ΕΘΝΟΓΕΝΕΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 4ος-20ος ΑΙΩΝΑΣ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

Transcript

1 APIΣTOTEΛIO ΠANEΠIΣTHMIO ΘEΣΣAΛONIKHΣ ΠOΛYTEXNIKH ΣXOΛH TMHMA ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΘΝΟΓΕΝΕΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 4ος-20ος ΑΙΩΝΑΣ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ (Α.Ε.Μ.: 216) ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2015

2 Περίληψη Στη παρούσα εργασία εξετάζουμε ζητήματα σχετικά με τις εθνογενετικές διαδικασίες που έλαβαν χώρα στην Ευρώπη στο διάστημα μεταξύ 4ου-20ου αιώνα λαμβάνοντας υπόψη ταυτόχρονα τις κοινωνικοοικονομικές, ιδεολογικές, πολιτικές και χωρικές διαστάσεις τους. Πιο συγκεκριμένα, θέλουμε να δείξουμε ποιες διεργασίες οδήγησαν στη δημιουργία του έθνους-κράτους και πως αποτυπώθηκαν στα εξεταζόμενα πεδία. Αρχικά, πραγματοποιούμε μία ιστορική αναδρομή που ξεκινά από την περίοδο της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και συνεχίζεται με την εγκαθίδρυση των γερμανικών βασιλείων, τη δημιουργία του φραγκικού βασιλείου του Καρλομάγνου και την εξέλιξή του, τις εθνικού προσανατολισμού απολυταρχίες που εμφανίστηκαν μετέπειτα και τέλος την περίοδο της ρήξης κατά τη Γαλλική Επανάσταση που αποτέλεσε το όριο της μετάβασης στη δομή του έθνους-κράτους. Στη συνέχεια, πραγματοποιούμε μία περιγραφή των δομικών και λειτουργικών χαρακτηριστικών του έθνους-κράτους σε συνδυασμό με την καταγραφή των θεωριών περί έθνους και εθνικισμού. Τέλος πραγματοποιούμε την καταγραφή των συμπερασμάτων τόσο για τις επιμέρους χρονικές περιόδους όσο και συνολικά για την υπό εξέταση περίοδο. Λέξεις-κλειδιά: Εθνογένεση, έθνος, έθνος-κράτος, εθνικισμός, πολιτική, ιδεολογικό υπόβαθρο, χωρική αποτύπωση, κοινωνία, οικονομία, μεσαία τάξη, νεωτερικότητα 2

3 The procedures of ethnogenesis between the 4 th and the 20 th century in Europe: socioeconomic, ideological, political and spatial dimensions Abstract In this paper we examine issues relating to the procedures of ethnogenesis which took place between the 4 th and the 20 th century in Europe taking their socioeconomic, ideological, political and spatial dimensions into consideration simultaneously. Specifically, we desire to show which processes guided to the establishment of the nation-state and in which ways they reflected in the examined fields. First, we attempt to show the historical development from the era of the fall of the Roman Empire, followed by the establishment of the german kingdoms, the establishment of the Charlemagne s frank kingdom and its development, the national orientation autocracies which appeared later and finally, the era of rupture during the French Revolution which was the threshold of transition to the structure of nation-state. Subsequently, we attempt to describe the structural and the functional features of the nation-state in combination with the theories for the nation and the nationalism. Finally, we write the conclusions for specific periods of time and total for the examined period as well. Keywords: ethnogenesis, nation, nation-state, nationalism, policy, ideological background, spatial survey, society, economy, middle class, modernity 3

4 Πίνακας περιεχομένων Περίληψη... 2 Abstract... 3 Πίνακας περιεχομένων... 4 Εισαγωγή-Θεωρητικές έννοιες-μεθοδολογία Εθνογένεση, κοινωνία και χώρος στην προνεωτερική περίοδο (4 ος -18 ος αι.) Πτώση Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας- Πρόδρομες της εμφάνισης της προ-νεωτερικής πραγματικότητας διεργασίες - Ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι ξένες εισβολές- Εγκαθίδρυση Γερμανικών Βασιλείων μ.χ Καρλομαγνική και μετακαρλομαγνική Περίοδος: μχ. Το μεταρρυθμυστικό έργο του Καρλομάγνου και η δυναμική αποτύπωσή του σε χωρικό και πολιτικό επίπεδο Οι κοινωνικές ζυμώσεις, ο ρόλος που διαδραμάτισε η επίσημη Εκκλησία και ο συσχετισμός των δυνάμεων εξουσίας που οδήγησαν στην ανάδυση του φεουδαλικού συστήματος Πώς διαμορφώνεται ο χώρος και η κοινωνική ταυτότητα κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα ος-17ος αι. Η εποχή της μεγάλης άνθησης του φεουδαλικού συστήματος (12ος-14ος αι.) και η ανάδυση των εθνικού προσανατολισμού απολυταρχιών (15ος-17ος αι.) ως πρόδρομος της νεωτερικότητας ος- μέσα 19ου αι. Μετάβαση στη νεωτερικότητα. Ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση, η ανάδυση της Τρίτης Τάξης και των δημοκρατικών θεσμών (Σύνταγμα, Βουλή, Γερουσία) Έθνος-κράτος, εθνικισμός και χώρος στη νεωτερική περίοδο (19ος-20ος αι.) Έθνος-Κράτος. Ορισμός και θεωρητικές προσεγγίσεις του έθνους και του εθνικισμού Φαντασιακές κοινότητες του Άντερσον- η ανάπτυξη του αισθήματος του συνανήκειν Έθνος και γλώσσα. Γλωσσική ομοιογένεια, η γλώσσα ως κριτήριο εθνικής ταυτότητας και ως εργαλείο ανάπτυξης κρατικής προπαγάνδας Έθνος και Θρησκεία. Ο ρόλος της θρησκείας στη συγκρότηση του εθνικού υποκειμένου Συσχετισμός μεταξύ έθνους και κράτους. Το κράτος αυτοεπιβεβαιώνεται μέσω της συγκρότησης εθνικού υποκειμένου ή το αντίστροφο. Θεωρητικές προσεγγίσεις Κοινωνία-Οικονομία κατά τη νεωτερική περίοδο- καπιταλισμός, εκβιομηχάνιση και καταμερισμός εργασίας- ο ρόλος της συστηματοποιημένης εκπαίδευσης Έθνος-κράτος και χώρος. Η μαρξιστική και βεμπεριανή προσέγγιση για τη χωρική αποτύπωση της μοντέρνας πραγματικότητας Χάρτες και επικύρωση ισχύος των εθνών-κρατών. Η χαρτογραφία ως εργαλείο προπαγάνδας κατά τη νεωτερική περίοδο Κρατική εξέλιξη και λειτουργία. Τα σύνορα και οι πολιτικοί και πολιτειακοί θεσμοί ως αποτύπωση της νεωτερικής πραγματικότητας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΠΗΓΕΣ

5 Εισαγωγή-Θεωρητικές έννοιες-μεθοδολογία Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ανάδειξη όλων εκείνων των ιστορικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών διεργασιών που οδήγησαν στη δημιουργία του έθνους-κράτους καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αποτυπώθηκαν χωρικά δομώντας το νεωτερικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρείται η αποτύπωση των συνθηκών της προ-νεωτερικής(μεσαιωνικής) περιόδου που, άμεσα ή έμμεσα, δημιούργησαν το κατάλληλο έδαφος για να αναδειχθεί η μοντέρνα περίοδος της ανθρωπότητας. Μεθοδολογικά, η έρευνα για την εργασία στηρίχτηκε στη μελέτη ιστορικών πηγών με σκοπό την καλύτερη δυνατή περιγραφή της προ-νεωτερικής περιόδου καθώς και του συνόλου των διεργασιών εκ των οποίων προέκυψε η εθνογένεση στον μελετώμενο ευρωπαϊκό χώρο. Η ανάγνωση των φαινομένων, που περιγράφονται στην παρούσα εργασία, στηρίζεται στην θεωρητική παραδοχή, του Δεμερτζή (Γούναρης, Φραγκόπουλος, , ), πως ο εθνικισμός ως φαινόμενο συνδέεται με την κεντρική περίοδο της νεωτερικότητας η οποία ως έννοια αλλά και πραγματική αποτύπωση έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την καθιστούν ξεχωριστή ως προς τις γειτνιάζουσές της, την προ-νεωτερική, που προηγείται, και την μετα-νεωτερική, που ακολουθεί. Η θεωρητική αυτή παραδοχή συνακολουθείται από μία δέσμη συνιστωσών που συνοδεύει την κάθε περίοδο και απλώνεται σε όλο το φάσμα του κοινωνικού βίου. Σε επίπεδο πολιτικό, κυρίαρχο ρόλο στη νεωτερική περίοδο διαδραματίζουν ο εθνικισμός, ο φιλελευθερισμός αλλά και ο εκδημοκρατισμός εν γένει της πολιτικής ζωής και της κοινωνίας έτσι όπως οριοθετούνται από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά, που έρχεται σε αντίθεση με τα προγενέστερά απολυταρχικά καθεστώτα. Σε επίπεδο χωρικό, τα ασαφή όρια των βασιλείων της μεσαιωνικής περιόδου αντικαθίστανται από απόλυτα και αυστηρά σύνορα που διαχωρίζουν μεταξύ τους τα έθνη-κράτη. Σε επίπεδο οικονομικό, η φεουδαλική κοινωνία του Μεσαίωνα που στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή της υπαίθρου δίνει τη θέση της στη βιομηχανοποιημένη καπιταλιστική παραγωγή υψηλού καταμερισμού εργασίας. Μέσα, λοιπόν, από αυτές τις θεωρητικές παραδοχές γίνεται η προσπάθεια προσέγγισης και ερμηνείας των φαινομένων. Έτσι αρχικά, καταγράφεται το φαινόμενο της εθνογένεσης, που έλαβε χώρα στην καρδιά της σημερινής Ευρώπης, οι κύριοι παράγοντες που συνέβαλαν σε αυτό καθώς και οι σημαντικότερες θεωρητικές προσεγγίσεις του εθνικισμού. Η προσέγγιση γίνεται μέσω της ιστορικής καταγραφής όλων εκείνων των εξελικτικών φαινομένων που συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάδειξη του εθνογενετικού φαινομένου ως κορυφαίου πολιτικο-κοινωνικού γεγονότος στην περίοδο που ακολούθησε χρονικά το Μεσαίωνα. Σκοπός είναι να δειχθεί πως η εθνογένεση και το θεωρητικό της υπόβαθρο, ως απότοκο της Γαλλικής Επανάστασης και, πιο συγκεκριμένα, της ανερχόμενης, τότε μεσαίας τάξης και της προσπάθειάς της να διεκδικήσει, αρχικά, και να κατοχυρώσει, στη συνέχεια, τα συμφέροντά της που έρχονταν σε ρήξη με αυτά του προγενέστερου καθεστώτος των ευγενών, αποτέλεσε το θεμέλιο λίθο πάνω στον οποίο στηρίχθηκε το εποικοδόμημα σε επίπεδο κοινωνίας, πολιτικής, οικονομίας και χώρου. Ακολούθως, γίνεται λεπτομερής περιγραφή της νεωτερικής πραγματικότητας με την παράθεση των σπουδαιότερων θεωρητικών προσεγγίσεων και του αντίκτυπού της σε επίπεδο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και χωρικό. Τέλος, πραγματοποιείται μία σύνδεση με τη σημερινή πραγματικότητα και μία συγκριτική προσέγγιση των διάφορων μορφών που έχει πάρει το έθνος-κράτος δομικά, λειτουργικά και χωρικά. 5

6 1. Εθνογένεση, κοινωνία και χώρος στην προνεωτερική περίοδο (4 ος -18 ος αι.) 1.1 Πτώση Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας- Πρόδρομες της εμφάνισης της προνεωτερικής πραγματικότητας διεργασίες - Ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι ξένες εισβολές- Εγκαθίδρυση Γερμανικών Βασιλείων μ.χ Η Ιστορική Αναδρομή έχει ιδιαίτερη σημασία για την παρούσα μελέτη καθώς το φαινόμενο που αναλύεται είναι πολυσύνθετο και οι παράγοντες που το προκάλεσαν καθίστανται δυσδιάκριτοι αν η προσέγγισή του γίνει με απλουστευτικές μεθόδους και δίχως ένα ισχυρό πλαίσιο που θα περιγράφει τις σημαντικές εξελικτικές διαδικασίες οι οποίες οδήγησαν στην εμφάνισή του. Στο κεφάλαιο αυτό, σκοπός είναι να δειχθεί η πορεία που ακολουθήθηκε σε ό,τι έχει να κάνει με τη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού χάρτη από την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και έπειτα. Σύμφωνα με την περιοδοποίηση του Δεμερτζή (1994), όπως αυτή αναλύθηκε στην παρουσίαση της μεθοδολογίας, θέλουμε να δείξουμε τα βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία αυτής της υπό διαμόρφωση ακόμα προ-νεωτερικής περιόδου σε επίπεδο οικονομικό, ιδεολογικό και πολιτικό και το πώς αυτά αποτυπώνονται τελικά στο χώρο. Ξεκινώντας την αναδρομή από την εποχή της πτώσης της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το έτος 476 πρέπει να γίνει αναφορά στα 5 βασίλεια που ιδρύθηκαν στην επικράτεια που αυτή καταλάμβανε. Οι λόγοι της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ξεκινούν, ωστόσο, από αρκετά παλαιότερα και συγκεκριμένα τον 3 ο μ.χ. αιώνα όταν η πανούκλα του Κυπριανού αποδεκατίζει τον πληθυσμό και κάνει το έργο της στρατολόγησης και της είσπραξης των φόρων πολύ δύσκολο για τους αυτοκράτορες. Λόγω αυτής της αδυναμίας άσκησης ενιαίας και λειτουργικής διοίκησης ο Διοκλητιανός χωρίζει την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το 284 μ.χ. σε Ανατολική και Δυτική. Παρά την προσωρινή επανένωση που ακολούθησε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίζεται οριστικά σε Ανατολική, με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, και Δυτική, με πρωτεύουσα κατά περιόδους τη Ρώμη, το Μιλάνο, τη Ραβέννα, μετά το θάνατο του Θεοδόσιου του Α το 395 μ.χ. Στη συνέχεια, τον 4 ο και τον 5 ο αιώνα, οι μετακινήσεις πληθυσμών-φυλών από την Κεντρική Ασία προκαλούν σημαντικές και πολλές φορές βίαιες μεταβολές στην ήπειρο της Ευρασίας. Η πιο γνωστή από αυτές τις φυλές, οι Ούννοι, έφτασαν στην Ευρώπη το 370 μ.χ. και προκάλεσαν την ακούσια μετακίνηση των γερμανικών φύλων που ζούσαν εγκατεστημένα στα βόρεια όρια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κάτω από τη Σκανδιναβία. Τα γερμανικά φύλα αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα εδάφη που κατοικούσαν και να μετοικήσουν, άλλες φορές ειρηνικά και άλλες μέσω εισβολών, σε αυτά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι Βησιγότθοι στα Βαλκάνια και στη συνέχεια στην Ακουϊτανία, οι Άγγλοι και οι Σάξονες στη Βρετανία, την οποία ανάγκασαν το 410 τους Ρωμαίους να εγκαταλείψουν οριστικά, οι Φράγκοι στη Γαλατία, οι Βάνδαλοι στη δυτική Ευρώπη και την Αφρική και οι Οστρογότθοι στην Ιταλία. Έτσι, από το 500 μ.χ. και έπειτα η δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αντικαθίσταται από τα γερμανικά βασίλεια και παύει ουσιαστικά και τυπικά να υπάρχει σε αντίθεση με την Ανατολική που θα επιβιώσει για την επόμενη χιλιετία με το όνομα Βυζαντινή Αυτοκρατορία. 6

7 Ακολούθως, παρατίθεται ο χάρτης με τα εδάφη που εκτεινόταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Βόρεια έφτανε έως τη Βρετανία, νότια απλωνόταν σε ολόκληρη την περιοχή της Βόρειας Αφρικής, ανατολικά έφτανε έως τα βάθη της σημερινής Τουρκίας και την Αραβία και δυτικά είχε ως όριό της τις ευρωπαϊκές όχθες του Ατλαντικού Ωκεανού. Η γραμμή στο μέσο του χάρτη δείχνει τα εδάφη που καταλάμβαναν αντίστοιχα η Ανατολική και η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετά τον οριστικό διαχωρισμό τους κατά το έτος 395.(Gibbon, 2001) Χάρτης 1: Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία Πηγή: Ακολούθως, παρατίθεται ο χάρτης με τα εδάφη που καταλάμβαναν τα γερμανικά βασίλεια που αντικατέστησαν τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Τα βασίλεια αυτά ήταν των Φράγκων (στον πυρήνα της έκτασης που καταλαμβάνει η σημερινή Γαλλία), των Βουργουνδών (σε τμήμα της σημερινής Γαλλίας), των Βησιγότθων (στην Ιβηρική χερσόνησο), των Βανδάλων (στη βόρεια Αφρική), των Άγγλων και Σαξόνων στη Βρετανία και των Οστρογότθων (στη σημερινή Ιταλία)(χάρτης 2). Οι συγκεκριμένοι λαοί, που όπως προαναφέρθηκε ήταν γερμανικά φύλα, ονομάστηκαν «βάρβαροι». 7

8 Χάρτης 2: Γερμανικά Βασίλεια Πηγή: Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο, του πρώιμου μεσαίωνα, μεταξύ 5 ου και 8 ου αιώνα, τα προαναφερθέντα γερμανικά βασίλεια αποτελούσαν και την κυρίαρχη μορφή πολιτικής οργάνωσης, ενώ βάσει χαρακτηριστικών μπορεί κάλλιστα να υποστηριχθεί η άποψη πως ως δομές βρίσκονται στο αντίθετο άκρο αυτού που ονομάζεται νεότερο κράτος. Πιο συγκεκριμένα, δεν υπάρχουν δεσμοί που να δημιουργούνται μέσα από την κοινή αποδοχή αφηρημένων εννοιών(π.χ. έθνος) ενώ, επίσης, παρατηρείται και έλλειψη απρόσωπων θεσμών(βασικός πυλώνας του νεότερου κράτους). Αντίθετα, υπάρχει πρόσδεση και κοινή αποδοχή σε συγκεκριμένα πρόσωπα ή, στην καλύτερη περίπτωση, στο κληρονομικό δικαίωμα ηγεμονίας συγκεκριμένων οικογενειών. Ο ρόλος του εκάστοτε ηγεμόνα περιοριζόταν στην αντιμετώπιση συνθηκών έκτακτης ανάγκης(ξένες εισβολές, καταστροφές, λιμοί κ.α.) και όχι στην καθοδήγηση ενός νομικού και διοικητικού συστήματος. Ο βασιλιάς έχει ρόλο περισσότερο συμβολικό(εκπρόσωπος του λαού απέναντι στους θεούς) παρά ουσιαστικόλειτουργικό. Η διευθέτηση ζητημάτων τοπικού ενδιαφέροντος πραγματοποιείται σε επίπεδο κοινοτικό, πρόκειται, δηλαδή, για μια εκ των έσω αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων των μικρών κοινωνιών με τη συνδρομή θεσμικών εργαλείων παραδοσιακού ή/και πρωτόγονου τύπου, όπως, η οικογένεια, η γειτονιά και η χωροδεσποτεία που θα αναλυθεί εκτενέστερα ακολούθως. Πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό είναι, επίσης, η ασυνέχεια των βασιλείων στο χώρο και τον χρόνο καθώς άλλα υπήρξαν εφήμερα και άλλα, με κάποια αξιόλογη διάρκεια, παρουσίαζαν σημαντικές μεταβολές ως προς τη χωρική τους υπόσταση, είτε λόγω συνεχών μετακινήσεων είτε λόγω αλλεπάλληλων αλλαγών των ορίων τους. Αυτή η έλλειψη σταθερότητας δρούσε αποτρεπτικά σε ό,τι 8

9 αφορά την προοπτική συγκρότησης μιας κοινωνίας με τακτικούς θεσμούς και κυρίαρχο πνεύμαυποκείμενο. (Strayer, 1970) Από την εγκαθίδρυση των γερμανικών βασιλείων, με την πτώση της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και για τους επόμενους περίπου τρεις αιώνες(5 ος -8 ος αιώνας) παρατηρείται μεγάλη αστάθεια στην περιοχή. Αλλεπάλληλες εισβολές μετακινούμενων λαών(πχ Λογγοβάρδοι) αλλά και εμφύλιες συρράξεις όπως αυτή που έπληξε το βασίλειο των Φράγκων και προκάλεσε τη διάσπασή του φέρνουν αλλεπάλληλες αλλαγές των ορίων των βασιλείων, εξαφανίζουν κάποια από τα παλαιά(όπως των Βουργουνδών και των Βανδάλων) και φέρνουν στο προσκήνιο νέα(όπως των Λογγοβάρδων). Ωστόσο, το μείζον ζήτημα δε σχετίζεται με το ποιοι «αντικατέστησαν» ποιους αλλά με αυτή τη γενικότερη ευκολία στην αλλαγή της χωρικής διάρθρωσης τόσο σε επίπεδο ορίων και κατακτήσεων όσο και σε ό,τι έχει να κάνει με το εσωτερικό των βασιλείων. Οι πόλεις, λόγω του ότι είναι οι πρώτες που πλήττονται από τις ξένες εισβολές αφού σε αυτές υπάρχει το σημαντικότερο μέρος του πλούτου, εγκαταλείπονται σταδιακά και οι οικονομίες τους συρρικνώνονται σε μεγάλο βαθμό αφού οι κατ εξοχήν δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα σ αυτές εκείνη την εποχή όπως το εμπόριο και η βιοτεχνία υποχωρούν σημαντικά. Ο πληθυσμός τους βρίσκεται σε αναζήτηση τόσο ασφάλειας όσο και εργασίας και για το λόγο αυτό καταφεύγει στην επαρχία ακολουθώντας τους πλούσιους γαιοκτήμονες και αριστοκράτες που σπεύδουν να ελέγξουν και να υπερασπιστούν αποτελεσματικότερα τις περιουσίες τους αφήνοντας πίσω τους τις μεγάλες πόλεις που λίγα έχουν πλέον να τους προσφέρουν.(δημητρούκας, 2010, σελ. 28 ) Το φαινόμενο αυτό, των συνεχών μεταβολών των ορίων και γενικότερα της ίδιας της διάρθρωσης του χώρου, θα αποτελέσει το υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα αναπτυχθεί και θα ακμάσει το σύστημα της φεουδαρχίας. Οι μεταβολές του συσχετισμού της ισχύος των διάφορων λαών και βασιλείων εξακολουθούν να είναι πολλές και συνεχείς, ωστόσο, οι βάσεις έχουν τεθεί. Η ρωμαϊκή και οι γερμανικές(βαρβαρικές) κοινωνίες ενσωματώνονται η μία στη άλλη και το ίδιο συμβαίνει και με τις ομάδες των αριστοκρατών που βρίσκονται επικεφαλής των συγκεκριμένων κοινωνιών. Οι επικεφαλής- μεγαλογαιοκτήμονες αριστοκράτες- συνδέονται με τους υπηκόους τους σε μία σχέση αφέντη-υποτελούς, με τη γη να αποτελεί το διακύβευμα αυτής της σχέσης καθώς οι υποτελείς(δούλοι ή ελεύθεροι χωρικοί) εργάζονται σκληρά για να εξασφαλίσουν μία παραγωγή το μεγαλύτερο μέρος της οποίας θα καταβάλλουν στον αφέντη-ευγενή ως φόρο, με αντάλλαγμα την προστασία που αυτός τους προσφέρει καλύπτοντας το κενό που δημιουργεί η απουσία σοβαρής κεντρικής διαχείρισης και εξουσίας. Έτσι, αρχίζει να αναπτύσσεται ο θεσμός της χωροδεσποτείας. Οι τοπικοί άρχοντες συγκεντρώνουν, πλέον, εξουσία οικονομική, δικαστική και στρατιωτική(συγκροτώντας έναν τοπικό στρατό που αποτελείται από υποτελείς τους) με τη γη και το χώρο, γενικότερα, να γίνεται το μέσο της επιβολής της καθώς η οικονομική οργάνωση της εποχής στηριζόταν, κατά κύριο λόγο, στην κατοχή γης. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης, σύμφωνα με το Γαγανάκη, ήταν η παγίωση της χωροδεσποτείας ως κεντρικής οικονομικής μονάδας καθώς και της γαιοκτησίας ως μονάδας εξουσιαστικής ισχύος από τον πρώιμο κιόλας Μεσαίωνα.(Σολδάτος, 2008) Άλλωστε, σύμφωνα με το Nicholas, η ανάδειξη της δυναστείας των Καρολιγγείων μετά τα μέσα του όγδοου αιώνα, της σημαντικότερης για την εξέλιξη της μεσαιωνικής Ευρώπης, έγινε σε μεγάλο βαθμό λόγω της μεγάλης περιουσίας που είχαν συγκεντρώσει και τη δυνατότητα που αυτή τους έδινε να αποκτήσουν ένα είδος πελατείας. (Σολδάτος, 2008) Την ίδια εποχή, περί τα μέσα του όγδοου αιώνα, σημειώνεται μία πολύ σημαντική αλλαγή η οποία θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη ολόκληρου του δυτικού κόσμου. Η δυτική Εκκλησία, με επικεφαλής τον Πάπα, υπό το φόβο της εισβολής των Λογγοβάρδων ακόμη και στην ίδια τη Ρώμη(προηγουμένως είχαν κατακτήσει την τότε βυζαντινή πρωτεύουσα της Ιταλίας Ραβέννα), εγκαταλείπει την προστασία που λάμβανε από το Βυζάντιο και στρέφεται στο ισχυρό βασίλειο των Φράγκων ζητώντας βοήθεια. Ο δεύτερος κατά σειρά της δυναστείας των Καρολιγγείων, γιος του 9

10 πάλαι ποτέ αυλάρχη και μετέπειτα βασιλιά Κάρολου Μαρτέλ, Πιπίνος βρίσκεται στο θρόνο εκείνη την περίοδο. Ο Πιπίνος ανταποκρίνεται στο αίτημα του Πάπα και κινώντας δύο φορές το στρατό του κατορθώνει να απομακρύνει τους Λογγοβάρδους και τους υποχρεώνει να εγκαταλείψουν τις βυζαντινές τους κτήσεις. Τα εδάφη αυτά δεν τα επιστρέφει στο Βυζάντιο αλλά τα προσφέρει ως δωρεά στη δυτική Εκκλησία και με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα παπικό κράτος με κοσμική εξουσία, αλλά με την υποχρέωση της υποταγής του στη βασιλική εξουσία και όχι υπό ένα καθεστώς προστασίας όπως συνέβαινε στα χρόνια της εξάρτησης της δυτικής Εκκλησίας από το Βυζάντιο. Το γεγονός αυτό θα συμβάλλει στη δημιουργία μιας Εκκλησίας πιο δυναμικής και ανεξαρτητοποιημένης, με υλική και όχι μόνο πνευματική ισχύ, και θα της προσδώσει την απαραίτητη ορμή για ένα- πετυχημένο όπως θα δούμε- άνοιγμα στο βαρβαρικό κόσμο με σκοπό τον προσηλυτισμό νέων πιστών. Η αυτοκρατορία των Φράγκων, αρχικά, θα κερδίσει ένα σπουδαίο στήριγμα που θα της προσφέρει ενότητα και συνεκτικότητα σε επίπεδο κοινωνικού ιστού που μπορεί πολιτικά να στερούνταν αλλά ηθικά και θρησκευτικά της προέκυψε μέσω των παραπάνω διεργασιών.(δημητρούκας, 2010, σελ. 29) Συμπερασματικά, με βάση τις μεθοδολογικές παραδοχές, δείξαμε ότι την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ακολούθησε μία περίοδος έντονης γεωπολιτικής αστάθειας που χαρακτηρίζεται από σχετική αβεβαιότητα σε σχέση με την πολιτική κυριαρχία, καθώς λείπει ο ενιαίος και ισχυρός φορέας κεντρικής εξουσίας και αντ αυτού έχουμε την ύπαρξη βασιλείων, τα οποία δομικά και λειτουργικά στηρίζονται στην υποτέλεια και τις κοινές θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων τους άρα σε ένα ελλιπώς εμπεδωμένο ιδεολογικό πλαίσιο από το οποίο λείπουν τα έντονα διαχωριστικά στοιχεία όσον αφορά την ταυτότητα των ατόμων και των ομάδων ενώ, σε επίπεδο οικονομικό ο πρωτογενής τομέας παραγωγής αποτελεί τη βασική μορφή παραγωγής και τροφοδοτεί την εξουσία των επιμέρους τοπικών αρχόντων που κατείχαν τη γη. Όλα αυτά αποτυπώνονται χωρικά σε μακροεπίπεδο στην ύπαρξη βασιλείων προσωποπαγούς διοικητικής δομής, με ασαφή και διαρκώς μεταβαλλόμενα όρια που δείχνουν ανεπαρκή να αφήσουν ένα καίριο ιστορικό στίγμα. 1.2 Καρλομαγνική και μετακαρλομαγνική Περίοδος: μχ. Το μεταρρυθμυστικό έργο του Καρλομάγνου και η δυναμική αποτύπωσή του σε χωρικό και πολιτικό επίπεδο. Στο κεφάλαιο αυτό, σκοπός είναι να δειχθούν, με βάση τη μεθοδολογική προσέγγιση του Δεμερτζή, τα πολιτικά, ιδεολογικά και οικονομικά χαρακτηριστικά που γίνονται διακριτά από την περίοδο διοίκησης του Καρλομάγνου (800 μ.χ.) μέχρι την περίοδο της μεγάλης ακμής του φεουδαρχικού συστήματος (1200 μ.χ.) και το πώς αυτά μεταβάλλουν το πλαίσιο λειτουργίας των τότε κοινωνιών και αποτυπώνονται στο χώρο. Σκοπός είναι να τονιστεί το έργο του Καρλομάγνου όχι ως ένα αυτοτελές ιστορικό δεδομένο η σημασία του οποίου εξαντλείται με το πέρας της δικής του διοίκησης, αλλά ως θεμέλιος λίθος μίας ακολουθίας, της οποίας μέρος αποτελούν και οι επόμενες μορφές διοίκησης ανεξαρτήτως των όποιων διαφορών με αυτή του Καρλομάγνου, με διακριτά χαρακτηριστικά ως προς τα προαναφερθέντα εξεταζόμενα πεδία που διαδρούν παράγοντας μια συγκεκριμένη πραγματικότητα. Τα Χριστούγεννα του έτους 800 στέφεται αυτοκράτορας του Φραγκικού Βασιλείου από τον Πάπα η πιο εμβληματική φυσιογνωμία που είχε ποτέ αναδειχθεί από το βαρβαρικό κόσμο, ο Κάρολος ο Μέγας ή Καρλομάγνος. Συνεχιστής της δυναστείας των Καρολιδών(γιος του Πιπίνου) ο Καρλομάγνος έφερε αλλαγές που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του σημερινού 10

11 δυτικού κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, επί των ημερών του το βασίλειο των Φράγκων θα αποκτήσει, μετά από αλλεπάλληλες νικηφόρες πολεμικές συγκρούσεις, τη μεγαλύτερη έκταση που είχε ποτέ, όχι μόνο το ίδιο, αλλά και όλα τα βασίλεια που εμφανίστηκαν στο δυτικό κόσμο μετά την πτώση της δυτική Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καθώς περιελάμβανε, εξ ολοκλήρου ή τμηματικά, τις σύγχρονες Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ιταλία, Γερμανία, Ελβετία, Αυστρία, Τσεχία, Σλοβακία ακόμη και Βόσνια. (Δημητρούκας, 2010, σελ. 29 ) Χάρτης 3: Η Αυτοκρατορία του Καρλομάγνου Πηγή: Ο παραπάνω χάρτης απεικονίζει στο μέσο τον πυρήνα της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου, ανατολικά και δυτικά αυτού την έκταση που έφτασε να καταλαμβάνει η αυτοκρατορία της δυναστείας των Καρολιδών και με τα βέλη τις αντίστοιχες ημερομηνίες των εκστρατειών που οδήγησαν στην κατάκτηση των εδαφών αυτών( εκτός βασικού πυρήνα). Επρόκειτο, στην ουσία, για την πρώτη αυτοκρατορία μετά την πτώση της παλαιάς Ρωμαϊκής που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αντάξιά της, όχι μόνο λόγω της γεωγραφικής έκτασης που κάλυπτε αλλά και λόγω του κοινού θρησκευτικού υπόβαθρου, που πλέον υπήρχε, καθώς και του εφάμιλλου επιπέδου των οργανωτικών προδιαγραφών που προέκυψαν από τις μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου. Το μεταρρυθμιστικό έργο του Καρλομάγνου, που αποσκοπούσε στην εσωτερική οργάνωση, είχε τρεις βασικούς πυλώνες: 11

12 α) διαίρεση της επικράτειας του φραγκικού βασιλείου σε 200 κομητείες και ορισμός ισάριθμος κόμητων που, με τη συνδρομή των τοπικών επισκόπων, ασκούσαν πολιτική και στρατιωτική διοίκηση λειτουργώντας, συγχρόνως, ως δικαστές και φοροεισπράκτορες, β)καθιέρωση του θεσμού των βασιλικών απεσταλμένων, καθήκον των οποίων ήταν ο έλεγχος της εφαρμογής των νόμων και των διαταγμάτων που εξέδιδε, γ)εκκλησιαστική μεταρρύθμιση με σκοπό τη μετατροπή της Εκκλησίας σε παράγοντα συνοχής και ενότητας. (Δημητρούκας, 2010, σελ. 29) Γίνεται φανερό πως οι συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις αποτελούν ένα σημαντικό βήμα και φέρουν μία ισχυρή δυναμική κοινωνικής συγκρότησης σε νέα, για την εποχή πλαίσια. Οι κομητείες θυμίζουν ένα όψιμο είδος περιφερειακής πολιτικής, ο έλεγχος της εφαρμογής των νόμων αντικατοπτρίζει τη διάθεση έμφασης στην κυριαρχία της κεντρικής εξουσίας και η εκκλησιαστική μεταρρύθμιση φανερώνει την συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας της ύπαρξης ενός φορέα συνοχής που θα εξυφαίνει τη συνεκτικότητα του κοινωνικού ιστού, θα απορροφά τους εσωτερικούς κραδασμούς και θα ενώνει απέναντι σε πιθανές έξωθεν απειλές. Ωστόσο, ο Καρλομάγνος, αρχικά, και οι διάδοχοί του, μετέπειτα, θα προχωρήσουν σε μία κίνηση που θα αποβεί καταλυτική για την εξέλιξη του φεουδαρχικού συστήματος το οποίο μπορεί να είχε γενικευτεί αλλά δεν είχε φτάσει στα υψηλότερα επίπεδα όσον αφορά την εφαρμογή και την απόδοσή του. Σε μία προσπάθεια θεμελίωσης και περεταίρω εδραίωσης του φραγκικού κράτους, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία της δυτική αυτοκρατορίας, προχωρά σε σημαντική αύξηση των δωρεών γης σε ευγενείς από όλη την επικράτεια του βασιλείου έτσι ώστε να τους αναγκάσει να δώσουν όρκο και να καταστούν υποτελείς του. Οι βασιλικοί υποτελείς με της σειρά τους ενθαρρύνονταν να δεχτούν ως υποτελείς κάποιους από τους υπηκόους τους. Οι απειλές των εισβολών του ενάτου αιώνα επιτείνουν τη συγκεκριμένη κατάσταση, αφού μέρος των υποχρεώσεων του υποτελή προς τον άρχοντα είναι η στρατιωτική συνδρομή προς αυτόν, και το φαινόμενο γενικεύεται σε τέτοιο βαθμό που ο όρκος πίστης εξαπλώνεται από τους βασιλικούς υποτελείς μέχρι τους πιο ταπεινούς από τους ελεύθερου ανθρώπους. Αναπόφευκτα, η εξάρτηση των απλών ανθρώπων από τους άρχοντες αυξάνεται ραγδαία, ενώ, η κατοχή γης μετατρέπεται σε βάση της εξουσίας και η πίστη και τήρηση των όρκων υποτέλειας αποτελεί, πλέον, το μέτρο της ηθικής.(σολδάτος, 2008) Σύμφωνα με τον Le Goff, όπως παρατίθεται από το Σολδάτο (2008), οι Φράγκοι βασιλείς δεν κατόρθωσαν να αποκτήσουν αίσθηση του κράτους και παρά τις προσπάθειες του Καρλομάγνου δεν προέκυψε κεντρική διοίκηση και δημοσιονομική δομή που θα μπορούσαν να διατηρήσουν την αυτοκρατορία και μετά το θάνατό του, ενώ κατά τον North η κατάρρευση και ο διαμελισμός της αυτοκρατορίας αποδεικνύει πως «το βιώσιμο μέγεθος της πολιτικο-οικονομικής μονάδας ήταν μικρό». Αποτέλεσμα αυτού ήταν ο σταδιακός εκφυλισμός του δημόσιου βίου, η άσκηση της εξουσίας από αριστοκρατικές ομάδες τοπικών αρχόντων που ασκούν διοίκηση κατ αποκλειστικότητα, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν και τη μοναδική δικαστική αρχή αρμόδια για την απόδοση δικαιοσύνης που τις περισσότερες φορές εξαρτάται από προσωπικές σχέσεις και μικροσυμφέροντα φτάνοντας ακόμη και στο σημείο της μεταφοράς του δικαστηρίου από τη δημόσια πλατεία στο σαλόνι του κόμη. Ο θεσμός της χωροδεσποτείας διευρύνεται ταχύτατα και μικρά αυτόνομα πριγκιπικά κρατίδια έρχονται να υποκαταστήσουν τις κεντρικά οργανωμένες κομητείες αποδυναμώνοντας τη βασιλική εξουσία. (Μπενβενίστε, 2007, σελ ) Η γεωγραφική επιφάνεια που είχε καταφέρει να συναρθρώσει ο Καρλομάγνος δημιουργώντας μία νέα αυτοκρατορία μεγάλη στο δυτικό κόσμο δε θα μπορέσει να διατηρήσει την ενότητά της, για πολύ, μετά το θάνατό του. Οι εγγονοί του ήρθαν σε ρήξη μεταξύ τους, η ρήξη έφερε πόλεμο και ο 12

13 πόλεμος την αναγκαιότητα για ειρήνη η οποία διατυπώθηκε μέσα από τη συνθήκη του Βερντέν η οποία υπογράφτηκε το έτος 843 και προέβλεπε το διαχωρισμό της αυτοκρατορίας σε τρία μέρη, καθένα από τα οποία θα περνούσε υπό τον έλεγχο ενός από τους εγγονούς του. Το ένα βρισκόταν ανατολικά του Ρήνου, περίπου στη σημερινή Γερμανία. Το άλλο δυτικά του πρώτου, με μία φαρδιά ζώνη να τα χωρίζει, καταλαμβάνοντας τα 2/3 της σημερινής Γαλλίας. Το τρίτο ξεκινούσε από το σημερινό Βέλγιο και κατέβαινε ως το μέσο της Ιταλίας. Χάρτης 4: Η Χωρική αποτύπωση της συνθήκης του Βερντέν Πηγή: Παραπάνω αποτυπώνεται χωρικά η συνθήκη του Βερντέν όπως αυτή υπογράφτηκε από τους απογόνους του Καρλομάγνου. Στο μέσο βρίσκεται το κεντρικό φραγκικό βασίλειο υπό το βασιλιά Κάρολο Φαλακρό, ανατολικά του και στην έκταση πέρα από τον ποταμό Ρήνο το ανατολικό φραγκικό βασίλειο υπό το βασιλιά Λουδοβίκο και δυτικά του το δυτικό φραγκικό βασίλειο υπό τον βασιλιά Λοθάριο.(Δημητρούκας, 2010, σελ. 31) Η συνθήκη του Βερντέν είναι κομβικής σημασίας καθώς πρωτοσχηματίζονται -τουλάχιστον σε χωρικό επίπεδο- τα τρία μεγάλα κράτη της Ευρώπης, η Ιταλία, η Γαλλία και Γερμανία. Εκεί θα διαμορφωθούν κατά τους επόμενους αιώνες οι γλώσσες, οι συνήθειες και οι παραδόσεις των 13

14 συγκεκριμένων λαών, όπως βέβαια και οι χωρικές και εδαφικές τους κτήσεις και διεκδικήσεις.(καλοκαιρινός, 1984, σελ. 320 ) Ο χωρικός διαχωρισμός της αυτοκρατορίας, όχι μόνο αυτός που προέκυψε από τη συνθήκη του Βερντέν αλλά και άλλοι που ακολούθησαν, οδήγησε σε κατακερματισμό και της εξουσίας αφού η κατοχή γης σήμαινε οικονομική εξουσία και, κατ επέκταση, δυνατότητα σφετερισμού της δημόσιας αρχής. Ακόμη, η κληροδοσία των ευεργετημάτων που εφαρμόζεται από τον ένατο αιώνα στερεώνει ακόμη περισσότερο την κοινωνική πυραμίδα και λειτουργεί καταλυτικά στο να συγκροτηθεί από του υποτελείς- όχι τους βασιλικούς αλλά των χαμηλότερων στρωμάτων που ήταν και πολύ περισσότεροιμία νέα, παγιωμένη κοινωνική τάξη. Η νέα αυτή κοινωνική τάξη εξελισσόμενη θα δημιουργήσει τη λεγόμενη αριστοκρατία των όπλων, την τάξη των ιπποτών, μία κλειστή κάστα με δικαιώματα που μεταβιβάζονται κληρονομικά και ειδική νομική προστασία, η οποία εκμεταλλεύεται την ανάγκη των αρχόντων για στρατιωτική συνδρομή και την εξέλιξη της πολεμικής τεχνολογίας προσφέροντας επαγγελματίες πολεμιστές και λαμβάνοντας, ως αντάλλαγμα, δικαιώματα όπως τα παραπάνω καθώς και τη δυνατότητα να δομήσει σταδιακά τη δική της εξουσία.(σολδάτος, 2008) Οι κοινωνικές ζυμώσεις, ο ρόλος που διαδραμάτισε η επίσημη Εκκλησία και ο συσχετισμός των δυνάμεων εξουσίας που οδήγησαν στην ανάδυση του φεουδαλικού συστήματος Κι ενώ τα διάφορα βασίλεια αποδυναμώνονται και τεμαχίζονται συνεχώς ελέω της λειτουργίας, της δομής και της ανάπτυξης του φεουδαρχικού συστήματος που μικραίνει όλο και περισσότερο τη δυνατότητα συγκρότησης κεντρικής εξουσίας, η Εκκλησία και ο ρόλος που αυτή διαδραματίζει στα πράγματα αναβαθμίζεται συνεχώς. Τόσο στο πνευματικό πεδίο με τη συνεχή εξάπλωση του χριστιανισμού σε περισσότερους λαούς όσο και στο κοσμικό αφού, από την καρολίγγεια περίοδο μέχρι και τον ενδέκατο αιώνα που το φαινόμενο κορυφώνεται, συγκεντρώνει από τις δωρεές γης πλούσιων πιστών μία πολύ μεγάλη περιουσία και εντάσσεται τυπικά και ουσιαστικά στο φεουδαρχικό σύστημα με τους κατά τόπους ανώτερους κληρικούς να λειτουργούν σαν μεγαλογαιοκτήμονες. Οι κληρικοί ασκούσαν πολύ μεγάλη επιρροή τόσο στο λαό όσο και στους άρχοντες ενώ η Εκκλησία ήρθε σε συμφωνία που την απάλλασσε από τους φόρους που της αναλογούσαν με τον όρο να αποδέχεται την εκάστοτε κοσμική εξουσία. Επρόκειτο, δηλαδή, για μία συμφωνία που συνέφερε, με μία σφαιρική οπτική των πραγμάτων, και τα δύο συμβαλλόμενα μέρη. Έτσι, οι κληρικοί, οι άρχοντες και οι πολεμιστές(ιππότες) συγκρότησαν την ανώτερη τάξη της μεσαιωνικής περιόδου και η εξουσία τους οριζόταν από τη γη που κατείχαν. Η εργατική τάξηαποτελούμενη από ελεύθερους χωρικούς, δούλους ή ενδιάμεσες τους κατηγορίες όπως οι «απελεύθεροι»- με τη σειρά της εργαζόταν για να διαθέτει, ολόκληρη(δούλοι) ή κατά το μεγαλύτερο μέρος(ελεύθεροι χωρικοί), την παραγωγή της σε ευγενείς, κληρικούς ή ιππότες, προς όφελος, δηλαδή, της ανώτερης τάξης με μοναδικές παροχές την εξασφάλιση της επιβίωσης της, την ασφάλεια, την ειρήνη και τη δικαιοσύνης με τις έννοιες αυτές, ωστόσο, να είναι τελείως σχετικές και να έχουν να κάνουν περισσότερο με τα δεδομένα και τη ρευστότητα των καταστάσεων της εποχής. (Καλοκαιρινός, 1984, σελ ) Αυτό που αποτελεί σπουδαία διαπίστωση από τη δική μας επιστημονική σκοπιά που βάζει το χώρο σε πρώτο πλάνο, είναι το γεγονός πως όλη η τότε πραγματικότητα ήταν δομημένη γύρω από την έννοια του χώρου. Ο έλεγχος του χώρου, μέσω της κατοχής γης, ήταν αυτός που δημιουργούσε τους 14

15 συσχετισμούς εξουσίας και διαχώριζε τους πλούσιους από τους φτωχούς στη μεσαιωνική περίοδο. Βασίλεια, που αδυνατούσαν ως δομές- πλην ελάχιστων εξαιρέσεων- να αποκτήσουν συνέχεια στο χώρο και το χρόνο αποτελούσαν στην ουσία τον εκτροφέα του συστήματος της φεουδαρχίας ή, αντίστροφα, το φεουδαρχικό σύστημα υπέσκαπτε την ανάπτυξη μίας ισχυρής, ή έστω ανεξάρτητης, κεντρικής εξουσίας. Οι ανθρώπινες αξίες δεν αποτελούσαν σε καμία περίπτωση προτεραιότητα με την Εκκλησία να κρατά κάποια προσχήματα και να «απαιτεί» ηθικολογώντας για λογαριασμό των πιστών αλλά μέχρι εκεί που δε θίγονταν τα συμφέροντά της, ενώ, ακόμη και η ανθρώπινη εργασία, ως οικονομική μονάδα και όχι ως αξία, ήταν πλήρως υποβαθμισμένη και το ανθρώπινο δυναμικό, αυτής της εξαγροτισμένης κοινωνίας, αναλώσιμο. Από τον 9 ο έως τον 11 ο αιώνα θα ακολουθήσει μία νέα περίοδος ξένων εισβολών από τους Σαρακηνούς, τους Ούγγρους και τους Νορμανδούς. Οι τελευταίοι αφού αρχικά εγκαταστάθηκαν στη δυτική Γαλλία στη συνέχεια θα εξορμήσουν στη Βρετανία και από την όσμωση τους με τον αγγλοσαξονικό πληθυσμό θα προκύψει μετέπειτα το αγγλικό έθνος-κράτος. Περί τα μέσα του 10 ου αιώνα ο Όθων Α ο Μέγας θα ιδρύσει με τις ευλογίες του Πάπα την «Αγία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία του γερμανικού έθνους» ενώνοντας ακόμη και με τη βία τους ανυπότακτους φεουδάρχες σε μία αξιόλογη προσπάθεια αναβίωσης του καρλομαγνικού ιδεώδους. Έτσι, στα τέλη του 12 ου αιώνα η Ευρώπη πήρε μία όψη αρκετά όμοια με τη σύγχρονη. (Καλοκαιρινός, 1984, σελ ) Ακολούθως παρατίθεται ο χάρτης που απεικονίζει την Ευρώπη κατά το έτος 1200 όπου δεσπόζει στο μέσο η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, δυτικά αυτής η χώρα των Φράγκων και ανατολικά της το βασίλειο των Ούγγρων. Χάρτης 5: Η Ευρώπη κατά την εποχή της ακμής Φεουδαρχίας Πηγή: 15

16 1.2.2 Πώς διαμορφώνεται ο χώρος και η κοινωνική ταυτότητα κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα Η οικιστική ανάπτυξη που συντελείται το Μεσαίωνα χαρακτηρίζεται από ένα σαφή διαχωρισμό μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Στην ύπαιθρο, όπου κυρίαρχος θεσμός οργάνωσης όπως προαναφέρθηκε ήταν η χωροδεσποτεία, βασική δομή αποτελεί το χωριό. Τα χωριά, είτε προϋπάρχουν είτε ιδρύονται εκείνη την περίοδο (μετά το έτος 1000), αποκτούν συγκεκριμένη ρυμοτομία, κανονικό σχήμα, ορθογώνιο, κυκλικό ή ακόμη και ακτινωτή διάταξη πέριξ μίας κεντρικής πλατείας. Μάλιστα, με την ακμή του φεουδαλικού συστήματος, που έπεται χρονικά (12ος-14ος αιώνας), γίνονται περαιτέρω τροποποιήσεις με σκοπό τη νέα αναδιάταξη των χωριών γύρω από την κατοικία του χωροδεσπότη. (Nicholas, 1999, σελ. 416) Μέχρι τα μέσα του Μεσαίωνα ( ), έχουν σχηματιστεί οι σημαντικότερες ευρωπαϊκές πόλεις, κυρίως στο βορρά. Οι περισσότερες είχαν ακανόνιστη πολεοδομική διάταξη και αναπτύχθηκαν με κέντρο είτε κάποιο μοναστήρι, είτε το κάστρο κάποιου ηγεμόνα. (Nicholas, 1999, σελ ). Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των μεσαιωνικών πόλεων αποτελεί το ότι πρακτικά πρόκειται για κλειστούς χώρους, καθώς περιστοιχίζονται από τείχη και πύργους των οποίων σκοπός είναι να λειτουργούν αποτρεπτικά απέναντι στους πιθανούς κατακτητές. (Μπενβενίστε, 2007, σελ. 258) Σε ό,τι αφόρα την επικρατούσα συνείδηση και την αποδεκτή ταυτότητα στον ευρωπαϊκό χώρο κατά το Μεσαίωνα, το καρλομαγνικό ιδεώδες για μία αναβίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας διατηρείται και κατά του επόμενους αιώνες ζωντανό. Ο ευρωπαϊκός χώρος γίνεται αντιληπτός ως μία επικράτεια με θρησκευτική ομοιογένεια η οποία στην έκτασή της περιλαμβάνει πολλούς λαούς που δυνητικά θα μπορούσαν να βρεθούν υπό τη σκέπη ενός κοινού στέμματος. Ωστόσο, αυτές οι απόψεις και αυτού του είδους οι προσδιορισμοί θα παραμείνουν ευσεβείς πόθοι και δε θα αντέξουν για πολύ στο χρόνο καθώς οι ρήξεις τόσο για θρησκευτικούς λόγους όσο και για λόγω της ύπαρξης αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ των τότε βασιλείων θα ενισχύσουν τη δημιουργία μίας ταυτότητας για τους λαούς της εποχής με κύρια χαρακτηριστικά τη θρησκεία, τη γλώσσα (που θα αναλυθεί εκτενέστερα στη συνέχεια) και το βασίλειο στην επικράτεια του οποίου κατοικούν. ( Αρβελέρ, 2003, σελ ) Δείξαμε ότι η περίοδος μ.χ. είναι ιδιαίτερα σημαντική σε ό,τι αφορά την εξελικτική πορεία της προ-νεωτερικής πραγματικότητας ευρύτερα, καθώς με τις μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου τίθενται, όπως είδαμε, οι βάσεις για την ολοκληρωτική οργάνωση της παραγωγής στα πλαίσια του φεουδαλικού συστήματος με τις δωρεές γης σε ευγενείς και ιππότες η οποία είναι κομβική και σε ιδεολογικό επίπεδο καθώς διευρύνει το θεσμό της υποτέλειας, ενώ ταυτόχρονα με την εκκοσμίκευση και την κυριαρχικά εκπορευόμενη επισημοποίηση του θεσμού της Εκκλησίας προκύπτει η περαιτέρω και βαθύτερη σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο ιδεολογική ταυτοποίηση του πληθυσμού όλων εκείνων των βασιλείων που διαδέχτηκαν χωρικά το φραγκικό βασίλειο του Καρλομάγνου. Σε επίπεδο πολιτικό, η διοίκηση ηττάται από την οικονομία καθώς η φεουδαρχία καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη τη συγκρότηση ισχυρών κεντρικών φορέων εξουσίας από την εποχή της διοίκησης του Καρλομάγνου και έπειτα καιν παρουσιάζεται το φαινόμενο του κατακερματισμού της εξουσίας στους τοπικούς άρχοντες που κατείχαν τη γη, ενώ χωρικά έχουμε τη δημιουργία των πρώτων σημαντικών πόλεων της προ-νεωτερικής περιόδου καθώς και των μεσαιωνικών χωριών. Οι διαφορές με την προηγούμενη περίοδο σχετίζονται περισσότερο με τη σαφήνεια που γίνονται διακριτά τα εξεταζόμενα από τη μεθοδολογία πεδία. 16

17 1.3 12ος-17ος αι. Η εποχή της μεγάλης άνθησης του φεουδαλικού συστήματος (12ος-14ος αι.) και η ανάδυση των εθνικού προσανατολισμού απολυταρχιών (15ος-17ος αι.) ως πρόδρομος της νεωτερικότητας Στο κεφάλαιο αυτό, σκοπός είναι να δειχθούν οι διεργασίες εκείνες μέσα από τις οποίες: σε επίπεδο οικονομικό, η μεγάλη ανάπτυξη του φεουδαλικού συστήματος οδήγησε σε αποτελέσματα που με τη σειρά τους αποτέλεσαν πρόδρομο της παρακμής του, σε επίπεδο ιδεολογικό, υπήρξε διεύρυνση των στοιχείων διακριτότητας του πληθυσμού, τόσο σε σχέση με τη θρησκεία όσο και σε σχέση με ζητήματα γλωσσικών διαφοροποιήσεων και γενικών βελτιώσεων του γνωστικού πεδίου μέσω της επιστήμης και του πολιτισμού ακόμα όμως και της ανάδυσης νέων τάξεων, και πως όλα αυτά επέδρασαν συνολικά ώστε να υπάρξει πολιτικός αντικατοπτρισμός τους με την εμφάνιση των ανταγωνιστικών ως προς τις μεταξύ τους σχέσεις εθνικού προσανατολισμού απολυταρχιών. Το χωρικό υπόβαθρο τροποποιήθηκε και αυτό με τη σειρά του τόσο σε ό,τι έχει να κάνει με εσωτερικά (εντός των βασιλείων) όσο και σε ό,τι έχει να κάνει με εξωτερικά χαρακτηριστικά(ως προς τα όρια μεταξύ των βασιλείων). Από αυτές τις εξελίξεις αλλά και από την μεγάλη άνθηση του φεουδαρχικού συστήματος θα επέλθει μια κατάσταση ισορροπίας. Η αγροτική παραγωγή θα αυξηθεί σημαντικά λόγω των καινοτομιών που εισήχθησαν και το γεγονός αυτό θα φέρει κοινωνικο-οικονομική ανανέωση. Οι φεουδάρχες αναπτύσσουν μόνιμους θεσμούς, αφού εξασφαλίζουν μία σχετική συνέχεια στο χώρο και στο χρόνο (Strayer,1970), έτσι ώστε να καταστίσουν λειτουργικότερο το σύστημά τους και να φορολογούν αποτελεσματικότερα ενώ βελτίωση υπάρχει και στη δικαιοσύνη, κάτι που σε συνδυασμό με την τόνωση του γενικού αισθήματος ασφάλειας στον πληθυσμό θα οδηγήσει σε κοινωνικές μεταβολές. Το διάστημα μεταξύ του 12 ου και του 14 ου αιώνα είναι αυτό που θα αποτυπωθούν οι μεταβολές που θα προκαλέσει η κορύφωση της απόδοσης του φεουδαρχικού συστήματος, οι οποίες, ωστόσο, θα αποτελέσουν και την αρχή του τέλους του. Πιο συγκεκριμένα, ο πληθυσμός θα αυξηθεί σημαντικά και θα υπάρξει ρεύμα επιστροφής στις πόλεις λόγω και της βιοτεχνικής ανάπτυξης. Το πλεόνασμα της αγροτικής παραγωγής θα καταστεί, πλέον, αντικείμενο εμπορικής δραστηριότητας ανάμεσα στην ύπαιθρο και τις πόλεις. Από τη δραστηριότητα αυτή θα γεννηθεί η νέα τάξη των εμπόρων και μαζί τους πόλεις, παλιές ή νεοσυσταθείσες(μιλάνο, Φλωρεντία), με ιδιαίτερα σημαντική οικονομική συναλλαγή. Έτσι, δίνεται, πλέον, η επιλογή στον πληθυσμό να αναζητήσει εργασία στις πόλεις, κάτι που οικονομικά μεταφράζεται σε αύξηση της αξίας της εργασίας και, αναπόφευκτα, μείωση της αξίας της γης, άρα και μείωση της ισχύος, οικονομικής και πολιτικής, των φεουδαρχών. Επίσης, εμφανίζονται και οι πρώτες συντεχνίες επαγγελματιών με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, χωρίς, ωστόσο, να έχουν άμεση συσχέτιση με τα κοινά αφού οι πατρίκιοι(μικρές ομάδες ισχυρών οικογενειών) ήταν αυτοί που συγκροτούσαν κατ αποκλειστικότητα τα δημοτικά συμβούλια. Η αποτύπωση της ακμής της φεουδαρχικής κοινωνίας, όπως αυτή περιγράφτηκε παραπάνω, θα οδηγήσει στην οριστική της παρακμή. Η ενδυνάμωση των πόλεων τροποποιεί τους συσχετισμούς εξουσίας ενισχύοντας την κεντρική και αποδυναμώνοντας τους φεουδάρχες, ενώ η αύξηση του πληθυσμού γίνεται υπέρμετρη και δυσβάσταχτη για το σύστημα οδηγώντας σε μαλθουσιανή κρίση στα μέσα του δέκατου τέταρτου αιώνα. Την περίοδο εκείνη ξεσπά επίσης και η μεγάλη επιδημία πανώλης που εξοντώνει τα 2/5 του πληθυσμού της Ευρώπης που σε συνδυασμό με τον Εκατονταετή Πόλεμο μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας εξαθλιώνει τον εναπομείναντα πληθυσμό και αλλάζει για πάντα τον ρου των πραγμάτων, αφού ξεσπούν εξεγέρσεις σε πόλεις και ύπαιθρο οι οποίες μπορεί να καταστέλλονται βίαια αλλά τροποποιούν το κοινωνικό πεδίο, κυρίως στις πόλεις, όπου εξασφαλίζεται η συμμετοχή των συντεχνιών στα δημοτικά συμβούλια καθώς και μεγαλύτεροι μισθοί 17

18 για τους εργαζόμενους, τελματώνοντας οριστικά το φεουδαρχικό σύστημα. (Σφυρόερα, 1994, σελ ) Παρά τις σημαντικές αυτές δομικές μεταβολές και τις εξεγέρσεις του τέλους του Μεσαίωνα η μοναρχική εξουσία δεν κατέρρευσε. Αντίθετα, σε μοναρχικά καθεστώτα όπως αυτά της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ισπανίας, κατά τα τέλη του 15 ου αιώνα, η βασιλική εξουσία ισχυροποιήθηκε. Η ισχυροποιημένη αυτή βασιλική εξουσία οδήγησε σε μια νέα δομή, αυτή της απολυταρχίας εθνικού προσανατολισμού, που σταδιακά και μέχρι τον 17 ο αιώνα έγινε η κυρίαρχη σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι λόγοι που οδήγησαν στη νέα αυτή ισορροπία κινούνται γύρω από τρεις βασικούς άξονες : α) ο ανταγωνισμός και οι πόλεμοι μεταξύ των μοναρχιών κατά τα τέλη του Μεσαίωνα καθώς και η γενικότερη κοινωνική ρευστότητα που επικρατούσε λόγω της κρίσης του φεουδαλικού συστήματος οδήγησε στην ισχυροποίηση και στην καλύτερη οργάνωση της στρατιωτικής δύναμης και κατ επέκταση της κρατικής εξουσίας, β) η θρησκευτική μεταρρύθμιση, που αποτελείται από δύο μέρη, την προτεσταντική επανάσταση και στη συνέχεια την καθολική μεταρρύθμιση, που έφερε το σπάσιμο της ενότητας της Δυτικής χριστιανικής Εκκλησίας και κατάργησε την παπική εξουσία, ενισχύοντας, ταυτόχρονα, τον εθνικισμό και το θρησκευτικό και κοσμικό ρόλο των ηγετών της Δύσης και γ) οι Μεγάλες Ανακαλύψεις που εξασφάλισαν στις μοναρχίες τους απαιτούμενους, για την περεταίρω ισχυροποίησή τους, νέους πόρους, καθώς, επίσης, και την κινητροδότηση για την καλύτερη και πιο συστηματική γραφειοκρατική οργάνωση. (Burns, 2006, σελ. 277) Αξίζει να σταθούμε λίγο περισσότερο στο δεύτερο άξονα από τους προαναφερθέντες, αυτόν της θρησκευτικής μεταρρύθμισης, και ιδιαίτερα του σκέλους της προτεσταντικής επανάστασης καθώς αυτή προκάλεσε το φαινόμενο της θρησκευτικής διαφοροποίησης, και των αιτιών που την προκάλεσαν. Οι αιτίες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής : πολιτικές, οικονομικές και θρησκευτικές. Οι πολιτικές αιτίες σχετίζονται με τη δυνατότητα του πάπα να επεμβαίνει στα εσωτερικά του κάθε βασιλείου, η οποία ερχόταν σε ρήξη εκ των πραγμάτων με την ανερχόμενη δυναμικά ανάπτυξη εθνικής συνείδησης, στερώντας, ταυτόχρονα, μέρος της εξουσίας του κάθε ηγεμόνα. Οι οικονομικές αιτίες έχουν να κάνουν με τη δυνατότητα φορολόγησης που απολάμβανε η Εκκλησία, την τεράστια ακίνητη περιουσία που είχε στην κατοχή της αλλά και τη διαμάχη της με την ανερχόμενη τάξη των εμπόρων λόγων των συντηρητικών, σε ό,τι αφορά την έννοια του κέρδους, ιδεωδών που πρέσβευε. Τέλος, οι θρησκευτικές αιτίες, πέρα από τα ειδικά δογματικά ζητήματα και διαφωνίες πάνω σε αυτά, ήταν απόρροια και του προκλητικού βίου πολλών κληρικών καθώς και της μη ορθής αξιοποίησης του τεράστιου πλούτου της. (Burns, 2006, σελ ) Το 15 ο αιώνα ιδρύονται οι πρώτες εθνικού προσανατολισμού απολυταρχίες ως αποτέλεσμα του κοινού μετώπου της κεντρικής εξουσίας και της ανερχόμενης αστικής τάξης εναντίον των φεουδαρχών και του παλαιού συστήματος. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι η Γαλλία, η Αγγλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία. Η γενικευμένη κρίση που επικράτησε στα ευρωπαϊκά βασίλεια, κατά τα τέλη του Μεσαίωνα, καθώς και οι αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις, είτε μεταξύ τους είτε στο εσωτερικό τους, μπορεί θεωρητικά να υπονόμευαν τα μοναρχικά καθεστώτα, ωστόσο, κινητοποίησαν δυνάμεις και διεργασίες, που συντήρησαν ή και ενίσχυσαν τη μοναρχική εξουσία οδηγώντας στην εμφάνιση των εθνικού προσανατολισμού απολυταρχιών. Οι νέες αυτές δομές οργάνωσης, εφαλτήριο των οποίων θεωρείται ο 15 ος αιώνας, βασίστηκαν, κατά κύριο λόγο, σε μεσαιωνικά πρότυπα, διαθέτοντας, ωστόσο, τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν η απόλυτη βασιλική κυριαρχία σε θρησκευτικό και κοσμικό επίπεδο, με περιορισμένο, ωστόσο, δεσποτισμό και περιορισμένη αυθαιρεσία στη διακυβέρνηση, λόγω της ισχύος των τάξεων των εμπόρων και των αριστοκρατών και την ανάγκη για τεκμηριωμένες πολιτικές που αυτή δημιουργούσε, και εφαρμογή και τήρηση των νόμων και των παραδόσεων από την πλευρά των ηγεμόνων (Burns, 2006, σελ ) 18

19 Ειδικότερα, η Γαλλία επλήγη έντονα κατά τον Εκατονταετή Πόλεμο μεταξύ αυτής και της Αγγλίας. Στη μεγαλύτερη διάρκεια του πολέμου αυτού, που ξεκίνησε στα 1337 και ολοκληρώθηκε στα 1453, και πιο συγκεκριμένα για τα πρώτα τρία τέταρτα, βρισκόταν σε δυσμενέστατη θέση έναντι των αντιπάλων της, καθώς, έχανε τις περισσότερες μάχες, παρά το συγκριτικό της πλεονέκτημα σε πλούτο και ανθρώπινο δυναμικό, από τους πολύ καλά οργανωμένους Άγγλους. Ακόμη, ο πόλεμος λάμβανε χώρα στα δικά της εδάφη βασική αιτία, άλλωστε, της διεξαγωγής του ήταν η κατοχή σημαντικού μέρους γαλλικού εδάφους από Άγγλους βασιλείς - ενώ, τέλος, αντιμετώπισε προβλήματα διχόνοιας με την προσπάθεια αυτονόμησης συγκεκριμένων επαρχιών που θεωρούσαν ότι θα επωφεληθούν περισσότερο αν συμπράξουν με τους Άγγλους, όπως συνέβη με τους Βουργουνδούς το διάστημα , θέτοντας σε αμφισβήτηση, με τον τρόπο αυτό, την ίδια την ανεξαρτησία του γαλλικού βασιλείου και προκαλώντας επιπλέον ήττες βαρέως συμβολισμού, με αποτύπωμα σε ηθικό και υλικό επίπεδο. Παρ όλα αυτά, από τα 1429 και μέχρι τη λήξη του πολέμου, οι Γάλλοι βρήκαν το σθένος να ενωθούν αρχικά, με τη συμβολή της ηρωικής φυσιογνωμίας της Ιωάννας της Λωραίνης, και να αντιδράσουν, στη συνέχεια, παίρνοντας τα εδάφη τους από την κατοχή των Άγγλων. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, η γαλλική μοναρχία βγήκε ιδιαίτερα ενισχυμένη, καθώς οι βασιλείς είχαν τη δυνατότητα να διαχειρίζονται αυξημένες εξουσίες σε επίπεδο είσπραξης φόρων από το σύνολο της επικράτειάς τους και ανάπτυξης στρατιωτικής ισχύος μετά τις πλούσιες πολεμικές εμπειρίες που αποκόμισαν. (Burns, 2006, σελ ) Παρατηρείται πως η συγκέντρωση εξουσιών του στέμματος αυξάνεται ανάλογα με την καλλιέργεια εθνικής συνείδησης, ενώ, το φαινόμενο συνακολουθείται από αυτό της θρησκευτικής διαφοροποίησης όπως η τελευταία αποτυπώνεται στο νόμο του 1438 σύμφωνα με τον οποίο καταργείται πλήρως η παπική εξουσία, με την άρση της δυνατότητας διορισμού σε εκκλησιαστικά αξιώματα και αυτήν της επιβολής φόρων και την υπαγωγή των εκκλησιαστικών υποθέσεων στο κοσμικό δίκαιο. Για τις απολυταρχίες η ρήξη με το καθεστώς της παπικής εξουσίας της Ρώμης και η εθνικοποίηση του θρησκευτικού στοιχείου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αναπότρεπτη για τους προαναφερθέντες λόγους. (Burns, 2006, σελ. 181) Στην Αγγλία, ο Εκατονταετής Πόλεμος έληξε με την απώλεια των εδαφών που κατείχε η αγγλική αριστοκρατία και των οικονομικών οφελών που συνεπαγόταν η λαφυραγωγία από το εξωτερικό. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε εσωτερική κρίση εξουσίας με αλλεπάλληλες εσωτερικές έριδες, όπως ο πόλεμος των Ρόδων, που τερματίστηκαν μετά τα 1485 όταν το θρόνο ανέλαβε ο πρώτος της δυναστείας των Τυδώρ, Ερρίκος ο Ζ, ο οποίος άφησε πίσω του μία βασιλική εξουσία όμοια της οποίας δεν είχε υπάρξει ποτέ στην Αγγλία. (Burns, 2006, σελ ) Τα κυριότερά της χαρακτηριστικά ήταν η εδαφική συνοχή-κυριαρχία στο χώρο που καταλάμβανε, η οξυμένη εθνική συνείδηση των πολιτών λόγω του αντιγαλλισμού που απόρρεε από τον πόλεμο που είχε προηγηθεί, η θέσπιση, από τα 1400 ακόμα, της αγγλικής ως επίσημης γλώσσας, ο αναβαθμισμένος ρόλος του κοινοβουλίου, καθώς έως τότε ήταν περισσότερο διακοσμητικός και η σταθερή ανάπτυξη αποδοτικών κρατικών θεσμών. Ακόμη, η απώλεια των εδαφών στη Γαλλία στάθηκε ευεργετική, όσον αφορά την αποφυγή του ενδεχόμενου νέων πολεμικών συρράξεων με τους Γάλλους, με αποτέλεσμα την τόνωση, εντέλει, της εσωτερικής πολιτικής και την καλλιέργεια της διπλωματικής ευελιξίας. (Burns, 2006, σελ ) Τέλος, η θρησκευτική διαφοροποίηση, απόρροια της προσπάθειας απαγκίστρωσης από την παπική εξουσία, εκδηλώθηκε σε βάθος χρόνου καθώς ξεκίνησε με την έκδοση των Κανόνων των Πρωτοαγγέλων, που απαγόρευε διορισμούς από την πλευρά του πάπα σε εκκλησιαστικά αξιώματα, και του Νόμου της Προφύλαξης, που απαγόρευε την έφεση αποφάσεων των αγγλικών δικαστηρίων στη Ρώμη, ακολούθησε μία μακρά πορεία θρησκευτικών ζυμώσεων και κατέληξε στην τελική διευθέτηση του 1570, κατά τη βασιλεία της Ελισάβετ, η οποία πρόβλεπε πως ο Άγγλος μονάρχης είναι ο ανώτατος άρχοντας της ανεξάρτητης Αγγλικανικής Εκκλησίας, η οποία, με βάση το μεγάλο θρησκευτικό συμβιβασμό που ακολούθησε, είναι προτεσταντική με τελετουργικό και επισκοπική οργάνωση καθολικού τύπου. (Burns, 2006, σελ , ) 19

20 Την ίδια περίοδο εγκαθιδρύθηκε και η ισχυρότερη απολυταρχία της τότε Ευρώπης, αυτή της Ισπανίας. Μετά από χρόνιες διαμάχες μεταξύ Αραγόνας και Καστίλλης, ο Φερδινάνδος, διάδοχος του στέμματος της Αραγόνας, παντρεύτηκε την Ισαβέλλα, διάδοχο του θρόνου της Καστίλλης, δημιουργώντας την ένωση που οδήγησε στη δημιουργία της σύγχρονης Ισπανίας. Παρά το γεγονός πως Αραγόνα και Καστίλλη δεν είχαν ενοποιηθεί τυπικά, αφού διατηρούσαν ξεχωριστούς θεσμούς, η ισπανική απολυταρχία ήταν σε θέση να ασκήσει ενιαία πολιτική τα αποτελέσματα της οποίας, στην εποχή που ακολούθησε, ήταν εντυπωσιακά τόσο στο επίπεδο της εισροής πλούτου, από τις κτήσεις των Μεγάλων Ανακαλύψεων στην Αμερική, όσο και σε αυτό της πολεμικής, και όχι μόνο, ισχύος που ανάπτυξε. (Burns, 2006, σελ ) Διαφορετικές περιπτώσεις αποτελούν η Ιταλία και η Γερμανία καθώς το ίδιο μοντέλο, της εθνικά προσανατολισμένης απολυταρχίας, δεν κατέστη δυνατό να ευδοκιμήσει. Κοινός παρονομαστής με σχέση με τις προηγούμενες περιπτώσεις αποτέλεσε η κρίση που αντιμετώπισαν τα συγκεκριμένα βασίλεια κατά τα τέλη του Μεσαίωνα, χωρίς, ωστόσο, να προκύψει, ενιαίο πολιτικό υποκείμενο. Αντίθετα, παρατηρήθηκε κατακερματισμός της εξουσίας και έλλειψη εδαφικής συνοχής και επικυριαρχίας από έναν ενιαίο φορέα εξουσίας. Η δομή που προέκυψε είχε ως βασικό χαρακτηριστικό την ανάπτυξη περιφερειακών βασιλείων σχετικά ανεξάρτητων ως προς τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση και επιρροή. Πιο συγκεκριμένα, στην Ιταλία μετά τα μέσα του 15 ου αιώνα είχαν προκύψει τρία ισχυρά βασίλεια στο βορρά, αυτά του Μιλάνου, της Φλωρεντίας και της Βενετίας, τα παπικά κράτη στο κέντρο και το υπανάπτυκτο βασίλειο της Νάπολης στο νότο. Στη Γερμανία, αντίστοιχα, μετά την εκατονταετία που επικρατούσε χαοτική κατάσταση με συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ ανεξάρτητων πριγκίπων, τόσο μεταξύ τους, όσο και ενάντια στην εξασθενημένη κεντρική εξουσία των αυτοκρατόρων. Έτσι, μετά το 1450 που επήλθε μια σχετική ισορροπία δυνάμεων προέκυψαν βασίλεια που ως κέντρο τους είχαν κέντρο μεσαίου μεγέθους πόλεις. Τα ισχυρότερα από τα βασίλεια αυτά βρίσκονταν στα ανατολικά και ήταν αυτά της Αυστρίας, της Βαυαρίας και του Βραδεμβούργου. (Burns, 2006, σελ ) Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό, ως προς το διαχωρισμό προ-νεωτερικής και νεωτερικής περιόδου, πως κατά το Μεσαίωνα ο όρος natio δήλωνε μία ομάδα ανθρώπων κοινής καταγωγής και είχε κυρίως πρακτική χρήση καθώς χρησιμοποιούνταν, για παράδειγμα, για την οργάνωση των εμπόρων στα λιμάνια ή για το διαχωρισμό των φοιτητών στα πανεπιστήμια. Μόνο κατά τα τέλη του Μεσαίωνα αρχίζει να σχετίζεται ο συγκεκριμένος όρος με το κράτος σε μία προσπάθεια κατασκευής συλλογικών συναισθημάτων με σκοπό την ένταξη σε μία κοινότητα με πολιτικά και εθνικά χαρακτηριστικά, μία προσπάθεια σαφώς σχετιζόμενη με τους πολέμους της εποχής και με το γενικότερο κλίμα ανταγωνισμού. (Μπενβενίστε, 2007, σελ. 338) Κατά την ίδια περίοδο, σε μία προσπάθεια προσέγγισης του γλωσσικού χάρτη και της εξέλιξης των γλωσσών κατά τον Μεσαίωνα, διαπιστώνουμε πως υπήρχε έντονος γλωσσικός πλουραλισμός καθώς και ότι κάθε γλώσσα για να πάρει την τελική της μορφή πέρασε πολλά στάδια και προσμίξεις έχοντας πάντα ως εφαλτήριο τις τοπικές διαλέκτους των αρχών του Μεσαίωνα. Πιο συγκεκριμένα, και εξετάζοντας κάθε περίπτωση ξεχωριστά, στη Γαλλία, υπήρχαν δύο κύριες γλώσσες που είχαν ως βάση τα λατινικά : του βορρά και του νότου. Αυτή του νότου δέχθηκε τις προσμίξεις της κελτικής και της αραβικής φτάνοντας, εντέλει, να μοιάζει περισσότερο με τα καταλανικά και τα ιταλικά, ενώ, αυτή του βορρά, που δέχτηκε προσμίξεις των γερμανικών γλωσσών ήταν, τελικά, αυτή που επικράτησε. Στη Γερμανία, που οι διάφορες τοπικές γλώσσες παρουσίαζαν μεταξύ τους αρκετές διαφοροποιήσεις, οι διάλεκτοι των περιοχών του βορρά έμειναν σχετικά αναλλοίωτες και εξελίχθηκαν προϊόντος του χρόνου σε ολλανδικά, σε αντίθεση με αυτές του νότου που επηρεάστηκαν από τη σαξονική, έγιναν περισσότερο ευέλικτες και αποτέλεσαν τη βάση της σύγχρονης γερμανικής λόγω και της ευρείας απήχησης της βίβλου. Τα αγγλικά, αποτελούσαν προϊόν πρόσμιξης κελτικών, σκανδιναβικών, και νορμανδογαλλικών με την ιθαγενή τοπική γλώσσα που 20

21 μιλούσε ο λαός, τα σαξονικά. Στα 1349 τα αγγλικά εισήλθαν στην εκπαίδευση, στα 1462 αποτέλεσαν την εναρκτήριο γλώσσα του κοινοβουλίου και στα 1413 έγιναν η επίσημη γλώσσα της βασιλικής αυλής που παραδοσιακά μαζί με την τάξη των ευγενών χρησιμοποιούσε τα γαλλικά. Από τις διάφορες παραλλαγές των αγγλικών επικράτησε, τελικά, αυτή του Λονδίνου. Στην Ισπανία, βάση της σύγχρονης γλώσσας αποτέλεσε αυτή του βασιλείου της Καστίλλης, ενώ, τα ιταλικά, που έμεινα περισσότερο κοντά στα λατινικά από οποιαδήποτε άλλη γλώσσα διαδόθηκαν ευρέως μετά τον 13ο αιώνα με τη διάλεκτο της Τοσκάνης να αποτελεί τη βάση για τη σύγχρονη ιταλική γλώσσα. (Nicholas, 1999, σελ ) Χάρτης 6: Η Ευρώπη κατά τον ύστερο Μεσαίωνα Πηγή: Ο εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ των βασιλείων με απώτερο σκοπό την οικονομική κυριαρχία και την επιβολή της πολιτικής τους ισχύος σε ευρωπαϊκό επίπεδο μαζί με άλλους παράγοντες, όπως, η πίεση που ασκείται από την επικράτηση των Οθωμανών στο Βυζάντιο που καθιστά αδύνατο το εμπόριο με την Ασία καθώς,επίσης, και η εξάντληση των παλαιών κοιτασμάτων χρυσού και αργύρου των ευρωπαϊκών εδαφών, οδηγούν στις Μεγάλες Ανακαλύψεις. Ανάμεσα σε αυτές ξεχωρίζει η ανακάλυψη της Αμερικής, ωστόσο, εξετάζοντας το φαινόμενο σφαιρικά και χωρίς να εστιάζουμε σε κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα, ως αποτελέσματα των ανακαλύψεων μπορούν να θεωρηθούν α) βελτίωση των τεχνικών μέσων και ανάπτυξη της επιστήμης, β) αντίκτυπος στην οικονομία και στην πολιτική και γ) κοινωνικές ανακατατάξεις και εθνολογικές αλλοιώσεις μέσα από το φαινόμενο της αποικιοκρατίας που γεννήθηκε από τις ανακαλύψεις.(σφυρόερα, 1994, σελ ) 21

22 Την ίδια περίοδο η Αναγέννηση έρχεται ως αποτέλεσμα της οικονομικής ανάπτυξης των πόλεων στο πνευματικό πεδίο και με τις αρχές της βάζει σε πρώτο πλάνο τον άνθρωπο και την αναγκαιότητα για συνολική πνευματική ανάπτυξη-τότε είναι που ιδρύονται και τα πρώτα πανεπιστήμια- αποτελώντας, ουσιαστικά, το απαραίτητο στάδιο για τη μετάβαση από τα μεσαιωνικούς χρόνους στους νεότερους. (Σφυρόερα, 1994, σελ ) Ο 16 ος αιώνας σημαδεύεται από την προαναφερθείσα θρησκευτική Μεταρρύθμιση της οποίας αποτέλεσμα είναι η διαίρεση της δυτικής Εκκλησίας και την επικράτηση, κυρίως στις περιοχές των γερμανικών βασιλείων, του Λουθηρανισμού η ηθική του οποίου, σύμφωνα με το Βέμπερ, αποτελεί τη μήτρα του καπιταλισμού. Η Μεταρρύθμιση οδήγησε σε μείωση της επιρροής του πάπα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σε ανάπτυξη του ερευνητικού πνεύματος όσον αφορά τα θεολογικά ζητήματα, σε αναζωογόνηση του θρησκευτικού πνεύματος συνολικά, και στους καθολικούς και στους προτεστάντες, γεγονός που λειτούργησε ευεργετικά ως προς την ήδη υπάρχουσα τάση δημιουργίας εθνικών κρατών.(χάρτης 7) (Σφυρόερα, 1994, σελ ) Χάρτης 7: Η Ευρώπη κατά την περίοδο όξυνσης της τάσης δημιουργίας εθνικών κρατών Πηγή: 22

23 Δείξαμε ότι η περίοδος 12 ος -17 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από σημαντικές μεταβολές σε όλα τα εξεταζόμενα από τη μεθοδολογία πεδία και αποτελεί στην ουσία τον πρόδρομο της εμφάνισης των νεωτερικών δομών. Πιο συγκεκριμένα, σε επίπεδο πολιτικό έχουμε την εμφάνιση των απολυταρχιών εθνικού προσανατολισμού που εισάγουν την έννοια του εθνικού διαχωρισμού, ενώ ταυτόχρονα, η σταδιακή αποδόμηση της φεουδαρχίας στη σφαίρα της οικονομίας όπως και η παράλληλη ανάδυση νέων τάξεων (έμποροι, βιοτέχνες) καθιστά εφικτή τη συνάρθρωση μιας δυναμικότερης κεντρικής εξουσίας στις επιμέρους αυτοκρατορίες. Ιδεολογικά, παρουσιάζεται περαιτέρω όξυνση της διακριτότητας ανάμεσα στους κατοίκους των αυτοκρατοριών με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση και την εντονότερη εμφάνιση κατά τόπους γλωσσικής ομοιογένειας να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο ως προς αυτό. Χωρικά, δύο φαινόμενα ξεχωρίζουν την περίοδο αυτή: ο σαφέστερος πλέον διαχωρισμός των ορίων των αυτοκρατοριών όπως αυτός τεκμηριώνεται από τις πιο εξειδικευμένες πλέον επιμέρους κανονικότητες που προκύπτουν στα πεδία της οικονομίας, της ιδεολογίας και της πολιτικής, καθώς και η ανάδειξη ή αναγέννηση σημαντικών πόλεων ως κέντρων πάσης φύσεως ανθρώπινης δραστηριότητας, η αποκόλληση, δηλαδή, την απόλυτα φεουδαρχική δομή που προϋπήρχε, εντός πάντα του ίδιου ευρύτερου πλαισίου όπως αυτό περιγράφτηκε παραπάνω ος- μέσα 19ου αι. Μετάβαση στη νεωτερικότητα. Ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση, η ανάδυση της Τρίτης Τάξης και των δημοκρατικών θεσμών (Σύνταγμα, Βουλή, Γερουσία) Στο κεφάλαιο αυτό, σκοπός είναι να δειχθούν όλες εκείνες οι αλλαγές στα εξεταζόμενα πεδία που αποδείχτηκαν καθοριστικές ως προς τη μετάβαση από την προ-νεωτερική στη νεωτερική πραγματικότητα. Πώς, δηλαδή, η ανάδυση της μεσαίας τάξης με το ιδεολογικό ρεύμα του Διαφωτισμού από το οποίο συνοδεύτηκε δημιούργησε πολιτικές εξελίξεις οι οποίες εκφράστηκαν για πρώτη φορά μέσα από τη δημιουργία δημοκρατικών θεσμών, άφησε οριστικά στο παρελθόν το φεουδαρχικό παραγωγικό μοντέλο και αποτυπώθηκε χωρικά με τη δημιουργία των εθνών-κρατών. Ο 18 ος αιώνας αποτελεί το τελικό όριο της μετάβασης στο νεότερο κόσμο. Μπορεί εκείνη την περίοδο να έχουν ήδη συγκροτηθεί εθνικά κράτη, ωστόσο, αυτά έχουν περισσότερες διαφορές παρά ομοιότητες με τα νεωτερικά κράτη. Πιο συγκεκριμένα, το κίνημα του Διαφωτισμού εστιάζει στις ελευθερίες του ατόμου επικρίνοντας τα απολυταρχικά καθεστώτα της εποχής και με «όπλο» του τον ορθό λόγο αναλύει κοινωνικά φαινόμενα και καταστάσεις με σκοπό την ανάπλαση της κοινωνίας και την εξασφάλιση της δημοκρατικής της λειτουργίας. Οι αρχές του Διαφωτισμού αποτελούν και το ιδεολογικό υπόβαθρο της Γαλλικής Επανάστασης, όντας στην ουσία ο λόγος που έπρεπε να διατυπωθεί για να εκφράσει όλους αυτούς που ήταν απέναντι στην απολυταρχία, στα ξεχωριστά δικαιώματα του κλήρου και των ευγενών και, γενικότερα, στην εκτεταμένη κοινωνική ανισότητα. Το πνεύμα του Διαφωτισμού εκφράζει κατά βάση τη λεγόμενη Τρίτη τάξη, την τάξη των αστών η οποία εδραιώνεται στο κοινωνικό γίγνεσθαι και ισχυροποιείται οικονομικά μέσα από την κορύφωση της άνθησης του κατεξοχήν δικού της πεδίου δραστηριοποίησης, του εμπορίου και βιοτεχνίας, θέλοντας, ταυτόχρονα, να συμμετέχει με πιο ενεργό και αποφασιστικό τρόπο στα πολιτικά πράγματα. Στα τέλη του αιώνα, αφού έχει προηγηθεί η αιματηρή επανάσταση του 1789, επικρατεί το πνεύμα αυτό και εμφανίζονται θεσμοί όπως το ψηφισμένο Σύνταγμα, η Βουλή και η Γερουσία που σε συνδυασμό με τη διάκριση των τριών εξουσιών(νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική) καθίστανται ο θεμέλιος λίθος της νεωτερικής περιόδου όχι μόνο για τη Γαλλία αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη. (Σφυρόερα, 1994, σελ ) 23

24 Χάρτης 8: Η Ευρώπη κατά την περίοδο μετάβασης από την προ-νεωτερική στη νεωτερική εποχή Πηγή: Μελετώντας, αρχικά, το ιδεολογικό υπόβαθρο της Γαλλικής Επανάστασης στεκόμαστε, όπως προαναφέρθηκε, στη ρητορική του Διαφωτισμού. Οι δύο βασικοί άξονες της ρητορικής αυτής ήταν η φιλελεύθερη θεωρία, συγγραφέων όπως ο Λοκ, ο Βολταίρος και ο Μοντεσκιέ, καθώς, και η δημοκρατική θεωρία του Ρουσσώ. Μπορεί οι δύο αυτές θεωρίες να μην ταυτίζονταν πλήρως, ωστόσο συμφωνούσαν σε κάποιες θεμελιώδεις αρχές που είχαν να κάνουν με την ύπαρξη του κράτους ως αναγκαίου κακού για τη ρύθμιση των κοινωνικών θεμάτων με τη δημιουργία ενός είδους συμβολαίου, μιας συμφωνίας, δηλαδή, που θα βοηθά την εύρυθμη κοινωνική λειτουργία, αποτελώντας, ταυτόχρονα, έναν κώδικα συνεννόησης για τα άτομα που την απαρτίζουν, καθώς, επίσης, και με τον καθορισμό και σεβασμό θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων. (Burns, 2006, σελ. 411) Πολιτικά-κοινωνικά, η Γαλλική Επανάσταση προκλήθηκε ως αποτέλεσμα των ανισοτήτων μεταξύ των παλιών τάξεων των αριστοκρατών και του κλήρου και αυτών της ανερχόμενης Τρίτης Τάξης των εμπόρων, τραπεζιτών και επιχειρηματιών που παρά την όλο και μεγαλύτερη οικονομική ισχύ που αποκτούσαν παρέμεναν κοινωνικά υποδεέστεροι, με ισχνά πολιτικά δικαιώματα και δίχως συμμετοχή στο τότε πολιτειακό πλέγμα. Το γεγονός αυτό επέφερε αδικίες σε όλα τα πεδία του δημόσιου βίου, όπως στην κατανομή των φορολογικών βαρών και των απαλλαγών που 24

25 απολάμβαναν οι παλαιές τάξεις ή στην τήρηση κατάλοιπων της φεουδαλικής παράδοσης η οποία έπληττε περισσότερο τους αγρότες με μεθοδεύσεις όπως η υποχρεωτική εργασία υπό τη μορφή αγγαρείας προς όφελος των μεγαλογαιοκτημόνων ή η περίφραξη των κοινοτικών γαιών που έως τότε αποτελούσε σημαντικό μέσο στη συμπλήρωση των εισοδημάτων τους. Έτσι, προκλήθηκε γενικευμένος κοινωνικός διχασμός ανάμεσα στις παλαιές και τη νέα τάξη με τους αγρότες να βρίσκονται στη μέση επιθυμώντας, κυρίως, εκείνη την περίοδο την επιστροφή στην προϋπάρχουσα κατάσταση. (Burns, 2006, σελ ) Στο οικονομικό πεδίο, πέρα από τις διαφορές, τις ανισότητες και την κρίση χρέους που ταλάνιζε τη Γαλλία την εποχή εκείνη, ήρθαν στην επιφάνεια και θεσμικές-ιδεολογικές διαφωνίες που σχετίζονταν με τον εφαρμοζόμενο προστατευτισμό στην οικονομία, τόσο στην παραγωγή όσο και στο εμπόριο, από την πλευρά του κράτους και τα εμπόδια που θεωρούσαν πως προκαλούσε στην οικονομική ανάπτυξη οι θεωρητικοί της φιλελεύθερης-κλασικής οικονομίας και οι υποστηρικτές τους, μέλη, της Τρίτης Τάξης. (Burns, 2006, σελ ) Η Γαλλική Επανάσταση πέρασε από τρία διαδοχικά στάδια, από τα 1789 που ξεκίνησε μέχρι και τα 1815 και την πτώση του Ναπολέοντα μετά την ήττα του στο Βατερλό, και μέσα σε αυτό το διάστημα υπήρξαν αλλεπάλληλες πολιτικές μεταρρυθμίσεις και κοινωνικές αλλαγές σε κάθε ένα από τα πεδία του δημόσιου βίου. Αξίζει να αναφερθούν εξέχουσας σημασίας, συμβολικής και ουσιαστικής, αλλαγές, όπως το Σύνταγμα του 1791, γεγονός του πρώτου σταδίου, που καθιστά την αστική τάξη κυρίαρχη και αφαιρεί εξουσίες από το βασιλιά και την κεντρική εξουσία γενικότερα, οι αντιδράσεις που καταγράφηκαν, κατά το δεύτερο στάδιο, στις άλλες χώρες της Ευρώπης με τη δημιουργία, αρχικά, ενός ρεύματος υποστήριξης, από τις αντίστοιχες τάξεις, της Επανάστασης και των ιδεών που πρέσβευε και την κάμψη, στη συνέχεια, του φαινομένου αυτού υπό το βάρος των πολεμικών συγκρούσεων, που λόγω εθνικής κηδεμονίας αλλά και της αλληλεγγύης μεταξύ των μοναρχικών καθεστώτων, έθεταν απέναντι την Γαλλική Επανάσταση και τις ιδέες της ως πολέμιο της διεθνούς σταθερότητας. (Burns, 2006, σελ ) Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως στα 1793 είχε συγκροτηθεί αντιγαλλικός συνασπισμός αποτελούμενος από Βρετανία, Ολλανδία, Ισπανία και Αυστρία αφού είχε προηγηθεί στα 1792 η ανακήρυξη της Γαλλίας από την Εθνοσυνέλευση σε αβασίλευτη δημοκρατία. (Burns, 2006, σελ. 435, 438) Από το τρίτο στάδιο, χαρακτηριστικά γεγονότα αποτελούν η θέσπιση του Συντάγματος του 1795 που διεύρυνε τη βάση του εκλογικού σώματος και διακήρυσσε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Γάλλου πολίτη καθώς και οι μεταγενέστερες ναπολεόντειες μεταρρυθμίσεις, το διάστημα , που παρά το μοναρχικό χαρακτήρα της διακυβέρνησής του έθεσε υπό την κρίση του γαλλικού λαού με τη μορφή δημοψηφίσματος το νέο Σύνταγμα, διατήρησε στο οικονομικό πεδίο τα εξισωτικά μέτρα των δύο πρώτων φάσεων της Επανάστασης προς όφελος της Τρίτης Τάξης, ενώ, στη συνέχεια, με το νέο κώδικα νόμων του 1810 θεσμοποίησε τη νομική ισότητα και τον ατομικισμό και, παράλληλα, συστηματοποίησε το εκπαιδευτικό σύστημα. (Burns, 2006, σελ. 445, ) Οι πόλεμοι που διαδραματίζονταν στην Ευρώπη είχαν ως κύρια χαρακτηριστικά τον ναπολεόντειο μεγαλοϊδεατισμό, τη συγκρότηση, όπως προαναφέρθηκε, αντιγαλλικού μετώπου και κατέληξαν στην ήττα του Βατερλό στα Ωστόσο, ακόμη και αυτοί υπήρξαν καθοριστικοί στη δημιουργία του αισθήματος της εθνικής υπερηφάνειας, ανεξάρτητα κοινωνικής θέσης και καταγωγής, που μαζί με τις βασικές έννοιες της Γαλλικής Επανάστασης, ελευθερία, ισότητα, σεβασμός του ατόμου, αποτέλεσαν το θεμέλιο λίθο για την οικοδόμηση του νεωτερικού έθνους-κράτους. (Burns, 2006, σελ ) Το πέρασμα στη νεωτερική πραγματικότητα και στη δομή του έθνους-κράτους δεν πραγματοποιήθηκε στην ευρωπαϊκή δύση ούτε με τον ίδιο τρόπο ούτε την ίδια ακριβώς περίοδο. Στην Αγγλία, καθοριστική υπήρξε η βιομηχανική επανάσταση και οι συνέπειές της. Εκεί επέδρασε 25

26 καταλυτικά η φιλελεύθερη ιδεολογία, την οποία υιοθέτησε η αστική τάξη μετά τα 1815, που υποστηρίζει την ύπαρξη αποτελεσματικού κράτους που αναγνωρίζει ως σημαντικές αξίες την εμπορική και βιομηχανική ανάπτυξη, υπερασπίζεται τα συμφέροντά τους μέσω της άμεσης εκπροσώπησης τους στο νομοθετικό σώμα, ασκεί εξωτερική πολιτική με γνώμονα την ειρήνη και το ελεύθερο εμπόριο και ασπάζεται την κλασική οικονομία και τον ατομικισμό. (Burns, 2006, σελ. 551) Είχε προηγηθεί η απαρχή της βιομηχανικής επανάστασης περί τα 1780 που στηριζόμενη στους βασικούς άξονες της αναγνώρισης από την πλευρά των ηγεμόνων των υπενδυμένων περιουσιών της τρίτης τάξης σε γη και εμπόριο, της εμφάνισης γραπτών συμβολαίων και της σταθερότητας και δυνατότητας ανάγνωσης του συστήματος που αυτή συνεπάγονταν, της επεκτεινόμενης αγοράς που εξασφάλιζαν οι αποικιακές κτήσεις μαζί με τη γενικότερη ευρωπαϊκή οικονομική επέκταση, καθώς, και η αύξηση, στο εσωτερικό του πληθυσμού και, κατ επέκταση, της εργατικής δύναμης συνακολουθούμενης από την διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς, δημιούργησε τις προϋποθέσεις αλλαγής του οικονομικού και χωρικού μοντέλου που διήρκεσε περισσότερα από 100 χρόνια, από την αγροτική οικονομία της υπαίθρου στη βιομηχανία των εργοστασίων των πόλεων. (Burns, 2006, σελ ) Η χωρική και κοινωνική αποτύπωση των αλλαγών που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση ήταν ιδιαίτερα οξεία και δημιούργησε σημαντικά φαινόμενα όπως η αστικοποίηση, η διαμόρφωση ταξικής συνείδησης λόγω των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων της εργατικής τάξης και της τάξης των μεγαλοαστών και ο αγροτικός καπιταλισμός που αποσπούσε τη γη από τους μικρογαιοκτήμονες. Σε επίπεδο συνθηκών διαβίωσης, μόνο για την αστική τάξη μπορεί να σημειωθεί σημαντική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, καθώς για την εργατική τάξη οι συνθήκες διαβίωσης στα αστικά κέντρα ήταν κακές. (Burns, 2006, σελ. 499) Στην ηπειρωτική Ευρώπη, η βιομηχανοποίηση δεν ήταν τόσο έντονη όσο στην Αγγλία που λόγω υψηλής συγκέντρωσης κεφαλαίων, επιχειρηματικής κουλτούρας και ανάπτυξης στους τομείς των μεταφορών και της εξασφάλισης πρώτων υλών κατέστη ο κεντρικός άξονας του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η πορεία που ακολουθήθηκε στις χώρες αυτές ήταν βραδεία ως προς τους βρετανικούς ρυθμούς, ωστόσο, μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα είχαν μπει και αυτές στην οδό της εκβιομηχάνισης. (Burns, 2006, σελ ) Το διάστημα που ακολούθησε αποτέλεσε διάστημα έξαρσης δημιουργίας εθνών-κρατών. Στη Γερμανία και την Ιταλία, η περιγραφείσα στο παράρτημα 2,3 δομή πολυδιάσπασης, έδωσε τη θέση της στην καινούρια νεωτερική δομή. Πιο συγκεκριμένα, στη Γερμανία η ενοποίηση επήλθε υπό την καθοδήγηση του Ότο Βίσμαρκ, του πρώτου εφαρμοστή της πολιτικής του ρεαλισμού. Χωρίς να διακατέχεται από το εθνικιστικό πνεύμα αλλά ούτε και από το φιλελεύθερο, ο Βίσμαρκ με γνώμονα την άποψη πως η ένωση των γερμανικών βασιλείων ήταν αναπόφευκτη ακολούθησε μια σειρά πολιτικών που αποσκοπούσαν στην υλοποίησή της. Σημαντικότερες από αυτές τις πολιτικές μπορούν να θεωρηθούν το δημοκρατικό άνοιγμα προς τις μάζες, με το Σύνταγμα των δύο βουλών που επινόησε, με σκοπό την αποδυνάμωση των συμφερόντων των καπιταλιστών και των γαιοκτημόνων προς όφελος της κεντρικής εξουσίας μέσω της εξασφάλισης της λαϊκής υποστήριξης, καθώς, επίσης, και ο Γαλλοπρωσικός πόλεμος στον οποίο ενεπλάκη εκμεταλλευόμενος τη διπλωματική κρίση για τη διαδοχή στον ισπανικό θρόνο την περίοδο , διαβλέποντας την πολεμική υπεροχή των Πρώσων έναντι των Γάλλων, με σκοπό την όξυνση του γερμανικού εθνικισμού και την ολοκλήρωση της γερμανικής ενότητας, με την υλοποίηση των στόχων αυτών να αποτυπώνεται στη διακήρυξη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας του 1871 στις Βερσαλλίες. Παράλληλη πορεία ακολούθησε και η Ιταλία η οποία μέχρι τα 1848 αποτελούνταν από ένα μωσαϊκό κρατιδίων, υπό το βάρος, όμως, της πίεσης για την ανάγκη της ενοποίησης και την αναβίωση των ρομαντικών ιδεωδών της Αναγέννησης για την εθνική παλιγγενεσία και την απόδοση ηγετικής θέσης στη Ρώμη, καθώς, και των εθνικιστικών και 26

27 φιλελεύθερων προσλαμβανουσών παραστάσεων και καταβολών, η Ιταλία ενοποιήθηκε σε ένα ενιαίο βασίλειο με πρωτεύουσα τη Ρώμη στα (Burns, 2006, σελ ) Με όλα τα παραπάνω, δείξαμε ότι της μετάβασης στη νεωτερική πραγματικότητα προηγήθηκαν σημαντικές αλλαγές σε ιδεολογικό, πολιτικό, οικονομικό και, προβολικά, χωρικό επίπεδο. Ως καθοριστικό φαινόμενο εμφανίζεται η ανάδυση στο κοινωνικό στερέωμα της μεσαίας τάξης η οποία μέσω του ιδεολογικού ρεύματος του Διαφωτισμού εκφράζει νέες απαιτήσεις ως προς τη συμμετοχή στις δομές εξουσίας. Η έκφραση των απαιτήσεων αυτών γεννά στη σφαίρα του πολιτικού το πνευματικό τέκνο που ονομάζεται έθνος-κράτος ενώ σε συγκεκριμένες χώρες δημιουργείται, σε ό,τι αφορά την οικονομική σφαίρα, το υπόστρωμα- μέσω της βιομηχανικής επανάστασης και της φιλελεύθερης φιλοσοφίας του κέρδους- από το οποίο θα προκύψει μετέπειτα ο καπιταλισμός. Χωρικά, τα έθνη-κράτη είναι δομές πιο συμπαγείς, με συγκεκριμένα όρια τα οποία πλέον ονομάζονται σύνορα και απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση της ειρήνης αποτελεί ο σεβασμός αυτών. 27

28 2 Έθνος-κράτος, εθνικισμός και χώρος στη νεωτερική περίοδο (19ος-20ος αι.) Στο κεφάλαιο αυτό, σκοπός είναι να γίνει η όσο το δυνατόν καλύτερη προσέγγιση του έθνουςκράτους ως δομής τόσο σε οργανωτικό όσο και σε λειτουργικό επίπεδο. Για το λόγο αυτό, ακολούθως, παρατίθενται θεωρητικές προσεγγίσεις και ερμηνείες του νεωτερικού μορφώματος και των εννοιών και θεσμών που το στηρίζουν ιδεολογικά και πρακτικά αλλά και για την αποτύπωσή του σε μία καινούρια, ως προς την προηγούμενή της, πραγματικότητα. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζεται μία σειρά παραμέτρων ιδεολογικό υπόβαθρο, θρησκεία, γλώσσα, κρατική λειτουργία, οικονομία, χώρος- που αλληλεπιδρούν με το θεσμό του έθνους-κράτους, το συνδιαμορφώνουν αλλά και διαμορφώνονται από αυτό με τελικό σκοπό να δειχθεί η δομή, η εξελικτική πορεία καθώς και το ευρύτερο πλαίσιο που περικλείει τη νεωτερική πραγματικότητα. 2.1 Έθνος-Κράτος. Ορισμός και θεωρητικές προσεγγίσεις του έθνους και του εθνικισμού Οι παραπάνω διαδικασίες, όπως αυτές περιγράφτηκαν με βάση τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και χωρικές μεταβολές, οδήγησαν στην εμφάνιση του φαινομένου του νεωτερικού έθνουςκράτους, μιας δομής καθόλα διαφοροποιημένης από τις προϋπάρχουσες της τόσο στην αρχή όσο και, περισσότερο, στη μορφή που λάμβανε και εξακολουθεί να λαμβάνει κατά την εξέλιξη της. Ξεκινώντας την ανάλυση της έννοιας του έθνους-κράτους πρέπει να γίνει μία προσπάθεια ορισμού της. Αρχικά, πρέπει να οριστεί η έννοια του έθνους : «ανθρώπινη κοινότητα που φαντάζεται τον εαυτό της ως πολιτική κοινότητα, εγγενώς οριοθετημένη και συνάμα κυρίαρχη». Η κοινότητα αυτή απαντάται σε επίπεδο φαντασιακό γιατί τα μέλη της δεν έχουν την πρακτική δυνατότητα να γνωρίσουν τα περισσότερα από τα υπόλοιπα μέλη της, διατηρούν, ωστόσο, το αίσθημα του «συνανήκειν». (Anderson, 1997) Σε επίπεδο χαρακτηριστικών, το έθνος διακρίνεται ως προς τα ακόλουθα : α) συλλαμβάνεται ως οριοθετημένο με τη φαντασία και περιχαρακωμένο με σαφή ή ελαστικά όρια, β) συλλαμβάνεται με τη φαντασία ως κυρίαρχο και προϊόν της κατάρρευσης του μοναρχικού συστήματος (Διαφωτισμός- Γαλλική Επανάσταση), ενώ, είναι συνυφασμένο με το κράτος καθώς αυτό αποτελεί τον εγγυτή της ελευθερίας του και γ) παρά τις ανισότητες που το χαρακτηρίζουν ως κοινότητα σε λειτουργία, βιώνεται ως βαθύ αίσθημα αδελφότητας και ωθεί στην αυτοθυσία. (Φραγκόπουλος, ) Σύμφωνα με τον Βείκο για τη συγκρότηση ενός έθνους κράτους πρέπει να πληρούνται κάποιες ελάχιστες προϋποθέσεις - ένας συγκεκριμένος γεωπολιτικός χώρος - ένας οργανικά συνεκτικός κοινωνικο-πολιτισμικός σχηματισμός, ο οποίος βασίζεται στη γλωσσική ομοιογένεια, στην κοινή πολιτισμική παράδοση και στη θρησκευτική ομοιογένεια - μια ιδεολογική θεώρηση, η οποία ευθύνεται για την ιστορική κατασκευή του έθνους και παράλληλα διασφαλίζει την ιστορική συνέχεια της εθνικής κοινωνίας από το παρελθόν στο παρόν και στο μέλλον 28

29 - η ύπαρξη πολιτικής ανεξαρτησίας - διοικητικές μονάδες οι οποίες συνίστανται σύμφωνα με θεσμοθετημένους νόμους - ένα σύνολο οργανισμών οι οποίοι θα αναλαμβάνουν την υλοποίηση των επίσημων πράξεων που απαιτούνται από τέτοιου είδους νομοθετικές ενέργειες. (Βλάχος, 2009) Όπως καθίσταται εμφανές η συγκρότηση ενός έθνους-κράτους εξαρτάται από την συνύπαρξη και την εναρμόνιση διαφορετικών παραγόντων που θα καλύπτουν τη συγκεκριμένη δομή σε όλα τα επίπεδα. Οι παράγοντες αυτοί είναι χωρικοί, κοινωνικοί, πολιτισμικοί, οικονομικοί, πολιτικοί, πολιτειακοί και ιστορικοί. Οι τελευταίοι εντάσσονται στο πλαίσιο της δημιουργίας συνείδησης του «συνανήκειν» σε αυτούς που απαρτίζουν το έθνος-κράτος και αποτελούν το θεωρητικό του υπόβαθρο έτσι όπως αυτό εκφράζεται από την εθνικιστική ιδεολογία. Ακολούθως, παρατίθενται οι σημαντικότερες θεωρητικές προσεγγίσεις περί έθνους και εθνικισμού. Τρεις κατηγορίες θεωρητικών προσεγγίσεων του έθνους και του εθνικισμού 1) Η ουσιοκρατική προσέγγιση σύμφωνα με την οποία το έθνος είναι μια οργανική, σχεδόν αμετάλλακτη κοινότητα, που αναζητά τις καταβολές της στη γέννηση του κόσμου, υπήρχε και θα υπάρχει στο διηνεκές. Η συγκεκριμένη προσέγγιση, που υιοθετήθηκε από τους εθνικιστές του 19 ου και 20 ου αιώνα, δε γίνεται αποδεκτή στο σύγχρονο επιστημονικό κόσμο καθώς ταυτίστηκε ιδεολογικά με ολέθριες πολιτικές και στρατιωτικές επεκτατικές πρακτικές. 2) Η μοντερνιστική προσέγγιση κατά την οποία τα έθνη-κράτη είναι δημιουργήματα του σύγχρονου κόσμου, της τεχνολογικής και της βιομηχανικής επανάστασης που εμφανίστηκαν με την έξαρση των μαζικών εθνικιστικών κινημάτων μετά την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση. Η συγκεκριμένη προσέγγιση έχει δεχθεί τρεις διαφορετικές ερμηνείες α) η υλιστική ερμηνεία των μαρξιστών μελετητών και η θεωρία του Λένιν περί «εσωτερικού αποικισμού» κατά την οποία η εκδήλωση των εθνικισμών είναι αποτέλεσμα της βαθμιαίας διάχυσης θεσμών από το ανεπτυγμένο κέντρο στην υπανάπτυκτη περιφέρεια. Η οικονομική εκμετάλλευση και η πολιτική κυριαρχία του κέντρου πάνω στην περιφέρεια οδηγεί σε μια σχέση διαμάχης ανάμεσα στις περισσότερο και τις λιγότερο προηγμένες ομάδες του πληθυσμού με διακύβευμα πόρους, εξουσία και πλουτοπαραγωγικές πηγές με τους μειονεκτούντες, εντέλει, να υιοθετούν τον εθνικισμό λόγω πολιτισμικής διακριτότητας. β) η ερμηνεία της «άνισης ανάπτυξης» πληθυσμών και χωρών αποδίδει την εκδήλωση του εθνικισμού στη μεγάλη αποτυχία του μαρξισμού, θεωρεί, όμως, ότι μπορούν να υιοθετηθούν υλιστικά σχήματα στην προσέγγισή του γ) η δομολειτουργική ερμηνεία σύμφωνα με την οποία το οικοδόμημα του έθνους συνίσταται από επιμέρους στοιχεία, τα οποία είναι απαραίτητο να αποτελέσουν τις δομές του, ώστε αυτό να συγκροτηθεί. Εθιμοτυπικές δράσεις και δίκτυα επικοινωνίας συγκροτούν μία «φαντασιακή κοινότητα» που από τα μέλη της θεωρείται άξια θυσιών (Αnderson, 1997). Προϋπόθεση είναι και οι πολιτικές μεταβολές και η αλλαγή της λαϊκής πίστης προς το έθνος και η σημαία (Hobsbawm,1970). Άρα, ο όρος εθνικισμός αποτελεί ουσιαστικά «εφεύρεση». 3) Η αρχέγονη προσέγγιση, με κύριο εκπρόσωπο τον Anthony Smith, κατά την οποία οι σύγχρονοι εθνικισμοί και τα έθνη ανακαλύπτουν και επανερμηνεύουν σύμβολα, μύθους, αναμνήσεις, αξίες και παραδόσεις των εθνο-ιστοριών, καθώς αντιμετωπίζουν τα προβλήματα που ενέχει η σύγχρονη εποχή, ενώ δέχεται την ύπαρξη εθνών πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, τοποθετώντας την Αγγλία και τη Γαλλία και, λιγότερο, την Ισπανία στο πλαίσιο των μεγάλων μοναρχιών της Ευρώπης του 16 ου και 17 ου αιώνα. O Smith, μαζί με 29

30 τους Armstrong και Hutchinson, συγκροτούν τη σχολή των εθνοσυμβολιστών. (Κρητικός, 2008, σελ.28-37) 2.2 Φαντασιακές κοινότητες του Άντερσον- η ανάπτυξη του αισθήματος του συνανήκειν Εξαιρετικό ενδιαφέρον στην προσέγγιση του ζητήματος του έθνους και του εθνικισμού παρουσιάζει η θεωρία του Αnderson ο οποίος αντιμετώπισε το θέμα με μία ιδιότυπη οπτική που κινείται στα πλαίσια της μοντερνιστικής προσέγγισης και πιο συγκεκριμένα της δομολειτουργικής. Ο Anderson, λοιπόν, όπως μας τον αποδίδει ο Λιάκος, διαχώρισε το λαϊκό εθνικισμό, που τον περιέγραψε ως αγνό, πηγαίο και με δυνατότητα ενσωμάτωσης του «διαφορετικού», από τον εθνικισμό των ελίτ και της αριστοκρατίας που, όπως υποστηρίζει, είναι αυτός που παράγει το ρατσισμό. Κατά τη συγκρότηση του εθνικού υποκειμένου, τα άτομα μετέχουν, σύμφωνα με τον Αnderson, τόσο συνειδησιακά όσο και συναισθηματικά σε μία «φαντασιακή κοινότητα». Αναπτύσσεται, δηλαδή, το αίσθημα του «συνανήκειν» που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για τη δημιουργία μιας τέτοιας κοινωνικής δομής. Το αίσθημα αυτό, με βάση την προσέγγισή του, καλλιεργήθηκε λόγω της ανάπτυξης του έντυπου καπιταλισμού, ο οποίος εμφανίστηκε ως φαινόμενο και δραστηριότητα μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, και διαδραμάτισε το βασικότερο ρόλο στη διάδοση των έντυπων γλωσσών. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η όξυνση του αισθήματος του «συνανήκειν» που οδήγησε, τελικά, στην ανάπτυξη της ιδέας του έθνους. (Λιάκος, 2005, σελ.86-93) 2.3 Έθνος και γλώσσα. Γλωσσική ομοιογένεια, η γλώσσα ως κριτήριο εθνικής ταυτότητας και ως εργαλείο ανάπτυξης κρατικής προπαγάνδας Η παραδοσιακή προσέγγιση της πολιτικής ισχύος, διάστασης και συμβολής της γλώσσας στο σχηματισμό ενός έθνους-κράτους αποτέλεσε, κατ ουσία, μια σχέση αιτίου αποτελέσματος. Μία μεταγενέστερη και πιο ισορροπημένη προσέγγιση υποστηρίζει, ωστόσο, πως κατά το 19 ο αιώνα η γλωσσική ενότητα συνέβαλε αποφασιστικά- αλλά όχι αποκλειστικά- στη συγκρότηση σε έθνος ενός λαού που κατοικεί σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Η άποψη αυτή συγκλίνει με τη θεωρία του Anderson, καθώς η γλώσσα αποτέλεσε βασικό παράγοντα στην καλλιέργεια του αισθήματος του «συνανήκειν» μεταξύ των ατόμων διαφορετικών κοινοτήτων και κινείται και αυτή εντός των πλαισίων της δομολειτουργικής μοντερνιστικής προσέγγισης, καθώς αποτελεί βασικό πυλώνα ανάπτυξης δεσμών κοινωνίας καθώς και του προαναφερθέντος αισθήματος του «συνανήκειν». Ακόμη, μετά την καθιέρωση εθνικής και γλωσσικής ομοιογένειας, η γλώσσα αποτέλεσε κριτήριο εθνικότητας και άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για εδαφικές διεκδικήσεις. Αυτός ο συσχετισμός του γλωσσικού κριτηρίου με το χώρο είναι χαρακτηριστικός της μεγάλης σημασίας που αποδόθηκε στην κοινή γλώσσα ως βασικού κριτηρίου εθνικής ταυτότητας. Η γλώσσα αποτέλεσε το βασικότερο κριτήριο εθνικής ταυτότητας μετά το 1880, οπότε και, επισημοποιήθηκε και κανονικοποιήθηκε για τις ανάγκες του κράτους, ενώ χρησιμοποιήθηκε ως φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης. Ακόμη, μετά το 1880 το γλωσσικό ζήτημα ενάχθηκε στις τακτικές απογραφές με τη μορφή ερωτήματος για τους απογραφόμενους και έτσι δημιουργήθηκε 30

31 ζήτημα γλωσσικού εθνικισμού, σε κράτη στα οποία υπήρχε γλωσσική ανομοιογένεια, για το ποια γλώσσα θα επικρατήσει ως επίσημη μεταξύ των ανταγωνιζόμενων. (Hobwsbawm, 1970, σελ.84-85) Απόλυτα καθοριστική για τη διασύνδεση έθνους και γλώσσας, και τη συγκρότηση κατ επέκταση εθνικής συνείδησης διά της οδού των φαντασιακών κοινοτήτων, στάθηκε η διάδοση της τελευταίας στην έντυπη μορφή της. Η έντυπη γλώσσα επιδρά ως προς αυτήν την κατεύθυνση με τρεις τρόπους: α) με την παροχή της δυνατότητας στους ανθρώπους να συνδεθούν με τα έντυπα και να αποκτήσουν την ευχέρεια της ανταλλαγής και της επικοινωνίας σε σαφώς μεγαλύτερη κλίμακα ως προς αυτή που τους παρείχε ο προφορικός λόγος, γεγονός που καθιστά τη σύλληψη της κοινότητας ως εθνικής ιδιαίτερα απλή, β) με τη σταθερότητα που βοηθά τη γλώσσα -προφορική ή γραπτή- να αποκτήσει, γεγονός που συνεπάγεται ένα είδος συνειδησιακής ολοκλήρωσης του εθνικού υποκειμένου με την εξασφάλιση της συνέχειας στο χρόνο και γ) με την ανάπτυξη, εκ των πραγμάτων, γλωσσών εξουσίας (διάλεκτοι οι οποίες βρίσκονταν εγγύτερα στην έντυπη γλώσσα) σε βάρος των άλλων ομιλούμενων, γεγονός που αποτέλεσε θεμέλιο λίθο και βασικό τροφοδότη των καλλιεργούμενων εθνικισμών. (Anderson, 1997) 2.4 Έθνος και Θρησκεία. Ο ρόλος της θρησκείας στη συγκρότηση του εθνικού υποκειμένου Σε ό,τι αφορά τη συγκρότηση ενός εθνικού υποκειμένου σημαντικός είναι ο ρόλος που διαδραματίζει και ο θρησκευτικός παράγοντας. Όπως φάνηκε και μέσα από την ιστορική αναδρομή, η συστηματοποιημένη θρησκεία συμβάλλει αποφασιστικά στην εμφάνιση, αρχικά, και στην ανάπτυξη, μετέπειτα, των δομών που αποτελούν τους, κατά περιόδους, τρόπους οργάνωσης των κοινωνιών. Σύμφωνα με την προσέγγιση του Durkheim, σχετικά με τη συγκρότηση εθνικού χώρου και ιδεολογιών, οι λανθάνουσες διεργασίες «θεσμοποίησης» μέσα από την ιερότητα που αποδίδεται στα κοινά ωθεί το άτομο να κατανοήσει τη δυναμική της θρησκείας στην «υποστασιοποίηση» του συλλογικού στοιχείου και την οικοδόμηση μιας κοινωνικής πραγματικότητας όπως αυτής του έθνους-κράτους. Εδώ και αιώνες, οι θρησκείες πολιτικοποιούνται και εθνικοποιούνται εντός κοινωνικού πλέγματος με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αντιπαλότητες, συγκρούσεις και πόλεμοι όπου η εκάστοτε Εκκλησία δίνει το παρόν συνδράμοντας το ένα ή το άλλο έθνος. Ακόμη, και η θρησκεία αποτέλεσε, σε κάποιες περιπτώσεις, κριτήριο εθνικής ταυτότητας και αιτία προβολής εδαφικών διεκδικήσεων. (Κρητικός, 2008, 197, 199) Οι τόσο απαραίτητες για τη συγκρότηση και λειτουργία του έθνους κράτους πολιτισμικές ταυτότητες περνούν μέσα από θρησκευτικούς διαύλους για να αποκτήσουν θεσμική κατοχύρωση και ειδικό βάρος. Μέσα από το λατρευτικό και το τελετουργικό κομμάτι των θρησκειών προκύπτει ένας ισχυρός κοινωνικός δεσμός, καλλιεργείται η συνεκτικότητα και μία μοναδική σχέση ανάμεσα αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους ανθρώπους, την πίστη τους και τον τόπο που λαμβάνει χώρα αυτή η διαδικασία. (Κρητικός, 2008, 197) Όπως παρουσιάστηκε, από την προ-νεωτερική περίοδο, η θρησκεία αποτέλεσε παράγοντα συνεκτικότητας και υποστήριξης του κοινωνικού πλέγματος. Δείξαμε ότι κατά τα μεσαιωνικά χρόνια της ακμής της φεουδαρχίας δεν υπήρχε ουσιαστικός διαχωρισμός της από το πολιτικό σύστημα ( «ελέω Θεού βασιλεία») και αποτελούσε πίστη πνευματική αλλά και πεποίθηση κοινωνική. Θέλοντας να εξακριβώσουμε την ακριβή της υπόσταση κατά τη νεωτερική περίοδο βλέπουμε πως από συνισταμένη, σε ό,τι έχει να κάνει με το συλλογικό υποσυνείδητο, μετατρέπεται σε συνιστώσα μίας 31

32 άλλης έννοιας, με πιο συγκεκριμένα και έντονα πολιτικά χαρακτηριστικά, αυτήν του έθνους και μετέπειτα της δημοκρατικής του ολοκλήρωσης. Ο ρόλος της εξακολουθεί να είναι σαφώς υποστηρικτικός για αυτή την καινούρια δομή, εξελίσσεται και αυτή παράλληλα, καθώς όπως προαναφέραμε εθνικοποιείται, αλλά παύει στην ουσία να βρίσκεται στη θέση του βασικού καθοδηγητή και χειραγωγού. Είναι εμφανές πως ακολουθεί τις εξελίξεις και δεν τις δημιουργεί. Σε μία προσπάθεια να αναγνώσουμε το φαινόμενο κατά το δυνατό σφαιρικότερα, μπορούμε να πούμε πως η «ποσότητα» ρασιοναλισμού που φέρει το έθνος-κράτος από τη σύσταση αλλά και στην εξέλιξή του ήταν ικανή να την πλήξει αλλά όχι και να την εξοντώσει. Κάτι που, άλλωστε, σαφώς δεν επιδιώχθηκε στη νεωτερική πραγματικότητα, καθώς η θρησκεία αποτελούσε τον πιο φερέγγυο και δοκιμασμένο συνοδοιπόρο στο υπερβατικό πεδίο, το πλέον σχετικό, δηλαδή, και εξαιρετικά πρόσφορο για τη συλλογική χειραγώγηση. 2.5 Συσχετισμός μεταξύ έθνους και κράτους. Το κράτος αυτοεπιβεβαιώνεται μέσω της συγκρότησης εθνικού υποκειμένου ή το αντίστροφο. Θεωρητικές προσεγγίσεις Σύμφωνα με την προσέγγιση του Ετιέν Μπαλιμπάρ, όπως αυτή παρουσιάζεται στο κείμενο του Λιάκου, στα πλαίσια της δομολειτουργικής μοντερνιστικής προσέγγισης, τα έθνη δε διαθέτουν εκ φύσεως εθνική βάση. Όταν, όμως, οι κοινωνικοί σχηματισμοί εθνικοποιούνται, οι πληθυσμοί που περιλαμβάνουν, διάχυτοι ή κυρίαρχοι, αποκτούν εθνική υπόσταση αναπαριστώντας το παρελθόν και το μέλλον τους σαν να σχηματίζουν μία εκ φύσεως κοινότητα η οποία διαθέτει ταυτότητα καταγωγής, πολιτισμού, συμφερόντων και δύναται να υπερβεί τα άτομα και τις κοινωνικές συνθήκες. Με την οπτική αυτή των πραγμάτων, το κράτος προηγείται ως δομή του έθνους και η δημιουργία εθνικού υποκειμένου είναι αποτέλεσμα της αποδοχής της εθνικιστικής ιδεολογίας ως κυρίαρχης, γεγονός που αυτόματα συνδέει το εκάστοτε έθνος με το απώτατο παρελθόν και τοποθετεί το εθνικό συμφέρον πάνω από κάθε άλλο για να ικανοποιήσει, με τον τρόπο αυτό, την αξίωση της ύπαρξης και επιβολής του. (Λιάκος, 2005, σελ.63-66). Όπως, άλλωστε, σημειώνεται από το Χατζόπουλο, ο εθνικισμός και η δομική του προέκταση, το έθνος-κράτος, αποτελούν κατασκευή των εγγράμματων ελίτ που έλαβε χώρα κατά τον 18ο αι. σε μία προσπάθεια ομογενοποίησης των ετερόκλητων πληθυσμών σε ένα ενιαίο εθνικό σύνολο μέσω γραφειοκρατικών μηχανισμών. (Χατζόπουλος, 2002) Η υφέρπουσα αυτή ιδέα της αυτοεπιβεβαίωσης των σύγχρονων εθνών διατυπώνεται ακόμη πιο ξεκάθαρα από τον Hobsbawm, ενός ακόμη υποστηρικτή της δομολειτουργικής μοντερνιστικής προσέγγισης περί έθνους και εθνικισμού,που επίσης συναντούμε στο Λιάκο, σύμφωνα με τον οποίο τα σύγχρονα έθνη διατείνονται πως έχουν τις ρίζες τους στην απώτατη αρχαιότητα, πως είναι, δηλαδή, το αντίθετο του «κατασκευασμένου» και οι ανθρώπινες κοινότητες από τις οποίες συγκροτούνται παρουσιάζονται ως «φυσικές» οντότητες, έτσι ώστε να μην χρειάζεται άλλος ορισμός για να τα περιγράψει πέρα από την αυτοεπιβεβαίωση. (Λιάκος, 2005, σελ.72-74) Στην άποψη αυτή, πως το έθνος είναι μία επινόηση που το κράτος δημιούργησε για να ενισχύσει και να ολοκληρώσει την επιβολή του έχοντας, ταυτόχρονα, ένα ισχυρό ιδεολογικό στήριγμα με σημαντικό κοινωνικό έρισμα, αντιτίθεται ο Κοντογιώργης. Θεωρεί πως το έθνος, ως έννοια με χαρακτήρα ταυτοτικής αναφοράς είναι άμεσα συνδεδεμένη με το ανθρωποκεντρικό γεγονός και, πιο συγκεκριμένα, με τη συγκρότηση του κοινωνικού ανθρώπου με όρους ελευθερίας. Υποστηρίζει, δηλαδή, πως για να φτάσει το άτομο να στοχαστεί τόσο για την ατομική όσο και για τη συλλογική 32

33 του ταυτότητα πρέπει να βιώνει, τουλάχιστον, ένα καθεστώς ατομικής ελευθερίας. Η διαμορφωθείσα εθνική ταυτότητα ωθεί στη δημιουργία κοινωνικής συνείδησης η οποία με τη σειρά της συγκροτείται και διατυπώνει το αίτημα της δυνατότητας του αυτοκαθορισμού της, γεγονός που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιδέα της ελευθερίας και με την αξίωση δημοκρατικής λειτουργίας των κοινών. (Κοντογιώργης, 2010) 2.6 Κοινωνία-Οικονομία κατά τη νεωτερική περίοδο- καπιταλισμός, εκβιομηχάνιση και καταμερισμός εργασίας- ο ρόλος της συστηματοποιημένης εκπαίδευσης Ο Giddens σημειώνει, όπως μας τον δίνει ο Λιάκος, και στα πλαίσια της υλιστικής προσέγγισης του μοντερνισμού, πως μία από τις πιο σημαντικές πηγές δυναμισμού της νεωτερικότητας έχει να κάνει με το καπιταλιστικό παραγωγικό σύστημα που είναι βασισμένο στην ατομική ιδιοκτησία κεφαλαίου και στη μισθωτή εργασία, καθώς έτσι δημιουργείται ο βασικός άξονας του ταξικού συστήματος, ενώ, επίσης, η βιομηχανοποιημένη εργασία και η συμμετοχή των μηχανών στην παραγωγική διαδικασία επιτείνει ραγδαία το δυναμισμό αυτό. Η οικονομική ολοκλήρωση επιτυγχάνεται μέσω της εσωτερικής αγοράς και της χωρικής της οργάνωσης και καθιέρωσης. Ο διαχωρισμός του «εσωτερικού» από το «εξωτερικό» βασίζεται, σύμφωνα με τον Πουλαντζά, όπως τον καταγράφει ο Λιάκος, στην υπόσταση του έθνους-κράτους με τα σύνορα να είναι αυτά που καθορίζουν, εκτός από τη γεωπολιτική επικράτεια, και την οικονομική. Εξάλλου, η εκβιομηχάνιση είναι που οδηγεί και στον καταμερισμό της εργασίας. (Λιάκος, 2005, σελ.57-62) Κατά τον Durkheim, όπως σημειώνει ο Βαγιάνος, ο διευρυμένος κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας αποτελεί το σημαντικότερο και χαρακτηριστικότερο φαινόμενο της νεωτερικής κοινότητας, που αποκτά μία λειτουργική δομή βασισμένη στις πολλαπλές εξειδικευμένες λειτουργίες τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Στις βιομηχανικές κοινωνίες της μοντέρνας περιόδου, παρατηρείται αυξανόμενη κατανομή της εργασίας με τα μέλη που τις απαρτίζουν να έχουν διαφορετικές αξίες και ενδιαφέροντα κάτι που έχει ως αποτέλεσμα η συνεκτικότητα και η διάρκεια να εξασφαλίζονται, κυρίως μέσω της αλληλεξάρτησης. Παρουσιάζεται, δηλαδή, το φαινόμενο της οργανικής αλληλεγγύης, χαρακτηριστικό του νεωτερικού κόσμου, κατά το οποίο η συνοχή πραγματώνεται μέσα από την αρμονική λειτουργία διαφορετικών ατόμων με κοινό, ωστόσο, σκοπό όσον αφορά το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Αξιοσημείωτη είναι και η εσωτερική αντιφατικότητα που εμφανίζει το σύστημα καταμερισμού της εργασίας, καθώς όσο περισσότερο αυξάνεται ο καταμερισμός τόσο εντατικοποιείται και η αξιακή διαφοροποίηση από την οποία προκύπτουν αποσταθεροποιητικοί παράγοντες για την κοινωνία όπως η ανάπτυξη και η σχηματοποίηση της υποκουλτούρας. Ωστόσο, η περεταίρω εξειδίκευση αυξάνει, παράλληλα, και το βαθμό αλληλεξάρτησης των μελών της κοινωνίας, οξύνει το φαινόμενο της οργανικής αλληλεγγύης και οδηγεί σε συνεργασίες και συναινετικές διαδικασίες έτσι ώστε τα άτομα να μπορούν να ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στους πολλαπλούς ρόλους που κατέχουν στον ιδιωτικό αλλά και στο δημόσιο βίο τους εξελίσσοντας, ταυτόχρονα, και την κοινωνία ηθικά και πολιτιστικά. (Βαγιάνος, 2013) Αυτή η κοινωνία είναι που, σύμφωνα με τον Giddens, όπως επίσης σημειώνει ο Βαγιάνος, γεννά τους δικούς της, ιδιότυπους κοινωνικούς θεσμούς. Χωρίζει τις κοινωνικές δεσμεύσεις σε δύο κατηγορίες, τις προσωποπαγείς(αποδοχή της αξιοπιστίας ενός προσώπου), και τις απρόσωπες(αποδοχή επάρκειας του συστήματος συνολικά), ενώ, συνεχίζει την ανάλυσή του 33

34 λέγοντας πως οι θεσμοί που αναπτύσσονται στο νεωτερικό κόσμο στηρίζονται σε ένα μηχανισμό εμπιστοσύνης που δημιουργεί το αίσθημα της ασφάλειας στο κοινωνικό σύνολο. Την όξυνση του αισθήματος αυτού επαυξάνουν και άλλοι σημαντικοί παράγοντες, όπως η σύνδεση της αξιόπιστης γνώσης με την επιστήμη, το συστηματοποιημένο εκπαιδευτικό σύστημα που εμφυσά στους πολίτες την τεχνική γνώση αλλά και το σεβασμό για αυτή καθώς και η τήρηση σε καθημερινή βάση ενός σταθερού προγράμματος που αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο του νεωτερικού τρόπου ζωής. (Βαγιάνος, 2013) Τέλος, στις πηγές δυναμισμού της μοντέρνας κοινωνίας, μαζί με τον καπιταλισμό και το βιομηχανισμό που προαναφέρθηκαν, πρέπει να συμπεριληφθούν τόσο η επιτήρηση, η διοικητική, δηλαδή, λειτουργία που διεκπεραιώνει το κράτος με σκοπό την άμεση και την έμμεση επίβλεψη του πληθυσμού χρησιμοποιώντας ως βασικό εργαλείο τον έλεγχο της πληροφόρησης, όσο και το μονοπώλιο που διατηρεί το κράτος στην πρόσβαση στα μέσα άσκησης βίας καθώς και στην εκπαίδευση. Ιδιαίτερη μνεία στον ρόλο που διαδραματίζει η συστηματοποιημένη εκπαίδευση στη συγκρότηση του έθνους-κράτους. Μέσω της εκπαίδευσης μεταφέρονται οι κυρίαρχες γνώσεις και αξίες που κυριαρχούν σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο στην κοινωνία. Σκοπός, λοιπόν, του κράτους είναι η καταγραφή στις συνειδήσεις των πολιτών του κατάλληλου ιδεολογικού υποβάθρου που από τη μία πλευρά θα εξασφαλίζει τη νομιμοποίηση, την ενότητα και την ομοιογένεια της εξουσίας και από την άλλη θα διασφαλίζει τη διατήρηση και αναπαραγωγή της κυρίαρχης κουλτούρας. Η εγκαθίδρυση και λειτουργία του πρακτικού αυτού θεσμού αποτελεί εχέγγυο για την εξασφάλιση της διατήρησης των αξιών, των γνώσεων, των δεξιοτήτων και του γενικότερου τρόπου και φιλοσοφίας ζωής. Από την περίοδο του Διαφωτισμού ακόμη εμφανίστηκε η τάση διατήρησης και προαγωγής των ιδιαίτερων εθνικών χαρακτηριστικών, μέσω, κυρίως, της προσπάθειας υποβάθμισης άλλων εθνικών κοινοτήτων και της προσπάθειας ανάδειξης τόσο της εθνικής τους υπεροχής όσο και ενός πλούσιου και ξεχωριστού ιστορικού υποβάθρου που λειτουργεί ως θεμέλιο της ισχύος προέλευσής τους. Σύμφωνα με τον Gellner, όπως παρατίθεται από τον Λιάκο, κεντρικός ρόλος της εθνικής εκπαίδευσης είναι η διατήρηση του πολιτισμού μέσω της ενδυνάμωσης των εθνικιστικών και πατριωτικών στόχων της κοινωνίας καθώς και η αναπαραγωγή της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και ταυτότητας έτσι ώστε να αποκτήσουν οι μαθητές εθνική συνείδηση και ταυτότητα. (Λιάκος, 2005, σελ ) 2.7 Έθνος-κράτος και χώρος. Η μαρξιστική και βεμπεριανή προσέγγιση για τη χωρική αποτύπωση της μοντέρνας πραγματικότητας Σύμφωνα με τη μαρξιστική ανάλυση για τη διάρθρωση του χώρου, οι χωρικές μεταβολές και εξελίξεις αποτελούν προϊόν της αποτύπωσης των αλλαγών σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο καθώς και της διαδοχής των κυρίαρχων παραγωγικών συστημάτων κάθε εποχής. Βασικότερος παράγοντας επηρεασμού της χωρικής διάρθρωσης κατά τη νεωτερική περίοδο θεωρείται ο καταμερισμός της εργασίας. Σε μία ευρεία θεώρηση των πραγμάτων η χωρική αντίθεση μεταξύ πόλης-υπαίθρου αντικατοπτρίζει την αντίθεση σε επίπεδο καταμερισμού εργασίας όπως αυτή αποτυπώνεται από τη διαφοροποίηση μεταξύ πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας. (Gellner, 1992., Hobsbawm, 1994). Η ανάγκη διοικητικής ρύθμισης και λειτουργίας συγκεντρώνει στην πόλη το σύνολο, σχεδόν, του πολιτικού δυναμικού καθώς και το μεγαλύτερο μέρος του διοικητικού 34

35 προσωπικού. Ο συγκεντρωτισμός των πόλεων δεν περιορίζεται σε πολιτικό και διοικητικό επίπεδο αλλά είναι ολικός και περιλαμβάνει συγκέντρωση πληθυσμού, κεφαλαίου, μέσων παραγωγής καθώς και της μεγάλης πλειοψηφίας των κοινωνικών αναγκών, όπως για παράδειγμα αυτή της ψυχαγωγίας. Η ύπαιθρος, αντίθετα, συμβολίζει τον απομονωτισμό και το χωρισμό γεγονός που σηματοδοτεί και την επικυριαρχία της από την πόλη. Ακόμη, η πόλη αποτελεί το πεδίο ανάπτυξης του κεφαλαίου και του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που δε στηρίζεται στην ιδιοκτησία γης αλλά στην εργασία και την ανταλλαγή, ενώ στην ύπαιθρο που συντηρούνται οι οικογενειακές και πατριαρχικές κοινωνικές δομές, με σαφώς μεγαλύτερη δυναμική, η γαιοκτησία βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας της κοινωνικής και οικονομικής διάρθρωσης. Επιπρόσθετα, η, επίσης μαρξιστικής σκοπιάς, ανάλυση του Harvey υποστηρίζει πως στην πόλη συγκεντρώνεται γεωγραφικά το σύνολο του πλεονάζοντος κοινωνικού προϊόντος της υπαίθρου το οποίο τροποποιείται και αποκτά υπεραξία με τη συμβολή των βιομηχανοποιημένων και βιομηχανικών, για τη νεωτερική περίοδο, δυνάμεων παραγωγής, ενώ, η αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγωγικών και των εμπορικών πόλεων δημιουργεί επιπλέον υπεραξία και οξύνει το φαινόμενο της αντίθεσης πόλης-υπαίθρου. (Φραγκόπουλος, 2008) Την οικονομικοκεντρική μαρξιστική προσέγγιση έρχεται να συμπληρώσει η βεμπεριανή σκοπιά περί χωρικής αποτύπωσης. Σύμφωνα με τον Max Weber, η νεωτερική χωρική διάρθρωση είναι αποτέλεσμα, κατά κύριο λόγο, της θεσμικής και ιστορικής εξέλιξης των προ-μοντέρνων δομών. Πιο συγκεκριμένα, αφού αναγνωρίζει την καταγεγραμμένη αντίθεση μεταξύ πόλης και υπαίθρου, εστιάζει σε παράγοντες όπως η θρησκευτική πίστη των ανθρώπων καθώς και τα όργανα θεσμικής τους εκπροσώπησης(σε επίπεδο Δημοτικών Συμβουλίων), θεωρώντας τους ως τους βασικότερους σε ό,τι αφορά τη συγκρότηση της πόλης της μοντέρνας περιόδου. Τα Δημοτικά Συμβούλια των πατρικίων της μεσαιωνικής εποχής αντικαθίστανται από τα αντίστοιχα νεωτερικά με τη συμμετοχή κοινωνικών παραγόντων της πόλης, όπως των τεχνιτών, των εμπόρων και των βιοτεχνών, ενώ η θρησκεία και η κοινή πίστη των συμπολιτών συμβάλλουν τα μέγιστα στη δημιουργία της ιδέας της πόλης ως αδελφότητας και του νοήματος της συνύπαρξης που αυτή πρεσβεύει (Φραγκόπουλος, 2008). Επιπρόσθετα, και πέρα από την εσωτερική χωρική οργάνωση, υπάρχει και η οργάνωση, στα πλαίσια της εμπράγματης συγκρότησης των φαντασιακών κοινοτήτων, ως προς αυτό που θεωρείται εξωτερικό περιβάλλον. Στη νεωτερική πραγματικότητα, τα έθνη-κράτη έχουν ως κύριο γνώρισμά τους τα σαφώς καθορισμένα σύνορα, εντός των οποίων έχουν αδιαμφισβήτητη κυριαρχία, έλεγχο και δικαίωμα υπεράσπισης. Τα σύνορα, ως μία ευέλικτη, φαντασιακή κατασκευή δεν περιορίζονται μόνο στο διαχωρισμό εδαφικών επικρατειών αλλά, συχνά, αποκλείουν ιδεολογίες ( πρώην ΕΣΣΔ), συμφέροντα (προστατευτισμός) και ανθρώπους (αυστηροί μεταναστευτικοί νόμοι, προϋποθέσεις εισόδου σε μία χώρα). Πολλές φορές, ωστόσο, οι αποκλεισμοί δεν είναι απόλυτοι και στα πλαίσια χάραξης συμφερουσών πολιτικών η διακίνηση επιθυμητών παραγωγικών συντελεστών, και κύρια κεφαλαίων, καθίσταται χαλαρότερη. (Παπαμιχαλόπουλος, 2009) Σε επίπεδο γεωπολιτικό, σύμφωνα με τη δική μας προσέγγιση, η μετάβαση στη νεωτερική πραγματικότητα συνοδεύεται από την εμφάνιση των συνόρων στη θέση της επικράτειας, καθώς η υποστασιοποίηση και εγκαθίδρυση ενός έθνους-κράτους συνεπάγεται ή/και έχει ως προϋπόθεση την κυριαρχία μέσα σε ένα ορισμένο χωρικό πλαίσιο. Τα μεσαιωνικά όρια παύουν να υφίστανται και η χαλαρότητα σε ό,τι αφορά το διαχωρισμό των κρατών αντικαθίσταται από την αυστηρότητα που θεσμοποιεί η έννοια των συνόρων και της γεωπολιτικής επικράτειας του κάθε έθνους-κράτους. Ακόμη, το ιδεολογικό υπόβαθρο που συνοδεύει τη νεωτερική δομή όπως αυτή περιγράφηκε παραπάνω αποτελεί παραπάνω αποτελεί πολύ σημαντική παράμετρο και για την χωρική της διάρθρωση. Οι πολίτες εκφράζονται μέσα από το θεσμό του έθνους-κράτους και το γεγονός αυτό μαζί με την ιδέα του «συνανήκειν» καθιστά στις συνειδήσεις τους αναγκαία και επιτακτική τη διαφύλαξη του θεσμού αυτού συμπεριλαμβανομένης, φυσικά, και της χωρικής συνιστώσας του που 35

36 πραγματώνει την ιδέα της εθνικής ολοκλήρωσης και τους διαχωρίζει από τις πιθανές έξωθεν απειλές. Η ιδέα πως το κράτος ανήκει στους πολίτες και αυτοί έχουν ως υποχρέωση να το διαφυλάσσουν είναι καθοριστική για τη δυνατότητα που έχουν τα έθνη-κράτη να διατηρούν τα εδάφη τους και να τα δημιουργούν όλα εκείνα τα θεσμικά και πρακτικά(πολιτική άμυνας) εχέγγυα για την επικυριαρχία εντός της δικής τους επικράτειας. Ακολουθεί η χωρική αποτύπωση της Ευρώπης κατά το έτος 1900 που, όπως διακρίνεται, με εξαίρεση τα δύο εναπομείναντα βασίλεια-αυτοκρατορίες (Οθωμανική και Αυστροουγγρική), οι δομές των χωρών είναι νεωτερικές, δομές, δηλαδή, έθνους κράτους, όμοιες με τις σημερινές τους. Χάρτης 9: Αποτύπωση του Ευρωπαϊκού χώρου κατά τη νεωτερική περίοδο Πηγή: 36