

209 Δ) ΦΟΡΜΑ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑΣ ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ/ΕΤΟΣ ΜΗΝΕΣ/ΕΤΗ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΣΥΝΟΛΟ 193

210 Ε) ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ Προς τη Διεύθυνση του Μουσείου Θεσσαλονίκη. Αξιότιμη κυρία, Αξιότιμε κύριε, Ονομάζομαι Φιδάνη Μαρία και είμαι φοιτήτρια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στη Διοίκηση και Οικονομία του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας, υπό την επίβλεψη της Επίκουρης Καθηγήτριας Κωστοπούλου Στυλιανής, πραγματοποιώ έρευνα σχετικά με τη συμβολή των Μουσείων του Νομού Ημαθίας στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Στόχος της έρευνας είναι η ανάδειξη της σημασίας του πολιτιστικού τουρισμού και της συμβολής του στην περιφερειακή ανάπτυξη. Για το λόγο αυτό ζητώ τη συνεργασία σας με τη συμπλήρωση του συνημμένου ερωτηματολογίου, καθώς και τη διανομή των αντίστοιχων ερωτηματολογίων προς τους επισκέπτες του μουσείου. Η συμβολή σας στη διεξαγωγή της έρευνας είναι καθοριστική. Σας διαβεβαιώνω ότι οι απαντήσεις σας είναι αυστηρά εμπιστευτικές, θα χρησιμοποιηθούν μόνο για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας και θα εκφραστούν αποκλειστικά σε ποσοστά. Σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για τη συνεργασία και την άμεση ανταπόκρισή σας. Με εκτίμηση, Φιδάνη Μαρία Στοιχεία επικοινωνίας: Φιδάνη Μαρία: Τηλ , Κωστοπούλου Στυλιανή: Φαξ: , 194

211 Ζ-1) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ Σας ενημερώνουμε ότι η παρούσα έρευνα διεξάγεται στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διοίκηση και Οικονομία» του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η συμβολή σας με την απάντηση του ερωτηματολογίου είναι πολύτιμη. Σας ευχαριστούμε για τη συμμετοχή σας. 1) Φύλο: Άνδρας Γυναίκα A. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ 2) Ηλικία: Κάτω των ετών και άνω 3) Εκπαίδευση: Μαθητής Δημοτικού Μαθητής Γυμνασίου/Λυκείου Απολυτήριο Δημοτικού Απολυτήριο Λυκείου Φοιτητής Πτυχίο ΑΕΙ/ΤΕΙ Μεταπτυχιακό Διδακτορικό Β. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 4) Πόσες φορές έχετε επισκεφθεί το συγκεκριμένο Μουσείο? 5) Έχετε έρθει με οργανωμένο γκρουπ? ΝΑΙ ΟΧΙ 6) Γνωρίζετε το Μουσείο από: (σημειώστε με Χ) Τηλεόραση Ραδιόφωνο Διαδίκτυο Εφημερίδες Περιοδικά Ενημερωτικά φυλλάδια Ταξιδιωτικά γραφεία Φίλους/συγγενείς Άλλο 7) Πως θα χαρακτηρίζατε την ποιότητα των υποδομών/υπηρεσιών του Μουσείου? (σημειώστε με Χ) Υποδομές για άτομα Πολύ καλή Αρκετά καλή Μέτρια Ανεπαρκή Δε γνωρίζω/ δεν απαντώ με ειδικές ανάγκες Υποδομές σύγχρονων τεχνολογιών- οπτικοακουστικών μέσων Βιβλιοθήκη Αίθουσα διαλέξεων Χώροι υγιεινής Χώροι στάθμευσης Καφέ εστιατόριο Πωλητήριο Ξεναγήσεις Δωρεάν ενημερωτικά φυλλάδια Ξενόγλωσσες εκδόσεις 8) Θεωρείτε το εισιτήριο του Μουσείου: Φθηνό Λογικό Ακριβό 9) Θα προτείνατε την επίσκεψη στο συγκεκριμένο Μουσείο σε φίλους/συγγενείς? ΝΑΙ ΟΧΙ 10) Θα επισκεπτόσασταν ξανά το Μουσείο στο μέλλον? ΝΑΙ ΟΧΙ 11) Θα σας ενδιέφερε να υπάρχει ένα εισιτήριο που να καλύπτει την είσοδο σε όλα τα Μουσεία του Νομού? ΝΑΙ ΟΧΙ 195

212 12) Θα σας ενδιέφερε να υπάρχει ένα ολοκληρωμένο τουριστικό πακέτο που να συνδυάζει την επίσκεψη στα Μουσεία με άλλες υπηρεσίες (πχ σίτιση, διαμονή, ψυχαγωγία)? ΝΑΙ ΟΧΙ 13) Πόσο συχνά ταξιδεύετε με σκοπό την επίσκεψη σε κάποιο Μουσείο? Ποτέ 1-2 φορές/έτος 3-5 φορές/έτος Πιο συχνά 14) Εάν δεν υπήρχε το συγκεκριμένο Μουσείο θα επισκεπτόσασταν την περιοχή? ΝΑΙ ΟΧΙ 15) Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης σας στο Μουσείο διανυκτερεύσατε στην περιοχή? ΝΑΙ ΟΧΙ Αν ΝΑΙ πόσες διανυκτερεύσεις πραγματοποιήσατε? 16) Ποια από τα παρακάτω Μουσεία του Νομού επισκεφθήκατε κατά την παραμονή σας στην περιοχή? (Σημειώστε με Χ) Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας Λαογραφικό Μουσείο Βέροιας Μουσείο Βασιλικών Τάφων Αιγών (Βεργίνας) Εθνικό Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας Μουσείο Οίνου και Αμπέλου Νάουσας Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου Βλάχων Νάουσας Βλαχογιάννειο Μουσείο Νεότερης Ιστορίας & Τέχνης Βέροιας 17) Κατά τη διάρκεια της διαμονής σας πόσα χρήματα ξοδέψατε ανά άτομο για: (Συμπληρώστε το αντίστοιχο ποσό κατά προσέγγιση) Διανυκτέρευση Διατροφή Ψυχαγωγία Επίσκεψη σε μουσεία/αρχαιολογικούς χώρους Αγορά τοπικών προϊόντων Υπηρεσίες (π.χ. μεταφορών, ενοικιάσεις αυτοκινήτων) Άλλο : 18) Ποιες είναι οι μηνιαίες αποδοχές σας (σε Ευρώ)? (Σημειώστε με Χ) Δεν έχω εισόδημα και άνω 196

213 Ζ-2) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ We inform you that this research is conducted within a thesis dissertation in the Master Program in "Management and Economy" of the department of Economics of Aristotle University of Thessaloniki. Your contribution by answering the questionnaire is of major importance for the research. Thank you for your participation. 1) Sex: Male Female 2) Nationality:.. A. RESPONDENT DETAILS 3) Age: Under ) Education: Elementary school student High school student Elementary school certificate High school certificate Master PhD Student University/Technical school degree Β. QUESTIONNAIRE 5) How many times have you visited this Museum?. 6) Have you come with organized group? YES NO 7) You are aware of this Museum through: (Check with Χ) TV Radio Internet Newspapers Magazines Informative brochures Travel agencies Friends/relatives Other 8) How would you describe the quality of the infrastructures/services of the Museum? (Check with Χ) Disable people infrastructures Modern technologies - audiovisual media infrastructures Library Lecture hall Restrooms Parking Cafeteria- restaurant Gift shop Guided tours Free informative brochures Foreign language publications Very good Good enough Average Insufficient Don t know/ no answer 197

214 9) Do you consider the price of the ticket of the Museum: Cheap Reasonable Expensive 10) Would you recommend a visit to the Museum to friends / relatives? YES NO 11) Do you intend to visit the Museum again in the future? YES NO 12) Would you be interested in buying one entrance-to-all-museums of the area ticket? YES NO 13) Would you be interested in buying an all inclusive tourist package (museum entrance tickets + all other services for example food, accommodation, entertainment)? YES NO 14) How often do you travel for visiting a Museum? Never 1-2 times/year 3-5 times/year More often 15) Would you have visited the area if there wasn t the specific Museum? YES NO 16) Did you stay overnight in the area during your visit in the Museum? YES NO If YES please indicate how many nights 17) Which of the following Museums of the Prefecture have you visited during your stay in the region? (Check with Χ) 18) How much did you spend per person during you stay for: (Fill out the appropriate amount approximately) Archaeological Museum of Veria Byzantine Museum of Veria Folklore Museum of Veria The Royal Tombs Museum of Vergina National Museum of Education of Veria Wine and Vine Museum of Naoussa History and Folklore Museum of Naoussa Folklore Museum of the Naoussa Vlach Association Vlachogianneio Museum of Modern History & Art of Veria Overnight stay Food Entertainment Visiting museums/archeological sites Local product market Services (for example transportation, car rental) Other : 19) What is your monthly income (in Euros)? (Check with Χ) No income and more 198

215 Η) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΠΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Σας ενημερώνουμε ότι η παρούσα έρευνα διεξάγεται στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διοίκηση και Οικονομία» του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η συμβολή σας με την απάντηση του ερωτηματολογίου είναι πολύτιμη. Σας ευχαριστούμε για τη συμμετοχή σας. A. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Είδος επιχείρησης. Τόπος εγκατάστασης επιχείρησης. Έτος ίδρυσης της επιχείρησης. Ετήσιος τζίρος επιχείρησης.. Αριθμός απασχολουμένων στην επιχείρηση.. Φύλο: Άνδρας Γυναίκα Β. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ Ηλικία: Εκπαίδευση: Θέση / αρμοδιότητες:. Γ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1. Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής σας? (Σημειώστε με Χ) Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω/δεν απαντώ 199

216 2. Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής σας και συγκεκριμένα με τους παρακάτω τρόπους? (Σημειώστε με Χ) Προσελκύουν τουρίστες Δημιουργούν θέσεις εργασίας Αυξάνουν το εισόδημα των κατοίκων της περιοχής Ενισχύουν τις τοπικές επιχειρήσεις (πχ ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.) Συμβάλουν στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων στην περιοχή Συμβάλουν στη βελτίωση των δεξιοτήτων του τοπικού πληθυσμού Συμβάλουν στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών Άλλο: Πολύ Αρκετά Μέτρια Καθόλου Δε γνωρίζω/ δεν απαντώ 3. Ποια περίοδο του έτους έχετε τον μεγαλύτερο αριθμό πελατών; (Σημειώστε με Χ) Ιούνιο - Αύγουστο Σεπτέμβριο - Νοέμβριο Δεκέμβριο - Φεβρουάριο Μάρτιο - Μάιο Δε γνωρίζω, δεν απαντώ 4. Από ποιες χώρες προέρχονται οι τουρίστες που επισκέπτονται την επιχείρηση σας; (Παρακαλώ συμπληρώστε τα αντίστοιχα ποσοστά και αν χρειαστεί προσθέστε και άλλες χώρες) ΧΩΡΑ % ΧΩΡΑ % ΧΩΡΑ % Ελλάδα Σουηδία Αγγλία Γερμανία Ιταλία Ρωσία Γαλλία 5. Υπάρχει συνεργασία μεταξύ της επιχείρησης σας και των μουσείων της περιοχής και αν ναι με ποια μουσεία συνεργάζεστε και με ποιον τρόπο διεξάγεται αυτή η συνεργασία; 6. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα σημαντικότερα προβλήματα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού στην περιοχή σας και τι προτείνετε για την αντιμετώπιση τους; 200

217 Θ) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Σας ενημερώνουμε ότι η παρούσα έρευνα διεξάγεται στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διοίκηση και Οικονομία» του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η συμβολή σας με την απάντηση του ερωτηματολογίου είναι πολύτιμη. Σας ευχαριστούμε για τη συμμετοχή σας. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Επωνυμία φορέα. Στοιχεία ερωτώμενου Θέση ερωτώμενου 1. Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού και συγκεκριμένα των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη του Δήμου σας και εν γένει της Περιφερειακής Ενότητας Ημαθίας; 2. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα σημαντικότερα προβλήματα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού στην περιοχή σας και τι προτείνετε για την αντιμετώπιση τους; Υπάρχει συνεργασία μεταξύ τοπικής αυτοδιοίκησης και μουσείων και αν ναι με ποιο τρόπο διεξάγεται αυτή η συνεργασία; 4. Ποια έργα επενδύσεις δική σας αρμοδιότητας έχουν γίνει για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και των μουσείων της περιοχής και ποιος είναι ο αναπτυξιακός σχεδιασμός της τοπικής αυτοδιοίκησης (α και β βαθμού) για την επόμενη πενταετία όσον αφορά τους παραπάνω τομείς; 201

218 Ι) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ/ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ Σας ενημερώνουμε ότι η παρούσα έρευνα διεξάγεται στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διοίκηση και Οικονομία» του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η συμβολή σας με την απάντηση του ερωτηματολογίου είναι πολύτιμη. Σας ευχαριστούμε για τη συμμετοχή σας. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Επωνυμία φορέα. Στοιχεία ερωτώμενου: Φύλο: Άνδρας Γυναίκα Ηλικία: Εκπαίδευση:. Θέση / αρμοδιότητες: 1. Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού και συγκεκριμένα των μουσείων στην οικονομική ανάπτυξη του Δήμου σας? 2. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα σημαντικότερα προβλήματα για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και συγκεκριμένα των μουσείων στην περιοχή σας και τι προτείνετε για την αντιμετώπιση τους? Υπάρχει συνεργασία μεταξύ του συλλόγου/οργανισμού σας και των μουσείων και αν ναι με ποιο τρόπο διεξάγεται αυτή η συνεργασία? 4. Ποιες δραστηριότητες δική σας αρμοδιότητας έχουν γίνει για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και των μουσείων της περιοχής και ποια είναι τα σχέδια σας για το μέλλον όσον αφορά τους παραπάνω τομείς? 202

219 Κ) ΕΓΓΡΑΦΟ ΙΖ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 203