Νίκαια (Βυζάντιο), Ναός Κοιμήσεως

Transcript

1 Καστρινάκης Νίκος,, Περίληψη : Ναός στη Νίκαια (σήμερα Iznik) της Βιθυνίας, σωζόμενος έως το 1922, έτος κατά το οποίο καταστράφηκε εξαιτίας βανδαλισμών λόγω των γεγονότων του Μικρασιατικού Πολέμου. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς με τρούλο ναού. Η χρονολόγησή του είναι αβέβαιη και κυμαίνεται από τα τέλη του 6ου έως και τον 8ο αιώνα. Πιθανότερη, όμως, θεωρείται μια χρονολόγηση μέσα στον 7ο αιώνα, και ιδίως στο δεύτερο ήμισύ του. Ο ναός αποτελούσε καθολικό μοναστηριού γνωστού ως «μονή Υακίνθου». Χρονολόγηση από το 6ο έως και τον 8ο αι., πιθανόν τον 7ο αι. Γεωγραφικός Εντοπισμός Νίκαια Βιθυνίας 1. Ένταξη του ναού στο πλαίσιο της βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια της Βιθυνίας ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς με τρούλο, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό αποτελεί μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στην ιουστινιάνεια βασιλική με τρούλο 1 και στους χαρακτηριστικούς βυζαντινούς τύπους του σταυροειδούς εγγεγραμμένου 2 και του οκταγωνικού ναού. 3 Αποτελεί, επομένως, βασικό σταθμό στη γενική εξέλιξη της βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, η οποία, προσπαθώντας να εκφράσει με λειτουργικό τρόπο τις αλλαγές στην αντίληψη για τον λατρευτικό χώρο και για τον τρόπο που πρέπει να τελείται η λατρεία, αρχίζει αρκετά νωρίς να εγκαταλείπει τον τύπο του επιμήκους λατρευτικού κτηρίου (βασιλικής), που είχε επικρατήσει σε όλη τη Μεσόγειο κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους ως ο κυρίαρχος τύπος του βασικού λατρευτικού κτηρίου. Στο λατρευτικό τυπικό της Ανατολής οι μακρές και επιμήκεις πομπές των ιερέων, που απαιτούσαν επίσης επιμήκη λατρευτικά κτήρια, αντικαταστάθηκαν σχετικά γρήγορα από πομπές κυκλικές, από «περιφορές», που απαιτούσαν διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς τύπους ναών. Η αλλαγή αυτή συμβάδιζε με ανάλογες αλλαγές στην οργάνωση των θεολογικών προτάσεων, που καθόριζαν πώς πρέπει να διαρθρώνεται το λατρευτικό κτήριο. Έτσι, στο Βυζάντιο ήδη από τον 6ο αιώνα ο μακρόστενος τύπος εκκλησίας, μολονότι δεν εξαφανίζεται εντελώς, υποχωρεί σημαντικά, και κερδίζει έδαφος το «περίκεντρο» λατρευτικό κτήριο, δηλαδή αυτό που στην ουσία απλώνεται γύρω από έναν τετράγωνο κεντρικό πυρήνα, ο οποίος στεγάζεται με τρούλο. Για να το πούμε με μια φράση: ο κεντρικός, καλυμμένος με τρούλο, χώρος γίνεται η αιτία ύπαρξης όλου του κτηρίου. 4 Οι ιδεολογικές ζυμώσεις της εποχής της Εικονομαχίας ( ) όχι μόνο συμβάδισαν με αυτούς τους προβληματισμούς, αλλά και τεκμηρίωσαν θεωρητικά τις σχετικές εξελίξεις. 2. Περιγραφή του ναού και βασικά χαρακτηριστικά του τύπου Αν και υπάρχουν αρκετοί τύποι ναών οι οποίοι εκφράζουν την παραπάνω πρόθεση μετάβασης προς τους βυζαντινούς περίκεντρους τύπους, δηλ. προς τους τύπους του σταυροειδούς εγγεγραμμένου και του οκταγωνικού ναού, μπορεί κανείς να πει ότι ο σταυροειδής με τρούλο ναός δηλώνει με τη μεγαλύτερη σαφήνεια αυτή την πρόθεση. Στην κάτοψη και στην τομή του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια μπορούν να διακριθούν ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του τύπου αυτού: α) Τέσσερις ισχυροί πεσσοί κυριαρχούν και αγγίζουν τις γωνίες ενός κεντρικού τετράγωνου πυρήνα. β) Από τις πλευρές του κεντρικού αυτού τετραγώνου προεκτείνονται τέσσερις μικροί παραλληλόγραμμοι χώροι με το ίδιο περίπου βάθος μεταξύ τους, οι οποίοι, μαζί με το κεντρικό τετράγωνο, σχηματίζουν σταυρό. γ) Τέσσερις μικρότεροι πεσσοί, δύο από κάθε πλευρά, δημιουργούν δύο τοξοστοιχίες που οδηγούν σε δύο πλάγια Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 1/9

2 Καστρινάκης Νίκος,, διαμερίσματα (πλάγια κλίτη). Δύο ακόμη διαμερίσματα, στις δύο άλλες πλευρές του κεντρικού τετραγώνου, χρησιμεύουν ως νάρθηκας και ιερό βήμα αντίστοιχα. δ) Τα τέσσερα διαμερίσματα στεγάζονται με ημικυλινδρικές καμάρες. Τα τρία από αυτά (τα δύο πλάγια κλίτη και ο νάρθηκας) φέρουν υπερώα (δεύτερος όροφος), τα οποία στεγάζονται επίσης με ημικυλινδρικές καμάρες. Πάνω από τον κεντρικό τετράγωνο πυρήνα υψώνεται, με τη βοήθεια σφαιρικών τριγώνων («λοφίων»), ένα τύμπανο με λίγα μόνο παράθυρα, το οποίο φέρει τον τρούλο. ε) Τέσσερα μικρότερα διαμερίσματα ολοκληρώνουν το συνολικό κτήριο στις γωνίες του: δύο δεξιά και αριστερά του νάρθηκα, και δύο δεξιά και αριστερά του ιερού βήματος (παραβήματα). Τα διαμερίσματα αυτά εγγράφονται πλήρως στη συνολική τετράγωνη κάτοψη του ναού (ένα από αυτά, το διακονικό, στεγάστηκε κατά το 19ο αιώνα με πρισματικό τρουλίσκο, ο οποίος δεν υπήρχε στο αρχικό σχέδιο). Στον κάτω όροφο, όλοι οι χώροι έχουν άμεση πρόσβαση στους γειτονικούς τους μέσω μικρότερων ή μεγαλύτερων ανοιγμάτων. στ) Τόσο το ιερό βήμα όσο και τα παραβήματα απολήγουν σε ημικυκλικές εσωτερικά (ημιεξαγωνικές εξωτερικά) αψίδες. ζ) Τα δύο πλάγια κλίτη, καθώς και τα τρία υπερώα, επικοινωνούν μέσω τοξοστοιχιών με τον κεντρικό πυρήνα του κτηρίου και μόνο ο νάρθηκας απομονώνεται με τοίχο που φέρει μία πόρτα. Λόγω αυτού ακριβώς του χαρακτηριστικού, το οποίο δημιουργεί την εντύπωση ότι ο κεντρικός πυρήνας του κτηρίου, τόσο στο ισόγειο όσο και στον όροφο, περιβάλλεται από στοές, ο όρος «ναός με περίστωο» χρησιμοποιείται καμιά φορά αντί του όρου «σταυροειδής με τρούλο». 3. Ιστορία της έρευνας του ναού της Κοιμήσεως Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι σήμερα κατεστραμμένος. Χτισμένος στη ΝΑ πλευρά της πόλης, σωζόταν έως το Σεπτέμβριο του 1920, όταν, λόγω των γεγονότων του Μικρασιατικού Πολέμου, συλήθηκε και κάηκε κατά τη διάρκεια τουρκικών βανδαλισμών. Το 1922 ο ναός καταστράφηκε πλήρως. Διασώθηκαν μόνο το δάπεδο και τα κατώτερα τμήματα των τοίχων και των μαρμάρινων πεσσών. Ωστόσο, πριν από αυτό το γεγονός, ο ναός είχε την τύχη να μελετηθεί συστηματικά, να αποτυπωθεί και να φωτογραφηθεί λεπτομερώς από δύο ερευνητές, το Γερμανό Otto Wulff και το Ρώσο Theodor Schmit, οι οποίοι απέδωσαν, το 1903 ο πρώτος και το 1927 ο δεύτερος, τα αποτελέσματα των ερευνών τους στην επιστημονική κοινότητα (η έρευνα του Schmit είχε γίνει το 1912, με φωτογραφίες και σχέδια του N.K. Kluge). Ήδη πριν από αυτούς, με το μνημείο και τα πολύτιμα ψηφιδωτά του είχαν ασχοληθεί, αν και λιγότερο συστηματικά, δύο γνωστοί και σημαντικοί μελετητές της βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης: ο Josef Strzygowski (1892) και ο Charles Diehl (1892). Πολύ αργότερα, το 1955, διενεργήθηκε ανασκαφή στο χώρο, η οποία αποκάλυψε ορισμένα υπολείμματα (δάπεδο, τοιχοδομία, κάποια γλυπτά τμήματα) από την καταστροφή του. 4. Άλλοι σταυροειδείς με τρούλο ναοί Παρά την καταστροφή του ναού, διασώθηκαν χάρη στους Ευρωπαίους αυτούς πρωτοπόρους των βυζαντινών σπουδών πολύτιμες μαρτυρίες για ένα μνημείο πολύ σημαντικό. Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ελάχιστοι γνήσιοι σταυροειδείς με τρούλο ναοί είναι μέχρι σήμερα γνωστοί. Εκτός από την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Νίκαια, στην ομάδα αυτή πρέπει οπωσδήποτε να καταγράψουμε το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος σώζεται, αν και με αρκετές μεταγενέστερες επεμβάσεις (αναστηλωμένος σήμερα από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία), καθώς και δύο ναούς στην Κωνσταντινούπολη: το λεγόμενο Kalenderhane τζαμί (πιθανόν η βυζαντινή Παναγία η Κυριώτισσα) και το Gül τζαμί (παλαιότερα θεωρούνταν ότι πρόκειται για τη βυζαντινή Αγία Θεοδοσία, σήμερα όμως ταυτίζεται με τη μονή του Χριστού Ευεργέτη). Από αυτά τα ελάχιστα δείγματα της οικογένειας των σταυροειδών με τρούλο εκκλησιών, μόνο ο ναός της Θεσσαλονίκης σώζεται ακέραιος. Οι διαφορές ανάμεσα στα τέσσερα αυτά κτήρια είναι ουσιαστικά πολύ μικρές. Οι διαφοροποιήσεις αυτές φαίνεται να αποτελούν μάλλον παραλλαγές πάνω σε ένα κοινό θέμα, παρά στοιχεία που να μας επιτρέπουν να μιλήσουμε για εξέλιξη του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού τύπου. 5. Χρονολόγηση των σταυροειδών με τρούλο και προέλευση του τύπου Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 2/9

3 Καστρινάκης Νίκος,, Για καμία από αυτές τις εκκλησίες δε γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία κατασκευής από άμεσες μαρτυρίες. Έχουν χρονολογηθεί με έμμεσο τρόπο, με βάση διάφορα στοιχεία της κατασκευής ή και του ψηφιδωτού διακόσμου τους (Αγία Σοφία, Κοίμηση Θεοτόκου), μολονότι στην προσπάθεια αυτή έχουν εμφανιστεί και ανακύπτουν ακόμη κατά καιρούς διάφορες διαφωνίες. Το σταυροειδές με τρούλο κτήριο της Αγίας Σοφίας έχει χρονολογηθεί στις αρχές του 7ου αιώνα, 5 στις αρχές του 8ου αιώνα, 6 ή ακόμη και στα τέλη του 8ου αιώνα. 7 Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια, πάλι, έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 6ου αιώνα, 8 στις αρχές του 7ου αιώνα, 9 ανάμεσα στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αιώνα, 10 ή στον 8ο αιώνα. 11 Όσον αφορά τη σχέση των δύο αυτών κτηρίων, πάντως, οι ερευνητές τείνουν γενικά να παραδεχτούν ότι η Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης μάλλον έπεται χρονολογικά του ναού της Νίκαιας, καθώς είναι ένα κτήριο με πιο εκλεπτυσμένη κατασκευή και πιο «δουλεμένη» άποψη για τη συνολική διαμόρφωση του χώρου και για τη σχέση ανάμεσα στα επιμέρους αρχιτεκτονικά τμήματα που τον αποτελούν. Σε αυτό συνηγορούν και οι διαστάσεις των δύο μνημείων. Ενώ, δηλαδή, η Αγία Σοφία είναι ένα επιβλητικό κτήριο με διαστάσεις περίπου 44x38 μ. και με τρούλο διαμέτρου περίπου 10 μ., η Κοίμηση της Θεοτόκου ήταν μία σχεδόν κατά το ήμισυ μικρότερη κατασκευή (22,5x21 μ., με τρούλο διαμέτρου περίπου 6 μ.). Από την άλλη πλευρά, από τους δύο σωζόμενους ναούς της Κωνσταντινούπολης που εντάσσονται στον τύπο του σταυροειδούς με τρούλο, το μενgül τζαμί χρονολογείται ανάμεσα στις αρχές του 11ου και στα τέλη του 12ου αιώνα 12 ή, ακριβέστερα, γύρω στο 1100, 13 ενώ το Kalenderhane τζαμί χρονολογείται στο 12ο αιώνα 14 ή, ακριβέστερα, στα τέλη του 12ου αιώνα. 15 Οι δύο αυτοί ναοί της Κωνσταντινούπολης, δηλαδή, αποτελούν μεταγενέστερες επιβιώσεις ή «αναβιώσεις» του τύπου του σταυροειδούς με τρούλο και, επομένως, διαφοροποιούνται από τους ναούς της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια και της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, οι οποίοι αναδεικνύονται στα μόνα σωζόμενα «γνήσια» δείγματα του τύπου, προερχόμενα από την εποχή που αυτός δημιουργήθηκε. Επιπλέον, ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια είναι μάλλον το παλαιότερο από τα δείγματα αυτά. Θα πρέπει, όμως, να υπογραμμιστεί ότι ενδεχομένως υπήρχαν και άλλοι ναοί αυτού του τύπου, ίσως και πρωιμότεροι από αυτόν της Νίκαιας (ιδίως στην Κωνσταντινούπολη), από τους οποίους δε σώθηκε κάποιο ίχνος. Υπάρχουν, μάλιστα, ακόμη κάποιοι ναοί στη βόρεια Μεσοποταμία και στην Αττάλεια, στη νότια ακτή της Μικράς Ασίας, οι οποίοι θυμίζουν έντονα τον τύπο του σταυροειδούς με τρούλο και χρονολογούνται στα τέλη του 6ου αιώνα, δηλαδή πριν από το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια. Δεδομένου ότι κατά τη διάρκεια όλου του 7ου αιώνα η προσοχή της Κωνσταντινούπολης ήταν έντονα στραμμένη προς την Ανατολή λόγω της αραβικής απειλής, είναι πιθανό ότι ο αρχιτεκτονικός αυτός τύπος μεταδόθηκε από αυτές τις ανατολικές περιοχές στην Κωνσταντινούπολη εκεί έγινε αντικείμενο περαιτέρω επεξεργασίας από τους αυτοκρατορικούς αρχιτέκτονες και ακολούθως διαδόθηκε ξανά πίσω στην περιφέρεια κάπως παραλλαγμένος, στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αιώνα, με κτίσματα του τύπου της Νίκαιας και της Θεσσαλονίκης. Όπως και να έχει, όμως, το ζήτημα της χρονολογίας και του τόπου όπου δημιουργήθηκε ο τύπος του σταυροειδούς με τρούλο ναού παραμένει ανοιχτό. 6. Ιστορικό του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου φαίνεται ότι χτίστηκε με σκοπό να λειτουργήσει ως καθολικό μοναστηριού. Κτήτοράς του υπήρξε, καθώς φαίνεται, κάποιος ηγούμενος Υάκινθος, επίκληση του οποίου υπήρχε γραμμένη σε θωράκιο και μονογράμματά του βρίσκονταν χαραγμένα στα επίκρανα των πεσσών και αλλού. Η συντομογραφημένη επίκληση του θωρακίου ανέφερε: «ΘΕΟΤΟΚΕ, ΒΟΗΘΕΙ ΤΩ ΔΟΥΛΩ ΣΟΥ ΥΑΚΙΝΘΩ, ΜΟΝΑΧΩ, ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΩ, ΗΓΟΥΜΕΝΩ». Στις γραπτές πηγές από τον 8ο έως το 14ο αιώνα η μονή αναφέρεται ως «μονή Υακίνθου». Το πιθανότερο είναι ότι, ήδη από την εποχή της ανέγερσής του, ο ναός ήταν αφιερωμένος στη Θεοτόκο. Δε γνωρίζουμε, όμως, αν από τότε εορταζόταν στη μνήμη της Κοιμήσεως (όπως κατά το 19ο αιώνα), ή σε άλλη θεομητορική εορτή. 16 Ο προσανατολισμός του κτηρίου είναι ο τυπικός για χριστιανικό ναό, με το ιερό βήμα να κοιτάζει στην Ανατολή. Η αψίδα έφερε σύνθρονο. Ο ναός κοσμήθηκε από την αρχή με ψηφιδωτά (κάποια έφεραν μονογράμματα του Υακίνθου), ορισμένα από τα οποία καθαιρέθηκαν κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας, για να αναστηλωθούν κάποια στιγμή μετά την οριστική λήξη της εικονομαχικής έριδας το Κατά τη διάρκεια της Ζ Οικουμενικής Συνόδου (787), η οποία έγινε στη Νίκαια, 18 αναφέρεται για πρώτη φορά ο δραστήριος Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 3/9

4 Καστρινάκης Νίκος,, ηγούμενος της «μονής Υακίνθου», ονόματι Γρηγόριος. Η επόμενη πληροφορία που σχετίζεται με το μνημείο αναφέρεται στον άγιο Κωνσταντίνο τον Ιουδαίο (τέλη 9ου αιώνα), ο οποίος καταγόταν από τη Νίκαια. Ο άγιος, έπειτα από κάποιο ταξίδι του στην Κύπρο, όπου απέκτησε το ιερό χέρι του αγίου Παλαμώνος, επέστρεψε στη Νίκαια και απέθεσε το λείψανο στο ναό της μονής Υακίνθου. Μετά τις καταστροφές που προήλθαν από το σεισμό του Σεπτεμβρίου του 1065, η εκκλησία υπέστη σοβαρή μετασκευή: απομακρύνθηκαν τα υπερώα από τα πλάγια κλίτη (όχι όμως και από το νάρθηκα) και ξαναχτίστηκαν οι καμάρες (που προφανώς είχαν καταπέσει), η βάση του τρούλου και μεγάλα τμήματα του νάρθηκα. Το προγενέστερο τέμπλο, αποτελούμενο από μαρμάρινα θωράκια με σταυρούς, αντικαταστάθηκε από νέο. Τέλος, προστέθηκε ένας εξωνάρθηκας. Πρέπει να φανταστούμε ότι με την απομάκρυνση των υπερώων πέρασε στο κάτω μέρος του ναού άπλετο φως από τα τρία μεγάλα παράθυρα που υπήρχαν στο ανώτερο μέρος του καθενός από τους δύο πλευρικούς τοίχους (βλ. τομή). Δε γνωρίζουμε σε ποιον ακριβώς βαθμό ο σεισμός του 1065 είχε καταστρέψει τον τρούλο. Αν κρίνουμε από τις αναφορές του βυζαντινού χρονικογράφου Ατταλειάτη για τις καταστροφές που ο σεισμός είχε προκαλέσει στην πόλη και στα τείχη της Νίκαιας, το πιθανότερο είναι ότι και ο τρούλος πρέπει να είχε καταπέσει, τουλάχιστον σε μεγάλο μέρος. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη το μοναστήρι είχε παραχωρηθεί με βάση το καθεστώς της πρόνοιας από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ι Δούκα ( ) στον πατρίκιο και μεγάλο εταιριάρχη Νικηφόρο, ο οποίος αναστήλωσε το ναό μετά το σεισμό, παρήγγειλε και χρηματοδότησε νέα ψηφιδωτά στο νάρθηκα (στη θέση των προηγουμένων, που είχαν καταστραφεί) και μάλιστα άφησε και επίγραμμα με το όνομά του σε ένα από αυτά, πάνω από τη θύρα της εισόδου του κυρίως ναού: «ΚΥΡΙΕ ΒΟΗΘΗ ΤΩ ΣΩ ΔΟΥΛΩ ΝΙΚΗΦΟΡΩ ΠΑΤΡΙΚΙΩ ΠΡΑΙΠΟΣΙΤΩ ΒΕΣΤΗ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΩ ΕΤΑΙΡΙΑΡΧΗ». Καμία πληροφορία δεν είναι γνωστή για το ναό κατά το 12ο αιώνα. Σε μία συνοδική πράξη του 1209, όμως, μαθαίνουμε ότι η συγκεκριμένη Σύνοδος είχε συγκληθεί στον «έξωθεν πρόναο» (ίσως στον εξωνάρθηκα) της μονής Υακίνθου και ότι ο ναός της μονής είχε παραχωρηθεί στον τότε Πατριάρχη Μιχαήλ Δ Αυτωρειανό ( ) ως «κάθισμα». Εύλογα υποθέτει κανείς ότι η δωρεά προς τον Πατριάρχη είχε γίνει από τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Α Λάσκαρι ( ). Ο ναός του Υακίνθου, επομένως, είχε την εποχή εκείνη μια ιδιαίτερη σχέση με την αυτοκρατορική οικογένεια, της οποίας, άλλωστε, αποτελούσε το μαυσωλείο. Το 1240, ο ηγούμενος της μονής Υακίνθου Μεθόδιος εκλέχθηκε Πατριάρχης πέθανε όμως τρεις μήνες αργότερα και τάφηκε και αυτός στη μονή. Μετά την κατάληψη της Νίκαιας από τους Οθωμανούς (1331), 19 ο ναός της μονής Υακίνθου ήταν ο μοναδικός που δε μετατράπηκε σε τζαμί. Η μονή εξακολούθησε να λειτουργεί κανονικά ως χριστιανικό μνημείο και ο περίφημος Γρηγόριος Παλαμάς, που την επισκέφθηκε κατά το 1354, θαύμασε τους κήπους της και τα πηγάδια της. Ο ναός που υπήρχε στις αρχές του 20ού αιώνα, όπως τον βλέπουμε στις φωτογραφίες του Wulff και του Schmit, αποτελεί σε κάποιο βαθμό αποτέλεσμα μεταγενέστερων μετασκευών. Το 1803 κατέρρευσε ο τρούλος, πιθανώς εξαιτίας σεισμού, και στο ναό, που έμεινε σχεδόν ερημωμένος, προκλήθηκαν ευρύτερες καταστροφές. Από το 1807 ο μητροπολίτης Νικαίας Δανιήλ ανέλαβε εργασίες ανακαίνισης του ναού, οι οποίες διήρκεσαν κάποιες δεκαετίες. Νέος τρούλος ανεγέρθηκε κατά το έτος Μικρότερες επισκευές που έγιναν καθ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα είχαν αλλοιώσει αρκετά τον αρχικό χαρακτήρα της εκκλησίας, όταν αυτή φωτογραφήθηκε στις αρχές του 20ού. 1. Λαμπρότερο παράδειγμα η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης ( ). 2. Πρώτος σταυροειδής εγγεγραμμένος στην Κωνσταντινούπολη θεωρείται η λεγόμενη Νέα Εκκλησία του Βασιλείου Α, που χτίστηκε μέσα στο Μεγάλο Παλάτι και ολοκληρώθηκε το 880. Το ναό αυτό, που δε σώζεται σήμερα, τον γνωρίζουμε αρκετά καλά μέσα από τις γραπτές πηγές. 3. Ο Όσιος Λουκάς της Φωκίδας (αρχές 11ου αι.) αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα σωζόμενα παραδείγματα αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 4/9

5 Καστρινάκης Νίκος,, 4. Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ. 348, Γκιολές, Ν., Βυζαντινή ναοδομία ( ) 2 (Αθήνα 1992), σελ Μπούρας, Χ., Ιστορία της αρχιτεκτονικής 2, Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα (Αθήνα 1994), σελ Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ Mango, C., Byzantine Architecture (Milan 1978), σελ Mango, C., Byzantine Architecture (Milan 1978), σελ. 90. Πρόσφατα ο C. Mango αναθεώρησε σιωπηρά τη χρονολόγησή του, τοποθετώντας το ναό στα τέλη του 7ου αι. Βλ. Mango, C., Notes d épigraphie et d archéologie: Constantinople, Nicée, Travaux et Mémoires 12 (1994), σελ Γκιολές, Ν., Βυζαντινή ναοδομία ( ) 2 (Αθήνα 1992), σελ Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ Μπούρας, Χ., Ιστορία της αρχιτεκτονικής 2, Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα (Αθήνα 1994), σελ Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ. 451 Γκιολές, Ν., Βυζαντινή ναοδομία ( ) 2 (Αθήνα 1992), σελ Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ. 359, Γκιολές, Ν., Βυζαντινή ναοδομία ( ) 2 (Αθήνα 1992), σελ Μπούρας, Χ., Ιστορία της αρχιτεκτονικής 2, Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα (Αθήνα 1994), σελ Το 1574, ο μητροπολίτης Νικαίας Κύριλλος πληροφορεί το Στέφανο Γκέρλαχ ότι στη Νίκαια υπάρχουν τρεις χριστιανικοί ναοί: της Παναγίας, των Αγίων Θεοδώρων και του Αγίου Γεωργίου. Η πληροφορία δημοσιεύτηκε από το μαθητή του Γκέρλαχ, το Μαρτίνο Κρούσιο, στο Turcograecia, σελ Ο μητροπολίτης Νικαίας Βασίλειος (αρχές 20ού αι.) αναφέρει: «[ ] ο μέχρι της σήμερον σωζόμενος ναός αυτής [της μονής Υακίνθου], ο νυν επονομαζόμενος της κοιμήσεως, το δε πάλαι της ελεούσης». Βλ. Βασίλειος, μητροπολίτης Νικαίας, Ο εν Νικαία ναός της Θεοτόκου: συνοπτική επισκόπησις (Κωνσταντινούπολη 1912), σελ Είναι ενδιαφέρον ότι ο μητροπολίτης Κύριλλος το 1574 δεν αναφέρει τίποτε για την ύπαρξη μοναστηριού. Είναι πιθανόν ότι την εποχή αυτή το μοναστήρι είχε πια πάψει να λειτουργεί. 17. Κατά μια άλλη άποψη, τα ψηφιδωτά αυτής της δεύτερης (από τις τρεις) φάσεις εικονογράφησης του ναού κατασκευάστηκαν μετά την εικονολατρική Σύνοδο του 787. Η σύγκριση, όμως, με άλλα αντίστοιχα των μέσων του 9ου αι. στην Κωνσταντινούπολη τα κατατάσσει μάλλον σε αυτή την εποχή, παρά στα τέλη του 8ου αι. 18. Ως προς τον τόπο σύγκλησης της Ζ Οικουμενικής Συνόδου (787), η οποία καταδίκασε τους εικονομάχους, γνωρίζουμε ότι αυτή διεξήχθη στον καθεδρικό της Νίκαιας, δηλ. στο ναό της Αγίας Σοφίας. Βλ. Mango, C., The meeting place of the first Ecumenical Council and the church of the Holy Fathers at Nicaea, ΔΧΑΕ ΚΣΤ, περ. Δ (2005), σελ Ήδη μια σύντομη κατοχή της περιοχής από τους Οθωμανούς είχε προηγηθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αι. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 5/9

6 Καστρινάκης Νίκος,, Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Foss C., Tulchin J., Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises, Brookline-Mass Schmit Theodor, Die Koimesis-Kirche von Nikaia. Das Bauwerk und die Mosaiken, Berlin 1927 Wulff O.K., Die Koimesiskirche in Nicäa und ihre Mosaiken nebst den verwandten kirchlichen Baudenkmälern. Eine Untersuchung zur Geschichte der byzantinischen Kunst im 1. Jahrtausend, Strassburg 1903 Βασίλειος μητροπολίτης Νικαίας, Ο εν Νικαία ναός της Θεοτόκου: συνοπτική επισκόπησις, Πατριαρχικό Τυπογραφείο, Κωνσταντινούπολη 1912 Mango C., "The Date of the Narthex Mosaics of the Church of the Dormition at Nicaea", Dumbarton Oaks Papers, 13, 1959, Underwood P. A., "The Evidence of Restorations in the Sanctuary Mosaics of the Church of the Dormition at Nicaea", Dumbarton Oaks Papers, 13, 1959, Peschlow U., "Neue Beobachtungen zur Architektur und Ausstattung der Koimesiskirche in Iznik", Istanbuler Mitteilungen, 22, 1972, Kitzinger E., "Byzantine art in the period between Justinian and Iconoclasm", Berichte zum XI. Int. Byz. Kongr. München, München 1958, 1-50 Diehl C., "Mosaïques byzantines de Nicée", BZ, 1, 1892, 74-85, Strzygowski J., "Drei Miscellen: lll - Die Maria Orans in der byzantinischen Kunst (Mosaik der Koimeisiskirche zu Nikaia)", Wal, A. de (ed.), Archäologische Ehrengabe zum 70. Geburtstag De Rossi's, Roma 1892, Strzygowski J., "Mosaïques byzantines de Nicée", Byzantinische Zeitschrift, 1, 1892, Вульф О.К., "Архитектура и мозаики храма Успения Богородицы в Никее", Византийский Временник, 6, 3, 1900, Diehl C., "Les mosaïques de l'église de la KOIMESIS a Nicée", Diehl, Etudes byzantines, Paris 1905, Grégoire H., "Le véritable nom de l église de la Koimesis à Nicée", Revue de l'lnstruction Publique en Belgique, 51, 1908, Grégoire H., "Le véritable nom et la date de l'église de la Dormition, Nicée: un texte nouveau et décisif", Mélanges d'histoire atferts a Henri Pirenne, Vol. 1, Bruxelles 1926, Schmit Theodor, "Die Koimesiskirche von Nikaia", Archäologischer Anzeiger, 1926, Taeschner F., "Der Zustand der Koimesiskirche in Nikaia (Iznik)", Byzantinische Zeitschrift, 28, 1928, Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 6/9

7 Καστρινάκης Νίκος,, Grégoire H., "Encore le monastère d Hyacinthe à Nicée", Byzantion, 5, 1930, Wiegand T., "Zur Monogramminschrift der Theotokos -(Koimesis-)Kirche von Nicaea", Byzantion, 6, 1931, Σωτηρίου Γ.Α., "Οι μετά τρούλλου ναοί της μεταβατικής περιόδου", Πρακτικά ΧΑΕ, 1932, Δικτυογραφία : Church of Koimesis Tes Theotokos Nicaea, Dormition church Nicaea, Dormition church Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. διακονικό, το Βοηθητικό δωμάτιο του ναού, ενίοτε αναφέρεται και ως σκευοφυλάκιο, ιδίως σε πρωιμότερες περιόδους, κατά τις οποίες μπορούσε να είναι και ξεχωριστό κτήριο. Χρησιμοποιείται για τη φύλαξη των ιερών σκευών, των προσφορών των πιστών, αλλά και ως αρχείο, βεστιάριο ή βιβλιοθήκη. Στη βυζαντινή ναοδομία καταλαμβάνει τη θέση συμμετρικά της πρόθεσης, στα νότια του βήματος του ναού, σχηματίζοντας το τριμερές ιερό. Συνήθως έχει αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. εξωνάρθηκας, ο Στενόμακρος χώρος κλειστός ή ημιυπαίθριος (στοά) που βρίσκεται δυτικά του νάρθηκα. Πρόκειται δηλαδή για ένα δεύτερο προθάλαμο του ναού που βρίσκεται μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας. επίκρανο, το Αρχιτεκτονικό μέλος που επιστέφει την παραστάδα ή τον πεσσό. εταιρειάρχης, μικρός εταιρειάρχης, μέγας εταιρειάρχης, ο Το αξίωμα του εταιρειάρχη εμφανίστηκε στις αρχές του 9ου αιώνα και αφορούσε τον επικεφαλής της εταιρείας, σώματος της αυτοκρατορικής φρουράς που ιδρύθηκε αυτήν την περίοδο. Από τον ύστερο 9ο αιώνα και εξής ο εταιρειάρχης ο ήταν επικεφαλής της τρίτης εταιρείας, που απαρτιζόταν από στρατιώτες των ασιατικών θεμάτων, ο μικρός εταιρειάρχης ήταν ο επικεφαλής της μέσης εταιρείας, που απαρτιζόταν από ξένους μισθοφόρους, και ο μέγας εταιρειάρχης ήταν ο επικεφαλής της μεγάλης εταιρείας, που απαρτιζόταν από στρατιώτες του θέματος Μακεδονίας. θωράκιο, το 1. Αρχαιότητα: Άνοιγμα στον τοίχο της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος. Τα μεταξύ των θυρωμάτων διαστήματα διακοσμούνται με ζωγραφικούς πίνακες. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 7/9

8 Καστρινάκης Νίκος,, 2. Βυζάντιο: Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τα θυρώματα αποτελούνται από κατακόρυφες πλάκες, συχνά μαρμάρινες, που τοποθετούνται σε σειρά και σχηματίζουν ένα είδος διαχωριστικού ή προστατευτικού κιγκλιδώματος. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές τα θωράκια συναπαρτίζουν το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το στηθαίο του υπερώου. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. παστοφόριο (παράβημα), το Παστοφόρια ή παραβήματα ονομάζονται οι δύο χώροι που πλαισιώνουν ως βοηθητικά δωμάτια την αψίδα με το Ιερό Βήμα των παλαιοχριστιανικών ή βυζαντινών εκκλησιών. Το βόρειο ή το αριστερό παστοφόριο λέγεται πρόθεση, ενώ το νότιο ή δεξί διακονικό (και αργότερα σκευοφυλάκιο). πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. πρόνοια, η Θεσμός που ανάγεται στον 11ο αιώνα. Πρόκειται κυρίως για γαίες που εκχωρούνται σε σημαντικούς στρατηγούς ή στην Εκκλησία γενικότερα πρόκειται για την παραχώρηση του δικαιώματος να εισπράττει ένας αξιωματούχος απευθείας από τους υπηκόους ό,τι αυτοί υποχρεώνονταν να πληρώνουν κανονικά στο κράτος. Οι πρόνοιες που δίνονταν σε στρατιωτικούς αξιωματούχους ως ανταμοιβή για υπηρεσίες ήταν ισόβιο προνόμιο, αλλά δε διαβιβάζονταν στους απογόνους του προνοιάριου. Σε περίπτωση παραχώρησης πρόνοιας σε μονές ή στην Εκκλησία, η δωρεά από πλευράς του κράτους ήταν μόνιμη. σταυροειδής τρουλαία βασιλική, η Τρίκλιτη βασιλική της οποίας το κεντρικό τμήμα σχηματίζει σταυρό χάρη στο σύστημα στήριξης του τρούλου σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς που φέρουν τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα τόξα. Τα πλάγια κλίτη και ο νάρθηκας αποτελούν έναν ενιαίο χώρο που αναφέρεται ενίοτε ως περίστωο. στοά, η Επίμηκες επιστεγασμένο δημόσιο κτήριο υποβασταζόμενο στη μία πλευρά του από κιονοστοιχίες. Κατ επέκταση, είναι και ο επιστεγασμένος διάδρομος που υποβαστάζεται από κιονοστοιχίες. σύνθρονο, το Διάταξη από μια σειρά υπερκείμενων εδράνων, ημικυκλικά τοποθετημένων κατά την εσωτερική περίμετρο της αψίδας του ναού (θυμίζουν μικρό κοίλο θεάτρου), στα οποία κάθονταν οι ιερείς κατά τη διάρκεια των ιεροπραξιών, όταν δε συμμετείχαν στα δρώμενα. Στο κέντρο του ανώτερου εδράνου υπήρχε συνήθως μαρμάρινος θρόνος, όπου καθόταν ο επίσκοπος (όταν ήταν παρών) ή, ενδεχομένως, ο ηγούμενος (όταν επρόκειτο για μοναστηριακό ναό). σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία, τα Αρχιτεκτονικά τμήματα με μορφή κοίλων τριγώνων, τέσσερα στον αριθμό, τα οποία επιτρέπουν να στεγαστεί με άνεση ένας κυβικός χώρος από έναν ημισφαιρικό θόλο (τρούλο). Στην πράξη, τα σφαιρικά τρίγωνα αποτέλεσαν το καίριο βήμα για τη λύση του προβλήματος αυτού του τύπου στέγασης. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 8/9

9 Καστρινάκης Νίκος,, Βοηθούν το θόλο (ο οποίος στη διατομή του είναι κυκλικός) να «καθίσει» επάνω στον κύβο (ο οποίος στη διατομή του είναι τετράγωνος). Μετατρέπουν, θα λέγαμε, το τετράγωνο σε κύκλο με ομαλό και ασφαλή τρόπο για τη στατικότητα του κτηρίου. τέμπλο, το Η διαχωριστική κατασκευή μεταξύ Ιερού Βήματος και κυρίως ναού. Αρχικά είχε την απλούστερη μορφή του χαμηλού φράγματος πρεσβυτερίου, στη συνέχεια όμως απέκτησε ύψος με την προσθήκη κιονίσκων και επιστυλίου. Από τον 11ο αιώνα και εξής, στα διαστήματα μεταξύ των κιονίσκων τοποθετήθηκαν εικόνες, ενώ αργότερα προστέθηκαν εικόνες και πάνω από το επιστύλιο, διαμορφώνοντας έτσι την έννοια εικονοστασίου. Τα τέμπλα αρχικά ήταν μαρμάρινα. Τα ξύλινα τέμπλα έκαναν την εμφάνισή τους από το 13ο αιώνα και εξής. τοξοστοιχία, η Στην αρχιτεκτονική τόξο ονομάζεται το άνοιγμα που δημιουργείται μεταξύ δύο κιόνων ή πεσσών οι οποίοι γεφυρώνονται με μία ημικυκλική δομή. Οι σειρές από δύο ή περισσότερα τέτοια ανοίγματα ονομάζονται τοξοστοιχίες. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 9/9