απολογισμοσ 2012 Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης - Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου -

Transcript

1 Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού Γενική Γραμματεία Πολιτισμού Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές απολογισμοσ 2012 Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης - Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου - Αρχαιολογικός Χώρος αρχαίας Ελεύθερνας - Αργυρούπολη Ρεθύμνου - Αμάρι Ρεθύμνου - Μονή Καισαριανής - Πύλη του Αδριανού - Αρχαιολογικός χώρος Ολυμπίειου - Αρχαιολογικός χώρος Κεραμεικού - Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας - Υγρότοπος Βραυρώνας - βυζαντινοι ναοι Καλυβιων αττικησ - Σούριζα, Εθνικός Δρυμός Σουνίου

2 Περιεχόμενα Εισαγωγικό σημείωμα...σελ. 3 Ομάδα Εργασίας...σελ. 4 Συντελεστές σχεδιασμού και υλοποίησης εκδηλώσεων...σελ. 5 Νομός Λέσβου Στα βήματα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου...σελ. 6 Νομός Ρεθύμνης Περιηγήσεις στον Αρχαιολογικό Χώρο της Ελεύθερνας... σελ. 14 Φύση και μνημεία του Νομού Ρεθύμνης... σελ. 15 Νομός Αττικής Φύση και Ιστορία στις πλαγιές του Υμηττού... σελ. 20 Ηριδανός, το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα... σελ. 24 Το χρώμα του χρόνου... σελ. 26 Περίπατος στο Ιερό του Ολυμπίου Διός και στα Παριλίσσια Ιερά... σελ. 29 Με τις άρκτους στη Βραυρώνα... σελ. 31 Υγρότοπος Βραυρώνας... σελ. 34 «Πράσινος» περίπατος σε βυζαντινά μνημεία των Μεσογείων... σελ. 35 Ήπιες δραστηριότητες στον Εθνικό Δρυμό Σουνίου... σελ. 39 Απολογισμός... σελ. 41

3 Στο πλαίσιο της εκπόνησης του Εθνικού Σχεδίου Δράσης σχετικά με την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων διοργάνωσε τη δράση Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές. Στόχος της διοργάνωσης υπήρξε η ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητας και της ιστορικής παράδοσης, η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, η ενεργοποίηση όσο το δυνατόν περισσότερων κοινωνικών ομάδων πολιτών και η προαγωγή της τουριστικής ανάπτυξης μέσα από εκδηλώσεις που ποικίλλουν και εναρμονίζονται με το εκάστοτε φυσικό περιβάλλον και την κατά τόπους ιστορική και πολιτιστική παράδοση. Οι Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές προέκυψαν μέσα από τη συνεργασία φορέων της Γενικής Γραμματείας Πολιτισμού, του Τομέα Παιδείας, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και άλλων φορέων με περιβαλλοντική δράση, όπως η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία και η Φιλοδασική Ένωση Αθηνών. Εφαρμόστηκαν πιλοτικά για το έτος 2012 σε τρεις νομούς (Αττικής, Ρεθύμνης και Λέσβου), περιλαμβάνοντας περιπάτους και θεματικές ξεναγήσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες και για οικογένειες, διαλέξεις και ενημερωτικές παρουσιάσεις. Οι δράσεις διήρκεσαν ένα δεκαήμερο, σε χρονική εγγύτητα με την Παγκόσμια Ημέρα για το Περιβάλλον (5 Ιουνίου). Συγκεκριμένα την Παρασκευή 1, το Σάββατο 2 και η Κυριακή 3 Ιουνίου 2012 δράσεις πραγματοποιήθηκαν στο Νομό Λέσβου και Ρεθύμνης, ενώ την Παρασκευή 8, το Σάββατο 9 και η Κυριακή 10 Ιουνίου 2012 επικεντρώθηκαν στο Νομό Αττικής και το Νομό Ρεθύμνης. Η πρώτη προσπάθεια υπήρξε επιτυχής. Τόσο οι φορείς που συμμετείχαν στη διοργάνωση όσο το κοινό που πήρε μέρος στις εκδηλώσεις αγκάλιασαν την πρωτοβουλία μας και εξέφρασαν την επιθυμία για τον εμπλουτισμό και τη συνέχισή της. Μαρία Λαγογιάννη,. Δρ Αρχαιολόγος,. Διευθύντρια Μουσείων, Εκθέσεων. και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων 3

4 Ομάδα Εργασίας Η Ομάδα Εργασίας που ορίστηκε για το γενικό συντονισμό της επικοινωνιακής δράσης αποτελούνταν από τα κάτωθι μέλη: 1...Μαρία Λαγογιάννη, Διευθύντρια Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, ως πρόεδρο 2...Τζένη Αλμπάνη, ειδικότητας ΠΕ Αρχιτεκτόνων-Ιστορικών Τέχνης, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, ως συντονίστρια 3...Τόνια Κουτσουράκη, ειδικότητας ΠΕ Αρχαιολόγων, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, ως συντονίστρια 4...Αλεξάνδρα Σέλελη, ειδικότητας ΠΕ Αρχαιολόγων-Μουσειολόγων, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, ως γραμματέα 5...Έφη Οικονόμου, ειδικότητας ΠΕ Αρχαιολόγων, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων 6...Ντέλια Τζωρτζάκη, ειδικότητας ΠΕ Αρχαιολόγων-Μουσειολόγων, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων. Hλεκτρονική και καλλιτεχνική επιμέλεια των εντύπων που εκδόθηκαν στο πλαίσιο της δράσης, καθώς και του τεύχους απολογισμού: Σπήλιος Πίστας, ειδικότητας ΔΕ Γραφιστών, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Γραμματειακή και οικονομική υποστήριξη: 1...Αυγή Θεοδωράκου, ειδικότητας ΠΕ Διοικητικών, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων. 2...Τζώρτζης Παρασκευόπουλος, ειδικότητας ΤΕ Λογιστών, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων. 4

5 Συντελεστές σχεδιασμού και υλοποίησης εκδηλώσεων: Νομός Λέσβου..Νικόλαος Ζούρος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Διευθυντής Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους..Χριστίνα Λούπου, Αρχαιολόγος, Διευθύντρια 14ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αν. Διευθύντρια Κ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Θάλεια Κυριακοπούλου, Αρχαιολόγος, Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Γεωργία Δεληγιώργη, Αρχαιολόγος, Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Μανώλης Γιοματάρης, Αρχαιολόγος, Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Δέσποινα Τσολάκη, Αρχαιολόγος, Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Μαρία Γιαννικού, Αρχαιολόγος, Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Ισμήνη Κουνέλη-Παρασχάκη, Αρχαιολόγος, 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων..Μιχάλης Γκόγκος, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου..Κωνσταντίνα Μπεντάνα, Γεωλόγος, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου Νομός Ρεθύμνης..Νικόλαος Σταμπολίδης, Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης..Νικόλαος Μαραγκουδάκης, Αρχαιολόγος, Συνεργάτης Πανεπιστημίου Κρήτης..Αναστασία Τζιγκουνάκη, Αρχαιολόγος, Διευθύντρια ΚΕ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αν. Διευθύντρια 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων..Ειρήνη Γαβριλάκη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη του Τμήματος Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, ΚΕ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Νότα Καραμαλίκη, Αρχαιολόγος, ΚΕ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων..Αναστασία Φολιτάκη, Αρχαιολόγος, 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων..Πετρούλα Βαρθαλίτου, Αρχαιολόγος, 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων..Κώστας Γιαπιτσόγλου, Αρχαιολόγος, 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Νομός Αττικής..Έλενα Μπαζίνη, Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Νικήτας Γεωργιόπουλος, Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Σοφία Παπιδά, Συντηρήτρια, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Τόνια Κουτσουράκη, Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Εύη Πίνη, Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Ελένη Γκίνη-Τσοφοπούλου, Αρχαιολόγος, Επίτιμη Διευθύντρια της 1ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων..Τζένη Αλμπάνη, Αρχιτέκτων-Ιστορικός Τέχνης, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Ευαγγελία Κλωνή, Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων..Ειρήνη Λεοντακιανάκου, Αρχαιολόγος-Ιστορικός Τέχνης, Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων 5

6 Στα βήματα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Σ Το φυσικό περιβάλλον της Λέσβου τη Λέσβο, γενέθλιο τόπο του Θεόφραστου, εμφανίζονται τεκμήρια της γεωιστορικής εξέλιξης της λεκάνης του Αιγαίου κατά την διάρκεια των τελευταίων 300 περίπου εκατομμυρίων ετών - εντυπωσιακοί γεώτοποι και το Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου. ΤαπαλαιότεραπετρώματατηςΛέσβουβρίσκονταιστοανατολικότηςτμήμακαι αποτελούνταιαπόμάρμαρακαισχιστόλιθουςηλικίας350έως250εκατομμυρίων χρόνων. ΣτηνκεντρικήΛέσβο, συναντώνταιοφιολιθικάπετρώματα, υπολείμματα τουωκεάνιουπυθμένατηςτηθύως, τουωκεανούπουχώριζεκάποτετηνευρώπη απότηναφρική. Τουπόλοιποτμήματουνησιούκαλύπτεταιαπόηφαιστειακάπε- τρώματα, που δημιουργήθηκαν απόεκρήξεις ηφαιστείων πριν από21,5 με 16,5 εκατομμύρια χρόνια, δημιουργώντας εντυπωσιακούς ηφαιστειακούς σχηματισμούςκαιηφαίστεια. Αναφοράσεχαρακτηριστικάορυκτώνκαιπετρωμάτωνπου εμφανίζονται στη Λέσβογίνεται στοέργο «Περί λίθων» του Θεόφραστου. Τα φυτά που συγκροτούν τη σύγχρονη χλωρίδα της Λέσβου αποτελούν εξέλιξη της απολιθωμένης χλωρίδας που συναντάται στοαπολιθωμένο δάσος. Η απολιθωμένηχλωρίδαπεριλαμβάνεικωνοφόρακαικαρποφόραδένδρα, όπως το πεύκο, το κυπαρίσσι, τηβαλανιδιά, τηδάφνη, τηλεύκη, τηντηλιά, απόγονοιτων οποίων συμμετέχουν και σύγχρονη αυτόχθονη της Λέσβου. ΒρέθηκανόμωςκαιπολλάυποτροπικάφυτάπουδενεμφανίζονταιπλέονστηΛέσβο, όπως το κανελόδενδρο, ο φοίνικας, η σεκόια, η τροπική καρυδιά, η κουνιχάμια. Πληροφορίες για τη λεσβιακή φύσηστους αρχαίους χρόνους αντλούμε κυρίως απότησαπφώ, τοναριστοτέλη, το Θεόφραστο, το Λόγγοκαιτιςκτηματολογικές επιγραφές. Στουςαρχαίουςχρόνους ταδάσηκάλυπτανπερίπουτημισήέκτασητουνησιού, ενώ η υπόλοιπη ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στην καλλιεργήσιμη γη και σταβο- σκοτόπια. Στοκεντρικό και νοτιοδυτικό τμήμα κυριαρχούσαν πεύκα(γνωστό είναι το «Πυρραίων όρος», δηλαδή το σημερινότσαμλίκι), σταβορειοδυτικάκαι νότια οι βαλανιδιές, στα ανατολικά ελαιώνες. Η αμπελοφυτία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη, ενώποικιλίαδέντρωνκαικαλλωπιστικώνφυτών (πλατάνια, συκιές, ροδιές, ία, κρίνα, ρόδα) συμπλήρωναν αρμονικά το τοπίο.η πανίδα δεν διέφερε πολύαπότη σημερινή. Ελάφια, αγριόχοιροι, λύκοι ζούσαν σταδάση, στις αγροικίες εκτρέφονταν πρόβατα, κατσίκια, βόδια, όρνιθες και χήνες και η θάλασσα ήταν άφθονη σε αλιεύματα, κυρίως σε οστρακόδερμα και μαλάκια. Η υπερεκμετάλλευσητων εδαφικών πόρων, που είχεξεκινήσει απότη ρωμαϊκή εποχήκαι εντάθηκε κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, επέφερε τη συρρίκνωση τωνδασώνμεαποτέλεσμασήμερατοδυτικότμήμαναείναιάγονο, μεελάχιστεςμικρέςπεδινέςεκτάσεις, ενώτοανατολικό, το νότιοκαιτοκεντρικό κατάφυτο. Σ ΣΤΑΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ Ανακαλύπτουμετόπους που συνδέονταιμετηγέννησητωνφυσικώνεπιστημών Σεμιακοινήδιαδρομή, απότημυτιλήνηέωςτοσίγρικαιτηνερεσό, ενώνονταικαιπροβάλλονταιμνημείαφυσικήςκαιπολιτιστικήςκληρονομιάς, που ερμηνεύουντοξεχωριστότοπίοτηςλέσβου, προσδιορίζουντηνταυ- τότητα του τοπικού πολιτισμού και παρουσιάζουν την ιστορική συνέχεια. 1. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Η θεοποίησητης φύσης μέσα απότουςμύθουςαποτυπώνεται στααγαλμα- τίδια της Κυβέλης, και στις παραστάσεις ψηφιδωτών δαπέδων που διακοσμούσανπολυτελείςρωμαϊκέςοικίες: οορφέαςμαγεύει μετηλύρατουτα άγριαζώα, ο ΠυρραίωνΕύριπος (κόλποςτηςκαλλονής) μεταμορφώνεταισε αγένειοθαλάσσιοδαίμονα, οι Νηρηίδεςκαιοιιχθυοκένταυροιχαίρονταιανέ- μελατη θάλασσα. 2. ΒΟΡΕΙΟΣ ΛΙΜΕΝΑΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Η Μυτιλήνη διέθετε δύο λιμένεςπου σχηματίζονταν στις εκβολέςτου Ευρίπου, δηλαδή του καναλιού που διαιρούσε την πόλησε στεριανό και νησιωτικό τμήμα μέχρι τη Βυζαντινή εποχή. Ο βόρειος λιμένας (Μέγας, Μαλόεις ή ΠΡΑΣΙΝHΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΤΑΣΕΙΣ Από Μυτιλήνη 1. ΑρχαιολογικόΜουσείο Μυτιλήνης Αφετηρία 2. Βόρειος Λιμένας Μυτιλήνης Μέσα στην πόλη, 1,5 χλμ. 3. Λάρσος 9 χλμ. 4. Αρχαία Πύρρα-ΚόλποςΚαλλονής 35 χλμ. 5. Ιερότου Μέσσου 33 χλμ Κρατήρας Βατούσας Σημείο θέασης 60 χλμ., Βατούσα 65 χλμ. 7. Φρούριο Σιγρίου 100 χλμ. 8. Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου Σίγρι, 100 χλμ. 9. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου Σίγρι, 100 χλμ. 10. ΣκάλαΕρεσού 85 χλμ. Χάρτες: R. Koldewey, Die Antiken Baureste der Insel Lesbos, Berlin 1890 Εμπορικός) συγκέντρωνετιςεμπορικέςδραστηριότητες (εικ.4), ενώονότιος (Τριηρικός) τιςστρατιωτικές. Απότιςστοέςπουεξυπηρετούσαντοβόρειολι- μάνι, η μεγαλύτερη (τέλος 4ου αι. π.χ.) ήταν δωρικού ρυθμού και είχε προσαρτηθεί στοαμυντικότείχοςτηςπόλης. Το ναΐδριο του Παύλου στα ανατολικά της στοάς σηματοδοτεί τηνεπίσκεψητουαποστόλουστημυτιλήνητο52μ.χ., χωρίςωστόσοναεπι- βεβαιώνεται ότι κήρυξετολόγο του Θεού στη θέσηαυτή. Το βόρειο λιμάνι, πουστηνανατολικήπλευράτουδεσπόζειτομεσαιωνικόκάστρο, διατήρησε τησημασίατουμέχριτο19οαι., οπότεοιλειτουργίεςτουμεταφέρθηκανστο νότιο. 3. ΛΑΡΣΟΣ Στις Λαρισσαίες πέτρες συναντάται η εντυπωσιακή επιφάνεια του μεγάλου ενεργούρήγματοςτηςλάρσουπουσυνδέεταιμετηδημιουργίατουκόλπου της Γέρας και τη δημιουργία της κοιλάδας και του δέλτατου ποταμού Ευεργέτουλα. Κατά μήκος των γεωλογικών ρηγμάτων αναβλύζουν οι θερμές πηγές «Θέρμα», με39,7 C. ΠάνωστηνεπιφάνειατουρήγματοςτηςΛάρσουέχει λαξευτεί η αύλακα του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης, που ξεκινούσε από τις πηγές του Ολύμπου και κατέληγεστολόφο της Αγίας Κυριακής, καλύπτοντας έκταση 26 χλμ. Το νερό, περίπου κ.μ. καθημερινά, μεταφερόταν με αγωγούς υπόγειους ή επιφανειακούς, πήλινους, χτιστούςήλαξευμένουςστοβράχο, ενώ στις χαράδρες και τις κοιλάδες ο αγωγός στηριζόταν σε υδατογέφυρες, απότις οποίες η καλύτερα διατηρημένηβρίσκεταιστημόρια (εικ.7, δενείναιαπαραίτητη). Τουδραγωγείο θεωρείται έργο του Αγρίππα (63-12 π.χ.) ή του Αδριανού ( μ.χ.). 4.ΑΡΧΑΙΑ ΠΥΡΡΑ - ΚΟΛΠΟΣ ΚΑΛΛΟΝΗΣ Η Πύρρα αναπτύχθηκε στο πλάτωμα ενός παραθαλάσσιου χαμηλού λόφου στονκόλποτης Καλλονής και την αρχαϊκή εποχήοχυρώθηκε με τείχος «λεσβίας οικοδομίας». Αυτός ο τρόπος δόμησης, γνωστός από τον Αριστοτέλη, σημαίνειτοχτίσιμομεπέτρεςπουέχουνκυρτέςέδρεςκαισυ- ναρμόζονταιμετηβοήθειαμολύβδινουκανόνα. Τον4οαι. π.χ. ή μετάτην καταστροφή της από σεισμό το 231 π.χ., η πόληεπεκτάθηκε στη νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου, σχηματίζοντας το προάστιον. Από τους δύο όρμους που περιβάλλουν το λόφο, ο βόρειος ταυτίζεται με το λιμάνι της κλασικής εποχής. Η νεκρόπολη εκτεινόταν νοτιοδυτικά προς την Αχλαδερή. Ο Αριστοτέλης 345 π.χ. πέρασε από την Άσσο στη Μυτιλήνη, όπου έμεινε και δίδαξεμέχρι 342 π.χ. Στο έργο του «Περί τα ζώαιστο- ρίαι» περιέγραψεδιεξοδικάτονπυρραίωνεύριποκαιταξινόμησεταπλού- σια αλιεύματά του, θεμελιώνοντας τηνεπιστήμη της Βιολογίας. Ο Κόλπος της Καλλονής παραμένεισημαντικότατος υγρότοπος και γι αυτό έχει ενταχθεί στοδίκτυο «Natura 2000». Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου

7 Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Με ιδιαίτερα µεγάλη επιτυχία ολοκληρώθηκαν οι τριήµερες εκδηλώσεις που οργάνωσαν η Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου στο πλαίσιο του προγράµµατος Πράσινες Πολιτιστικές Διαδροµές, το οποίο οργάνωσε για πρώτη φορά φέτος η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. Οι εκδηλώσεις στη Λέσβο πραγµατοποιήθηκαν από 1 έως 3 Ιουνίου Ειδικά για τη δράση οργανώθηκε ένα πλούσιο πρόγραµµα εκδηλώσεων που περιλάµβανε διαλέξεις, θεματική περιήγηση στα µνηµεία φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς της Λέσβου και εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Στόχος των εκδηλώσεων ήταν η ανάδειξη του ξεχωριστού τοπίου της Λέσβου, της πολιτιστικής και της ιστορικής της ταυτότητας και η προαγωγή της βιώσιµης ανάπτυξης µέσα από το τρίπτυχο Εκπαίδευση Πολιτισµός Τουρισµός. Παράλληλα στόχος της διοργάνωσης ήταν η ευαισθητοποίηση για θέµατα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας καθώς και η ενεργοποίηση όσο το δυνατόν περισσότερων κοινωνικών ομάδων πολιτών. Διαλέξεις Άποψη από την εκδήλωση που πραγµατοποιήθηκε στο αµφιθεάτρο του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων ξεκίνησε την Παρασκευή 1 Ιουνίου 2012 στο αµφιθέατρο του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης και περιλάµβανε διαλέξεις µε θέµα Πράσινες Πολιτιστικές Διαδροµές: αρµονική συνύπαρξη περιβάλλοντος και πολιτισµού. Ο Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζούρος, Διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου πραγµατοποίησε αρχικά διάλεξη µε θέµα Ο Θεόφραστος, τα πετρώµατα και η γεωιστορική Στιγµιότυπο από τις διαλέξεις πραγµατοποιήθηκαν από τον Αναπλ. Καθ. Ν. Ζούρο και την κα Θάλεια Κυριακοπούλου εξέλιξη της Λέσβου και παρουσίασε την γεωιστορική εξέλιξη της Λέσβου µέσα από το πλήθος των γεωλογικών µνηµείων και το Απολιθωµένο Δάσος µε ιδιαίτερη αναφορά στο έργο του Θεόφραστου. Στη συνέχεια η κα Θάλεια Κυριακοπούλου, αρχαιολόγος της Κ ΕΠΚΑ παρουσίασε τα «Πράσινα» Εκπαιδευτικά Προγράµµατα της Κ ΕΠΚΑ, Το δέντρο της ζωής και Φωνές νερού µυριάδες. Αναφέρθηκε στους στόχους των προγραµµάτων, τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες και το εκπαιδευτικό υλικό που δηµιουργήθηκε. 7

8 Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Περιήγηση στη Λέσβο Γνωριµία µε µοναδικά Μνηµεία και Τοπία Περιήγηση των συµµετασχόντων στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης Οι εκδηλώσεις συνεχίστηκαν το Σάββατο 2 Ιουνίου 2012 µε περιήγηση στα τοπία και µνηµεία της Λέσβου, από τη Μυτιλήνη µέχρι το Σίγρι, µε θέµα Στα βήµατα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου. Ανακαλύπτουµε τόπους που συνδέονται µε τη γέννηση των φυσικών επιστηµών. Κατά τη διάρκεια της διαδροµής οι συµµετέχοντες ενηµερώθηκαν από τον Αναπληρωτή Καθηγητή Νικόλαο Ζούρο, τους αρχαιολόγους της Κ ΕΠΚΑ κα Θάλεια Κυριακοπούλου, κα Γεωργία Δεληγιώργη και κ. Μανώλη Γιοµατάρη, και την αρχαιολόγο της 14ης ΕΒΑ κα Ισµήνη Κουνέλη-Παρασχάκη. Η διαδροµή ξεκίνησε από το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης και περιλάµβανε γνωριµία µε τα αρχαιολογικά ευρήµατα της Λέσβου και ειδικότερα τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά της πόλης της Μυτιλήνης πάνω στα οποία έχει αποτυπωθεί η θεοποίηση της φύσης µέσα από τους µύθους. Στη συνέχεια, στην περιοχή της Επάνω Σκάλας, οι συµµετέχοντες γνώρισαν το λιµάνι της Μυτιλήνης των κλασικών χρόνων, τη Ρωµαϊκή στοά και τα στοιχεία της παρουσίας του Αποστόλου Παύλου στη Μυτιλήνη. Κατά τη διάρκεια της περιήγησης στο ανατολικό τµήµα της Λέσβου, οι συµµετέχοντες ενηµερώθηκαν για την γεωιστορική εξέλιξη της περιοχής και τη διαµόρφωση του σύγχρονου τοπίου του Κόλπου της Γέρας µε τους ελαιώνες, τα ενεργά γεωλογικά ρήγµατα, τις θερµές πηγές και το δέλτα του Ευεργέτουλα. Στη θέση Λαρισαίες Πέτρες γνώρισαν το γεωλογικό τοπίο και τα αρχαιολογικά ευρήµατα που πιστοποιούν την άρρηκτη σχέση φύσης και ανθρώπου καθώς πάνω στην επιφάνεια του ρήγµατος της Λάρσου έχει λαξευτεί η αύλακα του ρωµαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης. Παρουσιάσθηκαν επίσης στοιχεία για τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές της περιοχής. Ακολούθησε περιήγηση στο πευκοδάσος της Κεντρικής Λέσβου και στα πετρώµατα του ωκεανού της Τηθύως καθώς και επίσκεψη στο Ιερό των Μέσων, ένα µοναδικό στον ελληνικό χώρο ψευδοδίπτερο ναό, ο οποίος υπήρξε έδρα του Κοινού των Λεσβίων. Επίσκεψη στο Ιερό των Μέσων 8

9 Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Περιήγηση στην περιοχή της αρχαίας Πύρρας Η περιήγηση συνεχίστηκε στην περιοχή της αρχαίας Πύρρας και τον κόλπο της Καλλονής, την περιοχή όπου περπάτησε ο Αριστοτέλης και µε τις παρατηρήσεις του θεµελίωσε την επιστήµη της Βιολογίας. Ακολούθησε επίσκεψη στα ηφαιστειακά κέντρα της Λέσβου, τη Μονή Λειµώνος, τη Βατούσα και τον ηφαιστειακό κρατήρα που λειτούργησε πριν από 18 εκατοµµύρια χρόνια και µε την έντονη δραστηριότητά του συνδέεται η δηµιουργία του Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου, το φαράγγι του ποταµού Βούλγαρη αλλά και τον ηφαιστειακό δόµο της Μονής Υψηλού. Στη συνέχεια οι συµµετέχοντες επισκέφτηκαν το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και το Απολιθωµένο Δάσος όπου περιηγήθηκαν στα εντυπωσιακά απολιθωµένα ευρήµατα τα οποία είχε παρατηρήσει ο Θεόφραστος και αναφορές του υπάρχουν στο έργο του Περί λίθων. Στη συνέχεια γνώρισαν τη γεωιστορική εξέλιξη του Αιγαίου και τα γεωλογικά φαινόµενα τα οποία έλαβαν χώρα στην περιοχή του βορειοανατολικού Αιγαίου τα τελευταία 20 εκατοµµύρια χρόνια και τα οποία ακόµα και σήµερα είναι ενεργά. Στο Μουσείο προσφέρθηκαν στους συµµετέχοντες τοπικά εδέσµατα τα οποία προετοίµασε ο Συνεταιρισµός Γυναικών Μεσοτόπου Λέσβου. Περιήγηση στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου και ενηµέρωση των συµµετασχόντων από τον Διευθυντή του Μουσείου Αναπλ. Καθ. Ν. Ζούρο Επίσκεψη στο Πάρκο Σιγρίου και γνωριµία µε το Απολιθωµένο Δάσος Λέσβου 9

10 Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Επίσκεψη στο κάστρο Σιγρίου Ακολούθησε επίσκεψη στο φρούριο Σιγρίου, ένα οχυρωµατικό έργο που κτίστηκε σε στρατηγικό σηµείο για την προστασία της περιοχής από τις επιδροµές των πειρατών εξασφαλίζοντας την οµαλή διακίνηση των εµπορευµάτων. Η περιήγηση στα βήµατα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου ολοκληρώθηκε στην περιοχή της Ερεσού, γενέθλιο τόπο του Θεόφραστου, όπου οι συµµετέχοντες επισκέφτηκαν την αρχαιολογική συλλογή Ερεσού, την Παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Ανδρέα, τους εντυπωσιακούς ηφαιστειακούς γεωτόπους της περιοχής οι οποίοι αποτελούν τεκµήρια της έντονης ηφαιστειακής δραστηριότητας αλλά και τα αρχαιολογικά ευρήµατα του λόφου του Μαστού, όπου είναι χτισµένη η ακρόπολη της. Ερεσού. Στην περιήγηση συµµετείχαν 50 άτοµα διαφόρων ηλικιών. Παρά το γεγονός ότι υπήρχε µεγάλη ζήτηση για συµµετοχή στην περιήγηση, δεν υπήρχε διαθέσιµο δεύτερο λεωφορείο. Οι συµµετέχοντες µετά το πέρας των εκδηλώσεων δήλωσαν ιδιαίτερα ικανοποιηµένοι από την περιήγηση και συνολικά από τις εκδηλώσεις και πρότειναν την επανάληψη και στο µέλλον της δράσης Πράσινες Πολιτιστικές Διαδροµές. Επίσης, αναφέρθηκαν στον υποδειγµατικό τρόπο ανάδειξης του Απολιθωµένου δάσους και των αρχαιολογικών χώρων της Λέσβου και δήλωσαν ότι προσφέρει εξαιρετικές δυνατότητες για την ανάπτυξη ειδικών µορφών τουρισµού στο νησί. Επισήµαναν ωστόσο ότι απαιτείται η ευρύτερη δυνατή προβολή τόσο του Απολιθωµένου Δάσους όσο και των αρχαιολογικών χώρων της Λέσβου στα πλαίσια καµπάνιας του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. καθώς η Λέσβος διαθέτει όλες τις δυνατότητες προκειµένου να µεταβληθεί σε ισχυρό πόλο έλξης τουριστών. Έδωσαν επίσης θερµά συγχαρητήρια για την άψογη οργάνωση των εκδηλώσεων στη Λέσβο από την Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, τη 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου και στο Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. τόσο για την πρωτοβουλία όσο και για την οργάνωση της δράσης καθώς όπως ανέφεραν προσέφερε µια εξαιρετική ευκαιρία για ανάδειξη του πολιτισµού και της φύσης της Λέσβου, τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεµένα µεταξύ τους. Περιήγηση στην Αρχαιολογική Συλλογή Ερεσού Επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης Ερεσού 10

11 Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Εκπαιδευτικά προγράµµατα Εκπαιδευτικό πρόγραµµα στο Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης Την Κυριακή 3 Ιουνίου 2012 οι εκδηλώσεις ήταν αφιερωµένες στα παιδιά και περιλάµβαναν την υλοποίηση εκπαιδευτικών δράσεων στην πόλη της Μυτιλήνης και στο Σίγρι. Στο Παλαιό Κτίριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης υλοποιήθηκε από τις υπεύθυνες Αρχαιολόγους της Κ ΕΠΚΑ κ.κ. Δ. Τσολάκη και Μ. Γιαννίκου το εκπαιδευτικό πρόγραµµα Φωνές νερού µυριάδες. Μέσα από επιλεγµένα εκθέµατα, φωτογραφικό υλικό και πολύπλευρες δραστηριότητες τονίστηκε η αξία του νερού για τον άνθρωπο στην καθηµερινή ζωή, τη θρησκεία και την τέχνη. Στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα Οι µικροί Παλαιοντολόγοι συµµετέχουν σε εργασίες ανασκαφής απολιθωµάτων στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου συµµετείχαν 17 παιδιά ηλικίας 4 έως 11 ετών. Στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους στο Σίγρι υλοποιήθηκε το εκπαιδευτικό πρόγραµµα Μικροί Παλαιοντολόγοι µε υπεύθυνο τον κ. Μ. Γκόγκο. Στον εκπαιδευτικό χώρο ΓΕ ΡΑΜΑ δύο οµάδες Μικρών Παλαιοντολόγων συµµετείχαν σε ανασκαφικές εργασίες φυτικών απολιθωµάτων, αναγνώρισαν και ταξινόµησαν τα ευρήµατά τους, γνώρισαν τα σύγχρονα και απολιθωµένα φυτά της Λέσβου µέσα από δηµιουργικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα συµµετείχαν 20 παιδιά ηλικίας 6 έως 11 ετών. Προτάσεις Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και Η το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωµένου Δάσους Λέσβου στα πλαίσια του προγράµµατος Πράσινες Πολιτιστικές Διαδροµές, το οποίο οργάνωσε για πρώτη φορά φέτος η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. καταθέτουν τις ακόλουθες προτάσεις: -..Μετά τη µεγάλη επιτυχία της δράσης στη Λέσβο προτείνεται η επανάληψή της και την επόµενη χρονιά, την αντίστοιχη χρονική περίοδο. -..Προτείνεται η υλοποίηση περισσότερων και διαφορετικών πράσινων διαδροµών ώστε να δοθεί η δυνατότητα διάσχισης και άλλων τµηµάτων της Λέσβου. -..Κατά τη διάρκεια των πράσινων διαδροµών σε µελλοντική τους επανάληψη προτείνεται η επίσκεψη νέων διαφορετικών αρχαιολογικών χώρων και φυσικών µνηµείων. -..Για την καλύτερη προβολή της δράσης προτείνεται να πραγµατοποιηθεί µεγαλύτερη προβολή σε πανελλαδικό επίπεδο αλλά και στο εξωτερικό από το Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. µε στόχο η δράση να γίνει γνωστή και στους τουρίστες από το εξωτερικό που επισκέπτονται τη χώρα µας. -..Να δοθεί µεγαλύτερη έµφαση στην πράσινη διαδροµή. -..Να αναζητηθούν συνεργασίες µε πολιτιστικούς φορείς ώστε να συµµετάσχουν στη δράση όσο το δυνατό περισσότεροι εµπλεκόµενοι µε τον τουρισµό φορείς. 11

12 Λέσβος, 1-3 Ιουνίου 2012 Δημοσιεύματα Διευθύνσεις ιστοσελίδων στις οποίες έχουν αναρτηθεί άρθρα σχετικά µε τη δράση Πράσινες Πολιτιστικές Διαδροµές που πραγµατοποιήθηκε στη Λέσβο από 1 έως 3 Ιουνίου 2012:

13 Φύση και μνημεία του Νομού Ρεθύμνης Ρέθυμνο, 2-3 & 9-10 Ιουνίου 2012 ΑΜΑΡ ΑΡΓΥ ΡΟΥΠ ΙΟΥ ΟΛΗΣ & ΙΤΙΣΜΟΥ ΕΙΟ ΠΟΛ ΥΠΟΥΡΓ των γραµµά ών Προ αιδευτικ ων & Εκπ ν, Εκθέσε Μουσείω θυνση ΟΥ - ιεύ ΤΟΥΡΙΣΜ Πανεπιστήμιο Κρήτης ΚΕ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

14 Ρέθυμνο, 2-3 Ιουνίου 2012 Περιηγήσεις στον Αρχαιολογικό Χώρο Ελεύθερνας Οι δράσεις σχεδιάστηκαν και πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο των Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, υπό την ευθύνη του καθηγητή κλασικής αρχαιολογίας κ. Νικόλαου Σταμπολίδη και του αρχαιολόγου κ. Νικόλαου Μαραγκουδάκη. Πραγματοποιήθηκαν το Σάββατο 2 και την Κυριακή 3 Ιουνίου, προτείνοντας δύο διαφορετικές περιηγήσεις σε επιλεγμένα μονοπάτια του αρχαιολογικού χώρου. Στο τέλος της κάθε διαδρομής ο Δήμος Ρεθύμνου πρόσφερε κεράσματα σε καφενεία της περιοχής. Η Ελεύθερνα, σημαντική θέση αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στο κέντρο της Κρήτης, προσφέρει στους επισκέπτες τη δυνατότητα να περιηγηθούν σε ένα ποικιλόμορφο φυσικό περιβάλλον μεγάλης έκτασης, με πλήθος σημαντικών αρχαίων καταλοίπων. Αυτά είναι τα συστατικά στοιχεία του μελλοντικού αρχαιολογικού πάρκου, το οποίο εφοδιασμένο με στέγαστρα, ένα δίκτυο μονοπατιών, καθιστικά, σήμανση (τμήματα της οποίας τοποθετήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος), και με το υπό ανέγερση μουσείο του, αποτελεί έναν μοναδικό χώρο για τα δεδομένα της Κρήτης, πόλο έλξης για τον επιστήμονα αλλά και για τον απλό επισκέπτη. Στο πλαίσιο του προγράμματος Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές δόθηκε η δυνατότητα να προετοιμαστούν Περίφραξη με ξύλα των κυπαρισσιών στο λόφο του Νησιού τα ανεσκαμμένα τμήματα του εκτεταμμένου αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Ελεύθερνας και οι κύριες προσβάσεις τους για την υποδοχή επισκεπτών και να τοποθετηθεί η ανάλογη σήμανση. Παράλληλα, δόθηκε η ευκαιρία να εξεταστούν οι δυνατότητες του χώρου στην υποδοχή και στην κυκλοφορία των επισκεπτών. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκε ενημερωτικό έντυπο που σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τις τοπικές Εφορείες Αρχαιοτήτων και τη ΔΜΕΕΠ. Το βόρειο τμήμα του λόφου Πρινέ, τους ελαιώνες, τον αρχαιολογικό χώρο της Ορθής Πέτρας και το στέγαστρο πάνω από τη νεκρόπολη Στο βάθος, το Κρητικό Πέλαγος 14

15 Ρέθυμνο, 9-10 Ιουνίου 2012 Στην Περιφέρεια Ρεθύμνης πραγματοποιήθηκαν με επιτυχία οι ακόλουθες εκδηλώσεις στο πλαίσιο της πιλοτικής δράσης Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές..στην Αρχαία Ελεύθερνα από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, στις 2 και 3 Ιουνίου 2012, και..στην Αργυρούπολη, καθώς και στην περιοχή Αμαρίου, από την 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και την ΚΕ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στις 9 και 10 Ιουνίου Οι ομιλίες με θέματα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, οι οποίες είχαν προγραμματιστεί για τις 8/6, στο Τέμενος Καρά Μουσά Πασά, στην παλιά πόλη Ρεθύμνου, αναβλήθηκαν λόγω κωλύματος των ομιλητών και προβλέπεται να πραγματοποιηθούν εντός του μηνός Οκτωβρίου, στον ίδιο χώρο, σε συνδυασμό με έκθεση με θέμα τη χρήση της φωτιάς στην αρχαιότητα, που οργανώνει η ΚΕ ΕΠΚΑ στο πλαίσιο των εκδηλώσεων Περιβάλλον και Πολιτισμός: «Παντέχνου πυρός σέλας - Λαμπερές ιστορίες φωτιάς». Οι περιηγήσεις είχαν στόχο τη γνωριμία του κοινού με τη φύση και τα μνημεία των περιοχών που επιλέχτηκαν και την ευαισθητοποίησή του σε θέματα προστασίας και ανάδειξης του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διασώζονται. Είχαν την ενεργή υποστήριξη της Τοπικής Εκκλησίας, της Αυτοδιοίκησης, φορέων, συλλόγων και κατοίκων, με τη συμβολή των οποίων οι ξεναγήσεις στους χώρους εξελίχτηκαν σε ευχάριστους περιπάτους, με πολλές πληροφορίες αρχαιολογικού και περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος και απρόσμενα στιγμιότυπα. Το κοινό είχε την ευκαιρία να ακούσει, σε πολλές περιπτώσεις από τους ίδιους τους ανασκαφείς και τους υπεύθυνους των έργων αποκατάστασης, την ιστορία του χώρου και των ευρημάτων του. Στο πλαίσιο του διαλόγου που αναπτύχθηκε, έγιναν παράλληλα αναφορές σε επιμέρους θέματα αρχαιολογικής νομοθεσίας σχετικά με την προστασία και ανάδειξη των αρχαιοτήτων, αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος που αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα τους, τη θεσμοθέτηση ζωνών προστασίας και τις απαλλοτριώσεις. Απαντήθηκαν επίσης ερωτήματα σχετικά με τη δομή, την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των περιφερειακών Υπηρεσιών του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α., ενώ παράλληλα έγινε σύντομη αναφορά στο πρόσφατο έργο της ΚΕ ΕΠΚΑ και της 28ης ΕΒΑ στην ευρύτερη περιοχή του Ρεθύμνου, προκειμένου να γίνει γνωστό στο κοινό το πολυσχιδές έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Αργυρούπολη Στις 9 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στην Αργυρούπολη, με λεωφορείο που διέθεσε ο Δήμος Ρεθύμνου. Συμμετείχαν είκοσι έξι άτομα και οι ξεναγήσεις έγιναν από τις κ.κ. Ειρήνη Γαβριλάκη, Τμηματάρχη Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της ΚΕ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Αναστασία Φιολιτάκη, αρχαιολόγο της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η Αργυρούπολη είναι ένας τόπος με πλούσια ιστορία. Βρίσκεται σε απόσταση 24 χλμ. νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου και ταυτίζεται με την αρχαία πόλη Λάππα. Έχει Περιήγηση στην Αργυρούπολη Ο ναός της Αγίας Παρασκευής θεμελιωμένος πάνω σε ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής 15

16 Ρέθυμνο, 9-10 Ιουνίου 2012 Ο ναός της Αγίας Παρασκευής Ξενάγηση στη θέση «Πέντε Παρθένες» χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, επειδή έχει διασώσει σε μεγάλο βαθμό τη φυσιογνωμία και τη ρυμοτομία του παλιού βενετσιάνικου οικισμού. Στα γραφικά σοκάκια της συναντά ο επισκέπτης, δίπλα σε κατάλοιπα εργαστηριακών χώρων της ύστερης αρχαιότητας και ρωμαϊκά ψηφιδωτά, μικρούς καμαροσκέπαστους ναούς της ύστερης βενετοκρατίας, όπως το ναό της Αγίας Παρασκευής που φαίνεται ότι έχει θεμελιωθεί πάνω σε ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, διώροφες κατοικίες με τοξωτά θυρώματα, ανάγλυφο διάκοσμο, οικόσημα επιγραφές και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη που ανάγονται στον 16ο και 17ο αιώνα, μερικές φορές ενσωματωμένα σε νεότερα κτίσματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το επιβλητικό θύρωμα με την λατινική επιγραφή: OMNIA MUNDI FU- MUS ET UMBRA. Στα περίχωρα, έχουν θεσμοθετηθεί ζώνες προστασίας των αρχαιοτήτων και των μνημείων που έχουν αποκαλύψει οι σωστικές ανασκαφές των τελευταίων δεκαετιών και που χρονολογούνται από τη γεωμετρική περίοδο μέχρι τα νεότερα χρόνια, επιβεβαιώνοντας έτσι τη συνεχή κατοίκηση και χρήση του χώρου. Στάσεις για ξενάγηση πραγματοποιήθηκαν στη θέση «Πέντε Παρθένες» όπου γύρω από τον ομώνυμο ναό σώζεται εκτεταμένη ρωμαϊκή νεκρόπολη, με θαλαμωτούς τάφους σκαμμένους στο φυσικό βράχο, καθώς και στην ευρύτερη περιοχή της «Αγίας Δύναμης», σε ένα εντυπωσιακό τοπίο ανάμεσα στους μικρούς ποταμούς Πετρέ και Μουσέλα. Το τοπίο αυτό χαρακτηρίζεται από πλούσια βλάστηση, ψηλά και αιωνόβια δέντρα, άφθονες πηγές που αναβλύζουν από τα γύρω βουνά. Αποτελεί το φυσικό περιβάλλον των Ξενάγηση στη θέση «Πέντε Παρθένες» 16

17 Ρέθυμνο, 9-10 Ιουνίου 2012 Ναός της Αγίας Κυριακής μνημείων της περιοχής: τα κατάλοιπα ρωμαϊκού λουτρού, τον τοιχογραφημένο ναό της Αγίας Κυριακής, τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής στις τοιχοποιίες του οποίου έχουν ενσωματωθεί παλιότερα αρχιτεκτονικά μέλη, τους νερόμυλους και τις ρασοτριβές για την επεξεργασία των μάλλινων υφασμάτων, που αποτελούν τις πιο γνωστές προβιομηχανικές εγκαταστάσεις του νομού Ρεθύμνου. Αμάρι Στις 10 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε η επίσκεψη στην περιοχή Αμαρίου με λεωφορείο του ΚΤΕΛ, το οποίο ενοικιάστηκε για το σκοπό αυτό (διανύθηκε απόσταση 100 χλμ.). Ο αριθμός των συμμετεχόντων κυμάνθηκε από 35 έως 50 άτομα, καθώς στους αρχαιολογικούς χώρους προσήλθαν και κάτοικοι των γύρω Στα περίχωρα του οικισμού Αποδούλου περιοχών, ενώ οι ξεναγήσεις έγιναν από την αρχαιολόγο κα Αναστασία Τζιγκουνάκη, Διευθύντρια της ΚΕ ΕΠΚΑ και Αναπληρώτρια Διευθύντρια της 28ης Ε.Β.Α. Η περιήγηση στα μνημεία της επαρχίας Αμαρίου ξεκίνησε με την παρουσίαση των σημαντικότερων μινωικών εγκαταστάσεων της περιοχής. Στην πρώτη στάση επισκεφθήκαμε την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εγκατάσταση των παλαιοανακτορικών χρόνων, η οποία ανασκάπτεται από τη δεκαετία του 1980, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Νάπολης, στα περίχωρα του οικισμού Αποδούλου και στη συνέχεια το ανακτορικό κέντρο στο Μοναστηράκι, όπου έχει ανασκαφεί εγκατάσταση, από την οποία προέρχονται σημαντικά αρχεία σφραγισμάτων. Στην εύφορη κοιλάδα του Αμαρίου έγινε στάση στη Μονή των Ταξιαρχών Ασωμάτων, το σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο της Στην περιοχή του Αμαρίου 17

18 Ρέθυμνο, 9-10 Ιουνίου 2012 περιοχής, και μέχρι πρόσφατα έδρα της Γεωργικής Σχολής της Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνου, στην οποία επιμορφώνονταν και εκπαιδεύονταν οι αγρότες σε θέματα βελτίωσης των καλλιεργειών. Μετά την ξενάγηση, το κοινό παρακολούθησε την κατανυκτική λειτουργία του εσπερινού στο καθολικό της Μονής. Στο ναό που έχει πρόσφατα αποκατασταθεί, έχουν εντοπιστεί οικοδομικές φάσεις από τον 12ο μέχρι και τον 19ο αιώνα. Νωρίς το απόγευμα, στην τελευταία στάση στον ερειπωμένο οικισμό στο Ανασουβάρι όπου σώζονται και δύο τοιχογραφημένοι ναοί, προσφέρθηκαν στους παρευρισκόμενους χειροποίητα τοπικά εδέσματα από τον γυναικείο συνεταιρισμό του οικισμού Απόστολοι, με την φροντίδα του Δήμου. Κατά τη διάρκεια της ημερήσιας αυτής περιήγησης στην γραφική επαρχία με το εντυπωσιακό φυσικό Στη Μονή των Ταξιαρχών Ασωμάτων περιβάλλον και τον πλούτο των μνημείων που χρονολογούνται από την νεολιθική περίοδο μέχρι και τα νεότερα χρόνια, δόθηκε η ευκαιρία να παρουσιαστεί στο κοινό η ιστορία των οικισμών από τους οποίους περάσαμε. Ξενάγησαν οι κ.κ. Νότα Καραμαλίκη, αρχαιολόγος της ΚΕ ΕΠΚΑ, Πετρούλα Βαρθαλίτου και Κώστας Γιαπιτσόγλου, αρχαιολόγοι της 28ης Ε.Β.Α., αναφερόμενοι και σε έρευνες, συστηματικές και σωστικές που έχουν πραγματοποιηθεί από τις αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων, με έμφαση στην περιοχή του Φράγματος των Ποταμών Αμαρίου, στη λεκάνη κατάκλυσης του οποίου είχαν εντοπιστεί ένα δημόσιο λουτρό και εργαστηριακές εγκαταστάσεις του 4ου αι.μ.χ., καθώς και τον τοιχογραφημένο ναό του Αγίου Γεωργίου που ανάγεται στον 14ου-15ου αι. Στις προαναφερόμενες εκδηλώσεις η συμμετοχή του Ξεκούραση και κεράσματα 18

19 Ρέθυμνο, 9-10 Ιουνίου 2012 κοινού ήταν πολύ ικανοποιητική, ενώ η θερμή υποδοχή και η φιλοξενία των κατοίκων, καθώς και η προθυμία τους να συμβάλουν με κάθε τρόπο στην εξυπηρέτηση των επισκεπτών, ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην Ιερά Μητρόπολη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων, τους Δήμους Ρεθύμνου και Αμαρίου, τους Πολιτιστικούς Συλλόγους Αργυρούπολης Ρεθύμνου, Αποδούλου Αμαρίου και στον Σύλλογο Κατοίκων Παλιάς Πόλης Ρεθύμνου. Κλείνοντας, πρέπει να επισημάνουμε ότι εκτός των άλλων, δράσεις όπως οι Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές δίνουν την ευκαιρία σε συναδέλφους διαφορετικών ειδικοτήτων και Υπηρεσιών του Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. να συνεργάζονται στενά για την επιτυχή υλοποίηση των εκδηλώσεων που έχουν ως στόχο την προβολή των μνημείων. Επιθυμία όλων αποτελεί η καθιέρωση της δράσης και ο συνεχής εμπλουτισμός της με νέες διαδρομές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος σε περιοχές φυσικού κάλλους καθώς και άλλες σχετικές εκδηλώσεις. Συμμετέχοντες Γενικός συντονισμός δράσης: Πετρούλα Βαρθαλίτου, 28 η Ε.Β.Α. Σχεδιασμός διαδρομών: Αναστασία Τζιγκουνάκη, Πετρούλα Βαρθαλίτου, Κώστας Γιαπιτσόγλου, Νικολέττα Πύρρου, Αναστασία Φιολιτάκη 28 η Ε.Β.Α. Ειρήνη Γαβριλάκη- ΚΕ ΕΠΚΑ Σχεδιασμός πινακίδων σήμανσης: Γωγώ Κορδατζάκη, Κλαίρη Μαραγκάκη-28 η Ε.Β.Α. Κείμενα φυλλαδίων: Πετρούλα Βαρθαλίτου, Αναστασία Φιολιτάκη- 28 η Ε.Β.Α. Ειρήνη Γαβριλάκη, Νότα Καραμαλίκη ΚΕ ΕΠΚΑ Φωτογραφίες: αρχείο 28 ης Ε.Β.Α., αρχείο Αναστασίας Τζιγκουνάκη, αρχείο Πετρούλας Βαρθαλίτου Ξεναγήσεις: Αναστασία Τζιγκουνάκη, Ειρήνη Γαβριλάκη, Νότα Καραμαλίκη, Πετρούλα Βαρθαλίτου, Κώστας Γιαπιτσόγλου, Νικολέττα Πύρρου, Αναστασία Φιολιτάκη. Στις περιηγήσεις συμμετείχαν οι υπάλληλοι της ΚΕ ΕΠΚΑ Ν. Παύλου και Ν. Μάντακα, της 28 ης Ε.Β.Α. Μιχάλης Τρουλλινός, Θανάσης Τρουλλινός και Μιχάλης Μπερκουτάκης, ο δήμαρχος Αμαρίου Στ. Σημαντήρας, η λέκτορας του τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Χριστίνα Τσιγωνάκη, φοιτητές αρχαιολογίας που έκαναν πρακτική εξάσκηση στις Εφορείες Αρχαιοτήτων, εφημέριοι ενοριών, μέλη του Συλλόγου της ΧΕΝ και άλλοι. Δημοσιεύματα

20 Φύση και Ιστορία στις πλαγιές του Υμηττού Μονή Καισαριανής, 8-10 Ιουνίου 2012 Σφουγάτος ο άσπρος γάτος της Μονής Καισαριανής Εκπαιδευτική περιήγηση στη Μονή Καισαριανής Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Φιλοδασική Ένωση Αθηνών

21 Μονή Καισαριανής, 8-10 Ιουνίου 2012 δράση σχεδιάστηκε και παρουσιάστηκε από το Η Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ. Οι εκδηλώσεις απευθύνονταν σε δύο ομάδες κοινού: α)..σε μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στο χώρο της μονής και τον περιβάλλοντα χώρο, την Πέμπτη 8 Ιουνίου, και β)..σε ευρύ κοινό, και ιδιαίτερα σε οικογένειες, την Κυριακή 10 Οκτωβρίου. Η δεύτερη δράση πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τη Φιλοδασική Ένωση Αθηνών. Στόχοι της δράσης ήταν η γνωριμία του κοινού όλων των ηλικιών με την ιστορία και το φυσικό πλούτο του Υμηττού με αφορμή τη Μονή Καισαριανής, η ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητάς του, η ευαισθητοποίηση των πολιτών για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος καθώς και η ενεργοποίηση όσο το δυνατόν περισσότερων κοινωνικών ομάδων για την ανάληψη πρωτοβουλιών που αποσκοπούν στη ανάπτυξη στενών δεσμών της τοπικής κοινωνίας με τα μνημεία που την περιβάλλουν. Περιήγηση στο Μοναστήρι της Καισαριανής Παρουσίαση της χλωρίδας του Υμηττού από την Φιλοδασική Ένωση Αθηνών 21

22 Μονή Καισαριανής, 8-10 Ιουνίου 2012 Οι δράσεις που υλοποιήθηκαν Στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της 8ης Ιουνίου συμμετείχαν 44 μαθητές Δημοτικού (Ε τάξη 4ου Δημοτικού Χολαργού). Το πρώτο μέρος του προγράμματος πραγματοποιήθηκε στον περιβάλλοντα χώρο της μονής, όπου τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν την ποικιλία της χλωρίδας της περιοχής, να ενημερωθούν για τον φυσικό πλούτο του Υμηττού, την ιστορία του στο πέρασμα των αιώνων ως τόπου διαχρονικής λατρείας καθώς και για τους κινδύνους που απειλούν το βουνό σήμερα. Στο δεύτερο μέρος του προγράμματος ακολούθησε περίπατος με τους μαθητές στο εσωτερικό της μονής, όπου τους δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσουν και να κατανοήσουν τους επί μέρους χώρους και τη λειτουργία τους. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη σχέση της μοναστηριακού συγκροτήματος με το φυσικό τοπίο που το περιβάλλει (π.χ. επιλογή της τοποθεσίας με κριτήριο τα αμυντικά της πλεονεκτήματα, τον πλούτο του εδάφους και την αφθονία των υδάτινων πηγών). εκδήλωση της 10ης Ιουνίου, που απευθυνόταν σε Η ευρύ κοινό και οικογένειες, πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία της Φιλοδασικής Ένωσης Αθηνών (Φ.Ε.Α.), ενός πολύ σημαντικού φορέα (έτος ίδρυσης 1899), η ιστορία του οποίου έχει συνδεθεί με την προστασία του βουνό του Υμηττού, καθώς οι δράσεις του περιελάμβαναν μεταξύ άλλων την αναδάσωση του βουνού μετά την ξύλευσή του κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, την ανάπτυξη της φιλοδασικής συνείδησης στους πολίτες καθώς και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η εκδήλωση διαρθρώθηκε σε δύο μέρη: α) Θεματική περιήγηση για ενήλικες: Οι επισκέπτες ξεναγήθηκαν από εκπρόσωπο της Φ.Ε.Α. στο αισθητικό δάσος της Καισαριανής, όπου ενημερώ- Εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο στο Μοναστήρι της Καισαριανής Περιήγηση στη Μονή 22

23 Μονή Καισαριανής, 8-10 Ιουνίου 2012 θηκαν για την ιστορία της αναδάσωσης του Υμηττού από την δεκαετία του 1950 μέχρι σήμερα, την βιοποικιλότητα της περιοχής καθώς και για τις πρωτοβουλίες της Ένωσης για την ευαισθητοποίηση των πολιτών για την προστασία του βουνού. Ακολούθησε ξενάγηση στο φυτώριο που διατηρεί η Φ.Ε.Α κοντά στη Μονή Καισαριανής καθώς και περίπατος στο χώρο, όπου υλοποιούνται τα εκπαιδευτικά προγράμματα της Ένωσης με θέμα την ενημέρωση κυρίως των νέων για τον φυσικό πλούτο του Υμηττού. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε περιήγηση από αρχαιολόγο της ΔΜΕΕΠ στο εσωτερικό της μονής, με πληροφορίες για την ιστορία της μονής, την οργάνωσή της, τις πρωτοβουλίες για την αναστήλωση και αποκατάστασή της τα τελευταία 60 χρόνια καθώς και την αξία της ως μνημείου πλέον που προσδίδει μία ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα στην περιοχή του Υμηττού. β) Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: Παράλληλα λειτούργησε εκπαιδευτικό εργαστήρι για παιδιά, το οποίο περιλάμβανε αφήγηση μιας σύντομης ιστορίας με τη συνοδεία μουσικής και περιήγηση στο μοναστήρι. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με κοινή δραστηριότητα για τα παιδιά και τους γονείς τους, με αποτέλεσμα η γνώση για την ιστορία του μνημείου και το φυσικό πλούτο της περιοχής να καλλιεργηθεί μέσω της βιωματικής προσέγγισης. Συνολικά στην εκδήλωση συμμετείχαν 70 άτομα (ενήλικες και παιδιά) ενώ την ευθύνη σχεδιασμού και υλοποίησης της θεματικής περιήγησης και του οικογενειακού προγράμματος είχαν οι αρχαιολόγοι του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ, κ.κ. Έλενα Μπαζίνη και Αλεξάνδρα Σέλελη. Διάθεση έντυπου ενημερωτικού υλικού Στους επισκέπτες διανεμήθηκε εκπαιδευτικό υλικό, το οποίο έχει σχεδιαστεί από το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ, καθώς και ενημερωτικό υλικό από τη Φιλοδασική Ένωση Αθηνών. Στο Μοναστήρι της Καισαριανής, εκπαιδευτική δράση για οικογένειες 23

24 ΥποΥργείο πολίτίσμου καί τουρίσμου γενίκή ΔίεΥθΥνσή αρχαίοτήτων καί πολίτίστίκήσ κλήρονομίασ ΔίεΥθΥνσή μουσείων, εκθεσεων καί εκπαίδευτίκων προγραμματων Ηριδανός, το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα Αθήνα,10 Ιουνίου 2012 κείμενα: εύη πίνη ήλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια: σπήλιος πίστας Copyright 2012 Υπ.πο.τ. ISBN επικαιροποιημένη έκδοση του εντύπου με τίτλο Η Αττική των Υδάτων, Υπ.πο Η Αττική των υδάτων Όσον αφορά το νερό, η χώρα δεν έχει ούτε άφθονες πηγές, ούτε λίμνες, ούτε ποτάμια με συνεχή ροή. (πλούταρχος, Σόλων, 23) ή «λεπτόγεως» αττική, με το ξηρό κλίμα και τις σχετικά λίγες βροχοπτώσεις, ανέκαθεν είχε πρόβλημα επάρκειας υδάτινων πόρων. τρεις ποταμοί διέσχιζαν κατά την αρχαιότητα την αττική γη, ο κηφισός, ο ίλισσός και ο ήριδανός. εκτός από αυτούς στην αθηναϊκή πεδιάδα έρρεαν και δυο μικρότεροι χείμαρροι, ο κυκλοβόρος και ο σκίρος. ο κηφισός ήταν ο μεγαλύτερος από τους τρεις ποταμούς. πηγάζοντας από την πάρνηθα και διαρρέοντας το δυτικό μέρος της πεδιάδας, εξέβαλλε στο Φαληρικό Δέλτα. ο ίλισσός, που είχε τις πηγές του στις υπώρειες του Υμηττού, διέρρεε το ανατολικό τμήμα της πεδιάδας και χυνόταν στον κηφισό. τόσο ο κηφισός όσο και ο ίλισσός ήταν περισσότερο χείμαρροι παρά ποταμοί με την έννοια της συνεχούς ροής. το καλοκαίρι ή σε περιόδους ανομβρίας μεταμορφώνονταν σε μικρά ρυάκια, ενώ το χειμώνα, και κυρίως μετά από καταρρακτώδεις βροχές, πλημμύριζαν τα χαμηλότερα σημεία της πεδιάδας προκαλώντας καταστροφές. ή εικόνα που παρουσίαζαν μέχρι και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, οπότε η κοίτη τους διευθετήθηκε ή καλύφθηκε εντελώς, δεν ήταν πολύ διαφορετική από αυτήν της αρχαιότητας. Ηριδανός, το ποτάμι του αθηναϊκού άστεως μικρότερος ποταμός από τους δύο προηγούμενους, αλλά με αφθονότερα καθώς φαίνεται νερά, ήταν ο ήριδανός. κατά τους προϊστορικούς χρόνους ο ποταμός βρισκόταν εκτός κατοικημένης περιοχής, όχι όμως πολύ μακριά από τον οικισμό, και οι αθηναίοι που κατοικούσαν στα βόρεια και δυτικά της ακρόπολης είχαν κοντά τους το ρυάκι για να προμηθεύονται πόσιμο νερό. με την πάροδο των αιώνων τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν, καθώς ο μικρός οικισμός των προϊστορικών χρόνων έδωσε τη θέση του σε μια πυκνοκατοικημένη πόλη με στενούς δρόμους και άναρχη δόμηση. ο ήριδανός που βρέθηκε να κυλά στη μέση της πόλης άρχισε να δέχεται λύματα με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε βούρκο. για το λόγο αυτό κάποια εποχή ο ποταμός καλύφθηκε και μετατράπηκε σε κλειστό αγωγό. ή κάλυψη του ήριδανού ίσως άρχισε με την ανοικοδόμηση της πόλης μετά τη λήξη των περσικών πολέμων (478 π.χ.). πιθανότερο όμως θεωρείται το έργο να υλοποιήθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. μετά την μετατροπή σε κλειστό αγωγό του τμήματος που διέσχιζε την πόλη, η ελεύθερη ροή του ποταμού περιορίστηκε στο εκτός των τειχών τμήμα. Ο ευρωπαϊκός Ηριδανός Ηριδανός Το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα στην αρχαιότητα πίστευαν ότι υπήρχε ένας ευρωπαϊκός ποταμός ομώνυμος με τον αθηναϊκό ήριδανό. τον τοποθετούσαν στο δυτικό τέλος του κόσμου και θεωρούσαν ότι εκβάλλει στη Βόρεια θάλασσα, ενώ στις όχθες του αφθονούσε το ήλεκτρο (κεχριμπάρι). κατά την αρχαιότητα δεν υπήρχε ομοφωνία για τη θέση του ευρωπαϊκού ήριδανού. Άλλοι θεωρούσαν ότι επρόκειτο για τον ροδανό και άλλοι τον ταύτιζαν με τον πάδο. ο ευρωπαϊκός ήριδανός συνδέεται με το μύθο του Φαέθοντα. ο νεαρός γιος του Ήλιου, οδηγώντας μια μέρα το άρμα του πατέρα του στον ουρανό, έπεσε μέσα στον ήριδανό χτυπημένος από τον κεραυνό του Δία. οι κόρες του Ήλιου, απαρηγόρητες για το θάνατο του αδερφού τους, θρηνούσαν στις όχθες του ποταμού. τα δάκρυά τους καθώς έπεφταν στο νερό γίνονταν κεχριμπάρι και ο ποταμός έλαμπε χρυσαφένιος. οι ήλιάδες έμειναν εκεί να θρηνούν τον Φαέθοντα ώσπου ο Δίας τις μεταμόρφωσε σε λεύκες να γέρνουν αιώνια πάνω από τα χρυσαφένια νερά. Αναζητώντας τον χαμένο Ηριδανό νεότεροι μελετητές παρατήρησαν ότι ο ήριδανός δεν αναφέρεται συχνά από τους αττικογράφους ως ένα από τα ποτάμια της αθήνας. αυτό πρέπει να οφείλεται στο γεγονός ότι ο ποταμός ήταν καλυμμένος ήδη από την αρχαιότητα και σταδιακά η ύπαρξή του λησμονήθηκε. το 19ο αιώνα περιηγητές και τοπογράφοι, όπως οι W. M. Leake, L. Ross και K. Wachsmuth, θεωρούσαν τον ήριδανό ως έναν παραπόταμο του ίλισσού, με τις πηγές του να βρίσκονται στην καισαριανή, ενώ ο H. G. Lolling τον ταύτιζε με ένα ρυάκι που πήγαζε από τους ΒΔ πρόποδες του λυκαβηττού και περνούσε μπροστά από το εθνικό αρχαιολογικό μουσείο. το 1888 ο αρχιτέκτονας W. Dörpfeld σε άρθρο του ταύτισε το ρέμα της αγίας τριάδας με τον ήριδανό και σχεδίασε την πορεία του: «...το θεωρώ ως σίγουρο ότι στην κλασική αρχαιότητα στους πρόποδες του λυκαβηττού πήγαζε ένα ρυάκι από μία ή περισσότερες πηγές, που έρρεε στο μέσο της πόλης, περνούσε τα τείχη της δυτικά του Διπύλου, περιέβαλλε σε τόξο τους ΒΔ πρόποδες της περιοχής και χυνόταν στον ίλισσό. αυτό το ρυάκι ήταν ο ήριδανός». ωστόσο η σύγχυση για το ποιος ήταν ο ήριδανός εξακολουθεί να υπάρχει στο ευρύ κοινό και αρκετοί αθηναίοι εξακολουθούν να τον ταυτίζουν με παραπόταμο του ίλισσού. οι μαρτυρίες όμως αρχαίων συγγραφέων και περιηγητών καθώς και τα αποτελέσματα της σύγχρονη έρευνας αποδεικνύουν ότι πρόκειται για δύο ποτάμια με διαφορετικές πηγές. Ένα ποτάμι κυλά κάτω από την άσφαλτο Έναν αιώνα αργότερα (1992), οι έρευνες που έγιναν στο πλαίσιο της κατασκευής του μητροπολιτικού σιδηροδρόμου αθηνών (μετρό), έφεραν ξανά στο φως τον χαμένο ήριδανό. το γεωραντάρ που ερευνούσε το υπέδαφος στις οδούς Φιλελλήνων, Όθωνος και μητροπόλεως εντόπισε την κοίτη του ποταμού σε βάθος 6 μέτρων. στη συνέχεια οι ανασκαφές στη Βουλή, τη λεωφόρο αμαλίας και το μοναστηράκι αποκάλυψαν τμήματα της κοίτης του. Έτσι το «παζλ» της πορείας του ποταμού συμπληρώνεται σε γενικές γραμμές ως εξής: από τις νότιες υπώρειες του λυκαβηττού ο ήριδανός «κυλά» προς το σύνταγμα και περνά από τη Βουλή. στον εθνικό κήπο πιθανότατα ενισχύει με τα νερά του την πηγή «μπουμπουνίστρα». Διασχίζοντας εγκάρσια την οδό αμαλίας, στρίβει στην οδό Όθωνος και κατηφορίζει προς τη μητροπόλεως. από την πλατεία του μοναστηρακίου μπαίνει στο Δημοπρατήριο, συνεχίζει προς την οδό αδριανού, διασχίζει την οδό ερμού και εμφανίζεται στον κεραμεικό. εκεί ρέει επιφανειακά για 150 μέτρα περίπου και μετά χάνεται κάτω από την οδό πειραιώς. ή μετέπειτα πορεία του είναι επίσης γνωστή: μετά την οδό πειραιώς στρέφει νότια και ενώνεται με τον ίλισσό («εκδιδούς ες τον ίλισσόν», παυσανίας, βιβλίο ί, 19,5). Ο Ηριδανός, το ποτάμι της σύγχρονης Αθήνας Ελάτε να ανακαλύψουμε ξανά τον χαμένο Ηριδανό! πώς; κάνοντας έναν περίπατο στο κέντρο της αθήνας, θα ακολουθήσουμε την πορεία του ποταμού με τη βοήθεια ενός χάρτη και λίγης φαντασίας. Ξεκινώντας από τις πηγές του, που βρίσκονταν στη νότια πλαγιά του λυκαβηττού, λίγο πιο πάνω από την πλατεία της Δεξαμενής, θα φανταστούμε τον ήριδανό να κυλά προς το σύνταγμα. Πρώτη συνάντηση: Ο Ηριδανός στο Μετρό στο σταθμό του συντάγματος μην περιμένετε να ακούσετε τα νερά να κυλούν ή κοίτη του ποταμού σε αυτό το σημείο ήταν μπαζωμένη ήδη από τα αρχαία χρόνια και σήμερα παρουσιάζεται στους επισκέπτες σαν μουσειακό έκθεμα μαζί με άλλα ευρήματα από τις ανασκαφές του μετρό. Φεύγοντας από το σταθμό του συντάγματος ακολουθούμε τη νοητή πορεία του ποταμού κατηφορίζοντας προς τη μητρόπολη και το μοναστηράκι. εδώ, δίπλα στην αποβάθρα του σταθμού του ήσαπ, θα συναντήσουμε την εγκιβωτισμένη κοίτη του ήριδανού και, αν είμαστε τυχεροί, μπορεί να ακούσουμε και τα νερά του να κυλούν. αφήνοντας το μοναστηράκι, θα μπούμε στον πεζόδρομο της οδού ήφαίστου και θα προχωρήσουμε προς την εκκλησία του αγίου Φιλίππου. Δεύτερη συνάντηση: Ο Ηριδανός στην οδό Αδριανού. Σσσς... ακούστε τον ήχο των νερών! απέναντι από την είσοδο της αρχαίας αγοράς, μέσα στην ανασκαφή που περιβάλλεται από συρματόπλεγμα, βρίσκεται η κοίτη του ποταμού πολλά μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο του δρόμου. αν σταθούμε λίγο στο πεζοδρόμιο, δίπλα στην περίφραξη θα ακούσουμε άφθονα νερά να κυλούν, και ίσως τα δούμε κιόλας να χύνονται στον δρόμο είναι τα νερά του ποταμού που τα αντλούν από την κοίτη γιατί πλημμυρίζουν την ανασκαφή. τι κρίμα! αυτά τα νερά που κάποτε θα πότιζαν κήπους και χωράφια, σήμερα χύνονται αναγκαστικά σε έναν αγωγό. αφήνοντας πίσω μας το κελάρυσμα των νερών, κατηφορίζουμε προς τον κεραμεικό. Όταν το γεωραντάρ που ερευνούσε το υπέδαφος της πλατείας συντάγματος για τις εργασίες του μετρό εντόπισε την κοίτη του ήριδανού, οι κάτοικοι της αθήνας ενημερώθηκαν από τον ήμερήσιο τύπο ότι υπάρχει «ένα ποτάμι στην καρδιά του συντάγματος» και ότι «κάτω από την άσφαλτο κυλά η ίστορία». από τον ίανουάριο του 2000 ένα μικρό μέρος της κοίτης του ποταμού «εκτίθεται» στο σταθμό του μετρό στην πλατεία συντάγματος, ανάμεσα στα άλλα ευρήματα που έφερε στο φως η ανασκαφική έρευνα. Άλλο ένα τμήμα του ήριδανού που εντοπίστηκε στο μοναστηράκι είναι από το μάρτιο του 2007 ορατό και προσιτό στο κοινό. πρόκειται για μια πλινθόκτιστη θόλο που περιέβαλλε την κοίτη του ποταμού, έργο του 2ου αι. μ.χ. Όσοι περνούν από την πλατεία βλέπουν την κοίτη μέσα από μια γυάλινη οροφή, ενώ κατεβαίνοντας τα σκαλιά που οδηγούν στην αποβάθρα του ήσαπ μπορούν να δουν από κοντά το ποτάμι και, τις ημέρες με μεγάλη βροχόπτωση, να ακούσουν τα νερά του να κυλούν μέσα στον πλίνθινο αγωγό. ο ήριδανός είναι ένα «ζωντανό» μνημείο. τα νερά του, υπόγεια ή υπέργεια, εξακολουθούν να κυλούν στην αττική γη. οι περίοικοι του κεραμεικού, όσοι βαδίζουν στον πεζόδρομο της ερμού ή περνούν με τα αυτοκίνητά τους από την οδό πειραιώς, προσπερνούν τον τοίχο που περιβάλλει τον αρχαιολογικό χώρο του κεραμεικού και κρύβει το ποτάμι, τον τοίχο που το προστάτεψε από την άσφαλτο και το τσιμέντο. Όσοι όμως διαβαίνουν την πύλη βρίσκονται μπροστά σε μια ευχάριστη έκπληξη. είναι το ποτάμι που έρχεται από το παρελθόν της πόλης μας για να οδεύσει, με τη δική μας φροντίδα και προστασία, προς την πόλη του μέλλοντός μας. Τρίτη συνάντηση: Ο Ηριδανός στον Κεραμεικό Αρχαιολογικοί χώροι και φυσικό περιβάλλον Δεν θα ήταν υπερβολή να αναφέρουμε ότι η επιβίωση ορισμένων ειδών φυτών και ζώων οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην προστασία που παρέχει η περίφραξη ενός αρχαιολογικού χώρου. ο νόμος Περί Αρχαιοτήτων του 1932, ο οποίος προέβλεπε, παράλληλα με την κήρυξη ενός χώρου ως αρχαιολογικού και έναν περιβάλλοντα χώρο πρασίνου με σκοπό την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων, εξασφάλισε, πιθανόν εν αγνοία του, τη διατήρηση της πανίδας και της χλωρίδας της περιοχής. κατ αυτόν τον τρόπο οι αρχαιολογικοί χώροι αναδείχθηκαν σε θύλακες πρασίνου και νησίδες «άγριας ζωής» μέσα στο αστικό τοπίο, καθώς πρόσφεραν τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη πλούσιας βλάστησης για την αναπαραγωγή και διατροφή πουλιών και μικρών ζώων. Το οικοσύστημα του Ηριδανού στο πλαίσιο της συμμετοχής του Υπουργείου πολιτισμού και τουρισμού στο εθνικό σχέδιο Δράσης για την εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη, η Διεύθυνση μουσείων, εκθέσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων της γενικής Διεύθυνσης αρχαιοτήτων και πολιτιστικής κληρονομιάς διοργανώνει τις Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές. στόχος της δράσης είναι η προαγωγή της βιώσιμης ανάπτυξης μέσα από το τρίπτυχο εκπαίδευση πολιτισμός τουρισμός. οι Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές εφαρμόζονται για το έτος 2012 πιλοτικά σε τρεις νομούς (αττικής, ρεθύμνης και λέσβου) και πραγματοποιούνται με τη σύμπραξη φορέων του Υπουργείου πολιτισμού και τουρισμού, του Υπουργείου παιδείας, Δια Βίου μάθησης και θρησκευμάτων, της τοπικής αυτοδιοίκησης, φορέων με περιβαλλοντική δράση και οργανώσεων της τοπικής κοινωνίας. περιλαμβάνουν περιπάτους και θεματικές ξεναγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, φυσικούς τόπους και μουσεία, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες και οικογένειες, διαλέξεις και ενημερωτικές παρουσιάσεις. οι δράσεις θα διαρκέσουν ένα δεκαήμερο (1-10 ίουνίου), σε χρονική εγγύτητα με την παγκόσμια ήμέρα για το περιβάλλον (5 ίουνίου). ή συμμετοχή σε όλες τις εκδηλώσεις είναι ελεύθερη. μέσα στον κεραμεικό τα επιφανειακά νερά του ποταμού, αν και λιγοστά σήμερα, συντηρούν ένα οικοσύστημα μοναδικό για το ιστορικό κέντρο της αθήνας. κάθε άνοιξη οι πρασινόφρυνοι βρίσκουν στην κοίτη του ποταμού το κατάλληλο μέρος για να αποθέσουν τα αυγά τους. μέσα στο ίδιο το ποτάμι υπάρχει ένα είδος μικρών ψαριών, τα κουνουπόψαρα, που κατά περίεργο τρόπο επιβιώνουν μέσα σε τόσο λίγο νερό. Υδρόφιλα φυτά (νεροκάλαμα) και κάθε λογής αγριολούλουδα φυτρώνουν την άνοιξη γύρω από τις όχθες: κάππαρη, χαμομήλι, ζωχοί, περιπλοκάδα, πικραγγουριά, μολόχα, παπαρούνα, τσουκνίδα, ασφόδελοι. μέσα στα χόρτα κρύβονται κρασπεδωτές χελώνες και ο χώρος αντηχεί από τα τιτιβίσματα των πουλιών που βρίσκουν εκεί καταφύγιο. σπουργίτια, χελιδόνια και σπιτοχελίδονα φωλιάζουν στην περιοχή και τρέφονται με τα έντομα που αφθονούν στις όχθες του ποταμού. θάμνοι και δέντρα, χαρακτηριστικά της αττικής φύσης (κυπαρίσσια, ελιές, πεύκα, πουρνάρια, μυρτιές), συμπληρώνουν μια ειδυλλιακή εικόνα, τόσο που ο επισκέπτης ξεχνά ότι λίγα μέτρα πιο εκεί περνά η πολύβουη οδός πειραιώς και νιώθει ότι βρίσκεται ακόμα στο «κάλλιστον προάστιον». Φθάνοντας στο τέλος του πεζόδρομου της ερμού, θα περάσουμε την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου του κεραμεικού. ποιος θα το φανταζόταν ότι στη μέση της αθήνας, δίπλα στην πολυσύχναστη οδό πειραιώς, υπάρχει μια μικρή καταπράσινη κοιλάδα; καθώς κατηφορίζουμε το μονοπάτι, οι ήχοι της πόλης σιγά-σιγά σβήνουν τριγύρω μας διάσπαρτα αρχαία μνημεία και πλούσια βλάστηση. θάμνοι και δέντρα δημιουργούν ένα ειδυλλιακό τοπίο. τα βήματά μας μας οδηγούν στις όχθες ενός μικρού ρυακιού. είναι το τελευταίο κομμάτι του ήριδανού, που σε αυτό το σημείο κυλά ελεύθερος, προστατευμένος χάρη στον αρχαιολογικό χώρο. ΥποΥργείο πολίτίσμου καί τουρίσμου γενίκή ΔίεΥθΥνσή αρχαίοτήτων καί πολίτίστίκήσ κλήρονομίασ ΔίεΥθΥνσή μουσείων, εκθεσεων καί εκπαίδευτίκων προγραμματων Ηριδανός Το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές Αθήνα, 8-10 Ιουνίου Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας

25 Αθήνα, 10 Ιουνίου 2012 δράση σχεδιάστηκε και παρουσιάστηκε από το Η Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ. Απευθυνόταν σε ενήλικο κοινό και πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 10 Ιουνίου. Ο περίπατος αυτός στην καρδιά της σύγχρονης Αθήνας αποκαλύπτει μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας της πόλης. Αποτελεί μια διαδρομή στο χώρο και το χρόνο, με θέμα το αττικό τοπίο και την τοπογραφία της αρχαίας πόλης, με ιδιαίτερη έμφαση στον ποταμό Ηριδανό που διέσχιζε άλλοτε την περιοχή. Σημείο συνάντησης της ομάδας ήταν ο Σταθμός του Μητροπολιτικού Σιδηρόδρομου (ΜΕΤΡΟ) στο Σύνταγμα. Χάρη στα έργα διαμόρφωσης του Σταθμού η κοίτη του ποταμού Ηριδανού, του οποίου οι πηγές βρίσκονταν στη νότια πλαγιά του Λυκαβηττού, παρουσιάζεται στους επισκέπτες σαν μουσειακό έκθεμα μαζί με άλλα ευρήματα από τις ανασκαφές του Μετρό. Η ομάδα ακολούθησε τη νοητή πορεία του ποταμού κατηφορίζοντας την οδό Μητροπόλεως προς το Μοναστηράκι. Δίπλα στην αποβάθρα του Σταθμού Μοναστηράκι του ΗΣΑΠ οι συμμετέχοντες εντόπισαν την εγκιβωτισμένη κοίτη του Ηριδανού. Στον πεζόδρομο της οδού Ηφαίστου, απέναντι από την είσοδο της Αρχαίας Αγοράς, κάτω από το σημερινό επίπεδο του δρόμου, άκουσαν τα νερά του ποταμού να κυλούν ακόμα. Η διαδρομή κατέληξε στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Η ομάδα είχε την ευκαιρία να δει το τελευταίο τμήμα του Ηριδανού, που σε αυτό το σημείο κυλά ελεύθερος, προστατευμένος χάρη στον αρχαιολογικό χώρο. Στον πεζόδρομο της Ερμού, στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού, η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων συνέβαλε στη δημιουργία εορταστικής ατμόσφαιρας. Συνολικά στην εκδήλωση συμμετείχαν 32 άτομα. Την ευθύνη του προγράμματος είχε ο αρχαιολόγος του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ, κ. Νικήτας Γεωργιόπουλος. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκε το ενημερωτικό έντυπο που σχεδιάστηκε στο πλαίσιο των Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών με τίτλο Ηριδανός, το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα. Η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων υποδέχεται τους συμμετέχοντες στις εκδηλώσεις Περιήγηση στον Αρχαιολογικό Χώρο του Κεραμεικού 25

26 Ο ναός του Ολυμπίου Διός και ο Ιλισσός, E. Dodwell, Αἵδ εἰσ Ἀθῆναι, Θησέως ἡ πρὶν πόλις 2 Αἵδ εἰσ Ἁδριανοῦ καὶ οὐχί Θησέως πόλις Η Πύλη του Αδριανού και το τείχος του Χασεκή, A. Ravoisié le Petit. και τριγωνικό αέτωμα στη μέση. ΤΕΛΟΣ; ΟΧΙ ΑΚΡΙΒΩΣ... Σχηματισμός όξινης βροχής «Απομείωση» της γλυπτής επιφάνειας Μαύρες κρούστες (α) (β) (γ) (δ) (ε) (στ) (ζ) (η) J.-D. Le Roy, ΠΟΛΛΑ ΕΙΔΗ ΛΕΙΧΗΝΩΝ ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΟΙ ΛΕΙΧΗΝΕΣ ΣΤΟ ΒΟΡΕΙΟ Μπορείς να φανταστείς τις επιπτώσεις στην Πύλη του Αδριανού; Το χρώμα του χρόνου Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012 Κι όμως, τα φυτά δεν θεωρούνταν πάντα ενοχλητικά. Οι ευρωπαίοι περιηγητές του 18ου και 19ου αιώνα ζωγράφισαν και λάτρεψαν τα αρχαία μνημεία ως εξωτικά ερείπια πνιγμένα στο πράσινο! Μαύρη κρούστα από το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (Φωτ.: ΔΣΑΝΜ). μαύρες κρούστες και υποβαθμίζουν αισθητικά τα μνημεία. Το οι J. Stuart και N. Revett μελετούν και σχεδιάζουν το μνημείο όπως θα ήταν αρχικά. Μπορείς να βρείς στο μνημείο τα αρχιτεκτονικά μέλη που διάβασες; Πάνω από το τοξωτό άνοιγμα της Πύλης μπορείτε ακόμα να διαβάσετε τις επιγραφές «από εδώ η Αθήνα, η παλιά πόλη του Θησέα» 1 στη μια πλευρά και «από εδώ η πόλη του Αδριανού και όχι του Θησέα» 2 στην άλλη πλευρά, εκείνη του Ολυμπιείου. Χριστιανικά χαράγματα και ίχνη από αγιογραφίες μαρτυρούν τη συνεχή της χρήση κατά τα βυζαντινά χρόνια. Την εποχή της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας περιηγητές επισκέπτονται την Αθήνα και σχεδιάζουν την Πύλη. Το μνημείο έχει υποστεί απώλειες και τα άλση γύρω του έχουν καταστραφεί. Το 1778 η Πύλη ενσωματώνεται στο τούρκικο οχυρωματικό τείχος του Χασεκή και μένει γνωστή ως «πόρτα της βασιλοπούλας» ή «καμαρόπορτα». Και τι μπορούμε να κάνουμε εμείς; Να βάζαμε στην Πύλη μια «ομπρέλα»; Να τη μεταφέραμε σ ένα μουσείο; Μήπως να απευθυνθούμε σε κοινό και πολιτεία για τη μείωση της κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων και της παραγωγής των χλωροφθορανθράκων; ΗΜΙΣΦΑΙΡΙΟ ΠΡΟΤΙΜΟΥΝ ΤΙΣ ΒΟΡΕΙΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ; ΕΚΕΙ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΛΙΓΟΤΕΡΗ ΑΜΕΣΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΚΡΑΤΟΥΝ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΗ ΥΓΡΑΣΙΑ. ΕΛΕΓΞΕ ΤΟ ΣΕ ΜΝΗΜΕΙΑ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ Ή ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ ΚΙ ΕΤΣΙ ΙΣΩΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΤΕΙΣ ΧΩΡΙΣ ΠΥΞΙΔΑ! Κίτρινοι λειχήνες στο βενετσιάνικο θυρεό του λιονταριού του αγίου Μάρκου στη Β. οχύρωση του Παλαμηδιού. Σε αντίθεση με το σκληρό και ανθεκτικό μάρμαρο, η γύψος διαλύεται εύκολα στο νερό της βροχής, ξεπλένεται και χάνεται για πάντα. Οι επιφάνειες της Πύλης που βρέχονται χάνουν υλικό και «ξασπρίζουν». Τα γλυπτά μέρη χάνουν τις λεπτομέρειές τους (απομείωση). Οι κρύσταλλοι του μαρμάρου μένουν «στο χέρι» σαν κόκκοι ζάχαρης (ζαχαροποίηση). Στις επιφάνειες όπου δεν φτάνει η βροχή, πάνω στη γύψο κατακάθονται αιθάλη, υδρογονάνθρακες πετρελαίου και αιωρούμενα σωματίδια. Αυτά σχηματίζουν τις Στο πλαίσιο της συμμετοχής του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς διοργανώνει τις Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές. Στόχος της δράσης είναι η προαγωγή της βιώσιμης ανάπτυξης μέσα από το τρίπτυχο Εκπαίδευση Πολιτισμός Τουρισμός. Οι Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές εφαρμόζονται για το έτος 2012 πιλοτικά σε τρεις νομούς (Αττικής, Ρεθύμνης και Λέσβου) και πραγματοποιούνται με τη σύμπραξη φορέων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, φορέων με περιβαλλοντική δράση και οργανώσεων της τοπικής κοινωνίας. Περιλαμβάνουν περιπάτους και θεματικές ξεναγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, φυσικούς τόπους και μουσεία, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες και οικογένειες, διαλέξεις και ενημερωτικές παρουσιάσεις. Οι δράσεις θα διαρκέσουν ένα δεκαήμερο (1-10 Ιουνίου), σε χρονική εγγύτητα με την Παγκόσμια Ημέρα για το Περιβάλλον (5 Ιουνίου). Η συμμετοχή σε όλες τις εκδηλώσεις είναι ελεύθερη. Ενδεικτική βιβλιογραφία Βαλλιανάτου, Ε Προστασία των δομών των μνημείων της Ακρόπολης από τα φυτά. Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Παπασταματίου, Κ Εργασίες συντήρησης της Πύλης Αδριανού. Έκθεση απολογισμού. ΥΠΠΟ-ΔΣΑΝΜ. Παπαχατζής, Ν Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά, σελ , Αθήνα. Warscheid, T., Braams, J Biodeterioration of stone: a review. International Biodeterioration & Biodegradation, 46(4), σελ Zerefos, C. S Manmade changes in the environment of Greece through 2100, < home/abstracts>. Για το εκπαιδευτικό έντυπο συνεργάστηκε Η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων (ΔΣΑΝΜ) με υλικό τεκμηρίωσης για τη συντήρηση της Πύλης του Αδριανού. Κείμενα: Σοφία Παπιδά Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας Copyright 2012 ΥΠ.ΠΟ.Τ. ISBN ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΚΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΧΑΙΡΕΤΕ, ΕΙΜΑΙ Ο ΚΑΙΣΑΡ ΤΡΑΪΑΝΟΣ ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, Ή ΑΠΛΩΣ ΑΔΡΙΑΝΟΣ. ΥΠΗΡΞΑ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΑΠΟ ΤΟ 117 ΕΩΣ ΤΟ 138 Μ.Χ. ΣΑΣ ΚΑΛΩΣΟΡΙΖΩ ΣΤΗΝ ΠΥΛΗ ΠΟΥ ΦΕΡΕΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΜΟΥ. Η ΠΥΛΗ ΜΟΥ ΠΑΡΕΜΕΙΝΕ ΟΡΘΙΑ ΓΙΑ ΑΙΩΝΕΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ. ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΟΜΩΣ ΔΕΝ ΤΕΛΕΙΩΣΑΝ. ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΧΕΤΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΡΟ, ΤΑ ΦΥΤΑ, ΤΟΥΣ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΩΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ! ΞΕΡΕΙΣ ΟΤΙ... ΣΤΟΝ ΓΕΙΤΟΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ, ΠΑΝΩ ΚΑΙ ΔΙΠΛΑ ΣΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ, ΟΙ ΒΟΤΑΝΟΛΟΓΟΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΑΝ 66 ΕΙΔΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΥ ΑΝΘΕΚΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ; ΠΡΟΤΕΙΝΑΝ ΣΥΧΝΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΗ ΑΠΟΨΙΛΩΣΗ ΜΕ ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΕ ΧΗΜΙΚΑ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΛΙΘΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ. ΞΕΡΕΙΣ ΟΤΙ... ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΙ ΣΕ ΚΑΘΕ ΓΡΑΜΜΑΡΙΟ ΜΑΡΜΑΡΟΥ ΤΗΣ ΠΥΛΗΣ; ΕΤΣΙ ΜΕΤΑΤΡΕΠΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ ΣΕ ΧΩΜΑ. ΟΜΩΣ ΟΤΑΝ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΥΝ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΑ ΣΤΑΜΑΤΑΜΕ! ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΩ; Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΘΑ ΕΠΙΤΑΧΥΝΕΙ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ, ΑΡΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΥΨΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΛΙΘΩΝ. ΕΠΙΣΗΣ, ΘΑ ΕΥΝΟΗΣΕΙ ΦΥΤΑ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΥΣ ΣΤΟΝ ΗΛΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΖΕΣΤΗ. ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΞΗΜΕΝΗ ΥΠΕΡΙΩΔΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΘΑ ΕΥΝΟΗΘΟΥΝ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΟΥΝ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ, ΛΕΚΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΑ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΗΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΘΑ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΕΙ ΤΟΝ ΥΔΡΟΦΟΡΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑ ΜΕ ΑΛΑΤΑ. Η ΠΥΛΗ, ΑΝ ΚΑΙ ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΚΤΗ, ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙ ΤΙΣ ΦΘΟΡΕΣ ΤΩΝ ΑΛΑΤΩΝ. ΟΛΟΙ ΕΙΠΑΝ ΟΤΙ ΕΓΙΝΕ ΚΑΛΗ ΔΟΥΛΕΙΑ. ΟΜΩΣ ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΦΘΟΡΑΣ ΕΠΑΨΑΝ ΝΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ; Η ΠΥΛΗ ΜΟΥ ΖΕΙ ΠΛΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΠΟΥ ΤΟΣΟ ΑΓΑΠΗΣΑ. Στο δρόμο για την κατάφυτη κοιλάδα του Ιλισσού, με το Ιερό του Ολυμπίου Διός και τα Παριλίσσια Ιερά, οι Αθηναίοι εγκαινίασαν το 131 μ.χ. ένα μαρμάρινο τιμητικό τόξο, για να ευχαριστήσουν τον Αυτοκράτορα Αδριανό για τα δημόσια έργα με τα οποία ευεργέτησε την πόλη τους -όπως ήταν η αποπεράτωση του ναού του Ολυμπίου Διός. Η αψίδα συνέδεε συμβολικά την παλιά Αθήνα με την Αδριανούπολη, τη νέα πόλη που ο Αδριανός οικοδόμησε στα ανατολικά, έξω από τα αρχαία τείχη. Το τόξο κατασκευάστηκε από το περίφημο πεντελικό μάρμαρο. Οι δύο πλευρές του είναι πανομοιότυπες. Το ύψος του είναι 18 μέτρα ενώ το πλάτος του 13 μέτρα. Σε κάθε του πλευρά, το κεντρικό τοξωτό άνοιγμα έχει πλάτος 6,2 μέτρα, στηρίζεται σε παραστάδες με κορινθιακά επίκρανα, ενώ αρχικά υπήρχαν και από δύο κορινθιακοί κίονες. Πάνω από το τόξο, κορινθιακοί κίονες και παραστάδες στηρίζουν και το ανώτερο τμήμα, που είναι διαμορφωμένο σαν πρόσοψη μικρού ναού με ιωνικό επιστύλιο Στα αρχαία μνημεία που δεν χρησιμοποιούνται πια η φύση παίρνει πίσω το χώρο που της ανήκει. Στην Πύλη τα φυτά αναπτύσσονται στους αρμούς και στις ρωγμές των λίθων, γενικά στις εσοχές όπου κατακρατείται υγρασία, σκόνη, χώμα, βρύα και δημιουργείται μια καλή θέση για αυτά. Με τις ρίζες τους καταστρέφουν το μάρμαρο, κατακρατούν περισσότερη υγρασία και γίνονται φωλιές μικροοργανισμών, πουλιών και άλλων ζώων. Σπόροι βρύων πέφτουν σε εσοχή λίθου (α) και αναπτύσσονται (β). Συγκέντρωση χώματος και σκόνης πάνω στα βρύα (γ) παρέχει τροφή και καταφύγιο σε μικροοργανισμούς και φυτά (δ). Σπόροι φυτών πέφτουν πάνω τους (ε), βλασταίνουν (στ), αναπτύσσονται (ζ) και καταστρέφουν το λίθο με τις ρίζες τους (η). Μαζί με τα φυτά και τα ζώα, πολλοί και διαφορετικοί μικροοργανισμοί συμμετέχουν στη φθορά των μνημείων. Κυανοβακτήρια, βακτήρια, μύκητες, άλγη και λειχήνες βρίσκουν τροφή και καταφύγιο πάνω και μέσα στους λίθους. Παράγουν χημικές ουσίες που διαλύουν τους λίθους και χρωστικές που λεκιάζουν. Απορροφούν νερό, διαστέλλονται, πιέζουν και καταστρέφουν το μάρμαρο. Ανάπτυξη σκουρόχρωμων μικροοργανισμών και φυτών στο δάπεδο της Πύλης του Αδριανού. Αποικίες βακτηρίων πάνω σε ασβεστόλιθο από ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (Φωτ.: Σ. Παπιδά- Πανεπιστήμιο του Πόρτσμουθ). ΕΞΑΙΤΙΑΣ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ; ΟΙ ΛΕΙΧΗΝΕΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΚΑΛΟΙ ΒΙΟΔΕΙΚΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΕΡΑ. ΨΑΞΕ ΣΤΗΝ ΠΥΛΗ ΓΙΑ ΛΕΙΧΗΝΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ... Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, τα αέρια που απελευθερώνονται κατά την αυξανόμενη χρήση των ορυκτών καυσίμων φαίνεται να εντείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Επιπλέον, η παρασκευή και η χρήση χλωροφθορανθράκων για κλιματιστικά και ψυκτικά μεγαλώνει την τρύπα του όζοντος. Για τα επόμενα χρόνια, στη χώρα μας προβλέπεται: αύξηση της ηλιοφάνειας, της υπεριώδους ακτινοβολίας, της θερμοκρασίας, των βόρειων ανέμων, μείωση των βροχοπτώσεων και της σχετικής υγρασίας και άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Όλα αυτά θα έχουν επιπτώσεις στο κλίμα, στο τοπίο, σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Θα έχουν επιπτώσεις και στα αρχαία μνημεία. Το 2002, οι συντηρητές του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού ξεκίνησαν τη συστηματική συντήρηση της Πύλης του Αδριανού. Πρώτα κατέγραψαν φθορές, μαρτυρίες του χρόνου και παλαιότερες επεμβάσεις συντήρησης σε φωτογραφίες, σχέδια και ημερολόγια. (Φωτ.: ΔΣΑΝΜ). (Σχ.: ΔΣΑΝΜ). Η ατμοσφαιρική ρύπανση ήταν βασική αιτία για τις περισσότερες μορφές φθορών. Με τη συνεργασία χημικών επιστημόνων μελέτησαν τη γυψοποίηση κάτω από τις μαύρες κρούστες από θέσεις του μνημείου που δεν ξεπλένονται από τη βροχή. Κατάλαβαν ότι δεν έπρεπε να καθαρίσουν τις μαύρες κρούστες γιατί η γύψος έσωζε λεπτομέρειες της αρχαίας επιφάνειας, του γλυπτού διάκοσμου και τα ίχνη της κατεργασίας. Γι αυτό, στερέωσαν τη γύψο στην επιφάνεια. Απομάκρυναν μικροοργανισμούς που απειλούσαν την πέτρα και παλαιότερα κονιάματα που είχαν καταστραφεί. Γέμισαν τα κενά με νέα κονιάματα και συγκόλλησαν τα θραύσματα με μεταλλικούς συνδέσμους από τιτάνιο. Φρόντισαν τα νέα υλικά να έχουν παρόμοιες ιδιότητες και χρώμα με το μάρμαρο. Η συντήρηση της Πύλης σε αριθμούς: 20 μήνες 25 συντηρητές 200 τ.μ. επιφάνειας Μαρτυρίες του χρόνου στην Πύλη του Αδριανού: Το «πορτοκαλοκάστανο» επιφανειακό στρώμα της Πύλης, παρόμοιο με άλλων αρχαίων μνημείων της Μεσογείου. Τα χριστιανικά χαράγματα που Τα ίχνη των αγιογραφιών που μαρτυρούν τη συνεχή χρήση του έγιναν φανερά χάρη στην υπέρυθρη φωτογράφηση με ειδική κά- μνημείου. μερα (Φωτ.: ΔΣΑΝΜ). Τα ίχνη από τις σφαίρες που έπεσαν κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, το Η χρήση των ορυκτών καυσίμων από τον άνθρωπο απελευθερώνει στην ατμόσφαιρα διοξείδιο του θείου και οξείδια του αζώτου. Αυτά, μαζί με την υγρασία της ατμόσφαιρας, ευθύνονται για τη μετατροπή του μαρμάρου σε γύψο (γυψοποίηση). Πέρα από την ιστορική μνήμη, οι συντηρητές υπηρετούν με τη δουλειά τους τις συλλογικές και ατομικές μνήμες των ανθρώπων που συνέχισαν να συνδέουν τη ζωή τους με την Πύλη του Αδριανού. Κούλουμα Πλήθος κόσμου γιορτάζει στο Ολυμπιείο (Φωτ.: ΕΡΤ Α.Ε.). Οκτώβρης 1944, Απελευθέρωση. Χαρούμενοι στρατιώτες κάτω από την Πύλη με την οικογένεια. Δύο μήνες μετά το μνημείο θα γίνει μάρτυρας των Δεκεμβριανών (Φωτ.: Εύη Ευσταθίου). Σεπτέμβρης Την κηδεία του Σεφέρη συνοδεύουν χιλιάδες κόσμου. Μπροστά από την Πύλη, η πομπή τραγουδά το απαγορευμένο ποίημά του «Άρνηση», μελοποιημένο από τον Μ. Θεοδωράκη και εξελίσσεται σε μια από τις μεγαλύτερες αντιδικτατορικές διαδηλώσεις. Στην πύλη τ Αδριανού κοντά στου Μακρυγιάννη τα πρώτα τριαντάφυλλα σου φόρεσα στεφάνι. YZ Κι όταν σου πήρα το φιλί κάτω από τις κολώνες χτυπούσε η σάλπιγγα βραχνά μέσ τους παλιούς στρατώνες. YZ Έγιν η νύχτα πυρκαγιά η αγάπη ανατριχίλα και μεις αρπάξαμε φωτιά σαν τα ξερά τα φύλλα. YZ Στην πύλη τ Αδριανού κοντά στου Μακρυγιάννη μέσ τις φωτιές μας ρίξανε μια νύχτα τ Αϊ-Γιάννη. YZ Σαν ήρθε το πρωί χειμώνας κι είχε κρύο σαν τα πουλιά σκορπίσαμε μακριά από το Θησείο. Στίχοι: Μ. Μπουρμπούλης Μουσική: Μ. Χατζηδάκις ΤΕΛΟΣ ΛΟΙΠΟΝ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΥΛΗΣ ΔΕΝ ΕΧΕΙ. ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΗΜΑΔΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΟΥΝ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ. Η ΖΩΗ ΜΕΣΑ, ΠΑΝΩ ΚΑΙ ΔΙΠΛΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ... ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΚΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΑΘΗΝΑ, 8-10 ΙΟΥΝΙΟΥ 2012 ΤΑ ΣΗΜΑΔΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ, ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας

27 Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012 δράση σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε από Η το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ, στοχεύοντας σε δύο ομάδες κοινού: α)..σχολικές ομάδες της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2012, και β)..θεματική περιήγηση για το κοινό, την Κυριακή 12 Ιουνίου Στόχοι της δράσης ήταν η ευαισθητοποίηση του κοινού στο θέμα της προστασίας των αρχιτεκτονικών μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα στην πόλη, η εξοικείωση με τις μορφές φθοράς και τα ίχνη της ανθρώπινης δραστηριότητας επάνω στις επιφάνειες των μνημείων (τα χρώματα του χρόνου), με τις φυσικές και ανθρωπογενείς αιτίες τους καθώς και τις εργασίες συντήρησης. a) Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τους μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης απευθύνεται σε μαθητές της Ε δημοτικού και άνω. Την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2012 το παρακολούθησαν 24 μαθητές της Ε δημοτικού του Σχολείου Σταυράκη. Οι μαθητές συγκεντρώθηκαν ανατολικά και αρκετά μακριά από το μνημείο, ώστε να έχουν την πλήρη εποπτεία του. Έγινε μια σύντομη ιστορική αναδρομή και μια εισαγωγή στους ορισμούς του Μνημείου και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στο ρόλο και στο έργο της Συντήρησης. Στη συζήτηση για τις αιτίες των φθορών, αναπόφευκτα θίχτηκαν περισσότερο περιβαλλοντικά ζητήματα όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση και οι κλιματικές αλλαγές και οι επιπτώσεις τους στα αρχαία μνημεία. Τα παιδιά προ(σ)κλήθηκαν να προτείνουν λύσεις για την καλύτερη διατήρηση των μνημείων (π.χ. τα μνημεία στα μουσεία; περιορισμός της χρήσης των ορυκτών καυσίμων;). Με τη βοήθεια τυπωμένου φωτογραφικού υλικού (που ευγενικά παρείχε η ΔΣΑΝΜ) και δοκιμίων υγιούς και διαβρωμένου μαρμάρου Διονύσου κ.ά. οι μαθητές ήρθαν σε επαφή με το υλικό κατασκευής, αναγνώρισαν τις διάφορες μορφές φθοράς πάνω στο ίδιο το μνημείο (π.χ. γυψοποίηση, ζαχαροποίηση, μαύρες κρούστες, βιοδιάβρωση) καθώς και τα σημάδια από τη δράση του ανθρώπου στο πέρασμα του χρόνου (π.χ. τα ίχνη εργαλείων λιθοξοϊκής, το πορτοκαλοκάστανο στρώμα, τα χριστιανικά χαράγματα, τα ίχνη της αγιογραφίας, οι σφαίρες από τα Δεκεμβριανά). Είδαν τυπωμένες σχεδιαστικές αποτυπώσεις των συντηρητών και αναγνώρισαν πάνω στο μνημείο συγκολλήσεις και σφραγίσεις. Συζήτησαν σχετικά με την έκταση και το αποτέλεσμά των εργασιών συντήρησης στο μνημείο και εξέφρασαν απόψεις εξίσου έγκυρες με αυτές των μελετητών (π.χ. Γιατί δεν απομακρύνθηκαν οι μαύρες κρούστες;). Μίλησαν, επίσης, για το ρόλο των μνημείων στην καθημερινή ζωή. Οι μαθητές ενθαρρύνθηκαν να τραβήξουν περισσό- Εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην Πύλη του Αδριανού 27

28 Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012 τερο και λιγότερο λεπτομερείς φωτογραφίες της ανατολικής όψης του μνημείου. Κατόπιν, τους δόθηκε, ως φύλλο δραστηριότητας για την τάξη, μια αρχιτεκτονική αποτύπωση της όψης σε χαρτί Α4, στην οποία, κλήθηκαν να αποτυπώσουν μόνοι τους χρωματικά τα είδη των φθορών του μνημείου, βάσει ενός υπομνήματος, με τη βοήθεια των φωτογραφιών τους. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα τελείωσε με ομαδικό παιχνίδι ερωτήσεων πολλαπλών απαντήσεων πάνω στα θέματα που καλύφθηκαν κατά την παρουσίαση. Με το παιχνίδι στο τέλος, αφενός οι μαθητές αποχαιρέτησαν το χώρο με θετική διάθεση, αφετέρου επιτράπηκε άμεσα και μια πρώτη αξιολόγηση της επίτευξης των στόχων του προγράμματος. Γενικά, τα παιδιά συμμετείχαν ενεργά με ερωτήσεις και σχόλια. Χαρακτηριστικά αναφέρεται το σχόλιο μαθητή σχετικά με τις επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών στα μνημεία για την προτεραιότητα που θα πρέπει να δίνεται στη μοίρα των ζωντανών ανθρώπων. Επίσης η επιθυμία άλλου να δει «ζωντανά» τις επεμβάσεις συντήρησης. Οι μαθητές απάντησαν σωστά σε όλες τις ερωτήσεις του παιχνιδιού και η δασκάλα τους ταχυδρόμησε άμεσα πίσω τα πολύ εντυπωσιακά φύλλα των αποτυπώσεών τους, στα οποία διακρίνεται η κατανόηση και το ενδιαφέρον τους για το θέμα. Σύμφωνα με την αξιολόγηση της εκπαιδευτικού, η Πύλη του Αδριανού ήταν οικεία στους μαθητές από ιστορικής πλευράς και ήταν ενδιαφέρον να την προσεγγίσουν περιβαλλοντικά. Η δε εκπαιδευτική παρουσίαση του προγράμματος κρίθηκε ως «πολύ καλή» τόσο από την ίδια όσο και από τους μαθητές. Ως μόνο αρνητικό στοιχείο αναφέρθηκε ο θόρυβος από τα διερχόμενα αυτοκίνητα. b) θεματική περιήγηση: Η θεματική περιήγηση για το ευρύ κοινό έλαβε χώρα το πρωί της Κυριακής 10 Ιουνίου 2012 και την παρακολούθησαν 15 ενήλικες που είχαν όλοι είχαν ενημερωθεί από ιστοσελίδα συγκεκριμένου περιοδικού. Έξι από αυτούς δήλωσαν πρότερο ενδιαφέρον και γνώσεις πάνω στην πολιτιστική κληρονομιά. Το θεματικό της περιεχόμενο ήταν αντίστοιχο του εκπαιδευτικού προγράμματος, χωρίς το παιχνίδι και το φύλλο εργασίας Κατά τη διάρκεια της περιήγησης, όλοι συμμετείχαν με ερωτήσεις και απόψεις για τη συντήρηση, ενώ ανασύρθηκαν μνήμες που σχετίζονται με γεγονότα που έλαβαν χώρα κοντά στην Πύλη. Την ευθύνη του προγράμματος είχε η συντηρήτρια του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ, κα Σοφία Παπιδά. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκε το ενημερωτικό έντυπο που σχεδιάστηκε στο πλαίσιο των Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών με τίτλο: Το χρώμα του χρόνου. Εκπαιδευτικό υλικό που διανεμήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος στην Πύλη του Αδριανού Στην Πύλη του Αδριανού 28

29 Περίπατος στο Ιερό του Ολυμπίου Διός και στα Παριλίσσια Ιερά Αθήνα,10 Ιουνίου 2012 Ακολούθησέ με... στο Ιερό του Ολυμπίου Διός και τα Παριλίσσια Ιερά Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012 ΥποΥργείο πολίτίσμου καί τουρίσμου γενίκη ΔίεΥΘΥΝσΗ αρχαίοτητων καί πολίτίστίκησ κληρονομίασ ΔίεΥΘΥΝσΗ μουσείων, εκθεσεων καί εκπαίδευτίκων προγραμματων Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας

30 Αθήνα, 10 Ιουνίου 2012 δράση σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε από Η το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ. Απευθυνόταν σε ενήλικο κοινό και πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 10 Ιουνίου, λειτουργώντας συμπληρωματικά με την προηγούμενη δράση.(το χρώμα του χρόνου). Οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να περιηγηθούν στην κατάφυτη περιοχή, να ακούσουν για τον ποταμό Ιλισσό που άλλοτε έρρεε εδώ, να ενημερωθούν για τα αρχαία μνημεία που έχει αποκαλύψει η αρχαιολογική έρευνα και παραμένουν άγνωστα στο ευρύ κοινό και να ανακαλύψουν ενδιαφέρουσες πτυχές της ιστορίας ενός μνημείου-τοπόσημου για την πόλη της Αθήνας, του Ναού του Ολυμπίου Διός. Συνολικά στην εκδήλωση συμμετείχαν 25 άτομα. Την ευθύνη του προγράμματος είχε η αρχαιολόγος του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ, κα Τόνια Κουτσουράκη. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκε το ενημερωτικό έντυπο του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας (ΔΜΕΕΠ) Ακολούθησέ με στο Ιερό του Διός και τα Παριλίσσια Ιερά, το οποίο ανατυπώθηκε στο πλαίσιο της δράσης Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές. Στον Ναό του Ολυμπίου Διός 30

31 γενίκη ΔίεΥΘΥΝσΗ αρχαίοτητων καί πολίτίστίκησ κληρονομίασ ΔίεΥΘΥΝσΗ μουσείων, εκθεσεων καί εκπαίδευτίκων προγραμματων Με τις άρκτους στη Βραυρώνα Βραυρώνα, 8-12 Ιουνίου 2012 Ένας βάτραχος στη Βραυρώνα Με τις άρκτους στη Βραυρώνα Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012 Εκπαιδευτική περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο και στο μουσείο της Βραυρώνας ΥποΥργείο πολίτίσμου καί τουρίσμου Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Β Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία

32 Βραυρώνα, 8-12 Ιουνίου 2012 Στο πλαίσιο των Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ πραγματοποίησε εκπαιδευτικές δραστηριότητες στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας. Οι εκδηλώσεις στόχευαν σε δύο ομάδες κοινού: α)..σχολικές ομάδες πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2012, και β)..θεματική περιήγηση για το κοινό, την Κυριακή 12 Ιουνίου Οι εκδηλώσεις διοργανώθηκαν σε συνεργασία με τη Β Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Οι εκδηλώσεις που διοργανώθηκαν στο πλαίσιο των Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών απετέλεσαν το έναυσμα για να σχεδιαστούν και υλοποιηθούν, για πρώτη φορά, εκπαιδευτικές δραστηριότητες στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βραυρώνας. Ας σημειωθεί ότι το Μουσείο έχει πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα από σχολικές ομάδες, κυρίως λόγω του ότι φιλοξενεί πολλά ευρήματα που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή των παιδιών στην αρχαιότητα. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Με τις άρκτους στη Βραυρώνα απευθύνεται σε μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα, κατά την πιλοτική του εφαρμογή, απευθύνθηκε στα σχολεία της περιοχής και υπό αυτή την έννοια λειτούργησε και ως πρόγραμμα τοπικής ιστορίας. Συμμετείχαν 40 μαθητές της Γ τάξης του 2ου Δημοτικού Σχολείου Πόρτο Ράφτη. 32 Θέμα του προγράμματος είναι η λειτουργία του ιερού της Βραυρώνας και η λατρεία της Βραυρωνίας Άρτεμης, της θεάς που προστάτευε όλη την οικογένεια και ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά και τις εγκύους. Στο πλαίσιό του αναφέρθηκαν οι τοπικοί μύθοι για την Άρτεμη και το έθιμο της αρκτείας, της αφιέρωσης δηλαδή των μικρών κοριτσιών στο ιερό. Στη συνέχεια οι μαθητές περιηγήθηκαν στις αίθουσες του Μουσείου και είδαν αναθηματικά ανάγλυφα, αγάλματα αγοριών και κοριτσιών, παιδικά παιχνίδια, κοσμήματα και αντικείμενα καθημερινής χρήσης που σχετίζονται με τη ζωή των γυναικών. Τέλος συγκεντρώθηκαν στον προθάλαμο του μουσείου για να συμπληρώσουν τα φύλλα δραστηριοτήτων. Φεύγοντας πήραν έναν σελιδοδείκτη ως αναμνηστικό της επίσκεψής τους.

33 Βραυρώνα, 8-12 Ιουνίου 2012 Θεματική περιήγηση περιήγηση με θέμα αντίστοιχο του εκπαιδευτικού Η προγράμματος απευθύνθηκε σε ευρύ κοινό και την παρακολούθησαν 45 επισκέπτες. Υπεύθυνη για το σχεδιασμό και την παρουσίαση των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων καθώς και για την εκπόνηση του συνοδευτικού εκπαιδευτικού εντύπου ήταν η αρχαιολόγος του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της ΔΜΕΕΠ, κα Εύη Πίνη. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων σχεδιάστηκε και τυπώθηκε το εκπαιδευτικό έντυπο Ένας βάτραχος στη Βραυρώνα, το οποίο απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας 8 11 ετών, καθώς και αναμνηστικός σελιδοδείκτης. Θεματική περιήγηση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας 33

34 Βραυρώνα, 8-12 Ιουνίου 2012 Υγρότοπος Βραυρώνας, συνύπαρξη φύσης και πολιτισμού δράση σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία συμπληρωματικά με Η τη δράση του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της ΔΜΕΕΠ. Έτσι οι συμμετέχοντες στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα (Παρασκευή 8 Ιουνίου) και στη θεματική περιήγηση (Κυριακή 10 Ιουνίου), αφού ολοκλήρωσαν την επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας, πραγματοποίησαν έναν περίπατο στον υγρότοπο Βραυρώνας. Βρισκόμενη στα παράλια της Ανατολικής Αττικής, η προστατευόμενη περιοχή υγροτόπου Βραυρώνας έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό έχει παραμείνει αναλλοίωτος από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Η παρουσία του ποταμού Ερασίνου, ο κλειστός και ρηχός κόλπος που αναπτύσσεται στις εκβολές του, οι λόφοι που περιβάλλουν τον υγρότοπο και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις που αναπτύσσονται γύρω του έχουν δημιουργήσει ένα πλούσιο οικοσύστημα, μοναδικό για την περιοχή των Μεσογείων. Ο Ναός της Αρτέμιδας, η ποικιλία των βιοτόπων και η πλούσια ορνιθοπανίδα της περιοχής αποτελούν μερικούς από τους λόγους που καθιστούν την επίσκεψη σε αυτή ξεχωριστή. Το Πρόγραμμα για την Προστασία και Ανάδειξη του Υγροτόπου της Βραυρώνας υλοποιείται από την Ορνιθολογική από το 2008 σε συνεργασία με τον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών και με την υποστήριξη του Δήμου Μαρκόπουλου. Η εκπαιδευτική περιήγηση περιέλαβε σύντομο περίπατο στον υγρότοπο και την παραλιακή ζώνη, καθώς και ενημέρωση για τη σημαντικότητα των οικοτόπων, την πλούσια βιοποικιλότητα που φιλοξενεί και τις ανθρώπινες δραστηριότητες στο πέρασμα του χρόνου. Επιπρόσθετα, η περιήγηση ακολούθησε ειδικά διαμορφωμένο μονοπάτι, συμβατό και για άτομα με προβλήματα όρασης, το οποίο ξεκινάει από το Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας συνεχίζει ανατολικά του αρχαιολογικού χώρου και καταλήγει λίγο μετά τον ποταμό Ερασίνο. Το συνολικό μήκος του μονοπατιού είναι 500 μ. και είναι εξοπλισμένο με ειδικό σύστημα ξενάγησης για άτομα με προβλήματα όρασης. Περιλαμβάνει πινακίδες ερμηνείας περιβάλλοντος, ειδικά διαμορφωμένες και ανάγλυφα σχεδιασμένες, καθώς και σύστημα προσανατολισμού. Επίσης έχει δημιουργηθεί ένα ηχο ακουστικό σύστημα, ώστε ο επισκέπτης να ακούει ορισμένα από τα πουλιά του υγροτόπου. Περίπου στη μέση της διαδρομής, υπάρχει σταθμός ξεκούρασης με πάγκους. Υπεύθυνη προγράμματος ήταν η δασολόγος της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας κα Ρ. Τρίγκου. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους επισκέπτες διανεμήθηκε ενημερωτικό υλικό της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας για τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής. Περιήγηση στον Υγρότοπο της Βραυρώνας 34

35 «Πράσινος» περίπατος σε βυζαντινά μνημεία των Μεσογείων Μεσόγεια,10 Ιουνίου 2012 Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκθέσεων και Μουσειολογικής Έρευνας 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δήμος Σαρωνικού

36 Μεσόγεια,10 Ιουνίου 2012 δράση υλοποιήθηκε από το Τμήμα Εκθέσεων και H Μουσειολογικής Έρευνας της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, σε συνεργασία με την 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και τον Δήμο Σαρωνικού. Ο χώρος επιλέχθηκε λόγω του διαχρονικά πράσινου χαρακτήρα του αλλά και λόγω των έργων συντήρησης αποκατάστασης ανάδειξης που πραγματοποίησε η 1η ΕΒΑ σε μια σειρά μικρών βυζαντινών ναών κατά τα έτη Ο ναός της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας Η εκδήλωση, η οποία ήταν ανοιχτή στο κοινό και απευθυνόταν σε άτομα κάθε ηλικίας, πραγματοποιήθηκε το πρωινό της Κυριακής 10 Ιουνίου, ώρες , με αφετηρία την πλατεία των Καλυβίων και ξεναγό την αρχαιολόγο κα Ελένη Γκίνη Τσοφοπούλου, επίτιμη Διευθύντρια της 1ης ΕΒΑ. Η κα Γκίνη Τσοφοπούλου άρχισε την ξενάγησή της στην πλατεία των Καλυβίων, όπου μίλησε στους συγκεντρωμένους για την αναστήλωση του παραδοσιακού Η επίσκεψη στον ναό της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας 36

37 Μεσόγεια,10 Ιουνίου 2012 Η ξενάγηση στην πλατεία των Καλυβίων έξω από το παραδοσιακό ξυλουργείο Η επίσκεψη ναό της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας ξυλουργείου της πλατείας, το οποίο αποτελεί σήμερα χώρο πολλαπλών εκδηλώσεων, καθώς και για τον παρακείμενο ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου ο οποίος κτίσθηκε σε σχέδια του ακαδημαϊκού Αναστασίου Ορλάνδου. Στον ναό αυτό εκτίθεται μια σειρά μεταβυζαντινών εικόνων οι οποίες συντηρήθηκαν από την 1η ΕΒΑ. Ο πρώτος σταθμός της διαδρομής μέσα στο ήρεμο καταπράσινο τοπίο των Μεσογείων ήταν ο ναός της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας, μιας μονόκλιτης τρουλαίας βασιλικής 12ου αιώνα, που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο των «Εννέα Πύργων». Στη συνέχεια οι συμμετέχοντες επισκέφθηκαν τον πλησιόχωρο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό του Αγίου Πέτρου, τέλους 12ου αρχών 13ου αιώνα, και είχαν την ευκαιρία να δουν, ανάμεσα στις τοιχογραφίες του 1232, το σπάνιο πορτραίτο του λόγιου αρχιεπισκόπου Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη ( ). Μετά το τέλος της διεξοδικής ξενάγησης στο Η επίσκεψη στο ναό της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας Η ξενάγηση στο ναό της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας 37

38 Μεσόγεια,10 Ιουνίου 2012 μνημείο η ομάδα απόλαυσε, στη σκιά ενός μεγάλου δένδρου στα δυτικά του ναού, αναψυκτικά και γλυκίσματα, μια ευγενική προσφορά του Δημου Σαρωνικού, και είχε την ευκαιρία να ανταλλάξει απόψεις σχετικά με το μνημείο. Ο αριθμός των συμμετεχόντων ανήλθε σε 40. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο Δήμαρχος Σαρωνικού κ. Πέτρος Φιλίππου και ο Πρόεδρος της Εταιρείας Μελετών Νοτιοανατολικής Αττικής κ. Νίκος Παπαγιαννάκος. Την ευθύνη της διοργάνωσης είχαν η αρχαιολόγος κα Ευαγγελία Κλωνή, η αρχιτέκτων ιστορικός της τέχνης κα Τζένη Αλμπάνη και η αρχαιολόγος ιστορικός της τέχνης κα Ειρήνη Λεοντακιανάκου. Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκαν το ενημερωτικό τεύχος Πράσινος περίπατος σε βυζαντινά μνημεία των Μεσογείων, έκδοση της ΔΜΕΕΠ, το πολύπτυχο Διαδρομές σε Βυζαντινά Μνημεία των Μεσογείων, παλαιότερη έκδοση της 1ης ΕΒΑ που επανατυπώθηκε με την ευκαιρία της δράσης, η αφίσα του προγράμματος και αυτοκόλλητα με τον λογότυπό του. Οι παρατηρήσεις μας από την πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος: 1...Το κοινό που προσήλθε, άτομα μέσης και ώριμης ηλικίας, κυρίως από την περιοχή, έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την προσφορά επιστημονικών πληροφοριών για τα μνημεία της περιοχής, καθώς παρακολούθησε με μεγάλο ενδιαφέρον την ξενάγηση της κας Γκίνη Τσοφοπούλου και υπέβαλε μεγάλο αριθμό ερωτήσεων. 2...Ο περίπατος στην καταπράσινη περιοχή αλλά και η προσφορά των αναψυκτικών και των γλυκισμάτων σε άμεση επαφή με τη φύση λειτούργησαν ιδιαίτερα ευνοϊκά στην ψυχολογία του κοινού και ο συνδυασμός τους με την ξενάγηση στα μνημεία ήταν ιδιαίτερα επιτυχής. Οι συμμετέχοντες απεχώρησαν από την εκδήλωση με ένα αίσθημα ευφορίας. 3...Η συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης ήταν σημαντική, καθώς και συνέβαλε στη δημοσιοποίηση της εκδήλωσης, αλλά και την διαπότισε με το πνεύμα του εθελοντισμού. 4...Η περίοδος υλοποίησης της δράσης πρέπει να είναι στο εξής οι μήνες Απρίλιος ή Μάιος, καθώς η ζέστη του Ιουνίου δεν διευκολύνει τις μετακινήσεις, ιδιαίτερα των ευπαθών ατόμων. Η προσπάθεια θα πρέπει να είναι στο εξής η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εμπλοκή αξιόλογων φορέων και ιδιωτών στο πρόγραμμα των Πράσινων Πολιτιστικών Διαδρομών. Στην περίπτωση των Μεσογείων η εμπλοκή της Εταιρείας Μελετών Νοτιοανατολικής Αττικής θα ήταν σκόπιμο να είναι περισσότερο ενεργή. Η ξενάγηση στο ναό της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας Από το κέρασμα στον υπαίθριο χώρο του ναού του Αγίου Πέτρου Καλυβίων 38

39 Ήπιες δραστηριότητες στον Εθνικό Δρυμό Σουνίου Σούνιο,10 Ιουνίου 2012 Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λαυρίου

40 Σούνιο, 10 Ιουνίου 2012 Η γέφυρα του σιδηροδρόμου πεζοπορία στον Εθνικό Δρυμό Σουνίου διοργανώθηκε από το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευ- Η σης Λαυρίου. Συνδύαζε το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον με το ιστορικό, καθώς έδινε έμφαση στα μνημεία της αρχαίας μεταλλουργίας, αλλά και στα κατάλοιπα των μεταλλουργικών εργασιών στα νεότερα χρόνια. Είχε στόχο να αναδείξει την περιοχή ως χώρο ήπιων δραστηριοτήτων μέσα στη φύση, καθώς και να γνωστοποιήσει στο ευρύ κοινό την ύπαρξη αξιόλογων μνημείων τόσο αρχαίων όσο και νεότερων. Απευθυνόταν στο ευρύ κοινό και πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 10 Ιουνίου. Η πεζοπορική διαδρομή στην Καμάριζα και την περιφέρεια του Εθνικού Δρυμού Σουνίου περιέλαβε στάσεις στο Ορυκτολογικό μουσείο Καμάριζας, το Φρέαρ Στο Ορυκτολογικό Μουσείο Καμάριζας Σερπιέρι, το Ναό Αγ. Κωνσταντίνου, το μεταλλευτικό κέντρο γνωστό ως μεγάλη καριέρα, τα αρχαία πλυντήρια μεταλλεύματος, τη θέση Παρόν, τη σήραγγα σιδηροδρόμου, τη θέση Χάος και την Αγ. Τριάδα. Υπεύθυνοι για την υλοποίηση του προγράμματος ήταν τα μέλη της παιδαγωγικής ομάδας του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λαυρίου, κ.κ. Ανδρέας Αθανασόπουλος (γεωπόνος-πληροφορικός), Μαρία Καγιάφα (δρ αρχαιολόγος-δασκάλα), Δήμητρα Μπία (νηπιαγωγός), Ειρήνη Μιχαηλίδου (γεωπόνος), Φιλιώ Πέππα (θεολόγος). Διάθεση ενημερωτικού υλικού: Στους συμμετέχοντες διανεμήθηκε ενημερωτικό υλικό του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λαυρίου. Στα αρχαία πλυντήρια μεταλλεύματος Η σήραγγα του σιδηροδρόμου 40