TO LOCUS STANDI ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Π.Μ.Σ. ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ TO LOCUS STANDI ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΚΙΟΥΛΜΠΑΞΙΩΤΗ ΕΙΡΗΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Μ. ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗ

2 2 «Κάθε άνθρωπος ξεκινά στον κόσμο από την αρχή. Μόνο οι θεσμοί γίνονται σοφότεροι, συσσωρεύοντας τη συλλογική εμπειρία. Και από αυτή την εμπειρία και σοφία, οι άνθρωποι που υπόκεινται στους ίδιους νόμους, βαθμιαία θα ανακαλύπτουν ότι δεν αλλάζει η φύση τους αλλά οι εμπειρίες». Jean Monnet

3 3 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η παρούσα εργασία είναι απότοκος επίπονης και πολύμηνης επεξεργασίας του θέματος. Η περιπλάνηση στο θέμα της ενεργητικής νομιμοποίησης των ιδιωτών στο κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας, σε συνδυασμό με την αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας ήταν μια πρόκληση. Και τούτο διότι η αντιμετώπιση του θέματος, έχουσα ήδη γίνει αντικείμενο πολλών και ενδελεχών μελετών από την ίδρυση της Ένωσης έως σήμερα, έπρεπε να δώσει κάτι καινούργιο. Στην παρούσα εργασία στόχος μας ήταν να πάει η μελέτη ένα βήμα παρακάτω: τόσο με την επεξεργασία της νέας νομολογίας του ΔΕΚ όσο και με την παρουσίαση των νέων σχετικών διατάξεων της Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης της Λισαβόνας. Γράφοντας τις σειρές αυτές θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Χρυσομάλλη, για τη συμπαράσταση του στο έργο αυτό και τη συνεχή ανταπόκριση του στις ανάγκες του. Οι επιστημονικές του γνώσεις, τις οποίες μας παρείχε τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, σε συνδυασμό με την άριστη συνεργασία που αναπτύχθηκε, αποτέλεσαν το καλύτερο υπόβαθρο για την θεμελίωση της παρούσας μελέτης. Πολλές ευχαριστίες οφείλω και στην επιτροπή, τους κ.κ. Καλαβρό και Κων. Ηλιόπουλο, οι οποίοι μας προσέφεραν απλόχερα τις γνώσεις τους κατά την παρακολούθηση του μεταπτυχιακού προγράμματος και μας ώθησαν ώστε να καταφέρουμε να κάνουμε ένα βήμα παρακάτω στον κόσμο της Ευρώπης και της Διεθνούς Οικονομίας αντίστοιχα. Τέλος, θα ήθελα φυσικά να ευγνωμονήσω τους γονείς μου για την οικονομική και κυρίως για την ηθική στήριξη που μου προσέφεραν και που χωρίς αυτήν δεν θα κατάφερνα ποτέ να πραγματοποιήσω το μεταπτυχιακό αυτό πρόγραμμα και κατ επέκταση την παρούσα εργασία.

4 4

5 5 «ΤΟ LOCUS STANDI ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΌ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ» ΓΚΙΟΥΛΜΠΑΞΙΩΤΗ ΕΙΡΗΝΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Πυρήνας της παρούσας μελέτης αποτελεί η παρουσίαση των επιμέρους ενδίκων βοηθημάτων που παρέχει η Συνθήκη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στους ιδιώτες για την προσβολή κοινοτικών πράξεων σε συνδυασμό με την διαπίστωση του κατά πόσο στο ισχύον κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας οι ιδιώτες προστατεύονται αποτελεσματικά σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων τους. Με τον τρόπο αυτό, το άτομο δεν αντιμετωπίζεται από την μελέτη μας αφηρημένα, ως προς το status του εντός της κοινοτικής έννομης τάξης, αλλά πάντα σχετικά με τη δικονομική του θέση απέναντι στην «αδήριτη ανάγκη σεβασμού και ελέγχου της κοινοτικής νομιμότητας» 1. Αφετηρία της έρευνας μας θ αποτελέσουν τα επιμέρους άμεσα και έμμεσα 2 - ένδικα βοηθήματα που παρέχει στους ιδιώτες η Συνθήκη και, συνακόλουθα, η ενεργητική νομιμοποίηση των ιδιωτών σ αυτά. Ιδιαίτερο βάρος, δίδεται στην αίτηση ακυρώσεως, η οποία αποτελεί την κεντρική διαδικασία γύρω από την οποία διαγράφεται η -δυσμενής- δικονομική θέση των ιδιωτών, χωρίς φυσικά να παραγνωρίζεται η σημασία των υπολοίπων διαδικασιών, οι οποίες αποτελούν τις ψηφίδες που συμπληρώνουν την εικόνα του locus standi των ιδιωτών στο κοινοτικό έννομο σύστημα προστασίας 3. Στη συνέχεια, θα μελετήσουμε την έννοια της «αρχής της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας», όπως αυτή ορίζεται στα άρθρα 6,13 ΕΣΔΑ και 48 ΧΘΔΑ, ενώ, έπειτα, θα επιχειρήσουμε να επανεξετάσουμε την αίτηση ακύρωσης υπό το φως της θεμελιώδους αυτής αρχής και να διαπιστώσουμε αν όντως η προσφυγή του άρθρου 230 παρ. 4 ΣΕΚ παρέχει αποτελεσματική προστασία στους αιτούντες ιδιώτες. 1 Ξ. Α. Γιαταγάνας, «Οι ιδιώτες ενώπιον της κοινοτικής νομιμότητας», Το σύστημα δικαστικής προστασίας στην εν εξελίξει οικονομική και πολιτική ολοκλήρωση, Αντ.Ν.Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1994, σελ Η διάκριση, σε άμεσα και έμμεσα ένδικα βοηθήματα, επιλέχθηκε από τη γράφουσα, ανάλογα με το αν τα εν λόγω βοηθήματα προϋποθέτουν ή όχι εκκρεμή δίκη ενώπιον εθνικού ή κοινοτικού Δικαστηρίου. 3 Π.Πέρρα, «Αποτελεσματική δικαστική προστασία των ιδιωτών στην κοινοτική έννομη τάξη: δεδομένο ή ζητούμενο;», Αντ.Ν.Σάκκουλας, Αθήνα-Κομτηνή 2006, σελ 45.

6 6 Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στις τελευταίες νομολογιακές εξελίξεις στον τομέα του locus standi των ιδιωτών, οι οποίες αν και έδωσαν την εντύπωση ότι μέσω αυτών τα κοινοτικά Δικαστήρια ήθελαν να κάνουν ένα βήμα μπροστά, εντούτοις ενέμειναν στην αυστηρή πάγια τακτική που ακολουθούσαν έως τώρα. Έθεσαν, όμως, προβληματισμούς και επιχειρήματα τα οποία αξίζουν περεταίρω ανάλυσης παρόλο του αποτελέσματός τους. Παράλληλα, θα τεθεί υπό εξέταση το κατά πόσον η προδικαστική παραπομπή (άρθρ.234 ΣΕΚ) και η αγωγή αποζημίωσης για εξωσυμβατική ευθύνη της Κοινότητας (άρθρ.288 ΣΕΚ), μπορούν, όπως διατείνεται το ΔΕΚ μέσω της νέας νομολογίας του, ν αποτελέσουν επαρκείς εναλλακτικές λύσεις για την προστασία των ιδιωτικών συμφερόντων ή αν με άλλα λόγια μπορούν να καλύψουν το νομοθετικό «κενό» που παρουσιάζει το άρθρο 230 παρ. 4 ΣΕΚ. Προχωρώντας, θα παρουσιάσουμε τις προοπτικές χαλάρωσης των αυστηρών προϋποθέσεων του locus standi των ιδιωτών υπό την Νέα Μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισαβόνας, η οποία αναγνώρισε τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ως νομικά δεσμευτικό κείμενο και εισήγαγε την προσχώρηση της Ένωσης στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 4. Τέλος, θα συνοψίσουμε τα συμπεράσματα της μελέτης μας απαντώντας στο υπό κρίση ερώτημα του κατά πόσο η κοινοτική ένδικη προστασία μπορεί τελικά να θεωρηθεί ως αποτελεσματική για τους ιδιώτες της, στεκόμενοι κριτικά απέναντι στους ισχυρισμούς του ΔΕΚ, χωρίς φυσικά να λησμονούμε το πρόβλημα υπερφόρτωσης του πινακίου του Δικαστηρίου. 4 Π.Κούσης, «Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Συνοπτική παρουσίαση», ΕΕΕυρΔ 3:2003, σελ

7 7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α) Το άτομο ως υποκείμενο του κοινοτικού δικαίου Β) Η έννοια του locus standi των ιδιωτών Γ) Το κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας Δ) Η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ LOCUS STΑΝDΙ ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΌ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ I ΑΜΕΣΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. Η αίτηση ακύρωσης του άρθρου 230 παρ. 4 ΣΕΚ Όταν οι ιδιώτες είναι αποδέκτες της κατ ουσίαν- απόφασης Όταν η απόφαση απευθύνεται σε τρίτο πρόσωπο αλλά αφορά τον Ιδιώτη άμεσα και ατομικά Η προϋπόθεση της αμεσότητας της πράξης Η προϋπόθεση της ατομικότητας της πράξης Όταν η απόφαση έχει εκδοθεί υπό τη μορφή κανονισμού και αφορά άμεσα και ατομικά τον ιδιώτη Η προσφυγή κατά παραλείψεως του άρθρου 232 ΣΕΚ Η αγωγή αποζημίωσης του άρθρου 288 ΣΕΚ λόγω εξωσυμβατικής ευθύνης της Κοινότητας 39

8 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΕΜΜΕΣΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. Η προδικαστική παραπομπή του άρθρου 234 ΣΕΚ Η ένσταση παρανομίας του άρθρου 241 ΣΕΚ Η αγωγή αποζημίωσης κατά των κρατών μελών για παραβίαση του κοινοτικού δικαίου., 51 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΤΟ LOCUS STANDI ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΥΠΟ ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 1. Η νομική θεμελίωση της αρχής της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας στην κοινοτική και ενωσιακή έννομη τάξη Η αίτηση ακύρωσης του άρθρου 230 παρ. 4 και η εναρμόνισή της με την αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας Οι τελευταίες νομολογιακές εξελίξεις στην οριοθέτηση του locus standi των ιδιωτών και η αρχή της αποτελεσματικής προστασίας 3.1. Η απόφαση του Δικαστηρίου στην υπόθεση Greenpeace Οι προτάσεις του Γενικού Εισαγγελέα Jacobs στην υπόθεση Union de Pequeros Agricultores Η απόφαση του ΠΕΚ στην υπόθεση Jego-Quere και η αντίθεση του ΔΕΚ στην κατ αναίρεση απόφασή του Η άμυνα του ΔΕΚ: η κατάχρηση εξουσίας και η υπερφόρτωση του πινακίου του ως αντίβαρα στην περιοριστική ερμηνεία του άρθρου 230 ΣΕΚ... 69

9 9 5. Η ελλιπής δυνατότητα πρόσβασης των ιδιωτών στο ΔΕΚ ως ενισχυτικός παράγοντας του δημοκρατικού ελλείμματος Προτεινόμενες λύσεις H προδικαστική παραπομπή και η αγωγή αποζημίωσης του άρθρου 288 ΣΕΚ ως μηχανισμοί κάλυψης του δικονομικού ελλείμματος της αίτησης ακύρωσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ 1. Το locus standi των ιδιωτών και η Συνθήκη της Λισαβόνας Η Συνθήκη της Λισαβόνας και η δικαστική προστασία στο ΧΘΔΑ και την ΕΣΔΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΔΕΚ ΚΑΙ ΠΕΚ... 97

10 10 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Βλ: ΓΔ: ΔΕΚ: ΔΕΕ Βλέπε Γενικό Δικαστήριο Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΕΕΕυρΔ: Ελληνική Επισκόπηση Ευρωπαϊκού Δικαίου εδ: ΕΚ: ΕΣΔΑ: Όπ.π.: εδάφιο Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου όπου παραπάνω ΣΕΕ: Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πριν την μεταρρύθμιση των Συνθηκών) και Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (μετά τη μεταρρύθμιση) ΣΕΚ: Σελ: ΣΛΕΕ: Συλλογή: Υποσ: ΧΘΔΑ: Συνθήκη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σελίδα Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Συλλογή της Νομολογίας του ΔΕΚ και του ΠΕΚ Υποσημείωση Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

11 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βασικό στοιχείο της ιδιομορφίας της κοινοτικής εννόμου τάξεως και ταυτόχρονα βασική διαφορά μεταξύ αυτής και της αντίστοιχης διεθνούς είναι η προαγωγή των υπηκόων των κρατών μελών σε «ισότιμα με αυτά υποκείμενα της εννόμου τάξεως» 5. Ο ευρωπαίος πολίτης υπάγεται έτσι σ ένα σύστημα «διπλής υπαγωγής» του σε βαθμίδες εξουσίας κοινοτικές και εθνικές. Αυτό το «Κοινοτικό παράδοξο» 6, όπως έχει χαρακτηριστεί, στον τομέα της δικαστικής προστασίας, αποτέλεσε φιλοδοξία των δημιουργών της Ένωσης να κατασκευάσουν μια εθνική δικαστική εξουσία με τεχνικά μέσα των οποίων η βάση θα ήταν μια διεθνής συνθήκη. Στόχος της ίδρυσης του νέου αυτού μορφώματος, ως γνωστόν, δεν ήταν μόνο η εγκαθίδρυση μιας ενιαίας αγοράς 7 αλλά, παράλληλα, η συνεχής βελτίωση των κοινωνικών και βιοτικών συνθηκών των πολιτών της 8, ώστε να πραγματοποιηθεί η κοινή επιθυμία για «μια Ένωση κοντά στους πολίτες της» 9. Σε αντίθεση, λοιπόν, με την διεθνή έννομη τάξη, η κοινοτική επέλεξε να εντάξει τους πολίτες των κρατών μελών της στα πλαίσια της υπερεθνικής της αρμοδιότητας. Από την σκοπιά των ιδιωτών, τα δικαιώματα που τους παρέχει ένα νομικό σύστημα είναι αποτελεσματικά και ουσιώδη μόνο όταν έχουν στη διάθεση τους αποτελεσματικά ένδικα βοηθήματα σε περίπτωση που τα δικαιώματά τους αυτά παραβιάζονται 10. Αντίστοιχα, η κοινοτική έννομη τάξη βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην προϋπόθεση ότι οι υποχρεώσεις που επιβάλλονται στα υποκείμενά της θα γίνουν απολύτως σεβαστές, ώστε οι στόχοι της Ένωσης να καταστούν εφικτοί. 11 Η αναγκαιότητα αυτή προϋποθέτει την ύπαρξη ενός συστήματος για την προστασία των δικαιωμάτων των ιδιωτών ενάντια όλων αυτών επί των οποίων η 5 Ξ. Γιαταγάνας, ό.π., υποσ.1 6 Precis Dalloz, Communautés européennes, Louis Cartou, Huitième édition, Dalloz σελ ΔΕΚ 26/62 NV Algemene Transporten Expeditie Onderneming Van Gend en Loos κατά Anonyme Belge de navigation aerienne, Συλλογή 1963, σελ 1 8 Βλ. άρθρο Γεωργίου Αναγνωσταρά, «State liability at Retroactive application of belated implementing measures: seeking the optimum means in terms of effectiveness of EC law», δημοσιευμένο στο Web Journal of Current Legal Issues, WebJCLI, στην ιστοσελίδα 9 Προοίμιο Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. 10 Laurence W. Gormley, Judicial review in EC and EU Law-Some architectural Malfunctions and Design Improvements, Durham Εuropean Law Instutute. 11 Η αναγκαιότητα αυτή οδήγησε στο αξίωμα «Community law is as much concerned with the protection of rights as with the imposition of obligations, βλ. Χ.Θ. Παπαδημητρίου, «Η επιρροή του Κοινοτικού Δικαίου στην δικαστική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ελληνική έννομη τάξη», Μελέτες 13, Διευθ. Γ. Κασσιμάτης, Ινστιντούτο Συνταγματικών Ερευνών, Εκδ. Π.Ν.Σάκκουλας, σελ.2.

12 12 κοινότητα έχει επιβάλλει υποχρεώσεις. Αυτό προϋποθέτει φυσικά την ύπαρξη αποτελεσματικών κυρώσεων, ικανών τόσο να «μεταπείθουν» τους πιθανούς παραβάτες από καταστρατηγήσεις του κοινοτικού δικαίου όσο και να επιβάλλουν κυρώσεις, σε περίπτωση που η παραβίαση του κοινοτικού κανόνα πράγματι λάβει χώρα. Παρ όλα ταύτα η συμμετοχή των ιδιωτών στην διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης περιορίστηκε από την αρχή σε στενά πλαίσια. Έχοντας σαν βάση τον χώρο του διεθνούς δικαίου, οι Πατέρες της Ένωσης θέλησαν εν γνώσει τους να αποφύγουν την αναγνώριση υπέρ των ιδιωτών ενός θεσμικού ρόλου. Έτσι, επέλεξαν να υιοθετήσουν τους όρους μιας άμεσης σχέσης των ιδιωτών με την Κοινότητα, η οποία προσέλαβε κυρίως δικονομικό χαρακτήρα. Η διασύνδεση αυτή μετέτρεψε τα άτομα σε αυτοτελή υποκείμενα της κοινοτικής έννομης τάξης, όπως θα δούμε κατωτέρω, παράγοντας γι αυτά αυτοτελή δικαιώματα και υποχρεώσεις. Α) Το άτομο ως υποκείμενο δικαίου. Η προσέγγιση της έννοιας του ατόμου εντός της κοινοτικής έννομης τάξης δεν είναι συνήθης στην θεωρία των κοινοτικών φαινομένων, όπου προτιμώνται σαφώς οι θεσμοί, τα Κράτη-Μέλη, τα Κοινοτικά Όργανα ή τουλάχιστον συγκεκριμένες ομάδες προσώπων ως κλειδί εισόδου στην μελέτη και κατανόηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης 12. Τόσο η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα όσο κι εκείνη για την Ευρωπαϊκή Ένωση περιέχουν διατάξεις οι οποίες αφορούν τόσο τα κράτη μέλη όσο και τους ίδιους τους ιδιώτες. Οι τελευταίοι, πέρα από τα κράτη μέλη στα οποία ανήκουν, αντιμετωπίζονται από την ΣΕΚ 13 ως ισότιμα υποκείμενα της κοινοτικής εννόμου τάξεως, από την οποία έλκουν απευθείας δικαιώματα και υποχρεώσεις 14. Αυτή η προαγωγή της θέσης του ιδιώτη εκδηλώνεται ιδιαίτερα μέσα από τις νομικές μορφές του αμέσου αποτελέσματος διατάξεων του κοινοτικού δικαίου, τις αρχές της 12 Ξ.Γιαταγάνας, ό.π., υποσ.1, σελ Και πλέον μετά τη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη από την ΣΕΕ και την ΣΛΕΕ. 14 Π. Πέρρα, ό.π., υποσ. 3 σελ. 19

13 13 αμέσου ισχύος και της υπεροχής αυτού του δικαίου έναντι της εσωτερικής εννόμου τάξεως 15. Αν και οι Συνθήκες αντιμετωπίζουν, όπως αναφέραμε, τους ιδιώτες σαν υποκείμενα της κοινοτικής έννομης τάξης, παρόλα αυτά δεν δίνουν επακριβή ορισμό της έννοιας «άτομο», το οποίο μπορεί σε δικονομικό επίπεδο να αιτηθεί έννομη προστασία από τα Κοινοτικά Δικαστήρια. Φαίνεται ότι σαν τέτοιο νοείται οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο, εκτός βέβαια από τα κράτη-μέλη της Ένωσης 16. Εξάλλου, για τις Συνθήκες δεν έχει σημασία αν το φυσικό πρόσωπο διαθέτει την ευρωπαϊκή ιθαγένεια (αν είναι δηλαδή πολίτης κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης) ή αν έχει την κατοικία του σε κράτος μέλος προκειμένου να του παρασχεθεί δικαστική προστασία. Ως νομικό πρόσωπο αντίστοιχα νοείται «κάθε ένωση προσώπων, που έχει ιδρυθεί σύμφωνα, με το δίκαιο ενός από τα κράτη μέλη της Ένωσης ή και οποιουδήποτε άλλου τρίτου κράτους, ακόμη και ενώσεις προσώπων που δεν έχουν περιβληθεί τον επίσημο νομικό τύπο του νομικού προσώπου, σύμφωνα με το δίκαιο οποιασδήποτε χώρας» 17. Μάλιστα, προκειμένου περί νομικού προσώπου, δικαστική προστασία και δικαίωμα πρόσβασης στα Δικαστήρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρέχεται ακόμα κι αν δεν έχει την έδρα του σε κάποιο κράτος- μέλος της τελευταίας. Β) Η έννοια του «locus standi» των ιδιωτών. Όπως είναι γνωστό, βασική προϋπόθεση του παραδεκτού όλων των ενδίκων βοηθημάτων στο κοινοτικό δίκαιο, μεταξύ άλλων 18, αποτελεί η εξουσία ασκήσεως του εκάστοτε ενδίκου βοηθήματος, η κοινώς λεγόμενη «ενεργητική νομιμοποίηση» ή «locus standi» υπό τον αντίστοιχο λατινικό όρο. Γενικά, η έννοια του locus standi ορίζεται ως η ικανότητα ενός προσώπου να επιδείξει επαρκή σύνδεση ή βλάβη από μια πράξη ή από τον ίδιο το νόμο κι έτσι να στηρίξει τη συμμετοχή του στην εκδίκαση μιας υπόθεσης. Έτσι, το locus standi στο πεδίο του ευρωπαϊκού 15 Υπό την έννοια ότι οι ιδιώτες μπορούν να προβάλλουν ενώπιον του αρμόδιου δικαστηρίου δικαιώματα που έλκουν από το κοινοτικό δίκαιο, έναντι οποιασδήποτε πράξης του εθνικού δικαίου, μεταγενέστερης ή ακόμα και συνταγματικού περιεχομένου, Ξ.Γιαταγάνας, ό.π. υποσ.1, σελ Βλ. άρθρο Αλεξ.Ι.Παυλόπουλου, LLM (EEC L), «Το locus standi του ατόμου στο Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο», ΝοΒ 1985, σελ Π. Κανελλόπουλος, «Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 4 η Έκδοση, σελ Της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου, της διαδικαστικής ικανότητας, της ικανότητας για αυτοπρόσωπη παράσταση (πληρεξουσιότητα) και της ελλείψεως δεδικασμένου, βλ Π.Δ. Δαγτόγλου, «Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο Ι», Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1985, Β Εκδοση, σελ 388.

14 14 δικονομικού δικαίου ερμηνεύεται ως «οιονεί ικανότητα προς το προσφεύγειν» 19 και απαιτείται πάντα ως προϋπόθεση παραδεκτού για την άσκηση των επιμέρους ενδίκων βοηθημάτων. Στην περίπτωση της άσκησης προσφυγών εκ μέρους των ιδιωτών, η εξέταση της σχέσεως που συνδέει τον προσφεύγοντα με την προσβαλλόμενη πράξη, λαμβάνει τόσο περιοριστικό χαρακτήρα, κυρίως στα πλαίσια της αίτησης ακύρωσης, ώστε να καταλήγει σχεδόν στην «εξατομίκευση του δυνάμενου να προσφύγει νομικού ή φυσικού προσώπου» 20. Η σχέση αυτή αποδεικνύεται εκ των προτέρων ενώ στη συνέχεια εξετάζεται και η ύπαρξη εννόμου συμφέροντος 21. Για παράδειγμα, στην αίτηση ακύρωσης του άρθρου 230 παρ. 4 ΣΕΚ, εξετάζοντας αυτοτελώς το ΔΕΚ τις προϋποθέσεις του αμέσου και ατομικού συμφέροντος, μπορεί μια πράξη να αφορά τον προσφεύγοντα άμεσα και ατομικά ενώ να μην είναι βλαπτική για τα συμφέροντά του και αντίστροφα. Η έννοια, δηλαδή, του εννόμου συμφέροντος στο κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας παρουσιάζεται μάλλον συνθετότερη και περιοριστικότερη 22 από εκείνη που ισχύει στις εθνικές έννομες τάξεις. Παίρνοντας, ως παράδειγμα και πάλι την αίτηση ακύρωσης του άρθρου 230 παρ. 4 ΣΕΚ, το έννομο συμφέρον που πρέπει να επιδείξει ο προσφεύγων δεν είναι γενικά η βλάβη που υπέστη από την εν λόγω πράξη, αλλά ότι η τελευταία βλάπτει άμεσα και ατομικά τα συμφέροντά του 23. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα η διάκριση μεταξύ ενεργητικής νομιμοποίησης και εννόμου συμφέροντος είναι τόσο δύσκολή ώστε οι δύο αυτές έννοιες να συγχέονται. Από τα ανωτέρω, αντιλαμβανόμαστε τη δυσμενή θέση στην οποία περιέρχονται οι ιδιώτες κατά την απόδειξη των δύο ανωτέρω προϋποθέσεων ενώπιον του Δικαστηρίου. Τα ανά τον κόσμο νομικά συστήματα υιοθετούν γενικά τρείς διαφορετικές στάσεις αναφορικά με το δικαίωμα των ιδιωτών να προσβάλλουν μια πράξη, διαμορφώνοντας συνακόλουθα και το locus standi των τελευταίων στα διάφορα ένδικα βοηθήματα 24. Το πρώτο, και αναμφισβήτητα αυστηρότερο, είναι το σύστημα 19 Ξ Γιαταγάνας, ό.π., υποσ Π. Πέρρα, ό.π., υποσ. 2, σελ Το οποίο απαιτείται να είναι υπαρκτό και γεγενημένο κατά τη στιγμή εγέρσεως της αγωγής ή κατά τη συζήτηση αυτής. Βλ. ΔΕΚ 138/89 NBV και NVB κατά Επιτροπής, Συλλογή 1992, σελ Ξ. Γιαταγανας ό.π. υποσ. 1, σελ Π. Πέρρα, ό.π., υπος.2, σελ V.Κronberger και P. Dejmek, Locus standi of Individuals before Community Courts under Article 230 (4) EC: Illusions and Disillusions after the Jego-quere (T-177/01) and Union de Pequenos Agricultores (C-55/00) judgments, The European Legal Forum (2002), Literature Document 324,

15 15 το οποίο παρέχει στον ιδιώτη ενεργητική νομιμοποίηση μόνο όταν η προσβαλλόμενη πράξη παραβιάζει τα έννομα δικαιώματά του. Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται η λεγόμενη actio popularis 25, μια καθαρά φιλελεύθερη προσέγγιση, η οποία παρέχει ενεργητική νομιμοποίηση σε κάθε ιδιώτη, δίχως ν απαιτεί την ύπαρξη εννόμου συμφέροντος. Η τρίτη και μέση λύση που ακολουθείται, επιτρέπει στον ιδιώτη να προσβάλλει την εγκυρότητα μιας πράξης όταν εκείνος μπορεί να επιδείξει ότι η πράξη τον επηρεάζει με κάποιο τρόπο εντός της εθνικής έννομης τάξης. Η ευχέρεια των ιδιωτών για ακύρωση των κοινοτικών πράξεων στο ανωτέρω σύστημα είναι σχετικά περιορισμένη σε σχέση προς την αμέσως προηγούμενη. Το κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας κατατάσσεται μάλλον 26 στην τρίτη κατηγορία, καθώς εισάγει διαφοροποιήσεις τόσο ως προς τα πρόσωπα τα οποία δύνανται ν ασκήσουν τα επιμέρους ένδικα βοηθήματα όσο και ως προς τις προϋποθέσεις για την άσκησή τους 27. Οι ιδιώτες, στο σύστημα αυτό, χαρακτηρίζονται ως «μη προνομιούχοι προσφεύγοντες», σε σχέση με τα κράτη μέλη και τα κοινοτικά όργανα. Η πρόσβασή των τελευταίων στο βήμα του ΔΕΚ εξαρτάται από μια σειρά τυπικών και ουσιαστικών προϋποθέσεων, μεταξύ των οποίων και η απόδειξη ύπαρξης εννόμου συμφέροντος. Όπως θα δούμε και παρακάτω, η ενεργητική νομιμοποίηση των ιδιωτών ποικίλει στα διάφορα ένδικα βοηθήματα της κοινοτικής έννομης τάξης. Αδιαμφισβήτητα, πάντως, η θεμελίωση της ενεργητικής νομιμοποίησης ενός ιδιώτη (φυσικού ή νομικού προσώπου) κρίνεται αρκούντως δυσκολότερη από την αντίστοιχη για ένα κοινοτικό όργανο ή ένα κράτος μέλος. Βάση της ανωτέρω παραδοχής είναι η τήρηση της αρχή της νομικής βεβαιότητας 28, γενική αρχή που διέπει το κοινοτικό δίκαιο. Ο φόβος των Πατέρων της Ένωσης να μην εξελιχθούν οι άμεσες προσφυγές σε actio popularis κι έτσι να τεθεί εν κινδύνω η κοινοτική νομιμότητα αποτέλεσαν και αποτελούν- τροχοπέδη στην προσέγγιση των ιδιωτών στο βήμα του ΔΕΚ. 25 Λαϊκή αγωγή. 26 Καθώς μπορεί να θεωρηθεί και ότι κατατάσσεται στην πρώτη και αυστηρότερη κατηγορία λόγω της περιορισμένης προσβασιμότητας που επιφυλάσσει μέσω της Νομολογίας του το ΔΕΚ στους ιδιώτες. 27 M.Βηλαράς, «Κοινοτικός Δικαστής και αποτελεσματική δικαστική προστασία ιδιωτών: παρόν και μέλλον», Διευθ.Σειράς Γ. Παπαδημητρίου, Εκδ.Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2003, σελ Π.Ι. Κανελλόπουλος, ό.π., υπόσ. 17.

16 16 Γ) Το κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας. Την έννοια του κράτους δικαίου συμπληρώνουν δύο κυρίως στοιχεία: η ύπαρξη κανόνων δικαίου αλλά και η λειτουργία αποτελεσματικών μηχανισμών για τον έλεγχο της τήρησης των ως άνω κανόνων 29. Το κράτος δικαίου ως αξία της Ένωσης υπήρχε ανέκαθεν στα κείμενα των Συνθηκών 30. Ακόμα και στο νέο κείμενο της Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση το κράτος δικαίου ως θεμελιώδης αρχή αποτυπώνεται ρητώς στο άρθρο 2, ως μια αξία που είναι κοινή στα κράτη-μέλη. Αναμφισβήτητα, κάθε ανεπτυγμένο νομικά σύστημα πρέπει να διαθέτει ένα μηχανισμό για να δοκιμάζει την διαδικαστική αλλά και ουσιαστική νομιμότητα των πράξεων που εκδίδονται από τα όργανά του 31. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η σπουδαιότητα δημιουργίας ενός συστήματος ελέγχου των πράξεων της Επιτροπής, του Συμβουλίου (και αργότερα και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου) ήταν μεγάλη καθώς το δημοκρατικό έλλειμμα ήταν ορατό λόγω του περιορισμένου ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Οι θεμελιωτές της Ένωσης έλαβαν υπ όψιν τους την ανωτέρω διαπίστωση καθώς διαμόρφωναν μέσω των Ιδρυτικών Συνθηκών το κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας της Ένωσης. Η διαμορφωθείσα κοινοτική έννομη τάξη και οι ιδιομορφίες που παρουσιάζει είναι δεδομένες και έχουν κατά καιρούς αποτελέσει αντικείμενο ενδελεχών αναλύσεων. Ο κοινοτικός νομοθέτης επέλεξε την δικαστική έννομη προστασία από την -σε διεθνές επίπεδο καθιερωμένη- «ρήτρα διαιτησίας» 32. Έτσι, για την έννομη προστασία των υποκειμένων της κοινοτικής έννομης τάξης διανοίχθηκε ένα αρκετά ευρύ πλέγμα προσφυγών. Για την εξέταση των ανωτέρω προσφυγών ενεργοποιούνταν έως την μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισαβόνας, το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και (μετά την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη) το Πρωτοδικείο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΠΕΚ) σύμφωνα με το άρθρο 220 ΣΕΚ, τα οποία μέσω της νομολογίας τους διασφαλίζουν την αποκρυστάλλωση και ενιαία εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου. Σήμερα, επί των προσφυγών εκ μέρους φυσικών ή 29 «Η Συνθήκη της Λισαβόνας, Θεματικές προσεγγίσεις», Επιμέλεια Μ.Δ. Χρυσομάλλης, σελ Βλ. άρθρο 6 ΣυνθΕΕ 31 Βλ. μελέτη (working paper 12/03) Εwa Biernat, «The locus standi of Private Applicants under article 230(4) EC and the Principle of Judicial Protection in the European Community, The Jean Monnet Program σελ Γ. Ε. Καλαβρός, «Ο μηχανισμός έλεγχου της κοινοτικής νομιμότητας και απονομής δικαιοσύνης στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες», Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1980

17 17 νομικών προσώπων έχουν δικαιοδοσία να κρίνουν το Γενικό Δικαστήριο (πρώην ΠΕΚ) και τα Ειδικευμένα δικαστήρια (πρώην Δικαιοδοτικά Τμήματα) ενώ το Δικαστήριο ως ανώτατο ακυρωτικό 33. Η σύλληψη της ιδέας για την δημιουργία ενός κοινοτικού Δικαστηρίου αποτελεί θεμελιώδες διακριτικό γνώρισμα της κοινοτικής έννομης τάξης 34. Κι αυτό διότι κατ αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η ενιαία ερμηνεία του κοινοτικού δικαίου στα κράτη-μέλη, και ειδικότερα εξασφαλίζεται η ομοιόμορφη εξασφάλιση των δικαιωμάτων των ιδιωτών, ανεξάρτητα από την εθνική έννομη τάξη στην οποία ανήκουν. Το ίδιο το Δικαστήριο έχει χαρακτηρίσει τη Συνθήκη για την ίδρυση της ΕΚ, της οποίας διασφαλίζει την εφαρμογή, ως «τον βασικό συνταγματικό χάρτη» μιας Κοινότητας δικαίου, αναγορεύοντας έτσι τον εαυτό του σε οιονεί συνταγματικό δικαστήριο της κοινοτικής έννομης τάξης (με δικαστήρια γενικής κοινοτικής αρμοδιότητας τα εθνικά δικαστήρια, τα δικαιοδοτικά τμήματα που καθιερώνει η Συνθήκη της Νίκαιας και το Πρωτοδικείο του ΕΚ), ιδίως μετά τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων που του επιφύλαξε η Συνθήκη της Νίκαιας 35. Οι ιδρυτικές συνθήκες εγκαθίδρυσαν ένα σύστημα δικαστικής προστασίας, το οποίο εξασφαλίζει την τήρηση του κοινοτικού δικαίου από τα κοινοτικά όργανα, τα κράτη μέλη και από τους ιδιώτες, επί των οποίων εφαρμόζεται το δίκαιο αυτό. Το κοινοτικό αυτό σύστημα έννομης προστασίας αποτελείται από ένα σύνολο ενδίκων βοηθημάτων, τα οποία ασκούνται κατά κανόνα ενώπιον του ΔΕΚ. 36 Στο σύστημα αυτό, τα φυσικά ή νομικά πρόσωπα, έχουν τη δυνατότητα να αμφισβητήσουν δεσμευτικές γι αυτά κοινοτικές πράξεις ενώπιον του κοινοτικού δικαστή. Τα ένδικα βοηθήματα τα οποία διαθέτουν οι ευρωπαίοι πολίτες αποτυπώνονται στο Τέταρτο Τμήμα της Συνθήκης για την Ίδρυση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΣΕΚ), όπως τροποποιήθηκε με τη Συνθήκη της Νίκαιας, στα άρθ Μετά και τη μεταρρύθμιση των Ιδρυτικών Συνθηκών από τη Συνθήκη της Λισαβόνας, το δικαστικό σύστημα προστασίας της Ένωσης αποτυπώνεται στο 5 ο 33 Βλ. άρθ ΣΛΕΕ. 34 Ξ. Γιαταγάνας, ό.π. υπό 1, σελ Με την οποία το ΠΕΚ γίνεται βασικό όργανο εξέτασης ευθείων προσφυγών, δευτερεύον για προδικαστικά ερωτήματα και αναιρετικό για τις αποφάσεις των δικαιοδοτικών τμημάτων, βλ. Liz Heffernan, «The Treaty of Nice : Arming the Courts to defend a European bill of rights?», 65 Law & Contemporary problems 189 (Spring 2002) βλ Π.Ι.Κανελλόπουλος, ό.π. υπόσ. 17, σελ 335.

18 18 Τμήμα της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στα άρθρα Κατά το εν λόγω σύστημα, η εκδίκαση των προσφυγών που ασκούνται από φυσικά ή νομικά πρόσωπα ανατίθεται σε πρώτο βαθμό στο Πρωτοδικείο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (στο πλέον μετονομαζόμενο Γενικό Δικαστήριο). Η διαδικασία εκδίκασης της προσφυγής περιλαμβάνει το στάδιο της έγγραφης και το στάδιο της προφορικής διαδικασίας, τα οποία ρυθμίζονται σύμφωνα με τον κανονισμό διαδικασίας του. Το Γενικό Δικαστήριο αποφαίνεται σε πρώτο βαθμό επί των προσφυγών. Οι αποφάσεις του υπόκεινται σε αναίρεση ενώπιον του Δικαστηρίου, σύμφωνα με τους όρους και τους περιορισμούς που προβλέπονται από τον Οργανισμό του Δικαστηρίου, εφόσον υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να θιγεί η ενότητα ή η συνοχή του κοινοτικού δικαίου. Μάλιστα, το ίδιο το Γενικό Δικαστήριο δύναται να παραπέμψει μία υπόθεση στο Δικαστήριο, εάν κρίνει ότι η υπόθεση συνεπάγεται την έκδοση απόφασης επί αρχής, η οποία ενδέχεται να θίξει την ενότητα ή τη συνοχή του δικαίου της Ένωσης. Η ισχύουσα αρχιτεκτονική του κοινοτικού συστήματος, βασισμένη στην ιδιάζουσα μορφή της κοινοτικής έννομης τάξης εν γένει, καθιερώνει για τους ιδιώτες της ένα σύστημα «διπλής διασφάλισης της κοινοτικής νομιμότητας» 37. Η εθνική έννομη τάξη και η αντίστοιχη κοινοτική συνεργάζονται μ ένα πρωτοφανή μηχανισμό για την κάλυψη της ένδικης προστασίας των ιδιωτών. Οι τελευταίοι δύνανται κατ αυτό τον τρόπο να καταφύγουν τόσο ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων για ενδεχόμενη παραβίαση εκ μέρους των κρατών μελών των κοινοτικών τους υποχρεώσεων όσο και ενώπιον των κοινοτικών δικαστηρίων για ενδεχόμενη παρανομία των κοινοτικών πράξεων. Τα εθνικά δικαστήρια έτσι έχουν αναμειχθεί κατά τέτοιο τρόπο στην εφαρμογή των κοινοτικών διατάξεων ώστε ν αναδεικνύονται σε βασικούς φρουρούς της κοινοτικής νομιμότητας και των δικαιωμάτων των ιδιωτών. Προς αυτήν την εξέλιξη έχει συμβάλει σε μεγάλο βαθμό το ΔΕΚ διατυπώνοντας τις βασικές αρχές που διέπουν τις σχέσεις εθνικού και κοινοτικού δικαστή. Τις βασικές αυτές αρχές αποτελούν η υπεροχή του κοινοτικού έναντι του εθνικού δικαίου, έστω μεταγενέστερου ή συνταγματικού, η άμεση ισχύς των 37 Π.Πέρρα,ό.π., υποσ. 3, σελ. 19.

19 19 κανονισμών, οι οποίοι εντάσσονται στην εθνική έννομη τάξη δίχως άλλη νομοθετική παρέμβαση και, τέλος, το άμεσο αποτέλεσμα, των κανονισμών και σε κάποιες περιπτώσεις των οδηγιών, που δημιουργούν άμεσα αγώγιμα δικαιώματα ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων. Δ) Η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας. Η ανεξέλεγκτη και ίσως καταπιεστική κάποιες φορές τάση της εκάστοτε εξουσίας -είτε εθνικής είτε υπερεθνικής- έγινε η πηγή για την σύλληψη της θεμελιώδους έννοιας του «κράτους δικαίου». Δομικά χαρακτηριστικά της έννοιας αυτής αποτελούν μεταξύ άλλων- η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων 38, η αρχή της νομιμότητας της κρατικής δράσης αλλά και η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας. Η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας 39, ανήκουσα στις γενικές αρχές του κοινοτικού δικαίου, πηγάζει από τις συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών της Ένωσης και κατοχυρώνεται, παράλληλα, στα άρθρα 6 και 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 40 όπως και στο άρθρο 47 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 41. Αν και μέχρι την τελευταία μεταρρύθμιση των Συνθηκών ο ανωτέρω χάρτης, και κατά συνέπεια και η επιμέρους αρχή του, δεν είχαν ενσωματωθεί στο σώμα της Συνθήκης της Νίκαιας κι έτσι δεν απέκτησαν δεσμευτική ισχύ stricto sensu, παρ όλα ταύτα αποτέλεσε για χρόνια πηγή έμπνευσης και σημαντικό σημείο αναφοράς όλων των πρωταγωνιστών της νομοθετικής, διοικητικής και δικαστικής εξουσίας της Ένωσης. Πράγματι, στην ανωτέρω αρχή βασίστηκε συχνά το ΔΕΚ στη Νομολογία του καθώς τη θεωρεί θεμελιώδη για το νομικό σύστημα της Κοινότητας κι έτσι τη χρησιμοποιούσε συχνά σαν βάση για τις αιτιολογίες του αλλά και σαν επιχείρημα στις διάφορες κρίσεις του 42. Μέσω της αρχής αυτής θεμελιώνει άμεσα ή έμμεσα 43 την 38 Στον τομέα, άλλωστε, των ατομικών δικαιωμάτων επικρατεί το αξίωμα «Community Law is as much concerned with the protection of rights as with the imposition of obligations». Βλ.άρθρο A.J. Mackenzie Stuart, The non contractual liability of the E.E.C, COMMON LAW REVIEW,1975, σελ «principle de la protection juridictionnelle effective» και «principle of effective judicial protection». 40 Στο εξής ΕΣΔΑ, όπως υπογράφηκε στη Ρώμη στις 4 Νοεμβρίου Στο εξής ΧΘΔΑ, όπως υπογράφηκε και διακηρύχθηκε από τους Προέδρους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Συμβουλίου και της Επιτροπής, κατά το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Νίκαιας στις 7-9 Δεκεμβρίου Βλ. Ewa Biernat, ό.π., υποσ. 31, σελ Βλ. Ewa Biernat, ό.π., υποσ. 31, σελ. 30.

20 20 υπεροχή και το άμεσο αποτέλεσμα του Κοινοτικού Δικαίου, την υποχρέωση που επιβάλλεται στα εθνικά δικαστήρια να μεταφράζουν το εθνικό τους δίκαιο υπό το φώς των κοινοτικών διατάξεων, την εξωσυμβατική ευθύνη των κρατών μελών και την υποχρέωση να εξασφαλίζουν αποτελεσματικά ένδικα βοηθήματα για την προστασία των δικαιωμάτων των ιδιωτών 44. Μάλιστα τόσο οι Γενικοί Εισαγγελείς του ΔΕΚ όσο και το ίδιο το ΠΕΚ σε αποφάσεις του 45, είχαν αναφερθεί στις διατάξεις του Χάρτη σαν «μη υποχρεωτικό ήπιο νομοθετικό κείμενο 46». Ο Χάρτης, επομένως, παρήγαγε μια «υφέρπουσα κανονιστική λειτουργία 47», ενδυναμώνοντας ολοένα περισσότερο την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών της Ένωσης. Επιπροσθέτως, η αρχή αυτή έχει ταχθεί σύμφωνα με τις τελευταίες νομολογιακές εξελίξεις 48 στην κάλυψη του «δικονομικού ελλείμματος» που παρατηρήθηκε στα πλαίσια του κοινοτικού συστήματος ένδικης προστασίας της Ένωσης. Και τούτο διότι η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, λειτουργώντας συχνά ως ασφαλιστική δικλείδα 49, εξασφαλίζει ότι δράση της κρατικής εξουσίας υπόκειται σε κανόνες οι οποίοι αν παραβιασθούν γεννάται δικαίωμα των ιδιωτών να προσφύγουν άμεσα στην δικαιοσύνη και να τύχουν αποτελεσματικής προστασίας. Μετά την τελευταία μεταρρύθμιση των Συνθηκών με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, ο ΧΘΔΑ απέκτησε δεσμευτική δύναμη ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση προσχώρησε στην ΕΣΔΑ. Η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, επομένως, λαμβάνει πλέον νομική ισχύ δεσμευτική για τα κοινοτικά όργανα κατά την άσκηση των εξουσιών τους. Στο επόμενο μέρος της μελέτης μας θα εξετάσουμε το κατά πόσο η νομικά πλέον δεσμευτική αυτή αρχή, ως πρωτογενές δίκαιο της Ένωσης, μπορεί να οδηγήσει στην ευνοϊκότερη αντιμετώπιση του locus standi ιδιωτών από το Δικαστηρίου και κατ επέκταση σε πραγματική δικαστική προστασία των τελευταίων. 44 Βλ. ΔΕΚ 222/84 Μarguerite Johnston κατά Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary, Συλλογή 1986 σελ 1651 παρ, 18, η οποία αποτέλεσε την πρώτη υπόθεση στην οποία στηρίχτηκε το ΔΕΚ στην αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, βλ. Ewa Biernat, ό.π., υποσ. 17 σελ Για παράδειγμα στην πιο πρόσφατη απόφαση ΠΕΚ 177/01, Jego Quere, Συλλογή 2002, σελ Βλ. Άρθρο Β.Σκουρής, «Introducing a binding bill of rights for the European union: Can three parallel systems of protection of fundamental rights coexist harmoniously?», ΕΕΕυρΔ 3:2004, σελ Γ.Παπαδημητρίου, «Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων σταθμός στην θεσμική ωρίμανση της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2001, σελ Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ήδη με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, η οποία βρίσκεται ένα βήμα πριν τη θέσης της σε ισχύ, αποκτά νομικά δεσμευτική ισχύ, χωρίς ωστόσο να ενσωματώνεται στο σώμα της Συνθήκης. 48 Βλ. παρακάτω Δεύτερο Μέρος. 49 Π.Πέρρα, ό.π., υποσ. 3, σελ 19.

21 21 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ LOCUS STΑΝDΙ ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 50 ΣΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΌ ΣΥΣΤΗΜΑ Το locus standi των ιδιωτών στο κοινοτικό σύστημα έννομης προστασίας σκιαγραφείται μέσω της μελέτης των δικονομικών προϋποθέσεων, τις οποίες καλούνται, σύμφωνα με τις ισχύουσες Συνθήκες, να πληρούν φυσικά και νομικά πρόσωπα κατά την πρόσβασή τους στο ΔΕΚ 51. Η δυνατότητα για τους ιδιώτες να εμφανισθούν ενώπιον του ΔΕΚ σαν «ενάγοντες» θα εξετασθεί παρακάτω για λόγους συστηματικούς σύμφωνα με το παρακάτω σχήμα: α) Άμεσοι τρόποι προσφυγής: τα ένδικα βοηθήματα μέσω των οποίων οι ιδιώτες μπορούν απευθείας ενώπιον του ΠΕΚ (ή του ΔΕΚ) να προσβάλλουν τις κοινοτικές πράξεις/παραλείψεις ή να απαιτήσουν την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστησαν από κάποια κοινοτική παρανομία (αίτηση ακύρωσης άρθ. 230 παρ. 4 ΣΕΚ, προσφυγή κατά παραλείψεως άρθ. 232 ΣΕΚ, αίτηση αποζημιώσεως άρθ. 288 ΣΕΚ αντίστοιχα) και β) Έμμεσοι τρόποι προσφυγής: τα ένδικα βοηθήματα τα οποία παρέχουν στους ιδιώτες έμμεση πρόσβαση στα κοινοτικά δικαστήρια, απαιτώντας απαραιτήτως την ύπαρξη εκκρεμούς δίκης είτε σε κοινοτικό είτε σε εθνικό δικαστήριο (ένσταση παρανομίας αρθ. 241 ΣΕΚ και προδικαστική παραπομπή άρθ. 234 ΣΕΚ αντίστοιχα). γ) Τέλος, η αγωγή αποζημίωσης κατά κράτους-μέλος λόγω παραβίασης κανόνα του κοινοτικού δικαίου θα εξετασθεί ξεχωριστά, λόγω του ότι αν και οι ιδιώτες προασπίζονται δικαιώματα τα οποία έλκουν από το κοινοτικό δίκαιο, ωστόσο η παραβίαση αυτή δεν διενεργείται από την ίδια την κοινότητα αλλά από το ίδιο το κράτος μέλος και γι αυτό το λόγο αρμοδιότητα θεμελιώνουν τα εθνικά δικαστήρια. 50 Επειδή η παρούσα μελέτη βασίστηκε σε πηγές και νομολογία όπως ίσχυαν πριν από τη Συνθήκη της Λισαβόνας, θα τηρηθεί στο πρώτο μέρος η μορφή που είχαν τα επιμέρους βοηθήματα, οι σχετικές διατάξεις της Συνθήκης και η ονομασία των Κοινοτικών Δικαστηρίων έως τη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη χωρίς αναφορά στις μεταρρυθμισθείσες διατάξεις. Στο δεύτερο μέρος θα αναφερθούμε αναλυτικά στις αλλαγές που επέφερε η Συνθήκη τόσο στο επίπεδο των επιμέρους προσφυγών όσο και στα πλαίσια της ονομασίας και αρμοδιότητας των δικαστηρίων της Ένωσης. 51 Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης με τον όρο ΔΕΚ θα εννοείται και το Πρωτοδικείο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, καθώς στην ουσία το ΔΕΚ και το Πρωτοδικείο αποτελούν ένα ενιαίο όργανο, το δικαστικό όργανο της ΕΚ και της ΕΕ.

22 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΑΜΕΣΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. Η αίτηση ακύρωσης του άρθρου 230 παρ. 4 ΣΕΚ. Η αίτηση ακύρωσης, η πλέον άμεση ακυρωτική προσφυγή κατά κοινοτικών πράξεων, όπως αποτυπώνεται στο άρθρο 230 παρ. 4 ΣΕΚ βρίσκεται στην κεντρική θέση του κοινοτικού συστήματος έννομης προστασίας καθώς είναι η μόνη προσφυγή που εξασφαλίζει ουσιαστικά στους ιδιώτες κατ ουσίαν αποτελεσματική δικαστική προστασία. Και τούτο συμβαίνει λόγω της ταχύτητας της απονομής κοινοτικής δικαιοσύνης, της ασφάλειας δικαίου που εξασφαλίζεται σε όλα τα κράτη μέλη 52 αλλά και λόγω της αμεσότητας που τη χαρακτηρίζει. Η εκάστοτε προσβαλλόμενη πράξη, με την παραδοχή του ακυρωτικού αιτήματος, κηρύσσεται άμεσα ανενεργός και δημιουργείται υποχρέωση στο αρμόδιο όργανο να λάβει τα αναγκαία διορθωτικά μέτρα για την εφαρμογή της απόφασης. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητα της προστασίας αυτής -μάλλον- θίγεται στην περίπτωση των ιδιωτών λόγω των αυστηρών προϋποθέσεων που απαιτούνται για την ευθεία προσφυγή κατά των κοινοτικών πράξεων. Οι επιπλέον περιορισμοί που τάσσει ο κοινοτικός νομοθέτης στους «μη προνομιούχους» αιτούντες στοχεύουν κυρίως στη διαφύλαξη των αληθινών κανονισμών, ώστε να τηρείται η αρχή της νομιμότητας εντός της Ένωσης 53 χωρίς να διαταράσσεται ο πυρήνας του κοινοτικού δικαίου. Στα πλαίσια του άρθρου 230 παρ. 4 ΣΕΚ η έννοια «ιδιώτης» έχων δικαίωμα ν ασκήσει αίτηση ακύρωσης έχει ευρύ περιεχόμενο: υπό τον όρο αυτό νοείται κάθε φυσικό και νομικό πρόσωπο το οποίο μπορεί να επιδείξει έννομο συμφέρον 54.Πρέπει, επομένως, να διακρίνεται από τη διαδικαστική ικανότητα του προσφεύγοντος και συντρέχει υπέρ εκείνου που ισχυρίζεται ότι η πράξη που προσβάλει θίγει τα δικαιώματά του 55. Επομένως, δικαίωμα προσφυγής διαθέτουν όλα τα φυσικά και νομικά πρόσωπα ανεξαρτήτως ιθαγένειας, προερχόμενα εντός και εκτός της ευρωπαϊκής 52 Μ. Κ. Βηλαράς, όπ., υπόσ. 27, σελ Ιστορικά, η διάταξη του άρθρου 230 ΣΕΚ σε σχέση με την αντίστοιχη της ΕΟΚ είναι εμφανώς πιο αυστηρή απέναντι στους ιδιώτες, ώστε να μπορεί να διαφυλαχθεί η κοινοτική νομιμότητα βλ..d.ηanf, «Τalking with the pouvoir constituent in times of constitutional reform: The European Court of Justice on Private Applicants Access to Justice», research paper in law 3/2003, European Legal Studies, College of Europe 54 Μάλιστα ειδικό, υπαρκτό και γεγενημένο κατά τη στιγμή της εγέρσεως της αίτησης ή κατά τη συζήτηση αυτής βλ. ΔΕΚ 138/89 NBV και NVB κατά Επιτροπής, Συλλογή 1992, σελ Πέρα Παναγιώτα, ό.π., υποσ. 2, σελ. 46

23 23 επικράτειας. Στα πλαίσια αυτά ακόμα κι ένα τρίτο κράτος μπορεί να θεωρηθεί ως νομικό πρόσωπο δικαιούμενο να προσβάλλει μια πράξη αλλά κι ένας τοπικός φορέας, όπως μια περιφέρεια ή μια δημαρχεία ή ακόμα κι ένα νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου 56. Κατά μία ευρεία άποψη μάλιστα διαδικαστική ικανότητα για την αίτηση ακύρωσης του άρθρου 230 ΣΕΚ πρέπει ν αναγνωριστεί και σε επιχειρήσεις χωρίς νομική προσωπικότητα 57. Πράγματι, στην υπόθεση Sinochem Heilongjiang κατά Συμβουλίου 58, στην οποία το Πρωτοδικείο όρισε ότι «στο κοινοτικό ένδικο σύστημα, ο αιτών θεωρείται νομικό πρόσωπο αν, μέχρι την λήξη της τασσόμενης προθεσμίας για να εγερθεί η αίτηση, ο αιτών έχει αποκτήσει νομική προσωπικότητα σύμφωνα με τη νομοθεσία που ισχύει για τη σύστασή του ή αν έχει αντιμετωπιστεί από τα κοινοτικά όργανα σαν ανεξάρτητη αυτοτελή νομική οντότητα». Το άρθρο 230 ΣΕΚ διακρίνει τους προσφεύγοντες σε «προνομιούχους» (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Συμβούλιο, Επιτροπή, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) και «μη προνομιούχους» (ιδιώτες, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα). Οι προϋποθέσεις του παραδεκτού ποικίλουν στις δύο ανωτέρω κατηγορίες, με τη δεύτερη να χρειάζεται να πληροί αυστηρότερες προϋποθέσεις για την άσκηση της. Ειδικότερα, οι όροι της ενεργητικής νομιμοποίησης των φυσικών και νομικών προσώπων, αποτυπώνονται στην παράγραφο 3 του ανωτέρω άρθρου η οποία ορίζει ότι: «Οι ιδιώτες, φυσικά ή νομικά πρόσωπα, νομιμοποιούνται ν ασκήσουν αίτηση ακύρωσης μόνο κατά των αποφάσεων των οποίων είναι αποδέκτες καθώς και των αποφάσεων που αν και εκδίδονται ως κανονισμοί ή αποφάσεις που απευθύνονται σε άλλο πρόσωπο, τους αφορούν άμεσα και ατομικά.» Δηλαδή, αιτήσεις ακύρωσης κρίνονται παραδεκτές για τους ιδιώτες στις ανωτέρω περιπτώσεις, οι οποίες σχετίζονται με το δεσμό που ενώνει τον προσφεύγοντα με την προσβαλλόμενη πράξη αλλά και με τον άμεσο και ατομικό χαρακτήρα της τελευταίας. Κατά το ανωτέρω άρθρο λοιπόν το locus standi των ιδιωτών θεμελιώνεται περιοριστικά στις κατωτέρω τρείς (3) περιπτώσεις: 56 Βλ. Henry G Schermers & Dennis F Waelbroeck Judicial Protection in the European Union Kluwer 2001 σελ Π.Δ. Δαγτόγλου, όπ, υποσ. 18, σελ ΠΕΚ 161/94, Sinochem Heilongjiang κατά Επιτροπής, Συλλογή 1996, σελ II-695

24 Όταν οι ιδιώτες είναι αποδέκτες της κατ ουσίαν-απόφασης. Ως γνωστόν, πράξεις που απευθύνονται στους ιδιώτες κατά το ισχύον νομοθετικό σύστημα θεωρούνται μόνο οι αποφάσεις ή διαφορετικά μόνο οι κατ ουσίαν αποφάσεις. Είναι προφανές ότι όταν η απόφαση απευθύνεται στον ιδιώτη η κρίση του ΔΕΚ περί του παραδεκτού της αιτήσεως είναι δεδομένη. Ο καθορισμός της έννοιας «απόφαση» έχει στο σημείο αυτό ιδιαίτερη σημασία. Έτσι, για τον κοινοτικό νομοθέτη απόφαση θεωρείται η κοινοτική πράξη η οποία απευθύνεται σε ορισμένα πρόσωπα και κατ αρχήν παράγει έννομα αποτελέσματα μόνο έναντι αυτών 59. Σε αντίθεση προς την νομική φύση του κανονισμού, η απόφαση δεν θέτει αντικειμενικό δίκαιο και χαρακτηρίζεται από τον περιορισμένο αριθμό ατόμων που αυτή αφορά. Μπορεί, για παράδειγμα, να έχει νομοθετικό περιεχόμενο, απευθυνόμενη σε κράτη-μέλη, αλλά και ν αποτελεί ατομική (διοικητική πράξη) όταν δεσμεύει μια συγκεκριμένη κατηγορία προσώπων γνωστών κατά την έκδοσή της. Για παράδειγμα, αποφάσεις της Επιτροπής που έχουν ληφθεί σύμφωνα με τον κανονισμό 17/62 του Συμβουλίου εφαρμόζοντας τα άρθρα 85 και 86 ΣΕΚ αποτελούν παραδεκτές προσβαλλόμενες πράξεις και γίνονται συχνά αντικείμενο αίτησης ακύρωσης από τους αποδέκτες τους 60. Ωστόσο, όπως θα δούμε στη συνέχεια, η προσβαλλόμενη πράξη που απαιτείται από το αρθ. 230 παρ. 4 δεν είναι απαραιτήτως μια απλώς τιτλοφορούμενη απόφαση αλλά μια κατ ουσίαν τέτοια, ώστε να γίνονται δεκτές (πολύ σπάνια φυσικά) και πράξεις οι οποίες αν και φέρουν όλα τα χαρακτηριστικά μιας απόφασης εντούτοις τιτλοφορούνται διαφορετικά (π.χ. κανονισμός ή οδηγία) Όταν η απόφαση απευθύνεται σε τρίτο πρόσωπο αλλά αφορά τον ιδιώτη άμεσα και ατομικά. Μια απόφαση μπορεί εξάλλου να προσβληθεί από κάποιον ιδιώτη αν εκείνος αποδείξει επιτυχώς ότι η τελευταία, μολονότι δεν απευθύνεται σ αυτόν, ωστόσο, τον αφορά άμεσα και ατομικά και μάλιστα αν αποδείξει ότι συντρέχουν και οι δύο 59 Π.Ι.Κανελλόπουλος, όπ.π. υπό 17, σελ Βλ. Ewa Biernat, ό.π., υποσ. 31, σελ 6

25 25 ανωτέρω προϋποθέσεις σωρευτικά. To ΔΕΚ εξετάζει αδιακρίτως τον ένα ή τον άλλο σύνδεσμο, θεωρώντας περιττή την εξέταση του άλλου αν καταλήξει ενδεχομένως σε αρνητικό αποτέλεσμα για τον πρώτο 61. Σε αντίθεση με την πρώτη περίπτωση, όπως είναι προφανές η συγκεκριμένη απαιτεί περεταίρω έρευνα. Αρχικά, για το ΔΕΚ χρειάστηκε να λυθεί το ζήτημα του κατά πόσο η έννοια «τρίτο πρόσωπο» περιλαμβάνει και τα κράτη μέλη ή περιλαμβάνει μόνο φυσικά και νομικά πρόσωπα, γεγονός που αποσαφηνίσθηκε γρήγορα μέσω της νομολογίας του Δικαστηρίου 62. Ή έννοια τρίτο πρόσωπο, λοιπόν, μπορεί να αφορά τόσο φυσικά ή νομικά πρόσωπα όσο και κράτη μέλη, κατά την πάγια πλέον στάση του ΔΕΚ επί του θέματος. Το πρόβλημα στο σημείο αυτό εντοπίζεται στο γεγονός ότι το άρθρο 230 παρ. 4 δεν καθορίζει τον ορισμό των λέξεων «άμεσα» και «ατομικά», αλλά παραθέτει τις ως άνω έννοιες αόριστα, αφήνοντας το περιθώριο στην νομολογιακή αποσαφήνισή τους. Από την μελέτη των δύο εννοιών νομολογιακά παρατηρεί κανείς την μεγαλύτερη ευκολία των ιδιωτών προς απόδειξη του άμεσου συνδέσμου προς την πράξη σε αντίθεση με την έννοια ατομικά, η οποία φαίνεται ότι τις περισσότερες φορές κρίνεται ανύπαρκτη, ώστε ν απορρίπτεται άνευ ετέρου η αίτηση από τον κοινοτικό δικαστή. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστική η τακτική των δικαστών του ΔΕΚ ότι, παρόλο που η διάταξη του άρθρου 230 παρ 3 ξεκινά με την αναφορά στην προϋπόθεση του «άμεσου» συνδέσμου, το τελευταίο κατά την εξέταση των προϋποθέσεων αυτών δίνει προτεραιότητα στο ατομικό, κάνοντας σαφή τη μεγαλύτερη δυσκολία προς την απόδειξή του. Ας εξετάσουμε, όμως, αναλυτικά την στάση των Κοινοτικών Δικαστηρίων κατά την ερμηνεία των δύο αυτών προϋποθέσεων σε συνδυασμό με τις δυσχέρειες που δημιουργούν στο locus standi των ιδιωτών: Η προϋπόθεση της αμεσότητας της πράξης. Κατά τον Γενικό Εισαγγελέα Warner στην υπόθεση Cam κατά Επιτροπής 63, και κατά την έκτοτε πάγια νομολογία του ΔΕΚ, μια πράξη αφορά των ιδιώτη άμεσα εφόσον αποτελεί ως προς αυτόν «την άμεση αιτία ενός αποτελέσματος». Ουσιαστικά, 61 Πχ. ΠΕΚ 173/98, Union Pequenos Agricultores κατά Συμβουλίου, Συλλ σελ ΙΙ ΔΕΚ 25/62, Plaumann κατά Επιτροπής, Συλλογή , σελ 937, ΔΕΚ 106/77 Simmenthal, Συλλογή 1978, σελ ΔΕΚ 100/74, CAM κατά Επιτροπής, Συλλογή 1975, σελ

26 26 βασική προϋπόθεση για να πληρείται η ως άνω προϋπόθεση είναι το να μην εξαρτάται η πράξη αυτή, όσον αφορά τα αποτελέσματά της, από την άσκηση διακριτικής εξουσίας ενός τρίτου, κοινοτικού οργάνου ή του ίδιου του κράτους, εκτός αν είναι προφανές ότι μια τέτοια εξουσία δεν μπορεί να ασκηθεί παρά μόνο προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση 64. Πρέπει, δηλαδή, να εξετάζεται πάντα κατά την ερμηνεία της ως άνω έννοιας, αν μεσολάβησε διακριτική ευχέρεια εκ μέρους ενός κράτους μέλους μεταξύ της εφαρμογής της απόφασης και του αιτούντος 65. Συγκεκριμένα, η εφαρμογή της πράξης στην εθνική έννομη τάξη θα πρέπει να είναι αυτόματη και αποτέλεσμα των κοινοτικών κανόνων, χωρίς τη μεσολάβηση κανενός ενδιάμεσου εθνικού κανόνα 66. Για να χαρακτηριστεί, επομένως, μια πράξη ως άμεσα αφορώσα τον ιδιώτη θα πρέπει, χωρίς την παρέμβαση της εθνικής εξουσίας, να του στερεί ένα δικαίωμα ή να του επιβάλει μια υποχρέωση ακριβώς όπως θα συνέβαινε στον παραλήπτη της πράξης 67. Δανειζόμενοι, λοιπόν, έναν γνωστό από την κοινοτική έννομη τάξη όρο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πληρούται ο όρος της αμεσότητας όταν η επίδικη πράξη έχει άμεσο αποτέλεσμα (effet direct), όταν παράγει δηλαδή αγώγιμα δικαιώματα χωρίς την ανάγκη μεσολάβησης οποιουδήποτε εθνικού εφαρμοστέου κανόνος 68. Σε περίπτωση που το αποτέλεσμα στη νομική κατάσταση 69 των ιδιωτών σχετίζεται με την εφαρμογή ενδιάμεσων κανόνων, δηλαδή διακριτικής εξουσίας εκ μέρους εθνικής αρχής, η οποία έχει καθήκον να εφαρμόσει την προσβαλλόμενη πράξη, τότε η έννοια της αμεσότητας θα πρέπει να ελεγχθεί προσεχτικά. Στην ουσία πρέπει να διαπιστωθεί αν η εθνική αρχή διαθέτει οποιαδήποτε διακριτική εξουσία για την εφαρμογή της πράξης 70. Ακόμη, όμως, κι αν υπάρχει τέτοια ευχέρεια εκ μέρους της εθνικής αρχής, η αμεσότητα της πράξης μπορεί να θεμελιωθεί και σε περίπτωση 64 Μ.Κ.Βηλαράς, όπ.π. υποσ. 27, σελ ΔΕΚ 21-24/72 International Fruit Company, Συλλογή 1972, σελ 1219, ΠΕΚ 54/96 Οeifici Ιtaliani and Fratelli Rubino κατά Επιτροπής. 66 ΔΕΚ 386/96 Dreyfus κατά Επιτροπής, Συλλογή 1998, σ. I-2309, σκέψη Ε-Γ. Καλαβρός, ό.π., υποσ. 32, σελ Βλ. Ξ.Α.Γιαταγανας, ό.π., υποσ 1, σελ 99 και Δαγτόγλου, ό.π. υποσ. 18, σελ 403, οι οποίοι παραπέμπουν στην υπόθεση Cam ΔΕΚ 100/74 69 Βλ. και τη σχετικά πρόσφατη απόφαση του Δικαστηρίου στην υπόθεση ΠΕΚ 85/05, σκέψη 27όπου έκρινε απορρίπτοντας την αγωγή ως απαράδεκτη ότι «όσον αφορά την αρνητική εξέλιξη της αξίας των εκτάσεων γης (δημοσίων και ιδιωτικών) και την εγκατάλειψη των υποτιθεμένων έργων χωροταξίας, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι πρόκειται για επίπτωση όχι επί της νομικής αλλά επί της πραγματικής καταστάσεως των προσφευγόντων» 70 Case T-54/96 Oleifici Italiani και Fratelli Rubino κατά Επιτροπής, Συλλογή 1998, σελ II-3377, παράγρ. 56

27 27 που είναι απλά θεωρητικά δυνατό να μην εφαρμοστεί το κοινοτικό μέτρο, ακόμα κι αν η πρόθεση της αρχής είναι να συμμορφωθεί μ αυτό 71. H απόφαση του ΠΕΚ στην υπόθεση Werner A. Bock κατά Επιτροπής 72 είναι χαρακτηριστική. Ο Βock ήταν εισαγωγέας ο οποίος υπέβαλε αίτηση στις Γερμανικές Αρχές για άδεια εισαγωγής κινέζικων μανιταριών. Οι αρχές ήταν υποχρεωμένες να κάνουν δεκτή την αίτηση, εκτός αν η Επιτροπή «μπλόκαρε» το θέμα της άδειας. Προκειμένου να θεμελιώσουν την άρνησή τους, οι γερμανικές αρχές ζήτησαν την άδεια της Επιτροπής, η οποία με την απόφασή της, η οποία τονίζεται δεν ήταν δεσμευτική για τις αρχές, τους επέτρεπε να αρνηθούν την ανωτέρω πράξη. Οι γερμανικές αρχές, αν και ήταν ελεύθερες στην εφαρμογή της ανωτέρω απόφασης αρνήθηκαν στον αιτούντα την εισαγωγή των μανιταριών. Ο αιτών άσκησε αίτηση ακύρωσης κατά της απόφασης της Επιτροπής ενώπιον του ΠΕΚ, επικαλούμενος άμεσο συμφέρον. Στην περίπτωση αυτή, έκρινε το δικαστήριο, ότι η διακριτική ευχέρεια των αρχών ήταν καθαρά θεωρητική κι ότι όντως θεμελιωνόταν άμεση σχέση του αιτούντα με την προσβαλλόμενη πράξη. Σε κάποιες περιπτώσεις, ωστόσο, φαίνεται ότι το Δικαστήριο δεν ακολουθεί τη γενική νομολογιακή του τακτική ως προς τον καθορισμό του αμέσου συνδέσμου. Έτσι, μπορεί ανά περιόδους να επιβάλλει πρόσθετες προϋποθέσεις για την απόδειξη της αμεσότητας ή να εκτιμά την κάθε περίπτωση ad hoc, εκτιμώντας κάθε φορά τα πραγματικά περιστατικά κάθε περίπτωσης. Βασικό παράδειγμα της ανωτέρω τάσης του Δικαστηρίου, η οποία, πλήττει αναμφισβήτητα θανάσιμα την αρχή της νομικής βεβαιότητας των ιδιωτών, αποτελεί η υπόθεση Πειραϊκή Πατραϊκή 73. Στην υπόθεση αυτή, η Γαλλική κυβέρνηση ζήτησε από την Επιτροπή να της επιτρέψει να λάβει, μετά και την προσχώρηση της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, ορισμένα μέτρα διασφάλισης κατά την εισαγωγή ελληνικών νημάτων στη Γαλλία. Η Πειραϊκή Πατραϊκή και άλλες έξι εταιρίες υφαντουργικών προϊόντων άσκησαν αίτηση ακύρωσης κατά της ανωτέρω απόφασης. Η εκδοθείσα, και μετέπειτα προσβαλλόμενη, απόφαση της Επιτροπής επέτρεψε, χωρίς να δεσμεύει το κράτος μέλος να εισάγει ορισμένα περιοριστικά μέτρα, ενώ ο γάλλος νομοθέτης έπρεπε να λάβει και ο ίδιος απόφαση που να προσδιορίζει τις ανώτατες ποσότητες εισαγωγής. 71 Βλ. όπ. υποσ. 39 Dreyfus κατά Επιτροπή παράγρ ΔΕΚ 62/70 Werner Bock κατά Επιτροπής, Συλλογή 1971, σελ Βλ. ΔΕΚ 11/82 Πειραϊκή Πατραϊκή κ.ά. κατά Επιτροπής, Συλλογή 1985, σελ 207 παρ και άρθρο Ξ.Α.Γιαταγάνα, «Η απευθείας πρόσβαση των ιδιωτών (φυσικών και Νομικών προσώπων) στο Δικαστήριο των Ε.Κ.-Τα όρια της περιοριστικής ερμηνείας του άρθ. 173 ΣυνθΕΟΚ», ΕΕΕυρΔ 3:1998, σελ