ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΕΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Transcript

1

2

3

4

5 ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΕΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6 ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΠΥΡΟς I. ΑςΔΡΑΧΑς, ΓΙΑΝΝΗς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς 1997, ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Αχαρνών 417, τηλ , Fax ISBN

7 ΑΝΤΩΝΙΑ ΚΙΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΕΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η κλίμακα τωνηλικιώναπό τα αγιολογικά κείμενα της μέσης εποχής (7ος-11ος αι.) ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ 30 ΚΕΝΤΡΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε.Ι.Ε. ΑΘΗΝΑ 1997

8

9 Χρονολογίες μακροπρόσωπες που νήστεψαν το μέλλον κι αγίασαν πετάν τα ράσα τους κι ανθίζουν εγκόσμιο ανάσκελο χρόνο ΚΙΚΗ ΔΗΜΟΥΛΑ

10

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ σ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ σ. 14 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Οι ΒΙΟΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΗΓΗ σ Εισαγωγή 15 Τα κείμενα 19 Οι Βίοι των αγίων και το κοινό τους Η μέτρηση του χρόνου στους Βίους των αγίων 46 ΟI ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΑΓΙΟΙ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ σ Ο άγιος ως παιδί 6ι α) Η φροντίδα των γονέων 67 β) Η εκπαίδευση του αγίου 69 γ) Ο παιδαριογέρων 73 Τα παιδιά μέσα στους Βίους Η θέση του παιδιού μέσα στη βυζαντινή κοινωνία 87 Ο άγιος ως νέος 96 Οι νέοι μέσα στους Βίους Οι νέοι στη βυζαντινή κοινωνία

12 Ο άγιος ως γέρος 121 Άγιοι χωρίς ηλικία 126 α) Οι κοσμικοί άγιοι 126 β) Οι άγιες γυναίκες 130 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σ Πηγές 143 Βοηθήματα 146 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ σ RÉSUMÉ σ

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αποδέχθηκα την πρόταση της Επιτροπής του I.A.Ε.Ν. να συμμετάσχω στο ερευνητικό της πρόγραμμα, επειδή θεωρώ ώριμη, και επιτακτική,την ανάγκηνασυνομιλήσουν οι μελετητές της νεοελλη νικής ιστορίας με τους μελετητές της ιστορίας του Βυζαντίου. Η πορεία της ιστορικής έρευνας στη χώρα μας, η θεματική και κυρίως η μεθοδολογική της διεύρυνση,επιτρέπειτην ανάπτυξηαυτού του διαλόγου, ο οποίος, είμαι βέβαιη, θα γονιμοποιήσει και τα δύο ερευνητικά πεδία. Από την άλλη πλευρά, αναζητούσα την ευκαιρία να μελετήσω συστηματικά τα αγιολογικά κείμενα για να κατανοήσω τη λειτουργία τους και τη διάδοσή τους μέσα σε μια κοινωνία που την ξέρουμε θρησκευόμενη, χωρίς όμως να μπορούμε πάντοτε να διακρίνουμε τις μη θρησκευτικές πλευρές της. Την αφορμή μου την έδωσε η πρόταση του I.A.Ε.Ν. και έτσι υπέβαλα τον Ιανουάριο του 1995 τοερευνητικόσχέδιο να μελετηθεί η κλίμακα των ηλικιών μέσα απότα αγιολογικά κείμενα που ως βιογραφικά θεωρούσα ότι προσφέρονταν για τέτοιου είδους προσεγγίσεις. Σήμερα, τρία χρόνια μετά, έχοντας φθάσει στο τέλος, η πρώτη μου προτεραιότητα είναι να ευχαριστήσω τα μέλη της Επιτροπής του I.A.Ε.Ν. για την ευκαιρία που μου έδωσαν να δοκιμάσω τις ιστοριογραφικές μου ανησυχίες. Τον κύριο Σπύρο I. Ασδραχά, που απότα φοιτητικά μου χρόνια στέκεται αρωγός σε παρόμοιες αναζητήσεις και τον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, που με σταθερά φιλική διάθεση και με ατελείωτη υπομονή με βοήθησενααντιμετωπίσω πολλές ουσιαστικές και πρακτικές δυσκολίες αυτής της έρευνας. Η μελέτη μου ασφαλώς δεν εξαντλεί το θέμα. Θα έλεγα πως

14 είναι περισσότερο μια απόπειρα να αξιοποιηθούν τα αγιολογικά κείμενα ως πηγή για την κατανόηση της βυζαντινής κοινωνίας. Αν αυτό το πέτυχα, το οφείλω και στους συναδέλφους μου, οι οποίοι με διάφορους τρόπους με βοήθησαν να την ολοκληρώσω. ιδιαιτέρως στη Χριστίνα Αγγελίδη, που ήταν πάντοτε πρόθυμη να συζητήσουμε όσα προβλήματα περί τα κείμενα ανέκυπταν και στη Ρίκα Μπενβενίστε, της οποίας η συνδρομή, άμεση όποτε τη ζήτησα, δεν εξαντλήθηκε στην ανταλλαγή απόψεων για τα μεθοδολογικά ζητήματα της έρευνας. Η πείρα του κυρίου Πάνου Βλάχου ως επιμελητή της έκδοσης και η τέχνη του Χρίστου Μανουσαρίδη, μαζί με την προσωπική του φροντίδα για τη δουλειά μου, της έδωσαν την τελική έντυπη μορφή της. Τους ευχαριστώ όλους θερμά. lyne Patlagean. Για τα όσα πολλά μου έμαθε μέσα από τις μελέτες της για τους βυζαντινούς αγίους και τους Βίους των. Κυρίως όμως επειδή με προτρέπει, με το παράδειγμά της, να αναζητώ το ενδιαφέρον της βυζαντινής ιστορίας μέσα σε έναν ευρύτερο ιστορικό και ιστοριογραφικό κόσμο. Δεκέμβριος 1997 Α.Κ.

15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΒΙΟΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΗΓΗ

16 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AASS : Anal. Boll. : BF : BZ : DOP : JÖB : Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός : Πρακτικά : P.G. : REB : Subs. Hag. : Acta Sanctorum Analecta Bollandiana Byzantinische Forschungen Byzantinische Zeitschrift Dumbarton Oaks Papers Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Α'- ΣΤ', 'Αθήναι Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου : Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, τ. Α'- Β', Αθήνα 1984 Patrologia Graeca Revue des Études Byzantines Subsidia Hagiographica

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι κοινός τόπος στην έρευνα ότι η αγιολογική παραγωγή στο Βυζάντιο ήταν ιδιαιτέρως πλούσια. Ο C. Mango έχει υπολογίσει ότι τα αγιολογικά κείμενα είναι 2500 περίπου, πολύ περισσότερα δηλαδή από άλλων κατηγοριών βυζαντινά κείμενα. 1 Οι Βίοι των αγίων καταλέγονται στην αγιολογία. Είναι εκτενείς διηγήσεις της ζωής και του έργου ενός προσώπου που αγίασε, γραμμένες με λογοτεχνικές συχνά αξιώσεις και σύμφωνα με συγκεκριμένους αφηγηματικούς κανόνες σε γενικές γραμμές ακολουθούν τα πρότυπα της εγκωμιαστικής βιογραφίας που κληροδότησε στον μεσαίωνα η ύστερη αρχαιότητα. Βίοι αγίων, με πρώτο δείγμα τον Βίοτουαγίου Αντωνίου τον 4ο αιώνα, γράφονται με μικρότερη η μεγαλύτερη πυκνότητα κατά περιόδους σε ολόκληρη τη βυζαντινή εποχή. Είναι επίσης κοινός τόπος ότι τα αγιολογικά κείμενα αποτελούν μια σημαντική πηγή για τη μελέτη του Βυζαντίου. Περιττεύει να σχολιαστεί μία ακόμη φορά ο πλούτος των πληροφοριών που περιέχουν τα κείμενα αυτά ως προς τα λεγόμενα realia της βυζαντινής ιστορίας, 2 καθώς πρόκειται για πληροφορίες που έχουν επανειλημμένως αναδειχθεί και έχουν αξιοποιηθεί με ποικίλους τρόπους. Προφανώς δεν αναφέρομαι στην αποδελτίωσή τους με «λαογραφικού» τύπου αιτούμενα, αποδελτίωση η οποία είναιατελέσφορηκαι ξεπερασμένη, στο μέτρο που η παρατακτική και αχρονική έκθεση 1. C. Mango, Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μετ. Δ. Τσουγκαράκης, Αθήνα 1988, F. Halkin, «L'hagiographie byzantine au service de l'histoire», Thirteenth International Congress of Byzantine Studies Oxford 1966, Oxford 1966,1-10.

18 των πληροφοριών τις απομονώνει από τα κοινωνικά, άρα τα ιστορικά τους, συνδηλούμενα και ο «λαϊκός βίος» των Βυζαντινών χρησιμοποιείται ως ισχυρό επιχείρημα για να πιστοποιηθείηανάτους αιώνες συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού. 3 Κάνω κυρίως λόγο για την αξιοποίηση αυτών των πληροφοριών στο πλαίσιο της δημογραφικής και της οικονομικής ιστορίας του Βυζαντίου, για τη διερεύνηση των οποίων οι πληροφορίες που διαθέτουμε από άλλες πηγές δεν είναι ούτε ποσοτικά ούτε ποιοτικά όσες θα θέλαμε. Από την άποψη πάντως που μας ενδιαφέρουν τα πράγματα εδώ, πρέπει να υπογραμμίσουμε μια διαπίστωση που τυχαίνει πλέοναποδοχήςκαι περαιτέρω επεξεργασίας από τους βυζαντινολόγους: τα αγιολογικά κείμενα, λόγω του ηθικοπλαστικού χαρακτήρα τους,απηχούνκαι διαμορφώνουν αξίες, κοινωνικά πρότυπα και στερεότυπα, τα οποία αποδεσμεύονται κυρίως μέσα από την ανάλυση των κοινών τόπων, που απαντούν στα κείμενα αυτά. 4 Περιέχουν, με άλλα λόγια, στοιχεία της κοινωνίας μέσα στην οποία παράγονται,στο επίπεδοτων συλλογικών νοοτροπιών. Από την άποψη αυτή, τα αγιολογικά κείμενα είναι εξαιρετικά χρήσιμα για τη μελέτη της κοινωνικής ιστορίας του Βυζαντίου, πολύ περισσότερο καθώς ο μεγάλος αριθμός αυτών που σώζονται εξασφαλίζει ένα δείγμα, το οποίο, ποσοτικά τουλάχιστον, μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό. Ο Βίος είναι ένα κείμενο που γράφεται για να τέρψει,άλλακαι να διδάξει. Υπό μίαν έννοια είναι ένα κείμενο που γράφεται για να προπαγανδίσει ιδέες, στάσεις και αξίες. Επομένως, ο συγγραφέας του λαμβάνει υπόψη τόσο το κοινό στο οποίο απευθύνεται, όσο 3. Βλ. πρόσφατα Μανόλης Γ. Βαρβούνης, Όψεις της καθημερινής ζωής των Βυζαντινών από αγιολογικά κείμενα, Αθήνα 1994, ως χαρακτηριστικό δείγμα τέτοιου τύπου αποδελτίωσης των αγιολογικών κειμένων. 4. Αυτόν τον τρόπο αξιοποίησης των αγιολογικών κειμένων πρώτη συστηματοποίησε και υπέδειξε η Evelyne Patlagean, «Ancienne hagiographie byzantine et histoire sociale», Annales É.S.C., 1968, [= Structure sociale, famille, chrétienté à Byzance IVe-XIe siècle, Variorum Reprints, London 1985, αρ. V].

19 και το θρησκευτικό σύστημα, όπως αυτό υφίσταται και εκφράζεται στην εποχή του. Ο Βίος λοιπόν μαρτυρεί σε τρία επίπεδα ως προς τις νοοτροπίες. Για τον αφηγητή ως εκφραστή αυτού του συστήματος, για τον άγιο ως ήρωα και πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς,καιγια το κοινό αίσθημα. Μαρτυρεί δε με δύο τρόπους: Ως κείμενο αυθύπαρκτο, με τη δική του ιστορία, και ως πηγή επιμέρους πληροφοριών. των αγίων και στα τρία αυτά επίπεδα" στόχος της είναι να διερευνηθεί πως αρθρωνόταν η κλίμακατωνηλικιώνστηναντίληψητων Βυζαντινών και ποιό ήταν το περιεχόμενο της καθεμιάς. Ειδικότερα νικά της συμφραζόμενα η παιδική ηλικία και το πέρασμα στη νεότητα και συγχρόνως να αναζητηθούν οι αλλαγές που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας. νιση: Ο άγιος υπάρχει για τον ιστορικό μόνον μέσα από τα κείμενα η τις εικόνες που αναφέρονται σε αυτόν. Συνεπώς, ο καθ' οιονδήποτε τρόπο διατυπωμένος «λόγος» περί του αγίου είναι το υλικό που έχει στη διάθεση του και οφείλει να αναλύσει ο ερευνητής, όταν αντιμετωπίζει την αγιοσύνη ως κοινωνικό φαινόμενο. Στο πλαίσιο της επιχειρούμενης εδώ έρευνας η αγιοσύνη μας απασχολεί ασφαλώς στις κοινωνικές της διαστάσεις γι' αυτό, θα περιοριστούμε στα κείμενα των Βίων ως πολιτισμικά προϊόντα, ως φορείς σημασιών, ιστορικά προσδιορισμένων, οι οποίες πρέπειναανιχνευθούνκαινα ερμηνευθούν. Έτσι, δεν θα μας απασχολήσουν οι άγιοι ως ιστορικά πρόσωπα. Δεν θα εξεταστεί δηλαδή αν ένας άγιος όντως υπήρξε, ούτε πότε ή πώς έδρασε. Είναι επίσης αυτονόητο ότι τα αγιολογικά κείμενα περιέχουν δάνεια προερχόμενα από τις Γραφέςκαιτην εν γένει θεολογική γραμματεία. Η συστηματική παράθεσή τους όμως θα οδηγούσε στη φορμαλιστική ανάλυση του περιεχομένου των κειμένων, και θα τα στερούσε από τις κοινωνικές τουςαναφορέςτις οποίες αναζητούμε.

20 Αφετηριακή υπόθεση της έρευνας αποτελεί η σκέψη ότι οι Βίοι ως κατηγορία κειμένων, που εξιστορούν τη ζωή ενός ανθρώπου από τη γέννηση ως τον θάνατο του, είναι μια πηγή προνομιακήγιατην ανασύσταση της κλίμακας των ηλικιών στη συλλογική συνείδηση των Βυζαντινών. Βεβαίως, η μελέτη της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, όπως άλλωστε και των γηρατειών, στο Βυζάντιο δεν θα βασιζόταν μόνον στους Βίους των αγίων. Όπως θα εξηγήσω, τα αγιολογικά κείμενα πρέπει να ελεγχθούν ως προς την πληροφοριακή τους αξία, επειδή είναι κείμενα προπαγανδιστικά. Επιπλέον, ο ά- γιος ως πρόσωπο που πλάθεται από τα κείμενα είναι χωρίς αμφιβολία μία εξαιρετική περίπτωση. Επιβάλλεται εντούτοις να εξεταστεί ποιον ρόλο είχε η εξαίρεση μέσα στις κανονικότητες της βυζαντινής κοινωνίας. Θα ήταν πιο ακριβές εντέλει, αν έλεγα ότι η αξιοποίησητων Βίων μπορεί να συμβάλει στη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο η κοινωνία αυτή ταξινομούσε και αντιμετώπιζε τις διάφορες ηλικιακές ομάδες των μελών της, με όλες βεβαίως τις επιφυλάξεις που γεννά ο χαρακτήρας των κειμένων.

21 ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Τα κείμενα, οι Βίοι των αγίων, θέτουν πολλά και σοβαρά μεθοδολογικά προβλήματα στον ερευνητή. Δεν είναι μόνον ο όγκος του αγιολογικού υλικού που καθιστά την περιήγηση στους Βίους των αγίων μίαν επίπονη προσπάθεια. Είναι κυρίως το γεγονός ότι ο ιστορικός, προκειμένου να αξιοποιήσει αυτά τα τόσο πολυάριθμα και ποικίλα κείμενα ως πηγή πληροφοριών για τη μελέτη της βυζαντινής κοινωνίας, χρειάζεται να τα κατατάξει σε επιμέρους κατηγορίες. Εξάλλου, επειδή οι Βίοι φαίνεται ότι είχαν μεγάλη διάδοση, ένα σοβαρό πρόβλημα σχετίζεται με τη χειρόγραφη παράδοση τους, πρόβλημα του οποίου η επίλυση προϋποθέτει τη φιλολογική καταρχήν προσέγγιση των κειμένων. Καθίσταται, κατά συνέπεια, πρακτικά αδύνατον να αποκτήσει ένας ερευνητής εποπτεία ολόκληρου του διαθέσιμου αγιολογικού υλικού. Με αυτές τις προϋποθέσεις, ήταν ιδιαιτέρως δύσκολο να επιλεγούν οι Βίοι,πουως αντιπροσωπευτικοί θα συγκροτούσαν το corpus των πρόσφορων γιατη συγκεκριμένη μελέτη κειμένων. Παρά ταύτα, επειδή ορισμένα κριτήρια έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ώστε το τεράστιο αυτό υλικό να τεθεί υπό έλεγχο, χρησιμοποίησα τα κριτήρια εκείνα που κατά τη γνώμη μου ήταν αναγκαίο να συνεκτιμηθούν για τη διατύπωση και την επεξεργασία των ερωτημάτων που γεννώνται σχετικά με τη συλλογική εικόνα για τις ηλικίεςστα βυζαντινά χρόνια. το χρονολογικό, σύμφωνα με την κλασική διαίρεση της βυζαντινής ιστορίας σε πρώιμη, μέση και ύστερη εποχή. Διέκρινα τους Βίους αναλόγως προς την εποχή κατά την οποία συντάχθηκε το κείμενο

22 και προς την εποχή όπου έζησε ο βιογραφούμενος άγιος. Καθώς μεγάλος αριθμός Βίων σώζεται σε χειρόγραφα που χρονολογούνται πολύ αργότερα από τη στιγμή όπου το κείμενο συντάχθηκε για πρώτη φορά και επειδή η παρέμβαση του Συμεών του Μεταφραστήτον10ο αιώνα είναι για πολλούς Βίους απροσδιόριστη, περιορίστηκα στα σαφώς χρονολογημένα κείμενα και επικέντρωσα την προσοχή μου στους Βίους της μέσης εποχής, για λόγουςπουθα εκθέσω αμέσως πιο κάτω. Παράλληλα, ένα άλλο κριτήριο που χρησιμοποίησα ήταν το φύλο τουαγίουκαιδιέκρινα τους Βίους των αγίων γυναικών από τους Βίους των ανδρών αγίων κατά περιόδους. Ένα τρίτο κριτήριο ήταν η διάκριση των κειμένων σε Βίους κοσμικών και σε Βίους μη κοσμικών αγίων. Οι Βίοι των ανθρώπων που αγίασανως ασκητές,μοναχοί η ιερωμένοι είναι, ευλόγως, πολυαριθμότεροι από τους άλλους, τους συγκριτικά ελάχιστους, Βίους των ανθρώπων,οιοποίοιαγίασαν χωρίς να περιβληθούν το σχήμα του μοναχού η του κληρικού και ρζησαν κάνοντας ελεημοσύνες και θαύματα, έξω από το οργανωμένο σώμα της Εκκλησίας. Μία ακόμη ταξινόμηση βασίστηκε στη διάδοση του καθενός κειμένου - έπρεπε, δηλαδή, να μελετηθούν Βίοι που από τη χειρόγραφη παράδοση τους φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένοι και, δυνάμει τουλάχιστον, επηρέασαν συγγραφείς και κοινό, αλλά και Βίοι που διασώθηκαν σε περιορισμένον αριθμό χειρογράφων και επομένως εικάζεται ότι είχαν περιορισμένη απήχηση. Ένα ακόμη κριτήριο, το οποίο έλαβα υπόψη, ήταν η ιδιότητα καιη μικρή η μεγάλη μόρφωση του συγγραφέα. Τέλος, όλα τα κείμενα που επελέγησαν εξιστορούν τη ζωή αγίων που περιλαμβάνονται στο Συναξάριο της Μεγάλης Εκκλησίας, ανήκουν δηλαδή στο επίσημο εορτολόγιο. Ασφαλώς, το κριτήριο αυτό ενέχει στοιχεία αυθαιρεσίας, καθώς δεν είναι γνωστό πως και με ποιές προϋποθέσεις ένας άνθρωπος συγκαταλεγόταν στη χορεία των αγίων C. Mango, «The Saints», The Byzantines, ed. G. Cavallo, The Uni-

23 να συνεκτιμηθούν, έγινε η επιλογή των κειμένων και συγκροτήθηκε ο πρώτος κατάλογος των προς μελέτη Βίων. Ο κατάλογος συμπληρώθηκε με βάση «εσωτερικά» κριτήρια που σχετίζοντανμετο ύφος του κειμένου και την αντιπροσωπευτικότητά του στο σύνολο της αγιολογικής παραγωγής μιας περιόδου. Αποδελτιώθηκαν έτσι συνολικά πενήντα τρεις Βίοι. Από αυτούς οι δέκα γράφτηκαν ή αναφέρονται σε αγίους που έζησαν κατά την πρώιμη εποχή,οι είκοσι τέσσερεις συντάχθηκαν κατά τη μέση εποχή, και οι επτά κατά τους παλαιολόγειους χρόνους και αφορούν άνδρες αγίους. Από τους πενήντα τρεις Βίους δώδεκα αναφέρονται σε γυναίκες πουαγίασαν,καιπροέρχονται πέντε από την πρώιμη,έξιαπότη μέση και ένας από την ύστερη εποχή. Είναι προφανές ότι ο κύριος όγκος του υλικού μας προέρχεται από τη μέση εποχή (7ος-11ος αι.).οιαιώνεςπου αντιστοιχούνστη μέση βυζαντινή εποχή θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως οι χρυσοί αιώνες της αγιολογίας. Όχι μόνον επειδή τότε γράφτηκαν τα περισσότερα κείμενα, αλλά κυρίως επειδή τότε παρήχθησαν τα περισσότερα ερεθίσματα για τη συγγραφή τους. Από αυτήν την άποψη, ήταν ευχερέστερο να μην περιληφθούν, παρά μόνον δειγματοληπτικά, στη μελέτη μου οι πρώιμοι Βίοι, οι οποίοι άλλωστε απηχούν τη μεταβατική εποχή των πρώτων βυζαντινών αιώνων. Εξετάστηκαν οι Βίοι των εξής αγίων, των οποίων η λατρεία τοποθετείται στην πρώιμη εποχή: Αντωνίου, Γαλακτίωνος και Επιστήμης, Τρύφωνος, Πορφυρίου επισκόπου Γάζης, Νικολάου αρχιεπισκόπου Μύρων, Νικολάου της Σιών, Γεωργίου, Θεοδώρου του University of Chicago Press, Chicago 1997, Μέσα πάντωςστουςεξεταζόμενους Βίους είναι αξιοσημείωτα τα γεγονότα που περιγράφει ο Νικήτας Στηθατος και αφορούν τη λατρεία που θέλησε να καθιερώσει ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος για το πρόσωπο του πνευματικού του πατέρα. Ο Συμεών κατηγορήθηκε για την πρωτοβουλία του αύτη και αναγκάστηκε να απολογηθεί ενώπιον της Πατριαρχικής Συνόδου (Βίος Συμεών του Νέου Θεολόγου, ).

24 Τήρωνος, Υπατίου, και Συμεών του Νέου του Στυλίτη. Εξετάστηκαν επίσης οι Βίοι των αγίων γυναικών: Μαρίας της Αιγύπτιας, Μελανίας, Ευφροσύνης, Ματρώνας και Θέκλας. Κατά τη μέση εποχή η βυζαντινή Εκκλησία εδραίωσε τη δύναμή της, αποκρυστάλλωσε το δογματικό της σύστημα, διαμόρφωσε τους θεσμούς της και, το σπουδαιότερο στη δική μας συνάφεια, ενδιαφέρθηκε να διευρύνει την επιρροή της στο κοινωνικό πεδίο. Στο πεδίο αυτό έπρεπε να ανταγωνιστεί την κοσμική εξουσία, η οποία κατά τη διάρκεια ολόκληρης της μέσης εποχής αποτελούσε τον κυριότερο της αντίπαλο. Η συνύπαρξη και η αντιπαλότητα της κοσμικής με την εκκλησιαστική εξουσία, ως δύο διακριτών πόλων που κατά καιρούς έπαιρνε διάφορες μορφές και ορισμένες στιγμές οξύνθηκε συνιστά το πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να εγγράψουμε τη μελέτη των Βίων αυτής της περιόδου. Δεν είναι τυχαίο ότι η παραγωγή Βίων πυκνώνει κατά την περίοδο που η αντιπαλότητα κορυφώθηκε: στην περίοδο της εικονομαχίας. Όπως επισημαίνουν οι μελετητές, μετά τη σχετική παρακμή που γνώρισε από τα μέσα του 7ου αιώνα και μετά, η αγιολογία άνθησε και πάλι στις αρχές του 9ου αιώνα. Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου γράφτηκαν περίπου 70 Βίοι. 6 Λιγότεροι, αλλά ιδιαιτέρως σημαντικοί είναι οι Βίοι του 10ου αιώνα,την εποχήτης ίδρυσης των μεγάλων μοναστηριών στη βυζαντινή επαρχία,και ακόμη πιο λίγοι οι Βίοι του 11ου αιώνα. Από τον 7ο αιώνα θα εξετάσουμε καταρχήν δύο Βίους: τον Βίο του Θεόδωρου του Συκεώτη και τον Βίο του Ιωάννη του Ελεήμονος. 7 Στον πρώτο διακρίνουμε τα μορφολογικά και ιδεολογικά 6. L. Rydén, «New Forms of Hagiography: Heroes and Saints», The 17th International Byzantine Congress, Major Papers, Washington 1986, Ο Βίος του Ιωάννη του Ελεήμονος θα εξεταστεί στην έκδοση του Delehaye. Στην έκδοση αυτή, το κείμενο αποτελεί συμπίλημα του Βίου που έγραψε ο Λεόντιος Νεαπόλεως και του εγκωμίου που συνέταξεγιατονάγιο ο Σωφρόνιος. Επιπλέον το κείμενο αυτό είναι προγενέστερο του σωζόμενου σχετικού κειμένου του Μεταφραστή: βλ. τα σχόλια του Delehaye, Βίος Ιωάννη, 8.

25 χαρακτηριστικά που προσδιόρισαν την αγιολογική παραγωγή κατά τους επόμενους αιώνες, ενώ ο δεύτερος μπορεί να καταλεχθεί λόγω του περιεχομένου του στην ομάδα με τους Βίους των επισκόπων που συντάσσονταν κατά την προηγούμενη περίοδο. Από τον 7ο αιώνα θα εξετάσουμε επίσης, ως αντιπροσωπευτικόν της σχετικής θεματολογίας, τον Βίο του Αλυπίου του Στυλίτη. Η εικονομαχία, όπως είναι αναμενόμενο, ανέδειξε πολλούς μάρτυρες, τους οποίους η εικονολατρική πλευρά, που τελικά επικράτησε, χρειαζόταν για να νομιμοποιήσει το δίκαιο των θέσεών της και όλη την αναταραχή που προκλήθηκε. Ο I. Sevcenko παρατηρεί ότι στις δύο φάσεις της εικονομαχίας αντιστοιχούν δύο ομάδες Βίων. 8 Στην πρώτη ομάδα περιλαμβάνονται 12 Βίοι" από αυτούς θαεξετάσουμεδύο: τον Βίο του Στέφανου του Νέου, από τον οποίο γνωρίζουμε ότι άντλησαν και άλλοι Βίοι της περιόδου (όπως ο Βίος του Ανδρέα του εν Κρίσει, του Παύλου του Νεώτερου και του πατριάρχη Γερμανού), και τον Βίο του Πλάτωνος Σακκουδίωνος, ο οποίος συνδέεται με το κέντρο της εικονολατρίας που ήταν η μονή Στουδίου. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει διπλάσιον αριθμό Βίων και παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία και ως προς τα πρόσωπα και ως προς το ύφος των κειμένων. Αυτήν την περίοδο (τέλος 8ου και 9ος αιώνας) συντάχθηκαν οι Βίοι ανθρώπων που έδρασαν κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας, είτε ως εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, είτε ως μοναχοί. Από τη δεύτερη ομάδα θα εξετάσουμε τους Βίους του Πέτρου της Ατρώας, του Ιωαννίκιου, του Θεόδωρουτου Στουδίτη, του Μακάριου της Πελεκητής, του Νικηφόρου του Μηδικίου καιτωναδελφών Δαυίδ, Συμεών και Γεωργίου από τη Μυτιλήνη. σμού. Άγιοι αναδείχθηκαν οι ιδρυτές των μεγάλων μοναστηριών. Η λεπτομερής περιγραφή της ζωής τους και της δράσης τους ήλθε ναερμηνεύσειτηνίδρυση αυτών των μοναστηριών, να την τοπο- 8. I. Sevcenko, «Hagiography of the Iconoclast Period», Iconoclasm, ed. A. Bryer - J. Herrin, Birmingham 1977, 1-42 [= Ideology, Letters and Culture in Byzantine World, Variorum Reprints, London 1982, αρ. V],

26 τοποθετήσει στον χρόνο και να της δώσει προοπτική. Δεν αποτελεί ασφαλώς σύμπτωση ότι συγγραφείς αυτών των Βίων ήταν μοναχοί που εγκαταβίωσαν στη συγκεκριμένη μονή. Τότε γράφονται οι Βίοι του Κωνσταντίνου του εξ Ιουδαίων, του Ευθυμίου του Νέου, του Βλάσιου του εξ Αμορίου, του Λουκά του Στειριώτη, του Λουκά του Στυλίτη, του Μιχαήλ Μαλεΐνου, του Νίκωνα του Μετανοείτε και τουαθανασίουτης Λαύρας, τους οποίους και θα εξετάσουμε. ο Βίος του Φιλαρέτου, ο Βίος του Ανδρέα του κατά Χριστόν Σαλού και ο Βίος του Βασιλείου του Νέου. Από αυτούς θα μας απασχολήσουν οι δύο πρώτοι, οι οποίοι είναι εκδεδομένοι. Επίσης θα ασχοληθούμε με τους Βίους έξι αγίων γυναικών της ίδιας εποχής: τηςαθανασίαςτης Αίγινας, της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, της Θωμαΐδος της Λέσβου, της Θεοδώρας της Θεσσαλονίκης, της Θεοκτίστης και της Μαρίας της Νέας. φωνα με τον χαρακτηρισμό της R. Morris, 9 η οποία περιλαμβάνει στην κατηγορία αυτήν τον Λάζαρο τον Γαλησιώτη, τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο και τον Κύριλλο τον Φιλεώτη. Θα μελετήσουμε τους Βίους των τριών αυτών αγίων και ιδιαιτέρως τον Βίο του Κύριλλου, ο οποίος βρίσκεται στο όριο της εποχής όπου βρισκόμαστε. Από τον 12ο αιώνα και ύστερα, όπως παρατηρεί ο Α. Καζντάν, ο κοσμικός ήρωας νίκησε τον κατεξοχήν ανταγωνιστή του, τον ασκητή, και η αγιολογία παρήκμασε. 10 Ο μεγάλος αριθμός των αγιολογικών κειμένων αυτής της περιόδου επιτρέπει τη διάκριση τους σε ομάδες αναλόγως προς το ύφος τους. Έτσι, κατά τον Sevcenko, απαντουν Βίοι «χαμηλού», «μεσαίου» και «υψηλού» ύφους. Στους πρώτους κατατάσσονταιαπότουςερευνητές 9. Rosemary Morris, «The Politicai Saint of the Eleventh Century», The Byzantine Saint, ed. S. Hackel, London 1981, A. Kazhdan, «Ο τέλειος μοναχός η ο τέλειος πολεμιστής; Ο συγκερασμός των κοινωνικών ιδανικών στο Βυζάντιο», Δωδώνη 15/1 (1986),

27 Πίνακας των υπό εξέτασιν Βίων 11 Άγιος Χρόνος θανάτου του Συγγραφέας Χρόνος συγγραφής 1. Θεόδωρος Συκεώτης 2. Ιωάννης Ελεήμων 3. Αλύπιος Στυλίτης 4. Στέφανος ο Νέος 5. Πλάτων Σακκουδίωνος 6. Δαυίδ, Γεώργιος, Συμεών 7. Φιλάρετος 8. Νικηφόρος Μηδικίου 9. Θεόδωρος Στουδίτης 10. Πέτρος Ατρώας 11. Ιωαννίκιος 12. Μακάριος Πελεκητής 13. Κωνσταντίνος εξ Ιουδαίων 14. Ευθύμιος ό Νέος 15. Βλάσιος 613 περί περί τέλος 8ου αι τέλος 9ου αι Γεώργιος μαθητής του, ηγούμενος στη μονή του μαθητής του Στέφανος ο Διάκονος Θεόδωρος Στουδίτης άγνωστος μοναχός Νικήτας εγγονός μοναχός Θεοστήρικτος στουδίτης μοναχός σύγχρονος μοναχός Σάββας μοναχός Σάββας ηγούμενος Σάββας άγνωστος μοναχός Βασίλειος μητροπολίτης Θεσσαλονίκης στουδίτης μοναχός μετά 641 μετά 641 μετά περί περί περί 847 περί 847 μετά 842 περί 900 μετά ος αι. 11. Ο πίνακας συντάχθηκε με βάση τους αντίστοιχους πίνακες στα Άρθρα των Evelyne Patlagean, «Sainteté et pouvoir», The Byzantine Saint, ed. S. Hackel, London 1981, S. Efthymiadis, «The Byzantine Hagiographer and his Audience in the Ninth and Tenth Centuries», Metaphrasis. Redactions and Audiences in Middle Byzantine Hagiography, ed. Chr. Hogel, The Research Council of Norway 1996, A. Kazhdan - H. Maguire, «Byzantine Hagiographical Texts as Sources on Art», DOP 45 (1991), Ο Βίος σώζεται σε δύο τουλάχιστον εκδοχές" η μία έχει συνταχθεί από τον στουδίτη μοναχό Μιχαήλ, για τον οποίο τίποτα δεν είναι γνωστό, και η άλλη συντάχθηκε τον 10ο αιώνα από τον Θεόδωρο Δαφνοπάτη (βλ. Kazhdan-Maguire, ό.π., 22).

28 Άγιος 16. Λουκάς ο Στειριώτης 17. Λουκάς ο Στυλίτης 18. Μιχαήλ Μαλείνος 19. Νίκων 20. Ανδρέας ο Σαλός 21 Αθανάσιος Αθωνίτης 22. Συμεών Νέος Θεολόγος 23. Λάζαρος Γαλησιώτης 24. Κύριλλος Φιλεώτης 25. Αθανασία Αίγινας 26. Μαρία η Νέα 27. Θεοδώρα Θεσσαλονίκης 28. Θεοδώρα αυτοκράτειρα 29. Θωμαΐς 30. Θεοκτίστη Χρόνος θανάτου τον περί ος αι. περί τέλος 9ου αι. Συγγραφέας άγνωστος άγνωστος Θεοφάνης μαθητής του άγνωστος μοναχός άγνωστος Νικήτας άθωνίτης μοναχός Νικήτας Στηθατος Γρηγόριος μαθητής του Νικόλαος Καλοσκεπηνός άγνωστος άγνωστος Γρηγόριος κληρικός άγνωστος άγνωστος Νικήτας Μάγιστρος Χρόνος συγγραφής μετά 961 μετά ος αι. περί μετά 1052 μετά 1053 περί μετά περί 960 αρχές 10ου αι. νητές όσοι φαίνεται ότι στόχευαν σε ένα λαϊκό κοινό, όπως είναι ο Βίος του Θεόδωρου του Συκεώτη, ο Βίος του ΠέτρουτηςΑτρώας, ο Βίος του Λουκά του Στειριώτη, ο Βίος του Νίκωνα και ο Βίος του Λάζαρου. 15 Ο μεγάλος αριθμός των Βίων επιτρέπει 13. Ο σωζόμενος Βίος είναι πιθανόν ότι αποτελείται από τρία μέρη προερχόμενα από διαφορετικό συγγραφέα" το πρώτο φαίνεται ότι έχει συνταχθεί λίγο μετά τον θάνατο του αγίου, περί το 1005, το δεύτερο λίγο πριν το 1025 καιτοτρίτο από τον ηγούμενο της μονής, το 1149 (βλ. τα σχόλια του εκδότη Οδ. Λαμψίδη, Βίος Νίκωνος, ). 14. Σώζονται δύο κείμενα του Βίου αυτού: Ο Βίος Α έχει συνταχθεί από άνθρωπο, προφανώς πεπαιδευμένο, στην Κωνσταντινούπολη, και ο Βίος Β γράφτηκε από μοναχό της Λαύρας λίγο μετά τον θάνατο του αγίου τον 11ο αιώνα (βλ. τα σχόλια του εκδότη J. Noret, Βίος Αθανασίου, cv-cxxix). 15. R. Browning, «The Low Level Saint's Life in the Early Byzantine World», The Byzantine Saint, ed. S. Hackel, London 1981, 117.

29 επίσηςτηδιάκριση τους σε ομάδες αναλόγως προς τον αριθμό των χειρογράφων που σώζονται και επομένως αναλόγως προς τη διάδοση τους. Για παράδειγμα, μεγάλη διάδοση φαίνεται ότι είχε ο Βίος του Λουκά του Στειριώτη που περιέχεται σε πολλά χειρόγραφα, ενώ ο Βίος του Λουκά του Στυλίτη σώθηκε σε ένα μόνον χειρόγραφο. 16 γυναικών, που θα εξετάσουμε ξεχωριστά, το μοτίβο γύρωαπότο οποίο εξιστορείται η ζωή των αγίων που μελετήσαμε είναι το εξής Δηλώνονται η καταγωγή του αγίου, η κοινωνική θέση των γονέων του, η από την παιδική του ηλικία σχέση με τον Θεό και η έφεσή του προς τον μοναχισμό, η κουρά και η άσκησή του ως μοναχού, η εποχήτων θαυμάτων και της ίδρυσης του μοναστηριού του και τέλος ο θάνατος του. Σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται λόγος και γιατα μεταθανάτια θαύμα τα του. Η μελέτη της ζωής των αγίων, που περιλαμβάνονται στην κατηγορία αυτή, αναδεικνύει ως κοινό τους χαρακτηριστικό το γεγονός ότι όλοι σε κάποια στιγμή της ζωής τους εκάρησαν μοναχοί. Διαγράφεται έτσι ο τύπος του αγίου της μέσης εποχής που ήταν ο μοναχός με ποικίλα πρόσωπα: ο μοναχός που δρούσε ως πνευματικός καθοδηγητής, ο μοναχός που διατηρούσε σχέσειςμετην πολιτική εξουσία, ο μοναχός που γινόταν μεσολαβητήςανάμεσαστα ηγετικά κοινωνικά στρώματα και τα χαμηλότερα. 17 Η βυζαντινή κοινωνία δεν χρειαζόταν πια τον άγιο της προηγούμενης περιόδου' εκείνος ήταν αναχωρητής και κατέφευγε στην έρημο, ήταν σαλός και προκαλούσε τους κατοίκους των πόλεων με την αντικοινωνική συμπεριφορά του, ήταν ευνούχος μονάχος. 18 Ο άγιος της μέσης 16. Βλ. την ανάλυση του θέματος στο επόμενο κεφάλαιο. Όσον αφορά πάντως τον Βίο του Λουκά του Στειριώτη βλ. τα εισαγωγικά σχόλια του εκδότη του Δ. Σοφιανού στην χρησιμοποιούμενη εδώ έκδοση, σελ " για τον Λουκά τον Στυλίτη, βλ. Η. Delehaye, Les Saints stylites, (Subs 14), Bruxelles 1923 (ανατ. 1962), lxxxvii. 17. Patlagean, «Sainteté et pouvoir», ό.π., Rydén, ό.π.,540.

30 εποχήςδενζούσε στις πόλεις, που άλλωστε είχαν παρακμάσει" κρατούσε έναν χαλαρό φυσικό δεσμό με την Κωνσταντινούποληκαιτα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά η δράση του τοποθετείται κυρίως στις επαρχίες της αυτοκρατορίας. 19 Ακόμη και όσοι άγιοι γεννήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, όπως ο Στέφανος, δεν παρέμειναν για πολύν καιρό στην πρωτεύουσα. Ο άγιος μοναχός κλήθηκε αυτήν την εποχή να λειτουργήσει ως πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς, ακριβώς γιατί τότε απέκτησαν ιδιαίτερο βάρος μέσα στη βυζαντινή κοινωνία τα μοναστήρια, τα οποία είχαν πλέον περάσει στον έλεγχο της Εκκλησίας. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα,απότη μελέτη του Ν. Σβορώνου ότι οι άγιοι που ίδρυσαν μοναστήρια στη Βαλκανική κατά τον 10ο αιώνα διαδραμάτισαν συγκεκριμένον πολιτικό ρόλο στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής των Μακεδόνων. 20 Οι Βίοι της ύστερης εποχής ακολουθούν με αυστηρότητα τους αφηγηματικούς κανόνες του είδους. Οι συγγραφείς τους ήταν λόγιοι μοναχοί που στην πλειονότητά τους βρίσκονταν μέσα στο κλίμα του παλαμισμού. Η ιδεολογική τους ανάγκη να επιστρέψουν στις ρίζες του δόγματος και της πίστης αντανακλάται και στη μορφή των αγιολογικών κειμένων της περιόδου. Επιπλέον, κατά τους παλαιολόγειους χρόνους κοσμικοί λόγιοι ανέλαβαν να ξαναγράψουν Βίους παλαιότερων εποχών. 21 Η τυποποίηση των αγιολογικών κειμένων κατά την εποχή αυτήν είναι ο λόγος για τον οποίο 19. Ο Καζντάν κρίνοντας το βιβλίο του Μ. Kaplan κάνει για τις ανάγκες της βιβλιοκριτικής του έναν υπολογισμό ο οποίος είναι ενδεικτικός. Υπολογίζει λοιπόν ότι Βίοι που αποτελούν «urban provincial units»,όπωςτους χαρακτηρίζει, προέρχονται 15 από τον 5ο αιώνα, 6 από τον 6ο αιώνα, 10 από τον 7ο αιώνα, 1 η 2 από τον 9ο αιώνα, και 6 από τον 10ο αιώνα. Βίοι που αποτελούν «αγροτικέςενότητες», προέρχονται 7 από τον 7ο αιώνα και 19 από τον 9ο και 10ο αιώνα (βλ. Α. Kazhdan, «One more agrarian history of Byzantium. Michel Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance du V Ι e au X Ι e siècle: Propriété et exploitation du sol, Paris 1992», Byzantinoslavica LV/1 (1994), Ν. Σβορώνος, Η σημασία της ίδρυσης του Αγίου Όρους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου, Καρυές Alice-Mary Talbot, «Old Wine in New Bottles: The Rewriting

31 δεν περιέλαβα εντέλει στη μελέτη μου τους ύστερους Βίους. Α- σφαλώς οι Βίοι αυτοί απηχούν ως έναν βαθμό την εποχή τους. 22 Ως προς το ζητούμενο όμως της έρευνας, έκρινα ότι λόγω των συνθηκών υπό τις οποίες παρήχθησαν δεν θα προσέφεραν στη διεύρυνση της προβληματικής μου. Ενδεικτικά πάντως μελετήθηκαν οι Βίοι του Ρωμύλου, του Γερμανού του Αγιορείτη, του Αθανασίου των Μετεώρων, του Μάξιμου του Καυσοκαλυβίτη, του Νήφωνα, του πατριάρχη Αθανασίου και του μητροπολίτη Ηρακλείας Ιωάννη. Εξετάστηκε, τέλος, και ο Βίος της Ελισάβετ, που θεωρείται ότι γράφτηκε κατά τον 13ο αιώνα, αν και η δράση της αγίας τοποθετείται έξι αιώνες νωρίτερα. 23 Μέσα λοιπόν από τους Βίους της μέσης κυρίως εποχής, θα ορίσουμε τις ηλικιακές ομάδες που συγκροτούνται και θα προσεγγίσουμε τη θέση της καθεμιάς μέσα στη βυζαντινή κοινωνία. Προηγουμένως, όμως, πρέπει να ελεγχθεί μια από τις βασικές υποθέσεις της έρευνας που επιχειρείται: η υπόθεση ότι τα κείμενα αυτά αποτελούν προνομιακή πηγή για το εξεταζόμενο θέμα. Γι' αυτό πρέπει να διερευνηθεί πρωτίστως το κοινό των Βίων και να εξεταστεί έπειτα πως μετρούν τον χρόνο οι συγγραφείς τους. of Saints Lives in the Palaeologan Period», The Twilight of Byzantium, ed. S. Curcic - D. Mouriki, Princeton 1991, Βλ. σχετικά Angeliki Laiou-Thomadakis, «Saints and Society in the Late Byzantine Empire», Charanis Studies. Essays in Honor of Peter Charanis, ed. Angeliki Laiou-Thomadakis, New Brunswick N.J. 1980, A. P. Kazhdan, «Hagiographical Notes», Byzantion 56 (1986), [= Authors and Texts in Byzantium, Variorum Reprints, London 1993, αρ. VI].

32 Μεγάλος αριθμός των αγιολογικών κειμένων έφθασε ως τις ημέρες μας, επειδή τα κείμενα αυτά αντιγράφηκαν πολλές φορές τόσο στη βυζαντινή όσο και σε μεταγενέστερες εποχές. Έτσι, δεν είναι σπάνιο ένας Βίος να απαντά σε περισσότερα από δύο χειρόγραφα. 24 Η μεγάλη χειρόγραφη παράδοση και κατά συνέπεια η μεγάλη διάδοση ορισμένων, τουλάχιστον, Βίων θέτει ένα βασικό ερώτημα:ποιο ήταν το κοινό των Βίων; η αλλοιώς, ποιοί βυζαντινοί και πως ενδιαφέρονταν για τους Βίους των αγίων; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό έχει σημασία καθεαυτήν - συγχρόνως, μας επιτρέπει να συλλάβουμε, μέσα από τους αποδέκτες τους, τη συγκρότηση των μηνυμάτων που τα αγιολογικά κείμενα σκόπευαν να εκπέμψουν. Επομένως, μας δίνει τη δυνατότητα στο πλαίσιοτηςέρευναςγιατην κλίμακα των ηλικιών στο Βυζάντιο να ελέγξουμε την πληροφοριακή αξία τους ως προς το κύριο θέμα που μας απασχολεί. Πρόκειται, ωστόσο, για μιαν απάντηση που, όταν επιχειρήσουμε να τη δώσουμε, διαπιστώνουμε ότι δεν είναι καθόλου αυτονόητη, όπως ενδεχομένως εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Καταρχήν, είναι α- ξιοσημείωτο ότι το ίδιοτο ερώτημαδενέχειαπασχολήσειτους πολυάριθμους μελετητές των αγιολογικών κειμένων, οι οποίοι συνήθως το παρακάμπτουν με μιαν αόριστη αναφορά στην ευρεία απήχηση που είχαν τα κείμενα αυτά. Στις λίγες εκείνες περιπτώσεις, όπου, υπαινικτικά έστω, αντιμετωπίζεται το ζήτημα,οιπαρατηρήσεις 24. Ο Ν. G. Wilson, «Books and Readers in Byzantium», Byzantine Books and Bookmen, Washington 1975, 1-15, υπολογίζει ότι ανέρχονται σε 693 τα χειρόγραφα με Βίους αγίων που περιλαμβάνονται στο εορτολόγιο και έχουν διασκευασθεί από τον Μεταφραστή.

33 σεις που διατυπώνονται γεννούν άλλα ερωτήματα. Για παράδειγμα, η διαπίστωση ότι ένας Βίος γράφτηκε για να διαβαστεί μπροστά σεακροατήριοτηνημέρατηςεορτήςτου αγιου 25 γεννά ερωτήματα του τύπου: σε ποιον χώρο γινόταν συνήθως η ανάγνωση, μπροστά σε ποιούς ακροατές και, δεδομένης της μεγάλης έκτασης των κειμένων, πόσην ώρα διαρκούσε; Η ερωτήματα πιο σύνθετα σχετικά, ας πούμε, με την τύχη του κειμένου μετά την πρώτη απαγγελία του. Η διαθέσιμη λοιπόν βιβλιογραφία δεν είναι βοηθητικήγιανα κατανοήσουμε ποιό ήταν το κοινό των Βίων. Πολύ περισσότερο, όταν συνειδητοποιούμε ότι το σχετικό ερώτημα έχει και άλλες παραμέτρους, η ανάλυση των οποίων θα φώτιζε σημαντικές πλευρές της φυσιογνωμίας του βυζαντινού πολιτισμού. Επιπλέον, γίνεται αμέσως σαφές ότι είναιένααπότα ερωτήματα εκείναπουγιανα τα αντιμετωπίσειοερευνητήςπροσκρούει σε μια σειρά κοινών τόπων, η διαμόρφωση των οποίων συνιστά από μόνη της ένα ιστοριογραφικό πρόβλημα. Η βεβαιότητα, λόγου χάρη, ότι η μοναστηριακή πρακτική παρέμεινε αναλλοίωτη ανά τους αιώνες δρα αποτρεπτικά στην ανάγκη να διερευνηθεί με ιστορικούς όρουςηάλληλεπίδρασή της με την κοινωνία, ιδίως σε εποχές, όπως η βυζαντινή, όπου τα μοναστήρια είχαν βαρύνοντα κοινωνικό ρόλο. Μία πρώτη προσέγγιση του ζητήματος, που συνεπάγεται η μεγάλη χειρόγραφη παράδοση των κειμένων, θα στηριζόταν στις αναγνωστικές συνήθειες των Βυζαντινών. Πιο συγκεκριμένα, θα σχηματίζαμε μιαν Ιδέα, αν ήταν δυνατόν να ανασυγκροτήσουμε τη βιβλιοθήκη ενός Βυζαντινού. Καθώς μάλιστα οι διαφορετικοί αναγνώστες προϋποθέτουν και διαφορετική χρήση των κειμένων, θα ήταν σκόπιμο να αναζητήσουμε τη βιβλιοθήκηενόςανθρώπου,πουδενθα ήταν, τουλάχιστον καταρχήν, ούτε λόγιος ούτε εκκλησιαστικός α- 25. Πρβλ. Βίο Λουκά του Στειριώτη, 22" ο Δ. Τσουγκαράκης επίσης υποστηρίζει ότι ο Βίος του Λεόντιου γράφτηκε στην Κωνσταντινούποληκαιότι η πρώτη του παρουσίαση έγινε την ημέρα της εορτής του αγίου (D. Tsougarakis, The Life of Leontios Patriarch of Jerusalem, Leiden - New York - Köln 1993, 13-18).

34 αξιωματούχοςημοναχός. Προς αυτήν την κατεύθυνση είναι χρήσιμη η περίπτωση του Ευστάθιου Βοήλα. Ο Ευστάθιος Βοήλας ήταν ένας αξιωματούχος που καταγόταν απότην Καππαδοκία και ζούσε τον 11ο αιώνα στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. 26 Στη διαθήκη του (1059) όρισε η περιουσία του να περιέλθει στην εκκλησία που είχε ιδρύσει, μαζίκαιη προσωπική του βιβλιοθήκη. «και ταύτα μεν αφιέρωνται εν τω αγίω ναώ, ίνα δε έχωσι την χρήσιν και την δεσποτείαν αι δύο θυγατέρες μου, εις ψάλλειν, εις αναγιγνώσκειν και εκμανθάνειν», 27 παραγγέλλει ρητώς. Η βιβλιοθήκη του απαρτιζόταν από 80 βιβλία αντίστοιχα προς τις εξής κατηγορίες που προκύπτουν από την απαρίθμηση που κάνει ο ίδιος: βιβλικά (10), λειτουργικά (33), πατέρες (15), απόκρυφα (1), διάφορα χριστιανικά (2), κανονικό δίκαιο (3), μη θρησκευτικά (10), απροσδιόριστα (2), αγιολογικά (4). Δεν είναι γνωστό πως απέκτησε ο Βοήλας αυτά τα βιβλία. Ο C. Mango υποθέτει ότι συγκεντρώθηκαν κατά τη διάρκεια αρκετών γενεών και ότι θα αποτελούσαν μάλλον μιαν οικογενειακή βιβλιοθήκη,αφούο ίδιος ο Βοήλας δεν ήταν καλλιεργημένος. 28 Την υπόθεση αυτήν ο Mango τη στηρίζει στην ύπαρξη βιβλίων όπως ο Αίσωποςκαιο Αχιλλέας Τάτιος, τα οποία αποδίδει σε κάποιον λόγιο πρόγονο του Ευστάθιου.Στοσύνολο πάντως των ογδόντα βιβλίων τα τέσσε ρα είναι αγιολογικά. Αναφέρονται τα τρία: ο Βίος του Μιχαήλ Μαλείνου, ο Βίος του Νήφωνα και ο Βίος του Φίλωνα. Προφανώς τα αγιολογικάαυτά κείμενα δεν γεννούν τις ίδιεςαπορίεςγιατην ύπαρξή τους στη βιβλιοθήκη του Βοήλα με αυτές που δημιουργούν οιάλλες κατηγορίες των βιβλίων, που αναφέρθηκαν. Θα είχε πάντως ενδιαφέρον αν γνωρίζαμε γιατί ο Βοήλας επέλεξε, αν τους επέλεξε, τους Βίους αυτούς για παράδειγμα τον πρώτο Βίο, όπου βιογραφείται ο περίπου σύγχρονος του Μιχαήλ ο Μαλείνος (ομαλείνος 26. P. Lemerle, Cinq études sur le X Ι e siècle byzantin, Paris Lemerle, ό.π., Mango, Βυζάντιο...,ό.π., 283.

35 νος πέθανε το 961). Ως προς το συγκεκριμένο κείμενο, γνωρίζουμε ότι αναφέρεται στον εκ μητρός θείο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, τον Μιχαήλ Μαλείνο, ο οποίος προερχόταν από τις μεγάλες οικογένειες της Καππαδοκίας. Υπήρξε διδάσκαλος του Αθανασίου, του ιδρυτή της Λαύρας, εξ ου και το χειρόγραφο όπου σώζεται το κείμενο βρίσκεται στο Άγιον Όρος. Ο Βίος αυτός δεν είναι από τους πιο διαδεδομένους. Έτσι, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ενδιαφέρον του Βοήλα για τον Βίο αυτόν επήγαζε από την κοινή του καταγωγή με τους Μαλείνους και από το γεγονός ότι ο Μαλείνος συγγένευε εξ αγχιστείας με την αυτοκρατορική οικογένεια των Μακεδόνων, προς τους οποίους ο Βοήλας κάνει επανειλημμένωςεπίδειξη νομιμοφροσύνης και υπακοής. Η περίπτωση του Βοήλα είναι σημαντική, εκτός των άλλων, και από τη σκοπιά που μας ενδιαφέρει το ζήτημα εδώ. Για να αποκτήσει όμως αποδεικτική αξία, πρέπει να συγκριθεί με ανάλογες περιπτώσεις η, ακριβέστερα, η βιβλιοθήκη του να συγκριθεί με άλλες σύγχρονές της βιβλιοθήκες. Οι ενδείξεις για άλλες βιβλιοθήκες είναι περιορισμένες. 29 Υπέθετα ότι ολόκληρες βιβλιοθήκες θα ήταν δυνατόν να ανασυσταθούν μέσα από τις δωρεές ιδιωτώνπροςτα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπως θα σώζονταν στα αρχεία τους. Η υπόθεση αποδείχθηκε αβάσιμη οσάκις γίνεται λόγος για δωρεά βιβλίων σε μια μονή, δεν είναι καθόλου σαφές αν ο δωρητής τα είχε στην κατοχή του η τα παρήγγειλε για να τα δωρήσει. 30 Μία 29. Επισκόπηση των σωζόμενων βιβλιοθηκών κάνει ο Η. Hunger, Ο κόσμος του βυζαντινού βιβλίου. Γραφή και ανάγνωση στο Βυζάντιο, μετ. Γ. Βασίλαρος, επιμ. Τ. Κόλιας, Αθήνα 1995, Για όσες πάντως ιδιωτικές βιβλιοθήκες της μέσης ή της ύστερης εποχής μπορούμε να σχηματίσουμε μιαν ιδέα, διαπιστώνουμε 8τι ανήκαν σε ιδιαιτέρως μορφωμένα πρόσωπα (π.χ. Φώτιος, Θεόδωρος Μετοχίτης) και επομένως δεν είναι συγκρίσιμες με τη βιβλιοθήκη του Βοήλα. 30. Βλ. ως ενδεικτική της σημειούμενης ασάφειας την περίπτωσητουμοναχού Θεόδωρου του Σκαράνου (J. Bompaire, Actes de Xèropotamou, Paris 1964, 79-83), ο οποίος με τη διαθήκη του (14ος αιώνας) δίνει μαζί με εικόνες μια σειρά λειτουργικών βιβλίων («Ευαγγέλιον καθημερινόν βέβρανον, και Απόστολος καθημερινός... Χρυσόστομος, μέγας Βασίλειος, προηγιασμένην,

36 πάντως αναφορά εντοπίζεται στη Διάταξη του Μιχαήλ Άτταλειάτη. 31 Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, υψηλός αξιωματούχος και λόγιος, ίδρυσε περί τα μέσα του 11ου αιώνα στη Ραιδεστό ένα πτωχοκομείο, το οποίο ένωσε με το μικρό μοναστήρι του Χριστού του Πανοικτίρμονος που είχε ιδρύσει νωρίτερα στην Κωνσταντινούπολη. Στη Διάταξη απαριθμούνται τα βιβλία που περιέρχονται στο μοναστήρι. Αναφέρονται τέσσερεις κατηγορίες βιβλίων. Αυτά που είχε στην κατοχή του ο ίδιος ο Ατταλειάτης, όσα δώρισε ο πραιπόσιτος Ιωάννης, όσα δώρισε ο μοναχός Μιχαήλ, ηγούμενος στο μοναστήρι, και τέλος όσα περιήλθαν στη μονή μετά τον θάνατο του Ατταλειάτη και του γιου του, με δωρεά του μοναχού Ιωάννη, που υπήρξε πνευματικός πατέρας του κτίτορα. Τα βιβλία που δωρίζει ο Ατταλειάτης είναι λειτουργικά, κυρίως ευαγγέλια, ψαλτήρια και μηναία όλου του χρόνου, καθώς και κείμενα των Πατέρων. Δωρίζει επίσης τέσσερεις τόμους με κείμενα του Συμεών του Μεταφραστή. Ανάμεσαστατέσσερα βιβλία του πραιπόσιτου υπάρχει βιβλίο που περιέχει ένα κείμενο του Χρυσόστομου, τον Βίο του Αγίου Αρτεμίου και «ετέρων αγίων τους Βίους». Δύο μηναία, για τον μήνα Ιανουάριο το πρώτο και τους μήνες ΦεβρουάριοωςΑπρίλιοτο δεύτερο, περιλαμβάνονται στα υπόλοιπα δώδεκα βιβλία που δωρίζονται στο μοναστήρι. Χρήσιμη επίσης είναι η μνεία ενός αριθμού βιβλίων που περιέρχονται στη βιβλιοθήκη της μονής της Πάτμου. Ο ιερομόναχος Ιωσήφ, ως ηγούμενος της μονής, παραλαμβάνει 11 βιβλία «χάριν παρακλητικήν, ψαλτήριν, μηναίων κομμάτια τρία έχων μήνας ε, Θεολόγος, τυπικόν του αγίου Σάββα..., Θεοτοκάριν..., αναγνωστικόν πανηγυρικόν») στον ναό της Παναγίας. Στο ίδιο το κείμενο της διαθήκης ο Σκαράνος δηλώνει ότι ο κυρ Ισαάκης κρατεί έναντι ενός χρέους 10 υπερπύρων ως ενέχυρα τα εξής βιβλία: «έξη θεολογικά και μηναία δύο, ευαγγέλιν, ψαλτήριν, παρακλητικήν όλα βέβρανα». Γίνεται φανερό από το κείμενο ότι είναι άλλα τα βιβλία που δωρίζει στον ναό της Παναγίας. 31. P. Gautier, «La diataxis de Michel Attaliate», REB 39 (1981),

37 του χρέους του Γρηγορίου των πεντήκοντα υπερπύρων». Ανάμεσα στα βιβλία αυτά, τα περισσότερα των οποίων είναι λειτουργικά, βρίσκεται «βιβλιδάριον έχον τα θαύματα των ασωμάτων και τον βίον» ενός αγίου. 32 Αυτές οι τρεις βιβλιοθήκες η, ακριβέστερα, αυτά τα τρία σύνολα βιβλίων είναι τα μόνα που μπόρεσα να εντοπίσω για την εξεταζόμενη εποχή. Αλλά και κατά τους μεταγενέστερους χρόνους, νομίζω ότι, εφόσον το εκδεδομένο αρχειακό υλικό των μοναστηριών δενμαςπαρέχει αντίστοιχες πληροφορίες, θα είναι δύσκολο να λανθάνουν και άλλα παρόμοια σύνολα. Τα συγκεκριμένα πάντως έχουν ως κοινά χαρακτηριστικά τη χρονική στιγμή κατά την οποία μνημονεύονται, δηλαδή μέσα στον 11ο αιώνα, και το γεγονός ότι αποτελούν δωρεά σε μοναστηριακά ιδρύματα. Αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό θα μπορούσε να συνιστά έναν σημαντικό περιορισμό, καθώς δεν γνωρίζουμε αν τα βιβλία αυτά αποτελούσαν το σύνολο των βιβλίων που είχε στην κατοχή του ο εκάστοτε δωρητής η αν ο ίδιος έκανε μιαν επιλογή ανάλογη προς τον προορισμό της δωρεάς. Προκειμένου για τη βιβλιοθήκη του Βοήλα, με δεδομένο τον αριθμό και την ποικιλία των βιβλίων του και λαμβάνοντας υπόψη ότι στην ουσία τα κληροδοτεί στις θυγατέρες του, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι δεν θα είχε στην κατοχή του και άλλα βιβλία. Έτσι, παρόλο που οι γνωστές περιπτώσεις αριθμητικά δεν είναι πολλές, πρέπει, όπως συχνά συμβαίνει στη μελέτη του Βυζαντίου, να αρκεσθούμε σε αυτές, για να κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις και υποθέσεις. Παρατηρούμε καταρχήν ότι σε αντίθεση μετα λειτουργικά βιβλία, τα μεμονωμένα αγιολογικά κείμενα που μνημονεύονται είναι λίγα και αποτελούν μόνον το 1-3% του συνόλου. Ο μικρός αριθμός των Βίων έχει πιθανώς σχέση με το κόστος της αντιγραφής τους. Καθώς όμως οι αναφερόμενοι Βίοι περιλαμβάνο 32. Έρα Βρανούση, «Ο καθηγούμενος της μονής Πάτμου Ιωσήφ Ιασίτης και η αρχαιότερη αναγραφή χειρογράφων της μονής», ΔελτίοτηςΧριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας 4 (1964), 349. Ευχαριστώ τον κύριο Ν. Οικονομίδη που μου υπέδειξε το άρθρο αυτό.

38 βάνονται σε έναν κώδικα μαζί με άλλα κείμενα (π.χ. πατερικά), η υπόθεση αυτή μάλλον δεν ευσταθεί. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι επρόκειτο για μιαν επιλογή άσχετη προς το κόστος του βιβλίου. Αναζητώνταςτην ταυτότητα των προσώπων που είχαν τα βιβλία με τους Βίους αγίων παρατηρούμε ότι αυτοί στις γνωστές μας περιπτώσεις ήταν μικροί αξιωματούχοι. Ο Ατταλειάτης, περισσότερο μορφωμένος και πιο πλούσιος, δεν φαίνεται να είχε στην κατοχή του μεμονωμένους Βίους. Τα μηναία που δωρίζει ανήκουν ούτως ή άλλως στην κατηγορία των λειτουργικών βιβλίων. Ίσως δεν είναι σύμπτωση το γεγονός ότι, διατρέχοντας τα σημειώματα των κωδίκων, 33 εντοπίζουμε τα ονόματα αξιωματούχων που αναλαμβάνουν τα έξοδα της αντιγραφής ενός η περισσοτέρων Βίων. Το κόστος ενός βιβλίου αυτήν την εποχή δεν είναι εύκολο να υπολογισθεί, εφόσον ήταν συνάρτηση του όγκου του, της εικονογράφησης του και της εν γένει ποιότητάς του. 34 Ενδεικτικά πάντως υπενθυμίζεται ότι τα ένδεκα βιβλία που παρέλαβε ο ηγούμενος Ιωσήφ αντιστοιχούσαν σε ένα χρέος ύψους 50 νομισμάτων. 35 Τα πέντε κατά μέσον όρον νομίσματα που θα ήταν η αξία ενός βιβλίου δεν ήταν ποσόν ευκαταφρόνητο για την εποχή, ούτε όμως και απαγορευτικό για έναν μικρό αξιωματούχο Φλωρεντία Εύαγγελάτου-Νοταρά, Σημειώματα ελληνικών κωδίκων ως πηγή δια την έρευναν του οικονομικού και κοινωνικού βίου του Βυζαντίου. Από του 9ου αιώνος μέχρι του έτους 1204, Αθήναι 1982, αρ. 97, 349, 429 π.χ. βλ. το ακόλουθο σημείωμα (Νοταρά, ό.π., 162) που αναγράφεται σε μηναίο του Ιανουαρίου (1057): «Ετελειώθη δια χειρός Συμεώνμοναχούτου αμαρτωλού μηνί ιανουαρίω ιε, ινδικτιώνος ι', έτους ςφξέ. οι αναγιγνώσκοντες εύχεσθέ μοι δια Κύριον" επτά γαρ απήρτισα μέχρις άρτι Θεού βοηθούντος βιβλία των μεταφράσεων του Λογοθέτου....Εύχεσθε [...] τω διδουντιτηνέξοδον των βιβλίων τούτων ος έστι Πόθος πατρίκιος της συγκλήτου μέχρις άρτι δέδωκε νομίσματα ρν'». 34. Βλ. Hunger, ό.π., Στον Βίο του Λάζαρου (σελ. 536) διαβάζουμε ότι ένας μοναχός βρήκε έξω από το μοναστήρι ένα νόμισμα τεταρτηρό και σκέφθηκε να το κρατήσει για να αγοράσει ένα ψαλτήριο: «είτα και ψαλτήριον ευρείν διηρεύνα, ευρίσκει μεν, ο δε το βιβλίον πιπράσκων νόμισμα ιστάμενον επεζήτει». 36. Η Vassiliki Kravari, «Note sur le prix des manuscrits (IXe-XVe

39 σία και αν επομένως πρέπει να ερμηνευθεί ο μικρός αριθμόςτων Βίων που απαντούν σε αυτές τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Επίσης προκύπτει το ερώτημα αν είναι τυχαίο ότι στις γνωστές μας τουλάχιστον περιπτώσεις εκείνοι που έχουν στην κατοχή τους τέτοια κείμενα είναι μικροί αξιωματούχοι, 37 άνθρωποι δηλαδή κατά τεκμήριο μέτριας μόρφωσης, ενώ άλλοι με υψηλότερη μόρφωση, όπως ο Ατταλειάτης,δεν φαίνεται να διαθέτουν αγιολογικά κείμενα. Στο πρώτο ερώτημα φοβούμαι ότι δεν μπορώ να απαντήσω, παρεκτός αν το συσχετίσω με την υπόθεση που κάνω ως προς το δεύτερο ερώτημα. Υποθέτω δηλαδή ότι ένας Βίος θα συμπεριλαμβανόταν στα χρήσιμα εκείνα βιβλία που ο Κεκαυμένος θεωρούσε, χωρίς ό- μως να τα κατονομάζει, ότι έπρεπε να διαβάζει τακτικά, κατά μονάς και ολόκληρα ένας αξιωματούχος. 38 Λόγω της μόρφωσής του ένας μικρός αξιωματούχος θα μπορούσε να αρκεσθεί στον Βίο ενός μόνον αγίου, με τον οποίο μάλιστα κάτι τον συνέδεε, π.χ. κοινή καταγωγή, ίδιο όνομα κ.ο.κ. Από όσα ήδη αναφέραμε, συνάγεται ότι το αναγνωστικό κοινό των Βίων ήταν περιορισμένο. Με άλλα λόγια, κάποιοιάνθρωποιπου προφανώς είχαν την οικονομική δυνατότητα και τη μόρφωση ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν το κείμενο ενός μόνον Βίου, χωρίς να χρειάζονται περισσότερους. Αναλογούσε, θα λέγαμε, ένας Βίος σε siècle)», Hommes et richesses dans l'empire byzantin VIIIe-XVe siècle, Paris 1991, συγκεντρώνει τις διαθέσιμες πληροφορίες σε έναν πίνακα και παραθέτει, προκειμένου για τον 11ο αιώνα, τις εξής τιμέςγιαένα βιβλίο: 1 νόμισμα, 1,3 νομ., 1,5 νομ., 3 νομ., 12 νομ., 21 νομ., 24 νομ. και 26 νομ., χωρίς να μπορεί βεβαίως να προσδιορίσει επακριβώς τις διαφορές ανάμεσαστοβιβλίο που στοίχισε 1 νόμισμα και στο ακριβότερο που στοίχισε 26 νομίσματα. 37. Πρβλ. την περίπτωση, τον 12ο η 13ο αιώνα, του σπαθάριου Κωνσταντίνου Κραμβονίτη, που είχε έναν τόμο με Βίους, όπως αναφέρει ó R. Browning, «Literacy in the Byzantine World», Byzantine and Modern Greek Studies 4 (1978), 45" βλ. επίσης και Νοταρά, ό.π., Κεκαυμένος Στρατηγικόν, μετ. Δ. Τσουγκαράκης, Αθήνα 1993,198-

40 μιαν ιδιωτική βιβλιοθήκη, όπως αυτή ασφαλώς νοείται με τα μέτρα εκείνης της εποχής, γεγονός που υποδηλώνει μικρή διάδοση των αγιολογικών κειμένων. Εντούτοις γνωρίζουμε, το είπαμε άλλωστε εξαρχής, ότι τα κείμενα αυτά είχαν ευρεία διάδοση. Το αρχικό μαςάρα ερώτημαως προς τους αποδέκτες τους εξακολουθεί να ισχύει. Θα ήταν λοιπόν σκόπιμο να το προσεγγίσουμε και με άλλον τρόπο. Πιθανόν θα ήταν αποτελεσματικότερο, αν αντιστρέφαμε το ερώτημα και το θέταμε από την πλευρά του συγγραφέα. Αν αναρωτιόμασταν δηλαδή γιατί γραφόταν ένας Βίος. Κατά κανόνα, ο συγγραφέας ενός Βίου στον πρόλογο του κειμένου του εξηγεί πως αποφάσισε να εξιστορήσει τη ζωήκαιτα θαύματα του αγίου, είτε γιατί οντάς μαθητής του θέλησε να καταγράψει τον βίο του δασκάλου του ως παράδειγμα προς μίμηση, είτε κατά προτροπή η παραγγελία 39 κάποιου άλλου που επίσης γνώριζε τον άγιο. Οι συγγραφείς αρκετών Βίων της μέσης εποχής είναι μοναχοί που ανήκαν στη μονή που είχε ιδρύσει ο βιογραφούμενος από αυτούς άγιος. Υπάρχει και το ενδεχόμενο ορισμένοι Βίοι να γράφονταν κατά παραγγελία κάποιου ιδιώτη με οικονομικόήάλλο αντάλλαγμα. 40 Πολλοί Βίοι της μέσης περιόδου, πάντως, αποτελούν την αποκρυστάλλωση προφορικών διηγήσεων, που κυκλοφορούσαν για τον συγκεκριμένο άγιο ως τη στιγμή της σύνταξής τους. 41 Συνυφασμένο με τα κίνητρα του συγγραφέα ήταν ασφαλώς 39. Περιπτώσεις τέτοιων παραγγελιών αναλύει é Efthymiadis, «The Byzantine Hagiographer...», ό.π., Κανένα από τα εξεταζόμενα κείμενα δεν μπορεί να στηρίξει αυτήν τη σκέψη, η οποία εντούτοις δεν είναι σκόπιμο να αποκλεισθεί, αν λάβουμε υπόψητηνπαρατήρηση της Κ. Γαλαταριώτου ότι ο Νεόφυτος τον 12ο αι. έγραψε κατά παραγγελία πολλά κείμενα, μεταξύ αυτών και ένα εγκώμιο στον Άγιο Διομήδη (βλ. Catia Galatariotou, The Making of a Saint. The Life, Times and Sanctification of Neophytos the Recluse, Cambridge University Press 1990, ). 41. Patlagean, «Sainteté et pouvoir», ό.π., 101. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το προοίμιο του Βίου των τριών αδελφών από τη Μυτιλήνη (σελ. 213): «τα δε εξ αυτών... κατορθώματα... διασαφήσομεν, σποράδην πως προς της

41 καιτο κοινό στο οποίο απευθυνόταν και ο τρόπος με τον οποίο γινόταν το κείμενο γνωστό. είναι πολύ αποκαλυπτικά. Από τον πρόλογο τους δεν γίνεται πάντοτε σαφές αν οι Βίοι προορίζονταν να διαβαστούν μπροστά σε ακροατήριο η για προσωπική ανάγνωση. Στις περισσότερες περιπτώσεις, δηλώνεται ότι ο Βίος απευθύνεται σε ακροατήριο 42 και σε άλλες ο συγγραφέας απευθύνεται γενικά στους «αναγιγνώσκοντες». 43 Μερικές φορές δεν υπάρχει καμία σχετική αναφορά. Ίσως όμως δεν είναι τυχαίο ότι στο προοίμιο δύο γνωστών Βίων της μέσης εποχής, του Βίου του Λουκά του Στειριώτη και του Βίου του Νίκωνα, δηλώνεται ότι προορισμός των κειμένων αυτών είναι οι ακροατές. 44 Τόσο το ένα όσο και το άλλο κείμενο γράφτηκαν μέσα στη μονή που ο καθένας από τους αγίους είχε ιδρύσει και απευθύνονταν αληθείας αυτής συνειλοχότες, τα μεν εκ παλαιών συγγραμμάτων, τα δε εξ ανδρών θεοφιλών τε ευαρετών, εκείνοις αυτοίς τοις σεβασμίοις πατράσιν ακριβώς, ανέκαθεν και αδιαστάτως παρηκολουθηκότων, και ουκ από φήμης ακηκοότες». 42. Βίος Γαλακτίωνος και Επιστήμης, 35: «Διήγησιν ξένην και παράδοξον ακούσατε σήμερον παρ' εμού, αγαπητοί, ήτις εστίν χρήσιμος ταις υμετέραις ψυχαίς»" Βίος Λαζάρου, 534: «ίνα εάν τίνες ακούσαντές τι περί του πατρός μη πιστεύωσι, τούτοις επερωτώντες το αληθές εξ αυτών ωσίν ιδίοις μανθάνωσιν και ούτως και περί των λοιπών». Βίος Στεφάνου, 127: «Φρίττουσί μου τα οστά και νεφροί καρδίας αισθάνονται... ω συνετόν και πιστόν ακροατήριον, ότε και μόνον εις μνήμην τα τότε πραχθέντα λάβοιμι» ό.π., 132: «αύτη δε εστίν, ω πιστότατοι ακροαταί, η προμνημονευθείσα εν τοις έμπροσθεν... θυγάτηρ...» - ό.π., 97: «ο τίμιος... νεανίας... εν καιρώ της αναγνώσεως τελουμένης, προ της ιεράς κιγκλίδος ιστάμενος, και τω αναγνώστη προσέχων, εκ μόνης ανακροάσεως μανθάνειν αυτόν το αναγιγνωσκόμενον, και επί στόματος φέρειν, είτε μαρτύριον, είτε βίον, είτε και Πατρός τίνος διδασκαλίαν» Βίος Νικηφόρου, 404: «ω ιερόν και θεοφιλές συνάγυρμα». 43. Πρβλ. Βίος Θέκλας, 168: «Παρατηρείν μέντοι αξιώ τε νυν, τους τε αύθις ίσως εντευξομένους τω συγγράμματι τούτω... ως ουκ έξω του σκοπού των πάλαι συγγραφέντων είρηται». 44. Βίος Νίκωνος, 161: «διά τούτο... και οι βίοι αυτών εν ταις βίβλοις εγράφησαν, ίνα μη μόνον ακούοντες επαινώμεν, αλλ' ίνα και ποθήσαντες την αυτών πολιτείαν ζηλώσωμεν».