ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΒΙΑΝΝΟΥ Ι. Λ. Α. E. Β ΒΙΑΝΝΙΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ. ΤΕΥΧΟΣ 4o ΗΡΑΚΛΕΙΟ

Transcript

1 1

2 2

3 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΒΙΑΝΝΟΥ Ι. Λ. Α. E. Β ΒΙΑΝΝΙΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΕΥΧΟΣ 4o ΗΡΑΚΛΕΙΟ

4 I.S.S.N.: Επιμέλεια-διορθώσεις: Aντώνης Στιβακτάκης, τηλ Σελιδοποίηση: Southnest adv. Γουρνιεζάκη Αφροδίτη, τηλ.: Εκτύπωση: Αδελφοί Καββαδία, Αρχιεπισκόπου Ευγενίου 9, τηλ.: Εικόνες εξωφύλλου: σελ. 1: Αγγείο από τα παράλια της Βιάννου Σελ. 4: Παραστάσεις από τη σαρκοφάγο της Άρβης. Αποστολή συνδρομής: Γ. Δ. Χρηστάκη, Γκερόλα 1, 71201, Ηράκλειο ή Κατάθεση στο Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, αρ. λογ.σμού στο όνομα Σταυρούλας Μαργαριτάκη, Μανόλη Στρατάκη. Στη δεύτερη περίπτωση στείλετε την απόδειξή σας με φαξ στο τηλ , για να πιστωθεί ο λογαριασμός σας. 4

5 ΒΙΑΝΝΙΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Ι. Λ. Α. Ε. Β. ΤΕΥΧΟΣ 4o ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΤΟΥ 2011, Τιμή τεύχους 10 ευρώ Υπεύθυνος κατά νόμο Γ. Δ. Χρηστάκης, Γκερόλα 1, Ηράκλειο Τηλ. & φαξ ΔΙΟΙΚΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Κατσαράκη Θεοδώρα, Μαργαριτάκη Σταυρούλα, Μιχελογιαννάκη Αταλάντη, Πλαγιωτάκη Ελένη, Στιβακτάκης Αντώνης, Στρατάκης Μανόλης, Χρηστάκης Γιώργος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Κατσαράκη Θεδώρα, Κουσκουμπεκάκη Στέλλα, Μιχελογιαννάκη Αταλάντη, Στιβακτάκης Αντώνης, Χρηστάκης Γιώργος 5

6 6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Παλαιοί Τοιχογραφημένοι Ναοί στο Χόνδρο Βιάννου, Αντώνη Στιβακτάκη σελ. 11 Β ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Η Κυρά των Λιμανιών, Βαγγελιώς Δασκαλάκη σελ. 65 Βιαννίτικα παραδοσιακά μουσικά όργανα, Αγησίλαου Αλιγιζάκη σελ. 69 Βιαννίτικες ευτράπελες ρίμες του Γεωργίου Ε. Κόμη, Αγησίλαου Αλιγιζάκη σελ. 72 Διαχρονικές μαντινάδες, Νίκου Γ. Κόμη σελ. 81 Η προξενιά της Ελέγκως του Καρπαθονικολή και ο Βωρός Γιώργου Χ. Παπαματθαιάκη σελ. 83 Παραδοσιακά αλλοτεσινά επαγγέλματα, Αντώνη Μανδαλάκη σελ. 92 Ανέκδοτα από τη γερμανική κατοχή και άλλα ευτράπελα, Μιχάλη Χ. Κυριακάκη σελ. 113 Το Αμανητόφωνο, Γεωργίου Λ. Χατζάκη σελ. 118 Γ ΙΣΤΟΡΙΑ Αθησαύριστο υλικό του Ιωάννη Κονδυλάκη, Αταλάντη Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη σελ. 123 Βιαννίτες οπλαρχηγοί στις Κρητικές επαναστάσεις, Γ. Δ. Χρηστάκη σελ. 133 Πώς είδαν την περιοχή της Βιάννου οι ξένοι περιηγητές, Γ.Δ. Χρηστάκη σελ. 151 Ιστορία και εξέλιξη του συνεταιρισμού Άνω Βιάννου, Νίκου Ε. Κατσράκη σελ

8 8

9 Α ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 9

10 10

11 ΠΑΛΑΙΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΙ ΝΑΟΙ ΣΤΟ ΧΟΝΔΡΟ ΒΙΑΝΝΟΥ Ιστορία και Παράδοση Του Αντώνη Στιβακτάκη δασκάλου ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Όταν ο Ιταλός περιηγητής, ιστοριοδίφης και αρχαιολόγος Giuseppe Gerola πέρασε περί το από το Χόνδρο Βιάννου και την ευρύτερη περιφέρειά του, εντόπισε και κατέγραψε τρεις παλαιούς τοιχογραφημένους ναούς του 14ου μ.χ. αιώνα 1. Πρόκειται για τον Άγιο Θεόδωρο το Στρατηλάτη, τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη και τον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο. Αν είχε περάσει από το Χόνδρο μερικές δεκαετίες νωρίτερα, πιθανότατα θα είχε την ευκαιρία να εντοπίσει και να καταγράψει άλλους τρεις ή τέσσερις τοιχογραφημένους ναούς, οι οποίοι όμως με την πάροδο των ετών ερειπώθηκαν και στις αρχές του 20ου αιώνα σώζονταν μόνο ίχνη των ερειπίων τους, τα ονόματα των Αγίων στους οποίους ήταν αφιερωμένοι και φυσικά οι αξιοπρόσεκτες αναφορές της τοπικής λαϊκής παράδοσης γύρω από το κτίσιμό τους και τη συμμετοχή τους στο ιστορικό, θρησκευτικό και κοινωνικό «γίγνεσθαι» της περιοχής. Πρόκειται για τους ναούς του Αγίου Νικολάου στου Κανονά, του Αγίου Αντωνίου στα Πρινάρια, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην περιοχή του Αϊ- Γιάννη και της Δερμάτου και του Αγίου Φανουρίου εντός του συνοικισμού του Χόνδρου 2. Οι ναοί αυτοί ανοικοδομήθηκαν «εκ βάθρων» το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα (Άγιος Αντώνιος, Άγιος Φανούριος, Άγιος Ιωάννης) και πολύ παλαιότερα, άγνωστο πότε ακριβώς, ο Άγιος Νικόλαος. Σύμφωνα μάλιστα με ασφαλείς και απόλυτα εξακριβωμένες πληροφορίες αυτοπτών μαρτύρων, επί των ερειπωμένων τοίχων τους υπήρχαν εμφανή ίχνη τοιχογραφιών 3. Από τους τρεις τοιχογραφημένους ναούς, που είδε επί τόπου και κατέγραψε, δυστυχώς δε φωτογράφισε, ο G. Gerola, ο ναός του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη βρίσκεται εντός του χωριού, μεταξύ των συνοικισμών του Αποστολιανού και του Χόνδρου. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη βρίσκεται στον παραλιακό οικισμό του Χόνδρου Καστρί στην ομώνυμη τοποθεσία και ο ναός του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου βρίσκεται περί τα χίλια και πλέον μέτρα βορειοδυτικά του Αγίου Γεωργίου στην τοποθεσία Άγιος Δημήτριος. Και οι τρεις ναοί είναι κτίσματα του 14ου μ.χ. αιώνα, που, αν αυτό συνεκτιμηθεί με άλλα εξακριβωμένα ιστορικά στοιχεία, καταδεικνύει τη σημαντική πνευματική και οικονομική άνθηση της ευρύτερης περιοχής εκείνη τη χρονική περίοδο 4. 11

12 Εξάλλου υπάρχουν και άλλες σημαντικές ιστορικές μαρτυρίες, που αποδεικνύουν ότι ο Χόνδρος και η ευρύτερη περιοχή του γνώρισε μεγάλη ακμή κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας. Συγκεκριμένα, υπήρξε κατά χρονολογική σειρά φέουδο των Κορνάρων (14ος αι.), των Δάνδολων (15ος αι.) και των Μουδάτσων (16ος αι. κ.ε.). Οι σχετικές πληροφορίες αναφέρονται σε επίσημα έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα 5. Και οι τρεις προαναφερόμενοι ναοί κατάφεραν να αντέξουν στις φυσικές και ιστορικές θύελλες επτά και πλέον αιώνων και έφθασαν έως την αρχή της τρίτης μετά Χριστόν χιλιετίας «πληγωμένοι», αλλά όρθιοι, αποτελώντας μοναδικό και ανεπανάληπτο παράδειγμα ιστορικής παιδαγωγίας και πορείας στη ζωή. Στις γραμμές που ακολουθούν γίνεται συνοπτική αναφορά στην ιστορία και στη διαχρονική παρουσία των ναών αυτών, καθώς και στην τοπική λαϊκή παράδοση, που είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρουσα. ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης βρίσκεται μέσα στο χωριό, μεταξύ των συνοικισμών του Αποστολιανού και του Χόνδρου, μάλιστα αποτελεί το συνδετικό κρίκο των δύο συνοικισμών, που απέχουν περί τα εκατό μέτρα μεταξύ τους. Εορτάζει στις 8 Φεβρουαρίου. Υπήρξε παλαιόθεν το κοιμητήριο όλων των συνοικισμών του Χόνδρου (Κωστιανός, Μύλος, Περβόλα, Αποστολιανός, Χόνδρος, Θυμιανός, Βασιλειανός) έως και το 1993, που άρχισε να χρησιμοποιείται το νέο κοιμητήριο των Αγίων Πάντων 6. Είναι κτίσμα του 14ου μ.χ. αιώνα, μονόχωρος καμαροσκεπής ναός μικρών διαστάσεων, κατάγραφος με αξιόλογες και σχετικά καλά διατηρημένες τοιχογραφίες, χωρίς να γνωρίζουμε, τουλάχιστον έως σήμερα, τον άνθρωπο που τις δημιούργησε 7. Ο G. Gerola τον αναφέρει στον Κατάλογο των τοιχογραφημένων ναών της Κρήτης ως εξής 8 : Δήμος Βιάννου 728. Χόντρος (Αποστολιανώ) Άγιος Θεόδωρος= Άγιοι όρθιοι, έφιπποι και σε στηθάρια Σταύρωση, Μυστικός Δείπνος, Βάφτιση, Γέννηση, Ανάληψη, Ευαγγελισμός. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Στο Αρχαιολογικό Δελτίο (1973) αναφέρονται σχετικά τα εξής: Στον Άγιο Θεόδωρο το Στρατηλάτη «η διάταξις των εικονογραφικών 12

13 θεμάτων ακολουθεί το καθιερωμένο σύστημα, πλην δε της κατεστραμμένης σχεδόν εικονογραφήσεως της κόγχης, ο λοιπός διάκοσμος του ναΐσκου σώζεται ακέραιος και εις καλήν κατάστασιν διατηρήσεως. Ούτω εις το προ της κόγχης τμήμα της καμάρας υπάρχουν η Ανάληψις, η Γέννησις και η Βάπτισις εις το Ν. τμήμα της καμάρας, ο Δείπνος και η Σταύρωσις εις το Β., ενώ η Κοίμησις κοσμεί το τύμπανον του Δ. τοίχου του ναού. Εις τα κάτω μέρη του αυτού τοίχου διατάσσονται Τιμωρίαι Κολασμένων εις το Β. τμήμα και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ εις το Ν. Εις τους πλαγίους τοίχους διατάσσονται σειραί ολοσώμων αγίων, σώζονται δε οι στρατιωτικοί έφιπποι άγιοι Θεόδωρος, Γεώργιος, Δημήτριος, ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης, η Θεοτόκος φέρουσα τον Χριστόν, οι άγιοι Πολύκαρπος και Βασίλειος εις τον Β. και οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, η αγία Άννα φέρουσα των Παναγίαν και ο άγιος Αλέξιος ο δούλος του Θεού εις τον Ν. Χάραγμα παρά τους στρατιωτικούς αγίους δίδει την χρονολογίαν 1495, η τεχνοτροπία όμως εκτελέσεως του διακόσμου, με την ανάδειξιν της πλαστικότητος των σωμάτων και την αναζήτησιν του βάθους και της κινήσεως εις τας συνθέσεις, εντάσσει τας τοιχογραφίας εις το παλαιολόγειον ρεύμα του ΙΔ -ΙΕ αι. 9». Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη τράβηξε το επιστημονικό ενδιαφέρον του αρχαιολόγου-βυζαντινολόγου Εμμανουήλ Λ. Μπορμπουδάκη, τότε Προϊσταμένου της ΚΓ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ο οποίος φρόντισε περί το 1973 για τη συντήρηση του ναού. Ο ίδιος αναφέρει σχετικά στο Αρχαιολογικό Δελτίο (1973) τα εξής: «Και εις τον μονόχωρον καμαροσκεπή ναόν του Αγίου Θεοδώρου επραγματοποιήθησαν στερεωτικαί εργασίαι αποβλέψασαι εις την εξασφάλισιν των τοιχογραφιών εκ της, δια της κατεστραμμένης στέγης, εισερχομένης υγρασίας. Ούτω, εγένετο η έμφραξις των ρωγμών των τοίχων και της ημικυλινδρικής καμάρας δια σιμεντοκονίας (αεράνι), η αποκατάστασις εφθαρμένων τμημάτων της κοινής δι αργών λίθων τοιχοποιίας, η ανακεράμωσις της στέγης δια παλαιών κοίλων κεράμων και η πρόχειρος στερέωσις του τοιχογραφικού διακόσμου δια της συμπληρώσεως των μικρών, εις την προκειμένην περίπτωσιν, κατεστραμμένων τμημάτων αυτού, δια κονιάματος κουρασανίου ουδετέρου τόνου, εις τρόπον ώστε να μη παρεμβάλλωνται ξένα προς τον διάκοσμον αισθητικά στοιχεία» 10. Σήμερα ο ναός του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη, εξαιτίας της σωτήριας παρέμβασης που έγινε περί το 1973 από την ΚΓ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, βρίσκεται σε σχετικά «ανεκτή» κατάσταση και παρά το γεγονός ότι η υγρασία έχει αρχίσει και πάλι προ πολλού το καταστροφικό έργο της. Εξάλλου, είναι πάρα πολλά τα σαράντα χρόνια από τότε που έγινε η τελευταία συντήρησή του!! Η εξωτερική μορφή του πετρόχτιστου ναού δεν έχει αλλοιωθεί σημαντικά 13

14 και το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών έχει διασωθεί παρά τη φθορά που έχουν υποστεί. Όμως υπάρχουν σοβαρότατα προβλήματα, που πρέπει να αντιμετωπιστούν άμεσα, για να μην αλλοιωθεί περαιτέρω και τελικά να καταρρεύσει αυτό το υπέροχο θρησκευτικό και πολιτιστικό μνημείο. Συγκεκριμένα, πρέπει να ενισχυθεί η θεμελίωση του ναού, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στη διάθεση των δυσμενών καιρικών συνθηκών και γενικότερα των στοιχείων της φύσης. Πρέπει να επισκευασθεί η κεραμοσκεπής στέγη και να γίνει σωστή μόνωση, για να προστατευθεί αποτελεσματικά το εσωτερικό του ναού και κυρίως οι τοιχογραφίες από την καταστροφική δράση της υγρασίας. Επίσης, η νοτιοανατολική άκρη του ναού προς το Ιερό Βήμα (ρούκουνας) έχει διασαλευθεί επικίνδυνα και βρίσκεται υπό κατάρρευση. Γι αυτό είναι άμεση και επιτακτική η ανάγκη ανακατασκευής και στερέωσής του. Στο εσωτερικό του ναού πολλές τοιχογραφίες έχουν αλλοιωθεί επικίνδυνα, κινδυνεύουν να αποκολληθούν από τους τοίχους του ναού και να καταστραφούν ολοσχερώς, χωρίς να υπάρχει πλέον δυνατότητα αποκατάστασής τους. Η ΚΓ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με το εξειδικευμένο προσωπικό που διαθέτει, έχει χρέος να προχωρήσει χωρίς χρονοτριβή στη συντήρηση, στον καθαρισμό και στη διάσωση των τοιχογραφιών αυτών. Τέλος, ο περιβάλλων χώρος, με τους κλειστούς και τους ανοιγμένους τάφους, το οστεοφυλάκιο και ό,τι άλλο υπάρχει γύρω, βρίσκεται σε άθλια κατάσταση. Πρέπει λοιπόν να γίνει μελέτη ανάπλασης του χώρου, που θα σέβεται την ιστορία του και το φυσικό περιβάλλον και θα αποκαταστήσει τη λιτή, δωρική ομορφιά αυτού του μνημείου, που διαχρονικά ταυτίζεται με τη ζωή αυτών που έζησαν στο Χόνδρο, τουλάχιστον από το 14ο αιώνα μ.χ. έως σήμερα. ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ο ΒΑΓΙΩΝΙΤΗΣ 1. Φυσικό περιβάλλον Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη βρίσκεται στον παραλιακό οικισμό του Χόνδρου Καστρί στο αριστερό άκρο της νομαρχιακής αμαξιτής οδού, που οδηγεί από το Χόνδρο στο Καστρί και απέχει περί τα επτακόσια περίπου μέτρα (700μ.) σε ευθεία γραμμή από την ακτή του Λιβυκού Πελάγους 11. Το τοπωνύμιο της περιοχής είναι «Άγιος Γεώργιος» (στον Αϊ - Γιώργη), αλλά και «Πλάτη» (στην Πλάτη), νότια του ναού και «Φλέγα» (στη Φλέγα), βόρεια - βορειοδυτικά του ναού. Ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης είναι χτισμένος σε ένα έξοχο φυσικό περιβάλλον στο οποίο κυριαρχούν οι ελιές και τ αγρίλια, οι μυρτιές, οι χαρουπιές, οι δεσπολιές, οι μπανανιές, οι χουρμαδιές, οι κληματαριές, οι καλαμιές, οι θεόρατες λεύκες και ακόμα πολλά θαμνώδη φρύγανα και αγριολούλουδα. 14

15 Διακόσια περίπου μέτρα βορειοδυτικά του ναού υπάρχει η Φλέγα, μια παμπάλαια ευεργετική πηγή, μια νερομάνα, που η ύπαρξή της σχετίζεται άμεσα και καθοριστικά με τη ζωή, με την παρουσία και τη δράση του ανθρώπου στην ευρύτερη περιοχή από τα πανάρχαια χρόνια και φυσικά και με τον παρακείμενο ναό του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη 12. Από τον περίβολο του ναού η ματιά του παρατηρητή απολαμβάνει ένα εξαίσιο θέαμα και τη γαλάζια απεραντοσύνη του Λιβυκού Πελάγους. 2. Ιστορικά στοιχεία Ο ναός του Αγίου Γεωργίου είναι κτίσμα του 14ου αι. μ.χ., καμαροσκεπής, μονόχωρος, παλαιότερα κεραμοσκεπής, σήμερα όμως η σκεπή του έχει αντικατασταθεί με μπετόν μεσαίου πάχους. Η παρέμβαση αυτή έγινε στα μέσα του περασμένου αιώνα. Κατ εκείνη τη χρονική περίοδο καταστράφηκαν πιθανότατα και οι τοιχογραφίες του από ανθρώπινο χέρι, το οποίο έδρασε συνειδητά, χωρίς όμως να γνωρίζει τη μεγάλη καταστροφή που προκάλεσε. Ο G. Gerola εντόπισε το ναό ( ), διαπίστωσε ότι ήταν κατάγραφος και τον αναφέρει στον Κατάλογο των τοιχογραφημένων ναών της Κρήτης 13. Σήμερα στους τοίχους του ναού διακρίνονται ελάχιστα ίχνη τοιχογραφιών, που πρέπει κάποιος να έχει μεγάλη παρατηρητικότητα, ίσως ειδικές γνώσεις, για να τα εντοπίσει. Ξεχωριστό χαρακτηριστικό του ναού του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη είναι η ύπαρξη, τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο τοίχο του, «αντερεισμάτων», δηλαδή αντιστηριγμάτων, που προστέθηκαν προφανώς σε μεταγενέστερη από την κτίση του εποχή για την ενίσχυση, στήριξη και προστασία του αρχικού κτίσματος. Σε επίσημο έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα με ημερομηνία Ιανουάριος του 1327μ.Χ. (ADC b.10, Fasc.1, φ.φ. 13ν-15τ και 16τ-17ν) αναφέρεται η «κατανομή σε δύο μερίδια της περιουσίας του ποτέ ευγενούς Iohani Cornaro» 14, ο οποίος διατηρούσε μεγάλη περιουσία στο Χόνδρο (χωράφια, σπίτια, κοπάδια κ.ά.), αλλά και στον οικισμό «Βαγιωνίτης» που αναφέρεται αμέσως μετά από το Χόνδρο και πιθανότατα βρισκόταν πέριξ του ναού του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη, ο οποίος έδωσε στον οικισμό το όνομα «Βαγιωνίτης» ή έλαβε το προσωνύμιο «Βαγιωνίτης» από τον οικισμό του οποίου υπήρξε ενοριακός ναός 15. Την άποψη αυτή ενισχύει η αδιαμφισβήτητη μαρτυρία παλαιών κατοίκων του Χόνδρου ότι γύρω από το ναό του Αγίου Γεωργίου υπήρχαν ερείπια παλαιών κτισμάτων, τα υλικά (κυρίως πέτρες και πελέκια) των οποίων χρησιμοποίησαν οι κάτοικοι του Χόνδρου στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και παλαιότερα, για να κτίσουν τα μετόχια τους και άλλα κτίσματα στην ευρύτερη περιοχή. 15

16 Από το 1978 έως σήμερα ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης είναι ο ενοριακός ναός της τότε νεοϊδρυθείσης ενορίας Καστρίου Χόνδρου. Όμως, από το 2003 και μετά, για καθαρά πρακτικούς λόγους, χρησιμοποιείται για τις ιερές ακολουθίες ο νεοανεγειρόμενος τρίκλιτος ναός, που τιμάται στον Άγιο Μύρωνα, στην Αγία Κυριακή και στο Γενέσιον του Τιμίου Προδρόμου, παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόμη εγκαινιασθεί Το πανηγύρι του Αϊ-Γιώργη Ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης εορτάζει συνήθως στις 23 Απριλίου, εκτός από τις χρονιές που το Πάσχα εορτάζεται μετά τις 23 Απριλίου, οπότε ο Άγιος Γεώργιος εορτάζει τη Δευτέρα του Πάσχα. Η εορτή του ήταν ανέκαθεν το μεγαλύτερο πανηγύρι των κατοίκων του Χόνδρου, που διαρκούσε επί τριήμερο (παραμονή, ανήμερα, επομένη της εορτής) 17. Σ αυτό το πανηγύρι, που γινόταν στον περίβολο του ναού, οι ασκομαντουροπαίκτες, οι λυράρηδες και οι τραγουδιστές του Χόνδρου έβαζαν όλη τη δύναμη της ψυχής τους και της τέχνης τους κι έκαναν να αντιλαλεί όλη η περιοχή από τις παραδοσιακές μελωδίες τους. Συγχρόνως όλοι οι πανηγυριώτες έσερναν το χορό, που διαρκούσε από την παραμονή έως την επόμενη της εορτής ημέρα και σταματούσε μόνο κατά την ώρα των Ιερών Ακολουθιών (Εσπερινός, Όρθρος, Θεία Λειτουργία κ.ά.) και την ώρα του Αγιασμού, που γινόταν στην παρακείμενη Φλέγα αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία. Διαδραματίζονταν τότε διάφορα γεγονότα που δύσκολα περιγράφονται. Μια «ιερή μέθη» καταλάμβανε τις ψυχές των πιστών, που εκδήλωναν με κάθε τρόπο την αγάπη και την αφοσίωσή τους στον Άγιο Γεώργιο 18. Αξίζει να αναφερθεί ότι τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη τιμούσαν και σέβονταν και οι Οθωμανοί - Τουρκοκρητικοί κάτοικοι του Χόνδρου, οι οποίοι τον επικαλούνταν συχνά και έστελναν «τασίματα» στην εορτή του Ο Αϊ-Γιώργης ο Βαγιωνίτης στη λαϊκή παράδοση Είναι πολύ φυσικό και αναμενόμενο η τοπική λαϊκή παράδοση να έχει επηρεασθεί βαθύτατα και να κάνει σημαντικές αναφορές στον Αϊ-Γιώργη το Βαγιωνίτη. Εξάλλου η πάνδημη συμμετοχή των κατοίκων του Χόνδρου στην εορτή του είναι ενδεικτική για το πόσο και πώς η παρουσία του Αϊ-Γιώργη του Βαγιωνίτη στην περιοχή έχει επηρεάσει την απλή λαϊκή ψυχή 20. α) Η Φλέγα του Αϊ-Γιώργη Όπως ήδη αναφέρθηκε, κοντά στο ναό του Αϊ-Γιώργη υπάρχει η πανάρχαια Φλέγα, που είναι αναπόσπαστα δεμένη με την ύπαρξη ζωής σ αυτή την περιοχή. 16

17 Την είχε θέσει υπό τη σκέπη του ο Άγιος Γεώργιος και το νερό της ανέβλυζε δροσερό και κρυστάλλινο από τα σπλάχνα της γης με τη βούληση και την προστασία του Αϊ-Γιώργη. Όμως, σύμφωνα με την παράδοση, η περιοχή δοκιμάστηκε από ένα θεριό που έβγαινε στη Φλέγα κι έσπερνε την αγωνία και το φόβο στους κατοίκους της περιοχής. Πολλές φορές, μάλιστα, έγινε αφορμή να στερέψει το νερό της και μαζί μ αυτό και η ζωή όλου του γύρω φυτικού και ζωικού κόσμου. Ίσως η παράδοση αυτή να αντικατοπτρίζει πιθανή μείωση ή και διακοπή του νερού της Φλέγας για κάποιο χρονικό διάστημα, που ήταν φοβερή για τη ζωή των ανθρώπων στη γύρω περιοχή. Αυτή την αδικία δεν ήταν βέβαια δυνατόν να την ανεχθεί ο Αϊ-Γιώργης. Δεν μπορούσε να βλέπει να βασανίζεται τόσο πολύ, χωρίς να φταίει, ο λαός που τον είχε προστάτη του και τον τιμούσε. Γι αυτό αποφάσισε να τον λυτρώσει και τον λύτρωσε!! Σ αυτήν ακριβώς την παράδοση, που έχει παγκρήτια εμβέλεια, αναφέρεται το δημοτικό τραγούδι που ακολουθεί. Το αναφέρουμε στην «χονδριγιανή» παραλλαγή του, όπως ακριβώς το διασώζει η τοπική λαϊκή παράδοση του Χόνδρου, γιατί στην Κρήτη το τραγούδι συναντάται ευρύτατα και σε πολλές παραλλαγές 21 : «Άγιε Γιώργη αφέντη μου, ομορφοκαβαλάρη αρματωμένος με σπαθί και με χρυσό κοντάρι. Άγιος είσαι στη θωριά κι άγγελος στη νεότη παρακαλώ βοήθα με, Άγιε στρατιώτη. Στη χάρη σου, στη δόξα σου ήρθα να εμφιβάλω, στον τόπο μας εβγήκενε ένα θεριό μεγάλο. Κι αν δεν του πάνε άνθρωπο το βράδυ να δειπνήσει, σταλιά νερό δεν ήφηνε να κατεβεί στη βρύση. Ερίχνανε τα βουλευτιά κι όποιου ήθελε πέσει, πήγαινε το κοπέλι ντου του δράκοντα πεσκέσι. Ο κλήρος τότε ήπεσε και στην αρχοντοπούλα, απού την είχε η μάνα τζη μοναχορηγοπούλα. Ο άρχοντας σαν τ άκουσε πολλά βαρύ του εφάνη. Πάρετε βιος αμέτρητο και το παιδί μου αφήστε. (το βιος και το χρυσάφι, μπροστά στο στόμα του θεριού σβήστηκε κι εμαράθη). Ντύσετε το κοπέλι μου και κάμετέ το νύφη κι αμέτε το του δράκοντα το βράδυ να δειπνήσει. Τρεις κοπελιές την πήραμε να παν να σεργιανίσουν. Στην μιαν άκρα τση πηγής δένουν την κορασίδα. 17

18 Μα ο Άγιος Γεώργιος θέλησε να τη σώσει κι από το άγριο θεριό να τηνε λευτερώσει. Καβάλκεψε το μαύρο ντου και μια και δυο στη βρύση, εκειά που βγαίνει το νερό πηγαίνει και καθίζει. Κι η κόρη τον εξάνοιξε με πικραμένο βλέμμα. Φύγε, φύγε, αφέντη μου, να μη σε φάει και σένα κι είναι το άγριο θεριό απού θα φάει εμένα. Άσε με, κόρη, άσε με λίγο να ξαποστάσω κι εγώ σκοτώνω το θεριό κι από δω σε βγάζω. Άσε με ν αποκοιμηθώ πάνω στα γόνατά σου και ίσαμε να ρθει το θεριό δε φεύγω από κοντά σου. Κι ο δράκος εκατέβαινε κι η κόρη αναστενάζει. Ξύπνησε, καβαλάρη μου, που μου πες μη σε γνοιάζει. Κι από τσι φωνές του δράκοντα ο τόπος αντιλάλει. Ο Άγιος σαν τ άκουσε αρπάζει το κοντάρι και στέκεται ανατολικά και το σταυρό ντου κάνει. Και παίζει ντου μια κονταριά και κόβει το λαιμό ντου. Και ξαναδευτερώνει ντου και παίρνει ντη στο σώμα, θρήνος μεγάλος γίνεται στσι πέτρες και στο χώμα. Ο άρχοντας από μακριά στέκεται και του λέει: Πάρε και την κορόνα μου, πάρε και το παιδί μου. Κράθειε και την κορόνα σου, κράθειε και το παιδί σου. Κι η αρχοντοπούλα ολόχαρη ερώτηση του κάνει: Για πες μου, ένδοξε, πώς λένε τ όνομά σου για να σου κάμω χάρισμα, να ναι της αρεσκιάς σου. Αν θες να μάθεις τη γενιά είναι Καππαδοκία κι αν θες να κάμεις χάρισμα, χτίσε μιαν εκκλησία και βάλε και ζωγράφισε Χριστό και Παναγία και στη δεξάντως τη μεριά βάλε ένα καβαλάρη αρματωμένο με σπαθί και με χρυσό κοντάρι». Η παράδοση αυτή αποκτά δυστυχώς δραματική επικαιρότητα στην εποχή μας. Φαίνεται ότι το φοβερό θεριό «ξανακτύπησε» στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ύστερα από εκατοντάδες χρόνια. Τότε διορύχθηκε μερικές εκατοντάδες μέτρα βορειότερα στην τοποθεσία Σαρακηνός και άρχισε να λειτουργεί με εξαντλητικούς ρυθμούς η γεώτρηση νερού που σήμερα υδρεύει και αρδεύει ολόκληρη την περιοχή. Εξαιτίας της υπεράντλησης του νερού, η Φλέγα του Αϊ-Γιώργη στέρεψε!! γιατί η φλέβα νερού που την τροφοδοτούσε προερχόταν από τον ίδιο υδροφόρο 18

19 ορίζοντα με τη γεώτρηση. Μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες και την άνοιξη, υπό την προϋπόθεση ότι έχουν πέσει πολλές βροχές, το νερό εμφανίζεται ευκαιριακά σε λιγοστή ποσότητα στη Φλέγα, για να χαθεί και πάλι στις αρχές του καλοκαιριού. Αυτό είχε και έχει δραματικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και ιδιαίτερα στη χλωρίδα και στην πανίδα της πανέμορφης κοιλάδας, που ξεκινά από την Πάνω Φλέγα, περνά από την Κάτω Φλέγα (στέρεψε και αυτή) και καταλήγει στην ακτή στην τοποθεσία «Κουτσουνάρα». Έτσι ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης καλείται και σήμερα να συντρίψει, με τη δύναμη που αντλεί από την αφοσίωση και το μαρτύριό του για το Χριστό, το σύγχρονο αδηφάγο και πολύ πιο επικίνδυνο θεριό, δηλαδή τον λεγόμενο τεχνικό «πολιτισμό», που επιβάλλεται χωρίς αρχές, περιορισμούς και όρους, καταστρέφοντας έτσι τον υπέροχο κόσμο που ο Θεός δημιούργησε «καλόν λίαν». Καλείται ο Άγιος Γεώργιος να κάνει και πάλι το θαύμα του και να επιστρέψει ξανά και για πάντα το νερό στη Φλέγα, για να επιστρέψει μαζί του η αληθινή ευτυχία στη γοητευτική κοιλάδα και στην ευρύτερη περιοχή. β) Του Πισκόπου το πήδημα. Σημαντική είναι και η λαϊκή παράδοση που αναφέρεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και φανερώνει το σεβασμό που είχαν στον Αϊ-Γιώργη το Βαγιωνίτη ακόμη και οι Οθωμανοί του Χόνδρου. Σύμφωνα μ αυτή την παράδοση, ένας Επίσκοπος πήγαινε από τη Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου στην Αγία Μονή της Βιάννου. Για κάποιο όμως λόγο Τούρκοι τον καταδίωκαν και αυτός, καθισμένος πάνω στο άλογό του, αγωνιζόταν ν αποφύγει τη ρομφαία τους. Το άλογό του ήταν πολύ γρήγορο και δυνατό και γι αυτό ο Επίσκοπος κατάφερε να απομακρυνθεί από τους Τούρκους και να ελπίζει ότι θα σωθεί. Όμως ξαφνικά ένα μεγάλο εμπόδιο έκοψε τα φτερά της ελπίδας, που είχε αρχίσει να φτερουγίζει στην καρδιά του Επισκόπου. Μία μεγάλη χαράδρα, του Σαρακηνού ο Γκρεμός, παρουσιάστηκε μπροστά του, που έπρεπε να περάσει οπωσδήποτε, για να βρεθεί στην απέναντι μεριά και να σωθεί. Η διάβασή της ήταν αδύνατη, οι Τούρκοι πλησίαζαν, λίγο ακόμη και θα έπιαναν ζωντανό τον Επίσκοπο. Η ματιά του έπεσε τότε στο βάθος δεξιά, όπου αντίκρισε την εκκλησία του Αϊ-Γιώργη του Βαγιωνίτη να ασπρίζει μέσα στον καταπράσινο ελαιώνα. Αϊ-Γιώργη, βοήθησέ με να σωθώ, είπε ο Επίσκοπος. Και ο Αϊ-Γιώργης έκαμε το θαύμα του. Έδωσε δύναμη στο άλογο και πέρασε σαν πουλί στην απέναντι μεριά. Πάνω στο βράχο που πρωτοπάτησε αποτυπώθηκε 19

20 το πέταλό του, που ακόμη και σήμερα φαίνεται. Οι Τούρκοι είχαν πλησιάσει αρκετά, αντιλήφθηκαν όλα τα γενόμενα και φώναξαν στον Επίσκοπο: Να δοξάζεις τον Αϊ-Γιώργη, που σ έσωσε!! Η τοποθεσία αυτή πήρε από τότε το όνομα «Του Πισκόπου το πήδημα» 22. Παραλλαγή της ίδιας παράδοσης είχε δημοσιεύσει το έτος 1888 ο Ιωάννης Κονδυλάκης, την οποία ο Νικόλαος Γ. Πολίτης συμπεριέλαβε στο δίτομο έργο του «Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού (ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ)» και ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Θεοχάρης Δετοράκης στα «Ανέκδοτα Λαογραφικά Κρήτης» του Ιωάννου Κονδυλάκη 23. γ) Άλλες παραδόσεις Άλλες λαϊκές παραδόσεις και θρύλοι αναφέρουν και άλλες περιπτώσεις πιστών, που σώθηκαν από την καταδίωξη Πειρατών και Τούρκων με τη βοήθεια του Αϊ-Γιώργη. Ακόμη αναφέρονται περιπτώσεις πιστών, που τους «καταδίωκαν» ξωτικά τις νύκτες και σώθηκαν την τελευταία στιγμή με την παρέμβαση του Αϊ-Γιώργη. Γιατί η ζωή συνεχιζόταν κανονικά και τη νύχτα, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, αφού η Φλέγα «έτρεχε» αέναα και οι άνθρωποι πότιζαν χωρίς διακοπή με τη σειρά τα χωράφια τους, για να μην πηγαίνει ούτε μία σταγόνα νερού χαμένη 24. Επίσης, οι κτηνοτρόφοι της περιοχής τιμούσαν ιδιαίτερα τον Αϊ-Γιώργη, η ζωή τους ήταν στενά δεμένη με τη Χάρη του και υπάρχουν πολλές σχετικές λαογραφικές αναφορές. 5. Σημερινή κατάσταση του Ναού Σήμερα ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη μπορεί να στέκεται όρθιος, ύστερα από επτακοσίων ετών διαδρομή στο χρόνο και στην ιστορία, αλλά είναι βαριά πληγωμένος. Οι τοιχογραφίες του έχουν εξαφανιστεί, τα αντερείσματα, που δημιουργήθηκαν για να τον στηρίξουν, κινδυνεύουν να καταρρεύσουν συμπαρασύροντας ολόκληρο το κτίσμα, η κόγχη του Ιερού Βήματος έχει διασαλευθεί επικίνδυνα και είναι υπό κατάρρευση. Είναι άμεση και επιτακτική η ανάγκη να γίνουν συντονισμένες και εξειδικευμένες στερεωτικές εργασίες από ειδικούς για την αποτελεσματική στήριξή του, για την αναπαλαίωσή του και φυσικά για να έλθουν στο φως όσες τοιχογραφίες κατάφεραν να επιβιώσουν και βρίσκονται κάτω από το στρώμα ασβέστη, που τα νεότερα χρόνια κάλυψε την εσωτερική επιφάνεια των τοίχων του κατά τρόπον άκριτο, ασυλλόγιστο και ανεύθυνο. 20

21 ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ο ΓΑΛΑΤΟΚΤΙΣΜΕΝΟΣ 1.Θέση - Φυσικό Περιβάλλον Ο Άγιος Δημήτριος ο Γαλατοκτισμένος βρίσκεται σε μια νοτική γραφική πλαγιά της Χονδριγιανής Γιαλιάς στην ομώνυμη τοποθεσία «Άγιος Δημήτριος» (στον Αϊ-Δημήτρη) και αγναντεύει την απέραντη θάλασσα του Λιβυκού Πελάγους από την ακτή της οποίας απέχει σε ευθεία γραμμή περί τα εννιακόσια μέτρα (900μ.). Πρόκειται για ένα δωρικό τοπίο με λιτό και σοβαρό φυσικό κάλλος στο οποίο κυριαρχεί η παρουσία του σχίνου, της χαρουπιάς, της ελιάς και της αγριελιάς, του κέδρου, του νανώδους αγριοκυπάρισσου και δεκάδων ειδών από θάμνους, φρύγανα και άλλα αρωματικά βότανα και αγριολούλουδα. Βόρεια, βορειοδυτικά και βορειοανατολικά του ναού απλώνονται οι κακοτράχαλοι βραχότοποι Γλιμιδιανό (ΒΔ), Γιακουμιανό (Β), Σουλοπέτρι (Β), Κόκκινου Δάσος (ΒΑ) και Πετριθιά (ΒΑ). Δυτικά βρίσκεται το Σκουροκέφαλο, κατάφυτο με αγρίλια, θάμνους και φρύγανα, που ξεκινά από την ακτή και ανηφορίζει σε πολύ μεγαλύτερο υψόμετρο, για να συναντήσει την κορυφογραμμή που εκτείνεται από τα βορειοδυτικά (ΒΔ) προς τα βορειοανατολικά (ΒΑ). Ανατολικά του Αϊ-Δημήτρη βρίσκονται σχετικά ομαλές πλαγιές, κυρίως προς τα νοτιοανατολικά (ΝΑ), που φτάνουν έως τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη και βορειότερα (Β.Α) στο Πορτί, στη Χωματερή, στου Πισκόπου το Πήδημα και στου Σαρακηνού το Γκρεμό. Τέλος, προς τα νότια βρίσκονται τα Λιβαδάκια και λίγο ανατολικότερα οι συμπαγείς βράχοι της ακρόπολης του Καστρίου και του Καστροχάρακου, που οι πρόποδές τους καταλήγουν στην ακτή του Λιβυκού Πελάγους. Βορειοδυτικά του ναού σε μεγάλη απόσταση προς την ευρύτερη περιοχή του Βορνού Γιαλού υπάρχουν πηγές με αρκετό νερό (Ρούσσου Χάρακα, Καλής Αχλάδας, Πάνω και Κάτω Καβριάς κ.ά.), ενώ κάτω ακριβώς από τον περίβολό του, σε απόσταση περίπου εκατό μέτρων, υπάρχει η Καβούσα, μια ευεργετική πηγή-κρήνη, με προσεγμένη αρχιτεκτονική δόμηση, της οποίας το κρυστάλλινο νερό χρησίμευε ως πόσιμο για τους μοναχούς του Αγίου Δημητρίου, ποτίζοντας συγχρόνως και τα περβόλια κάτω και γύρω από αυτήν. Η ευρύτερη περιοχή γύρω από τον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο αποτελούσε και αποτελεί ιδανικό βοσκότοπο στον οποίο έβοσκαν ανέκαθεν εκατοντάδες αιγοπρόβατα, τα οποία παρήγαγαν εκλεκτής ποιότητας κτηνοτροφικά προϊόντα. Η πρόσβαση στο ναό του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου γίνεται με ένα σχετικά καλά διατηρημένο αγροτικό δρόμο, που ξεκινά ακριβώς από τη στροφή του νομαρχιακού δρόμου Χόνδρου-Καστρίου (δεξιά), λίγο πιο πάνω από 21

22 τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη. 2. Γενικά ιστορικά στοιχεία Ο ναός του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου, που σύμφωνα με το γνωστό βυζαντινολόγο Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη «αποτελεί ένα σημαντικό μεσαιωνικό μνημείο της περιοχής και της Κρήτης γενικά 25», είναι κτίσμα του 14ου μ.χ. αιώνα, δίχωρος, καμαροσκεπής και φέρει εγκάρσιο κλίτος στη δυτική πλευρά με προέκταση της κεραίας μόνο προς βορράν 26. Αποπνέει λιτή κομψότητα. Αυτό φαίνεται στο σύνολό του και επιβεβαιώνεται κατά τρόπον ιδιαίτερα εμφανή στις δύο εισόδους του (δυτική, νότια) και κυρίως στη νότια που έχει διατηρηθεί καλύτερα. Στο εσωτερικό του ναού ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η «αψίδα», που ενώνει τον κυρίως ναό με το εγκάρσιο κλίτος (δυτικά και βόρεια), πάνω στην οποία, όπως και σε πολλά άλλα σημεία των τοίχων του ναού, υπάρχουν επιγραφές, χαράγματα και σπαράγματα τοιχογραφιών, που παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον και «εν πολλοίς» φωτίζουν την ιστορία του. Για τα δεδομένα της εποχής που κτίστηκε είναι ναός μεγάλων διαστάσεων και αναμφισβήτητα υπήρξε Καθολικό πολυάνθρωπου μοναστηριού, που ήκμασε κατά τη Βενετοκρατία και κατά τον πρώτο αιώνα της Τουρκοκρατίας, πιθανότατα έως το έτος Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι εντός του ναού στο χώρο προ του Ιερού Βήματος, ίσως και σε άλλα σημεία, υπάρχουν ανέγγιχτοι έως σήμερα τάφοι μοναχών. Στο μεγάλο περίβολό του σώζονται αρκετά κελλιά και εμφανή ίχνη άλλων κελλιών και άλλων εγκαταστάσεων (πιθανότατα στάβλων, αποθηκών, φάμπρικας κλπ). Διακρίνονται, επίσης, ίχνη τείχους ισχυρά θεμελιωμένου γύρω από τον περίβολο. Ο ναός αναφέρεται από τον G. Gerola στον Κατάλογο των τοιχογραφημένων ναών της Κρήτης 28. Ήταν κατάγραφος με πολύ αξιόλογες τοιχογραφίες, οι οποίες όμως καταστράφηκαν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες. Οι ελάχιστες που σώζονται, δυστυχώς σε άθλια κατάσταση, φανερώνουν τη σημαντική, καλλιτεχνική και πνευματική τους αξία, αλλά και το τάλαντο του άγνωστου μέχρι τώρα δημιουργού τους. Σημαντικά για τη διερεύνηση της ιστορίας της Μονής είναι τα χαράγματα, τα οποία εντοπίστηκαν στους τοίχους και στην αψίδα του Καθολικού και παραπέμπουν κατά χρονολογική σειρά στα έτη 1402, 1460, 1476, 1480, 1507, 1606, 1783 κλπ και στα ονόματα Θωμάς Ρούνη, Φίλιππος Κορνάρος, Φραγκίσκος Κορνάρος, Δομίνικος Μαντόβα, Bonflo Roman, παπάς Μιχελής Μα(ε)γεράκης 29 κ.ά. 22

23 Υπάρχουν επίσης πλήθος σύγχρονων χαραγμάτων, που δημιουργήθηκαν το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, τα οποία παρά την εμφανώς αντιαισθητική παρουσία τους, αποτελούν πλέον μέρος της ιστορίας της Μονής. 3. Χαράγματα που «μιλούν» Ύστερα από επιτόπια έρευνα που πραγματοποίησαν στο ναό του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου οι ιστορικοί ερευνητές Δημήτριος Τσουγκαράκης και Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Τα μοναστήρια της Ελλάδας: α) Τα μοναστήρια της Κρήτης», το οποίο διεξήχθη από το Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, προέκυψαν τα παρακάτω στοιχεία, τα οποία παραθέτουμε όπως ακριβώς αναφέρονται στην εργασία «Ανέκδοτα χαράγματα και επιγραφές από ναούς και Μονές της Κρήτης»: Άγιος Δημήτριος 30 Στην αψίδα μεταξύ νάρθηκα και κυρίως ναού: - [ ] 1461 / [Το;] mas Runy και οικόσημο με δύο αστέρια οριζοντίως κατά κορυφήν mense Auosto 1476 / hic fuit / [ ] - Hic fuit Bonflo (;) Roman di 2 apr(ile) 1480 et Filipo Cornaro Στο Β. τοίχο: (;) die 8 no/vebrio hic / fuit D(ome)n(i)cec(us)/Mand[o]va Στο Ν. τοίχο: - AL MAP G [..] / 14 april 1606/ aχs (=1606). Όπως μαρτυρείται από τις εν λόγω επιγραφές και τα χαράγματα, που είναι «γεγλυμμένα» επί των τοίχων και της αψίδος του ναού, ο Άγιος Δημήτριος ο Γαλατοκτισμένος υφίσταται τουλάχιστον από το 1402μ.Χ.κ.ε. Το χάραγμα αυτό (1402μ.Χ.), που υπάρχει στο βόρειο τοίχο του ναού, αλλά και ο σωζόμενος τοιχογραφικός διάκοσμος, παραπέμπουν στον 14ο μ.χ. αι., ίσως και παλαιότερα, ως χρονολογική περίοδο κτίσεως του ναού 31. Εκτός από τις διάφορες χρονολογίες αναφέρονται παράλληλα και τα ονόματα των Θωμά Ρούνη (Runy), Φίλιππου Κορνάρου (Filipo Cornaro), Bonflo Roman και Δομίνικου Μαντόβα (Domenicus Mandova) 32. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του ονόματος Filipo Cornaro, που επιβεβαιώνει τη σχέση του Χόνδρου και της ευρύτερης περιοχής του (οικισμός Βαγιωνίτης κλπ) με τη μεγάλη βενετορωμέικη οικογένεια των Κορνάρων. 23

24 Είναι, λοιπόν, πολύ πιθανόν, σχεδόν βέβαιο, αν λάβομε υπόψη μας και το έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα για τον Ιωάννη Κορνάρο (1327μ.Χ.), ότι η περιοχή που χτίστηκε τόσο ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης όσο και ο Άγιος Δημήτριος ο Γαλατοκτισμένος, που απέχουν μερικές εκατοντάδες μέτρα ο ένας από τον άλλο, να ήταν ιδιοκτησία-φέουδο των Κορνάρων και οι ναοί να χτίστηκαν από τους ίδιους τους Κορνάρους 33. Το Φεβρουάριο του 2009 επισκεφθήκαμε τον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο με το Βυζαντινολόγο Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη, Προϊστάμενο της ΚΓ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και τον επίσης Βυζαντινολόγο Γεώργιο Κατσαλή. Σε σύντομη αυτοψία που έκανε ο Ιωάννης Βολανάκης εντόπισε μεταξύ άλλων και τα εξής πολύ σημαντικά χαράγματα 34 : di(e) 8 No/ebrio. Hic/fuit Do/menico, ba/coli / π(α)π(ά) Μιχελίς / Μαγεράκις / Επίτροπος DUX/F(RANCISCUS) (CORNARUS) - Νικόλας Γεωργίου Σε δύο εξ αυτών αποδίδουμε ιδιαίτερα σημαντική ιστορική αξία και σημασία. Το ένα βρίσκεται στην αψίδα που ενώνει τον κυρίως ναό με το νάρθηκα και αναφέρει «DUX FRANCISCUS CORNARUS» (Δούκας Φραγκίσκος Κορνάρος). Το χάραγμα αυτό ενισχύει περισσότερο την άποψη για τη στενή σχέση των Κορνάρων με τη Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου. Το άλλο χάραγμα εντοπίστηκε στο δεξιό μέρος του Ιερού Βήματος και έχει τεράστια αξία, γιατί επιβεβαιώνει εμμέσως πλην σαφώς την τοπική λαϊκή παράδοση, που αναφέρεται στη βίαιη εκδίωξη και αναχώρηση των μοναχών από τον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο. Το χάραγμα αυτό είναι το εξής: «1783 παπά Μιχελίς Μαγεράκις Επίτροπος». 24

25 4. Ο περίβολος της Μονής - Τα Καλογερικά Γύρω από το ναό του Αγίου Δημητρίου υπάρχουν μέχρι σήμερα πετρόκτιστα κελλιά και ερείπια κελλιών και άλλων κτισμάτων, τα οποία πιστοποιούν τη μαρτυρία ότι ο ναός αυτός ήταν το Καθολικό της ομώνυμης Ιεράς Μονής, όπως υποστηρίζει η παράδοση αλλά και η ιστορική έρευνα. Μάλιστα η Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου είχε στην ιδιοκτησία της μεγάλη αγροτική περιουσία (βοσκοτόπια, ελαιόδενδρα, χαρουπιές, πήγες νερού κ.ά.) στην ευρύτερη περιοχή, τα λεγόμενα «Καλογερικά», τα οποία σφετερίστηκαν οι Οθωμανοί κάτοικοι του Χόνδρου και τα αφαίρεσαν από τη Μονή 35. Αυτό συνέβη πιθανότατα περί το 1780, που, σύμφωνα με την παράδοση, οι φανατικοί Οθωμανοί - Τουρκοκρητικοί της περιοχής βρήκαν κάποια αφορμή και έδιωξαν τους μοναχούς από το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, καταπατώντας στη συνέχεια τη μεγάλη αγροτική περιουσία του 36. Ο διακεκριμένος δημοσιογράφος - συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης γράφει σχετικά τα εξής: «Τα κτήματα γύρω από την παλαιά αυτή Μονή (του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου), που βρίσκεται κοντά στον Κερατόκαμπο, ήταν έως τις αρχές του 20ου αιώνα ιδιοκτησίες Οθωμανών. Είναι άγνωστος ο τρόπος που τα απέκτησαν. Είναι όμως γνωστός ο τρόπος που οι πανίσχυροι αξιωματούχοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έπαιρναν τις περιουσίες των μοναστηριών. Είτε καταπατούσαν τα κτήματα είτε τα δήμευαν. Τέτοιες δημεύσεις ολόκληρων μοναστηριών συναντάμε άφθονες κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αν οι μοναχοί προέβαλαν αντίσταση κατά τον κρητικό πόλεμο, οι περιουσίες των μονών περιέρχονταν στο Δημόσιο και απ αυτό τις αγόραζαν οι Οθωμανοί. Σε άλλες περιπτώσεις τα κτήματα παραχωρούνταν σε αξιωματούχους με σημαντική συμβολή στην εξέλιξη του Κρητικού Πολέμου» 37. Αμέσως μετά το τέλος της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη (1898), κατά τη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας, ο Καθηγούμενος της Μονής του Αγίου Αντωνίου Άρβης και της Αγίας Μονής Βιάννου Ιερομόναχος Ανανίας Χουρδάκης ζήτησε, με επιστολή την οποία απέστειλε το έτος 1903 στον τότε Επίσκοπο Πέτρας Τίτο Ζωγραφίδη, να επιτρέψει στους μοναχούς να αγοράσουν αυτά τα κτήματα από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους. Ζήτησε μάλιστα από τον Επίσκοπο να παρέμβει στο συμβολαιογράφο Βιάννου, για να συντάξει επίσημο τίτλο αγοράς των εν λόγω κτημάτων, πράγμα που έγινε τελικά 38. Αυτή η επιστολή σώζεται στο αρχείο της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας (και Χερρονήσου) και είναι η εξής 39 : 25

26 Προς την Αυτού Θεοφιλίαν Αριθμ. Πρωτ. 41 τον Επίσκοπον Πέτρας Θεοφιλέστατε Εν τη περειφερεία Χόνδρου και κατά την θέσιν «Άγιος Δημήτριος» ένθα σώζεται και η ομώνυμος εκκλησία καθ όλα ομοία της Αγίας Μονής προς δυσμάς του Κερατοκάμπου κειμένη και της οποίας η περιοχή ευρίσκεται σχεδόν ολόκληρος υπό την κυριότητα των Οθωμανών Χόνδρου απεφασίσαμεν και ηγοράσαμεν εκ του υστερήματός μας εν μέρος αποσκοπούντες όπως το επαυξήσωμεν τη βοηθεία του Υψίστου αγοράζοντες και άλλο πλησίον κείμενον, φρονούντες ότι ούτω πράττομεν έργον καλόν και σύμφωνον τη γνώμη της υμετέρας θεοφιλίας. Δυστυχώς όμως ο κ. Συμβολαιογράφος αρνείται να μας συντάξει τον επίσημον τίτλον ισχυριζόμενος ότι ο Καταστατικός Νόμος απαγορεύει εις τους μοναχούς να συμβάλλωνται, αν και το τοιούτον γίνεται προς όφελος της Μονής. Όθεν παρακαλούμεν την υμετέραν θεοφιλίαν όπως μας δώση τας περί τούτου οδηγίας της ως και εις τον Συμβολαιογράφον δια τα περαιτέρω. Εν Βιάννω 20 Ιανουαρίου 1903 Ευπειθέστατος Ο Ηγούμενος Άρβης Ανανίας Ιερομόναχος Εν υποσημειώσει αναφέρομεν τη υμ. Θεοφιλία ότι το ειρημένον μέρος αγοραζόμενον θα αποβή λίαν ωφέλιμον εις την Μονήν, διότι και πλησίον σχετικώς ευρίσκεται και ζώα δύναται να θρέψη και δένδρα ν αναπτύξη και δημητριακά να παράγη. Ο ίδιος Ανανίας Ιερομόναχος Ο Επίσκοπος Πέτρας Τίτος Ζωγραφίδης συμφώνησε μ αυτή την ενέργεια του Καθηγουμένου Ιερομονάχου Ανανία και των «συν αυτώ» μοναχών, έκανε παρέμβαση στο συμβολαιογράφο Βιάννου και τα κτήματα αυτά, που εκτείνονται γύρω από τη Μονή του Αγίου Δημητρίου, αλλά και βορειότερα (Β.Α) περιήλθαν στην ιδιοκτησία των μοναχών της Αγίας Μονής και σήμερα είναι τα λεγόμενα «Καλογερικά»

27 5. Ο Άγιος Δημήτριος ο Γαλατοκτισμένος στην τοπική λαϊκή παράδοση Η τοπική λαϊκή παράδοση του Χόνδρου και της ευρύτερης περιοχής κάνει πλουσιότατες - κάποτε και συγκλονιστικές - αναφορές στον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο και είναι σίγουρο ότι πολλές εξ αυτών απηχούν πραγματικές καταστάσεις και γεγονότα 41. Εξάλλου, αν τα τοπωνύμια, όπως υποστηρίζει ο Καθηγητής Αντ. Μηλιαράκης, είναι επιγραφές «γεγλυμμέναι επί του εδάφους», οι λαϊκές παραδόσεις είναι επιγραφές «γεγλυμμέναι» με πόνο, δάκρυα και πολλές φορές και αίμα μέσα στην καρδιά και στην ψυχή του λαού μας. α. Πώς και από ποιον χτίστηκε ο ναός Σύμφωνα με την τοπική λαϊκή παράδοση το ναό του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου έχτισαν τρεις αδερφές από την Κύπρο, οι οποίες ήταν μοναχές και έδρασαν ιεραποστολικά κατά τους πρώτους αιώνες της Βενετοκρατίας. Οι μοναχές αυτές ήρθαν από την Κύπρο στην Κρήτη και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Βιάννου. Αρχικά έκτισαν τον Άγιο Δημήτριο στη Χονδριγιανή Γιαλιά και στη συνέχεια το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Αγία Μονή) στην Άνω Βιάννο. Η μια εξ αυτών έκτισε και το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγίας Κεραλιμενιώτισσας) στην περιοχή νότια του χωριού Καλάμι και σε αρκετή απόσταση από τη θάλασσα 42. Οι τρεις ναοί είναι πανομοιότυποι αρχιτεκτονικά, είναι τοιχογραφημένοι και υπήρξαν και οι τρεις (η Αγία Μονή είναι και σήμερα) Καθολικά Μοναστηριών. Σημαντικό είναι επίσης το τεκμηριωμένο και επιστημονικά γεγονός ότι και οι τρεις ναοί είναι κτίσματα του 14ου μ.χ. αιώνα 43. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, για το χτίσιμο του Αγίου Δημητρίου οι κτίτορές του χρησιμοποίησαν αντί για νερό γάλα ρούσσας αίγας από τα πολυπληθή κοπάδια που έβοσκαν στη γύρω δασώδη περιοχή. Η παράδοση αυτή μαρτυρεί τον πλούτο και την οικονομική άνθηση της περιοχής, αλλά και την πίστη των κτιτόρων και ιδρυτών της Μονής του Αγίου Δημητρίου, οι οποίοι πιθανότατα μ αυτό τον τρόπο εξεπλήρωσαν κάποιο τάμα στον Άγιο Δημήτριο. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος ο Άγιος Δημήτριος έχει το χαρακτηριστικό προσωνύμιο «Γαλατοχτισμένος»

28 β. Η καμπάνα της Μονής - Μια επίθεση των πειρατών Ενδιαφέρουσα είναι η λαϊκή παράδοση που αναφέρεται στην καμπάνα της Μονής, η οποία πρέπει να ήταν ξεχωριστή, ιδιαίτερα βαριά και είχε δημιουργηθεί στα εργαστήρια του Χάνδακα τον καιρό της Βενετοκρατίας. Μάλιστα η λαϊκή παράδοση υποστηρίζει «καθ υπερβολήν», προφανώς για να δείξει την ιδιαιτερότητά της, ότι για να τη μεταφέρουν από το Χάνδακα στο Μοναστήρι «έσκασαν σαράντα γαϊδάρους» 45!! Η παράδοση αυτή πιθανότατα αντικατοπτρίζει τον πλούτο που είχαν οι κτίτορες και οι ιδρυτές της Μονής, αφού είχαν τη δυνατότητα να κάνουν τόσο πλούσια δώρα στο Μοναστήρι. Μάλιστα η σύγχρονη ιστορική έρευνα επιβεβαιώνει αυτό το γεγονός, αφού αποδεικνύει ότι μεταξύ αυτών που άφησαν τα ίχνη τους στον Άγιο Δημήτριο το Γαλατοκτισμένο ήταν οι Κορνάροι και άλλοι ισχυροί άρχοντες της εποχής. Πολύ σημαντική είναι η παράδοση που αναφέρεται σε μία από τις επιθέσεις που δέχθηκε η Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου από τους κουρσάρους κατά τη διάρκεια της οποίας φαίνεται ότι οι Μοναχοί προέβαλαν ισχυρή αντίσταση. Λέγεται, μάλιστα, ότι αντίκρισαν κάποιο λαμπρό καβαλάρη που στεκόταν στην είσοδο του περιβόλου της Μονής κι απωθούσε χωρίς να σκοτώνει τους επιτιθέμενους πειρατές. Κάποιος απ αυτούς προσπάθησε να καρφώσει το κοντάρι του στην καρδιά του καβαλάρη. Όμως αυτό άλλαξε κατεύθυνση, γύρισε προς τα πίσω και καρφώθηκε στην καρδιά του πειρατή. Οι άλλοι πειρατές, μόλις είδαν αυτό το θαυμαστό γεγονός, τράπηκαν σε φυγή. Τότε ο λαμπρός καβαλάρης πλησίασε τον ετοιμοθάνατο πειρατή, έβγαλε από το σώμα του το κοντάρι, γιάτρεψε την πληγή του κι εξαφανίστηκε. Ο πειρατής μετάνιωσε, πίστεψε στη χριστιανική πίστη και βαφτίστηκε. Έμεινε στη Μονή του Αϊ-Δημήτρη, έγινε μοναχός και πήρε το όνομα Δημήτριος 46. Η παράδοση αυτή, μέσα από τη λιτή, επική θρησκευτική μεγαλοπρέπειά της, αντικατοπτρίζει το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι Μπαρμπερίνοι πειρατές, οι κουρσάροι του Λιβυκού, όπως πολύ χαρακτηριστικά τους αποκαλεί ο λαός μας, υπήρξαν η μάστιγα των νοτίων παραλίων της Κρήτης και όχι μόνον και φυσικά και της Μονής του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου, η οποία βρίσκεται περί τα οκτακόσια έως εννιακόσια μέτρα σε ευθεία γραμμή από την ακτή

29 γ. Η εκδίωξη των Μοναχών - Παρακμή και ερήμωση της Μονής Η Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου βρισκόταν σε μεγάλη ακμή τόσο κατά τη Βενετοκρατία, όσο και κατά τον πρώτο αιώνα της Τουρκοκρατίας. Είχε πολλούς μοναχούς και, ιδιαίτερα κατά την Τουρκοκρατία, βοήθησε ποικιλοτρόπως τους χριστιανούς της ευρύτερης περιοχής. Εξαιτίας αυτής της θαρραλέας πατριωτικής στάσης που τηρούσαν οι μοναχοί του Αϊ-Δημήτρη απέναντι στους κατακτητές και της βοήθειας που πρόσφεραν με διάφορους τρόπους ακόμη και στους καταδιωγμένους χριστιανούς, οι Τούρκοι ζητούσαν ευκαιρία και αφορμή να διώξουν τους μοναχούς, να κλείσουν το Μοναστήρι και να σφετεριστούν τη μεγάλη περιουσία του 48. Η ευκαιρία αυτή δόθηκε, πιθανότατα περί το έτος 1780, εκμεταλλευόμενοι κάποια τοπική εξέγερση των χριστιανών, που έγινε στην ευρύτερη περιοχή της Βιάννου και δυστυχώς καταπνίγηκε στο αίμα από τους Τούρκους 49. Τότε οι Οθωμανοί - Τουρκοκρητικοί του Χόνδρου κατασκεύασαν, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, ένα επεισόδιο ανάμεσα σε μία οθωμανή κι έναν καλόγερο του Αϊ-Δημήτρη, έδιωξαν τους Μοναχούς από το ιστορικό Μοναστήρι τους και σφετερίστηκαν τη μεγάλη περιουσία του 50. Αξίζει να αναφερθούν στη συνέχεια αυτά τα συγκλονιστικά γεγονότα, όπως τα διασώζει η τοπική λαϊκή παράδοση, η οποία πρέπει να θεωρείται ότι αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, αφού εκείνοι που την παρέδωσαν σ εμάς την είχαν παραλάβει από ανθρώπους που είχαν ζήσει εκείνη ή πολύ κοντά σε εκείνη την ιστορική περίοδο και κατά κάποιον τρόπο θεωρούνται αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες. Σύμφωνα, λοιπόν, μ αυτή την παράδοση 51, κατέφυγε στη Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου μια κοπέλα χριστιανή, για να σωθεί από τις τουρκικές βαρβαρότητες. Λέγεται ότι ήταν θυγατέρα κάποιου Μανώλη Σιτανού ή Κουρνού από την περιοχή του Αχεντριά Μονοφατσίου. Οι Οθωμανοί έσφαξαν τον αδελφό της και προσπάθησαν να αιχμαλωτίσουν και να κακοποιήσουν την ίδια. Ο πατέρας της όμως κατάφερε να σκοτώσει τον Οθωμανό που την κατεδίωκε, να τη μεταμφιέσει κατάλληλα, βάζοντάς της τα ρούχα του σκοτωμένου γιου του και οδηγώντας την μακριά από τον τόπο της σφαγής και του διωγμού. Ο ίδιος όμως, μάλλον δεν απέφυγε τελικά να έχει την τύχη του γιου του. Η κοπέλα περιπλανήθηκε αρκετές μέρες και κατέληξε ύστερα από μεγάλη ταλαιπωρία στη Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου όπου ζήτησε την προστασία των μοναχών. Οι Αγιοδημητρίτες μοναχοί την έκρυψαν στο Μοναστήρι χωρίς να αντιληφθούν ότι ήταν γυναίκα, γιατί ήταν «μουστακάτη», αντρογυναίκα και φορούσε και τα ρούχα του αδερφού της. 29

30 Έτσι έμεινε μόνιμα στη Μονή και με τον καιρό έγινε μοναχός, εντάχθηκε στην Αδελφότητα του Αϊ-Δημήτρη και υπηρετούσε με υπακοή και αυταπάρνηση το Μοναστήρι. Κάποτε ο Ηγούμενος τον έστειλε να αλέσει σιτάρι στο νερόμυλο που υπήρχε στη θέση «Σκαμούρος» στις όχθες του Γέρο ποταμού στο Χόνδρο. Ο νερόμυλος αυτός χτίστηκε τον καιρό της Βενετοκρατίας και μάλιστα αποτυπώνεται σ ένα σχεδιάγραμμα μιας δικαστικής απόφασης του 1415μ.Χ., που αφορούσε τη διένεξη ανάμεσα στους φεουδάρχες Μάρκο Δάνδολο (Χόνδρος) και Ιωάννη Κουϊρίνο (Κάτω Βιάννος) για τα νερά του Γέρο ποταμού 52. Σήμερα σώζονται μόνο τα ερείπιά του και τον καιρό αυτό ήταν ιδιοκτησία μιας οθωμανής του Χόνδρου, που κατά την παράδοση ονομαζόταν Ραμπιέ. Ο μοναχός πήγε στο Μύλο, άλεσε το σιτάρι και ήταν έτοιμος να αναχωρήσει για το Μοναστήρι του, όταν η μυλωνού Ραμπιέ του ζήτησε επίμονα να παραβιάσει τους κανόνες της μοναχικής ζωής και της ηθικής και να συνάψουν ερωτική σχέση!! Όπως ήταν φυσικό, ο μοναχός αρνήθηκε κι έφυγε αμέσως για το Μοναστήρι του. Η αδίστακτη Ραμπιέ κατήγγειλε τότε στους ομοθρήσκους της Οθωμανούς προκρίτους του Χόνδρου ότι ο καλόγερος του Αϊ-Δημήτρη την πρόσβαλε, άσκησε βία πάνω της και ότι ήταν ο πατέρας του παιδιού που περίμενε να γεννήσει!! Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι σύμφωνα με έγγραφο του Τ.Α. Ηρακλείου, που έχει χρονολογία 15 Ιουλίου 1782, τότε οι Οθωμανοί πρόκριτοι του Χόνδρου ήταν οι Χουσεΐν Μεχμέτ, Μουσταφά Σαμπάν, Ονταμπασίογλου Μεχμέτ Αλή, Χουσεΐν Κουτσουκάκης (ή Κιουτσουκάκης), Μουσταφά Κοτσιφιόγλου, Μεχμέτ Ζαΐμογλου, Αλήογλου Χουσεΐν, Ιμπραήμογλου Κουτσαδάκης, Μεχμέτ Ζαΐμογλου, Χασάν Χουσεΐνογλου, Μεχμέτ Κολιοντσίογλου και Μουσταφά Κίρκογλου 53. Ύστερα από την ψευδή και συκοφαντική καταγγελία της οθωμανής μυλωνούς, την οποία οι ομόθρησκοί της αποδέχτηκαν αβασάνιστα, ίσως και να την κατασκεύασαν οι ίδιοι σε συνεργασία με την Ραμπιέ, ο αγάς του χωριού, που σύμφωνα με την παράδοση λεγόταν Κουτσομπράημος 54, μαζί με τους άλλους προκρίτους, κατέφθασαν εξαγριωμένοι στο Μοναστήρι για να σφάξουν τον καλόγερο που τους πρόσβαλε στο πρόσωπο της ομόθρησκής τους μυλωνούς. Μάζεψαν όλους τους μοναχούς στον περίβολο της Μονής και κάλεσαν την Ραμπιέ να τους δείξει τον καλόγερο που την πρόσβαλε. Όταν αντίκρισε το μοναχό, σήκωσε το χέρι της, τον έδειξε και είπε: - Κιοσές ο ταβλόπιστος είναι! - Είσαι βέβαιη; τη ρώτησε ο αγάς. - Αμάν γιαραμπί, απάντησε η οθωμανή, βεβαιώνοντας με όρκο βαρύ την καταγγελία της. 30

31 Τότε ο αγάς Κουτσομπράημος σήκωσε την αιματοβαμμένη με χριστιανικό αίμα ρομφαία του, για να σκοτώσει τον καλόγερο. Όμως κάποια αόρατη δύναμη κράτησε το χέρι του ακίνητο σαν να το είχαν δεμένο με χοντρές αλυσίδες. «Μουδέ μαγγάνι σίδερο τέθοιο σφιγμό δεν κάνει όπως την ήσφιξε αυτός ποκάτω απ τη μασκάλη» 55. Ο μοναχός αναγκάστηκε τότε να αποκαλύψει το μυστικό του. Ότι δηλαδή ήταν γυναίκα και είχε καταφύγει στον Αϊ-Δημήτρη, για να γλιτώσει από τους Τούρκους που την καταδίωκαν. Αυτή η αποκάλυψη ντρόπιασε, αλλά και εξαγρίωσε περισσότερο τους Οθωμανούς, γιατί αποκαλύφθηκε η σκευωρία εναντίον ενός αθώου μοναχού και γιατί οι καλόγεροι του Αϊ-Δημήτρη προστάτευαν αποδεδειγμένα καταδιωγμένους χριστιανούς. Η παράδοση δεν διασώζει αν εκείνη τη στιγμή προέβησαν σε βιαιοπραγίες και σφαγές κατά των μοναχών. Αναφέρει ότι διέταξαν τους μοναχούς να εγκαταλείψουν το γρηγορότερο την ιστορική Μονή τους. Ήταν μια μοναδική ευκαιρία γι αυτούς να σφετεριστούν τα βοσκοτόπια και τους αγρούς που είχε στην ιδιοκτησία της η Μονή. Οι μοναχοί με πόνο ψυχής λειτούργησαν για τελευταία φορά στο Καθολικό, έκρυψαν την καμπάνα, τα κουδούνια των αιγοπροβάτων τους, πολλά μπακιρένια και άλλα, ίσως και ιερά, σκεύη σε μια σπηλιά της περιοχής, που μόνο αυτοί γνώριζαν την είσοδό της. Δεν τα πήραν μαζί τους, γιατί ήταν πολύ δύσκολο να τα μεταφέρουν και γιατί είχαν την ελπίδα πως θα επέστρεφαν στο Μοναστήρι τους. Ύστερα πετάλωσαν ανάποδα τα μουλάρια τους, για να χάσουν οι Τούρκοι τα ίχνη τους, φόρτωσαν σε αυτά ό,τι μπορούσαν να πάρουν μαζί τους και ξεκίνησαν προς τα δυτικά. Μόλις βγήκαν από τον περίβολο της Μονής, σταμάτησαν δίπλα στο μεγάλο συμπαγή βράχο που υπήρχε εκεί, αγνάντευσαν για τελευταία φορά τη Μονή της μετάνοιάς τους και ο Ηγούμενος διάβασε τη φοβερή «ψαλμοκατάρα ή ψωμοκατάρα», όπως αναφέρει η παράδοση, εναντίον των δυναστών της πατρίδας τους και υπευθύνων της φυγής τους. Ήταν τόσο βαριά αυτή η κατάρα, αυτό το «ανάθεμα», που, όταν ο Ηγούμενος τελείωσε την ανάγνωσή της, ένας από τους μοναχούς είπε: Γέροντα, βαριά και αβάσταχτη για ανθρώπους είναι αυτή η κατάρα. Γι αυτό ας πάρει το χαράκι τη μισή. Λέγεται πως ο συμπαγής βράχος που ήταν δίπλα «σκίστηκε», δηλαδή έσπασε αμέσως στα δύο και από τότε μέχρι σήμερα λέγεται «Χαράκι του Σπαστή» 56. Οι μοναχοί προχώρησαν προς τα δυτικά κι έφτασαν στην τοποθεσία «Απεζεμπέ», κοντά στην ανατολική όχθη του Αναποδάρη ποταμού στο Βορνό Γιαλό. Εκεί «ξεπέζεψαν» από τα μουλάρια τους και σκέφτηκαν να κτίσουν σε αυτό το μέρος νέο Μοναστήρι. Όμως το μεγάλο εικόνισμα του Αϊ-Δημήτρη, το οποίο 31

32 κατέβασαν από το μουλάρι και το τοποθέτησαν κάτω από μια χαρουπιά, έφευγε από τη θέση του και έβγαινε πάνω στο σαμάρι του ζώου. Κατάλαβαν τότε πως εκείνο το μέρος δεν ήταν κατάλληλο και συνέχισαν την πορεία τους προς τη Μεσσαρά. Προχώρησαν πολύ, περιπλανήθηκαν αρκετές μέρες και κατέληξαν στη Μονή του Αγίου Αντωνίου στις Απεζανές, που είναι κτισμένη στις πλαγιές των δυτικών Αστερουσίων στην Αδελφότητα της οποίας εντάχθηκαν 57. δ. Στοιχεία στις Απεζανές που επιβεβαιώνουν την παράδοση. Αυτή η λαϊκή παράδοση που συνδέει τη Μονή του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου με τη Μονή του Αγίου Αντωνίου του Αγιοφαραγγίτη στις Απεζανές έχει συγκεκριμένη ιστορική βάση, αφού σώζεται μέχρι σήμερα στη Μονή των Απεζανών παλαιά εικόνα του Αγίου Δημητρίου την οποία ευλαβούνται ιδιαίτερα οι μοναχοί και μάλιστα αποδίδουν ξεχωριστή σημασία στην εορτή του Αγίου Δημητρίου στις 26 Οκτωβρίου. Πιθανότατα είναι η εικόνα ή μία από τις εικόνες που μετέφεραν εκεί οι μοναχοί, όταν εκδιώχθηκαν από το ιστορικό Μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου του Γαλατοκτισμένου. Αν μάλιστα συσχετίσουμε αυτή την παράδοση με μια άλλη, που καταγράφηκε στην περιοχή των δυτικών Αστερουσίων, θα διαπιστώσουμε ότι σίγουρα υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ αυτών των δύο παραδόσεων. Σύμφωνα λοιπόν μ αυτή την παράδοση 58, κατά την Τουρκοκρατία ένας τυφλός αγάς με τους συνοδούς του βρέθηκε στο μονοπάτι που οδηγούσε στη Μονή των Απεζανών. οδηγούσε στη Μονή των Απεζανών. Ξαφνικά άκουσε πεταλιές και ποδοβολητό αλόγων που πλησίαζαν και ρώτησε τι ακριβώς συνέβαινε και ποιοι ήταν αυτοί που έρχονταν κοντά τους. Ένα τσούρμο «ταβλόπιστων» καλόγερων, που κρατούν τάβλες με τους αγίους τους, απάντησε κάποιος από εκείνους που τον συνόδευαν. Οι μοναχοί είχαν στο μεταξύ πλησιάσει πολύ κοντά και ο αγάς τους ρώτησε: Ποιοι είστε και πού πάτε; Είμαστε καλόγεροι, αγά μου, του απάντησε ο Ηγούμενος, ερχόμαστε από μακριά και πάμε στις Απεζανές στο Μοναστήρι του Αϊ-Αντώνη. Τότε, σύμφωνα με την παράδοση, τα τυφλά μάτια του αγά, που ίσως να ήταν και κρυπτοχριστιανός, τα σκέπασε μια εκτυφλωτική λάμψη. Συγχρόνως φωτίστηκαν ο νους και η καρδιά του, προσευχήθηκε με όλη τη δύναμη της ψυχής του και παρακάλεσε τον Θεό να του δώσει το φως του. Η αλλαγή, η αλλοίωση του αγά ήταν άμεση, πραγματική, συγκλονιστική και η προσευχή του θερμή και 32