ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Transcript

1 ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ, ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ Α.Μ. 994 ΤΟΥ ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑ, 12/04/2006

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μέσα από την εργασία αυτή θα ταξιδέψουμε στα χρόνια της Νεωτερικότητας, θα γνωρίσουμε το ρόλο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και θα προσεγγίσουμε τη νέα τεχνολογία. Οι πρωταγωνιστές είναι οι λαοί, τα έθνη, οι πληθυσμοί. Είναι όλοι εκείνοι που με την προσωπική τους πορεία, αλλά και τη συμμετοχή τους ή μη στα κοινά, διαμόρφωσαν, μεταμόρφωσαν, ανέτρεψαν και τελικά σφράγισαν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των κατοίκων της γης. Ο στόχος είναι η προσέγγιση, η εξήγηση και η αιτιολόγηση των ίδιων των ΜΜΕ, καθώς και ο ρόλος τους στα χρόνια της Νεωτερικότητας. Τα θέματα που αναλύονται είναι η προσέγγιση των ΜΜΕ και του κοινού, η προσέγγιση του εθνικού εδώ με το ξενικό εκεί, το ατομικό εγώ με το συλλογικό εμείς, το τεχνολογικό ξέφρενο τώρα με το χειρωνακτικό αργό τότε. Επίσης, αναλύονται οι πολιτισμικές επιδράσεις των μέσων σε όλες σχεδόν τις σφαίρες της κοινωνικής δράσης, η σταδιακή επέκταση των δικτύων επικοινωνίας και της πληροφοριακής ροής, οι τρόποι που τα δίκτυα συνυφάνθηκαν με άλλες μορφές εξουσίας οικονομική, πολιτική και στρατιωτική καθώς, και οι μακροπρόθεσμες συνέπειες από τον παγκόσμιο χαρακτήρα αυτών των εξελίξεων. Όταν οι μεταμορφώσεις των ΜΜΕ είναι συνώνυμες της ανάπτυξης ή της προόδου σηματοδοτούν τις περιόδους ακμής τους, ενώ όταν είναι συνώνυμες της κρίσης και της αμφισβήτησης σηματοδοτούν τις περιόδους παρακμής τους. Όσον αφορά τη δομή της εργασίας, θα έλεγα ότι βασίζεται στο ζεύγος συγχρονία και διαχρονία. Μέσα από την επιλογή συγκεκριμένων βιβλίων, μελετώντας επιτεύγματα, τάσεις, γεγονότα, τα προσέγγισα ως προς τη συγχρονική τους εξέλιξη. Στο σύνολο της, όμως, χαρακτηρίζεται διαχρονική, διότι η κάθε συγχρονία, καρπός μεταποίησης στο χρόνο, συμβάλλει σε μια αναδρομή που ξεκινά από την αρχαιότητα και φτάνει ως τις μέρες μας. 11

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη 1 Περιεχόμενα... 2 Εισαγωγή 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ : ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ Η θεμελίωση των νεωτερικών χρόνων Η εποχή της νεωτερικότητας Από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα Το τέλος της ουτοπίας 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Η εμφάνιση των πρώτων μέσων μαζικής επικοινωνίας Η τυπογραφία : ο ρόλος και οι επιδράσεις της στον άνθρωπο Ο ρόλος του βιβλίου στα νεωτερικά χρόνια Το βιβλίο σε κρίση Η εφημερίδα, το δεύτερο μέσο μαζικής επικοινωνίας Οι μηχανισμοί θρησκευτικής και κρατικής παρέμβασης Ο περιοδικός τύπος στην εποχή της πληροφορικής Συμπεράσματα...39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ : ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Τηλεπικοινωνίες Τηλέγραφος Τηλέφωνο Συμπεράσματα 45 22

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ : ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ Ραδιόφωνο Ραδιόφωνο και Τύπος Τηλεόραση Ιστορική αναδρομή Το πρώτο μοντέλο της τηλεόρασης Τηλεόραση και Κοινή Γνώμη Το πρότυπο και η υφή της νέας τηλεόρασης Οι συνέπειες της ισχύος των μέσων στην πολιτική Το σημερινό μοντέλο Η ανάδυση του φαινομένου της «τηλεκρατίας» Συμπεράσματα...59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ : ΝΕΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ Τα νέα μέσα επικοινωνίας Διαδίκτυο Δορυφορική και καλωδιακή τηλεόραση Η Κοινωνία της Πληροφορίας Τα ελληνικά ΜΜΕ στο διαδίκτυο Ο ελληνικός τύπος στο διαδίκτυο Τα ελληνικά τηλεοπτικά κανάλια στο διαδίκτυο Το ελληνικό ραδιόφωνο στο διαδίκτυο Συμπεράσματα.68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ : ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ Habermas και δημόσια σφαίρα Η δημοσιότητα του έντυπου λόγου Η δημοσιότητα της τηλεόρασης Τοπική δημοσιότητα Τοπική δημοσιότητα στην Ελλάδα Συμπεράσματα

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ : ΠΑΡΑΔΟΣΗ Η παράδοση στα χρόνια της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας Η ανασυγκρότηση της παράδοσης από τα ΜΜΕ Παράδοση και σύγχρονες πολιτισμικές κοινωνίες Νεοελληνική παράδοση Διαδικτυακή παράδοση Τηλεοπτική υποκουλτούρα Συμπεράσματα...88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ : ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ Η διεθνοποίηση της επικοινωνίας Τα πρακτορεία τύπου Συλλογή και διάδοση των ειδήσεων Η χαρτογράφηση των αλλαγών στα σημερινά συστήματα Η αποδέσμευση του χώρου από το χρόνο Παγκοσμιοποίηση και περιβάλλον Πολιτισμός : παράγοντας ενίσχυσης της παγκοσμιοποίησης Το παγκόσμιο και το τοπικό Παγκόσμια κοινωνία Συμπεράσματα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..103 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ - ΠΗΓΕΣ

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Νεωτερικότητα χαρακτηρίζει τις κοινωνίες που δημιουργήθηκαν από την περίοδο του Διαφωτισμού κι έπειτα. Τον ορισμό της κοινωνίας συμπληρώνουν οι ορισμοί του κράτους, του χώρου και της λειτουργικής διαφοροποίησης. Κοινωνιολόγοι, όπως ο Μαρξ, ο Βέμπερ και ο Ντιρκάιμ αναζήτησαν τη λογική των κοινωνιών αυτών. Ο Μαρξ την είδε στον καπιταλισμό, ο Βέμπερ στη γραφειοκρατία και ο Ντιρκάιμ στην εκβιομηχάνιση 1. Είναι η εποχή όπου το ξένο εισέρχεται στις ζωές των ανθρώπων, πραγματοποιώντας σημαντικές αλλαγές, με αποτέλεσμα το παρόν και οι άνθρωποι να χάνουν την αίγλη τους. Η διαρκής αλλαγή, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της Νεωτερικότητας, τρομάζει τους ανθρώπους, που μια μερίδα από αυτούς πιστεύει ότι μια αλλαγή στην κοινωνία θα φέρει μόνο κινδύνους και τίποτα θετικό, ενώ η άλλη μερίδα είναι πιο αισιόδοξη και πιστεύει ότι μια εξέλιξη μπορεί να κρύβει και κάποια θετικά στοιχεία, εκτός τους κινδύνους. Η Νεωτερικότητα είναι αμφίθυμη, αφού μπορεί να καταστεί καταστροφική για τους ανθρώπους. Στο πολιτισμικό πεδίο η Εκκλησία, η Παράδοση και η Βασιλεία, στοιχεία που κυριαρχούν σε μια παραδοσιακή κοινωνία, αντικαθίστανται, αντίστοιχα από την Επιστήμη, την Εκπαίδευση και την Πολιτική σε μια νεωτερική κοινωνία 2. Για τον Anderson, η Νεωτερικότητα είναι ο πολιτισμικός χώρος που χαρακτηρίζεται από την διατήρηση τμημάτων των παλαιών καθεστώτων, την ιστορική περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης και την ιστορική συγκυρία της Νεωτερικότητας 3. Ο Giddens ανήκει σε αυτούς που αρνήθηκαν την ταύτιση μεταξύ Νεωτερικότητας και φιλελευθερισμού και της Νεωτερικότητας και καπιταλισμού 4. Όμως, όπως κάθε επανάσταση, έτσι και η νεωτερική κατέληξε σε πατροκτονία. Στο πρώτο μισό του 20 ου αιώνα τη διαδέχτηκε ο μοντερνισμός, ένα κίνημα κατά της κληρονομιάς του παρελθόντος. Εισήγαγε την τεχνολογική πρόοδο, έγινε η κουλτούρα της τεχνολογίας και είχε σκοπό να αλλάξει τον 1 Τόλια Μ., Η μετάλλαξη του υπερμοντέρνου ανθρώπου, Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 23/01/ Δρα Τσακηρίδη Όλ., (1996), Ο πολιτιστικός τομέας και η εφαρμογή της νέας επικοινωνιακής τεχνολογίας, Πρώτο Διεθνές Συνέδριο Λαϊκών Δρώμενων 3 Preve C., (1998),Καιροί αναζήτησης : Δοκίμιο για τη Νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο και το τέλος της ιστορίας, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, σ Hall S., Held D., McGrew, (2003), Η Νεωτερικότητα σήμερα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ.σ

7 κόσμο. Όμως, το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα ο νέος κόσμος υποχώρησε και τον μοντερνισμό διαδέχτηκε ο μετα-μοντερνισμός ένα κίνημα παρωδίας και απομίμησης. Στα τέλη του 20 ου αιώνα πολλές κοινωνίες έκαναν άλματα προς τη μετα-νεωτερικότητα. Στη σημερινή εποχή, τα νέα συστήματα παραγωγής αντικαθιστούν τα παλαιότερα, οι θέσεις εργασίας στους τομείς των υπηρεσιών υπερτερούν από αυτές στη μεταποίηση και οι πολίτες επηρεάζονται και μαγεύονται από τα καταναλωτικά αγαθά 5. Σκοπός της εργασίας είναι να διερευνηθεί τόσο ο ρόλος που διαδραμάτισαν τα ΜΜΕ κατά την εποχή της Νεωτερικότητας, όσο και ο ρόλος τους στη σημερινή εποχή. Εξετάζεται το πέρασμα στη Νεωτερικότητα και από εκεί στη μετα-νεωτερικότητα, χαρτογραφείται η ιστορική διαδικασία της ανάπτυξης των ΜΜΕ, από τις πρώτες μορφές τυπογραφίας έως και σύγχρονα είδη ηλεκτρονικής επικοινωνίας και προσεγγίζονται οι διαδικασίες-κλειδιά που διαμόρφωσαν τη δημοσιότητα, την παράδοση και την παγκοσμιοποίηση, που αποτελούν και τη βάση της εργασίας. Αναφέρεται η θέση του Habermas για την δημοσιότητα, αιτιολογείται η ανασυγκρότηση της παράδοσης και, τέλος, προσεγγίζεται ο τρόπος με τον οποίο τα παγκόσμια δίκτυα επικοινωνίας διαμορφώνουν την πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό. Η εργασία αυτή είναι θεωρητική και για τούτο χρησιμοποίησα πολλά στοιχεία από την ελληνική και την ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Τα βιβλία που υπάρχουν για τα ΜΜΕ και τη Νεωτερικότητα επαρκούν, ώστε να διασαφηνίσουν δύσκολες έννοιες και να περιγράψουν αναλυτικά την ιστορική εξέλιξη των ΜΜΕ. Επίσης, πολύ χρήσιμα ήταν τα στοιχεία που βρήκα από άρθρα των ελληνικών εφημερίδων, που βρισκόταν σε αρχείο των βιβλιοθηκών, που με βοήθησαν να καταλάβω πως είναι τα πράγματα στη σύγχρονη εποχή. Τέλος, στοιχεία από το διαδίκτυο ήταν σημαντικά για να περιγράψω το ρόλο των σύγχρονων μέσων μαζικής επικοινωνίας. Ο πρώτος θεματικός άξονας αναφέρεται στις κοινωνίες και τα σημαντικά άλματά τους στις εποχές από την περίοδο του Διαφωτισμού έως και σήμερα. Αναλύονται οι όροι «Νεωτερικότητα» και «Μετα-νεωτερικότητα», τόσο από ιστορική πλευρά, όσο και από κοινωνιολογική. Προσδιορίζονται τα 5 Hall S., Held D., McGrew, (2003), Η Νεωτερικότητα σήμερα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ.σ.325, 332,

8 στάδια μέσα από τα οποία πέρασε η κοινωνία για να φτάσει στη σύγχρονη εποχή. Ο δεύτερος θεματικός άξονας αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή των ΜΜΕ, από την εμφάνιση της τυπογραφίας έως και τα σημερινά ηλεκτρονικά μέσα, καθώς και στην αλλαγή του ρόλου τους, που από ψυχαγωγικά και ενημερωτικά μέσα μετατράπηκαν σε επιχειρηματικούς ομίλους που μόνο στόχο έχουν το κέρδος και όχι την ορθή ενημέρωση των ανθρώπων. Τα μέσα επικοινωνίας αποτελούν προϊόντα των σύγχρονων κοινωνιών, διαμορφώνουν την κοινή γνώμη και οδηγούν στη δημιουργία νέων πολιτισμικών ταυτοτήτων. Ο τρίτος θεματικός άξονας αναφέρεται στη μαζική επικοινωνία και στην ιδιότητα της να επιτρέπει το δημόσιο σχολιασμό και τη συζήτηση. Το μήνυμα με τη δημοσιοποίηση του κρατάει ζωντανή τη δημόσια σφαίρα. Η μαζική επικοινωνία υπηρετεί τη δημόσια σφαίρα, περιορίζοντας τα μηνύματα που θα σχολιαστούν και δημιουργώντας δημόσια σφαίρα. Ο τέταρτος θεσμικός άξονας αναφέρεται στην παράδοση, στην οποία επιδρούν τα ΜΜΕ. Για τους Διαφωτιστές, κάθε νέο είδος παράδοσης θεωρούνταν εχθρικό. Όμως, τα ΜΜΕ κατέρριψαν αυτήν την άποψη. Η μαζική επικοινωνία επηρεάζει τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, δημιουργεί νέα κοινωνικά πρότυπα και υπονομεύει τις παραδοσιακές αρχές εξουσίας, με πολύ ευκολία και χωρίς να συναντήσει αντίσταση. Η μαζική επικοινωνία συντελεί στην υπονόμευση καθώς και στην ενδυνάμωση της παράδοσης. Ο πέμπτος και τελευταίος άξονας αναφέρεται στην παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας, ένα χαρακτηριστικό της μετα-νεωτερικότητας. Χάρη των ΜΜΕ, ο χρόνος και ο χώρος αποπροσωποποιούνται, τα σύνορα καταρρέουν, το έθνος αποδυναμώνεται και δημιουργείται ένας πολύ-πολιτισμικός εθισμός. Αρχικά, όλα τα ΜΜΕ είχαν κυρίαρχο στόχο την ενημέρωση του κοινού. Όμως, τα πράγματα άλλαξαν κατά την εποχή της μετα-νεωτερικότητας, κι αντί να έχουν κύριο μέλημά τους την πληροφόρηση των ανθρώπων, έχουν πρωταρχικό σκοπό το κέρδος τους. Οι εφημερίδες, κατά τη Νεωτερικότητα, ήταν πηγή πληροφόρησης και εξελίχθηκαν με τον καιρό σε μέσο διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Σήμερα οι εκδοτικές επιχειρήσεις ανήκουν σε λίγους, αλλά ισχυρούς και ελέγχονται από υπερεθνικά οικονομικά συμφέροντα. Τα έντυπα έχουν μετατραπεί σε ένα μέσο προώθησης πολιτικών ιδεολογιών σε παγκόσμια κλίμακα. Το ραδιόφωνο ήταν και αυτό ένα μέσο που 77

9 χρησιμοποιούνταν από τους ανθρώπους για την ενημέρωσή τους, όμως πολύ γρήγορα μετατράπηκε σε μέσο άσκησης πολιτικής προπαγάνδας. Η τηλεόραση, κατά τα πρώτα χρόνια ανάπτυξής της, ήταν ένα μέσο ψυχαγωγίας κι είχε εκπαιδευτικό και ενημερωτικό χαρακτήρα. Όμως με τον καιρό μετατράπηκε σε μέσο πολιτικής χειραγώγησης. Με την έλευση των ιδιωτικών καναλιών, αλλάζει η τροπή της τηλεόρασης και κινείται στον ανεξέλεγκτο «νόμο της αγοράς». Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η διαφήμιση, που προτείνει νέα πρότυπα ανθρώπων και σκοπό έχει το κέρδος. Το διαδίκτυο, τέλος, είναι ένα μέσο πληροφόρησης, ενημέρωσης, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους. Το θέμα της εργασίας ήταν ένα καθαρά θεωρητικό κομμάτι, κι έτσι δεν αντιμετώπισα ιδιαίτερες δυσκολίες. Εξαιτίας της πλούσιας ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας για τα ΜΜΕ, μου ήταν αρκετά εύκολο να βρω και να συγκεντρώσω τα στοιχεία που μ ενδιέφεραν. Το μόνο πρόβλημα ήταν η σωστή ταξινόμηση του υλικού, καθώς υπήρχε σε αφθονία. Εκτός, όμως, από τα βιβλία χρησιμοποίησα και άρθρα από τον τύπο, τα οποία βρισκόταν σε αρχείο της βιβλιοθήκης. Τέλος, σημαντικό εργαλείο ήταν και οι διαδικτυακοί τόποι, που με βοήθησαν στην περαιτέρω ανάπτυξη του θέματος. Αναλυτικά, το πρώτο κεφάλαιο «Εισαγωγή στην Νεωτερικότητα», εξετάζει τα κύρια χαρακτηριστικά και τις θεσμικές μορφές της Νεωτερικότητας. Το 19 ο αιώνα, η Νεωτερικότητα ταυτίστηκε με τη Βιομηχανική Επανάσταση, οικοδομήθηκε πάνω στη τομή εθνικών και διεθνών διεργασιών και διαμορφώθηκε τόσο από εξωτερικές, όσο και από εξωτερικές δυνάμεις. Στα τέλη του 20 ου αιώνα, πολλές κοινωνίες έκαναν άλματα προς τη μετανεωτερικότητα, όπου εμφανίστηκε η παγκόσμια κοινωνία των εθνικών κρατών και η απώλεια της εθνικής κυριαρχίας. Το δεύτερο κεφάλαιο «Τα πρώτα μέσα μαζικής επικοινωνίας», διερευνά το ρόλο της τυπογραφίας και τις επιδράσεις της στον άνθρωπο. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας και η εκτύπωση και κυκλοφορία του βιβλίου συμπίπτουν χρονικά με την Αναγέννηση. Στις αρχές του 17 ου αιώνα, έκανε την εμφάνισή του ο τύπος με τη μορφή εφημερίδων και τον 19 ο αιώνα καθιερώθηκε ως μέσο μαζικής επικοινωνίας. Το τρίτο κεφάλαιο «Τηλεπικοινωνίες», παρατηρεί την ανακάλυψη και την εξέλιξη των τηλεπικοινωνιών, την υπερνίκηση των αποστάσεων στο χώρο και στο χρόνο, την υπέρβαση των γεωγραφικών, 88

10 εθνικών και φυλετικών ορίων, την ελεύθερη επικοινωνία και την ένωση της οικουμένης. Το τέταρτο κεφάλαιο «Οπτικοακουστικά μέσα», αναπτύσσει το ρόλο του ραδιοφώνου στη διεθνή επικοινωνία και την έλευση της τηλεόρασης, που διαμόρφωσε παγκοσμίως ένα νέο περιβάλλον. Αναλύει τις συνέπειες της ισχύος της τηλεόρασης στην κοινή γνώμη, την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία, στις αξίες και στις έννοιες. Διερευνά, τέλος την ανάδυση του φαινομένου της τηλεκρατίας, που είναι αποτέλεσμα των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Το πέμπτο κεφάλαιο «Νέα μέσα και μετα-νεωτερικότητα», δίνει έμφαση στην ανάπτυξη και την αύξηση των νέων δικτύων επικοινωνίας και πληροφοριακής ροής. Αναπτύσσει θέσεις για την επανάσταση της επικοινωνίας, που πραγματοποιήθηκε με την έλευση του διαδικτύου, της δορυφορικής και καλωδιακής τηλεόρασης και την Κοινωνία της Πληροφορίας. Το έκτο κεφάλαιο «Δημοσιότητα», ασχολείται με την εμφάνιση της δημοσιότητας, της κοινής γνώμης και το όραμα της δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών, που συνδέθηκε στην Ευρώπη από το 18 ο αιώνα, με την ανάπτυξη του τύπου. Η χρήση των ΜΜΕ συμβάλλει στη δημιουργίας νέων μορφών δημοσιότητας. Από σφαίρα διαμόρφωσης δημόσιας γνώμης, η δημοσιότητα μετατράπηκε σε χώρο προσφοράς, τυποποιημένων ειδήσεων με χειραγωγικές ιδεολογίες και πληροφορίες εκμετάλλευσης. Το έβδομο κεφάλαιο «Παράδοση», επικεντρώνεται στη φύση της παράδοσης και τον μεταλασσόμενο ρόλο της. Μελετάει την επιρροή της παράδοσης, που έχει υποχωρήσει προς όφελος της ατομικής επιλογής να προγραμματίζει ο καθένας τη ζωή του και το άτομο που αποκτά επίγνωση της δυνατότητας συγκρότησης νέων ταυτοτήτων. Τέλος, το όγδοο κεφάλαιο «Παγκοσμιοποίηση», προσεγγίζει τον τρόπο με τον οποίο τα παγκόσμια δίκτυα επικοινωνίας διαμορφώνουν και μεταβάλλουν την πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό. Απαριθμεί τους παράγοντες της παγκοσμιοποίησης, οι οποίοι είναι η ανάπτυξη της υπερεθνικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, η ύπαρξη παγκόσμιων δικτύων επικοινωνίας, η αύξηση αριθμού των ανθρώπων που διασχίζουν τα εθνικά σύνορα και οδηγούν στην επανεκτίμηση της παραδοσιακής αντίληψης για την κοινωνία. 99

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ 1.1 Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΤΕΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ Η περίοδος 1300 ως 1775 θεωρήθηκε μια μεταβατική εποχή, αφού τόσο εντός όσο και εκτός Ευρώπης πραγματοποιήθηκαν αλλαγές σε πολλούς τομείς. Στην Ευρώπη, η περίοδος αυτή, κάλυψε τα χρόνια που μεσολάβησαν από τον Μεσαίωνα ως τις επαναστάσεις που ξέσπασαν στο τέλος του 18 ου αιώνα. Έκλεισε μέσα στα όριά της τις εποχές που είναι γνωστές ως η Αναγέννηση, η Μεταρρύθμιση, ο Αιώνας των Ανακαλύψεων, η Επιστημονική Επανάσταση, οι Απόλυτες Μοναρχίες, ο Διαφωτισμός, καθώς και τα πρώτα στάδια της Βιομηχανικής Επανάστασης. Εκτός Ευρώπης υπήρξαν σημαντικές εξελίξεις, όπως το τελευταίο άνθισμα και η παρακμή των αμερικανικών πολιτισμών, η γέννηση νέων Ισλαμικών αυτοκρατοριών, η εξάπλωση του Ισλάμ στους παλιούς πολιτισμούς της Αφρικής, της Ινδίας και της Ινδονησίας, ο αναπροσανατολισμός της ζωής στην Κίνα και η ανάπτυξη του πολιτισμού στην Ιαπωνία. Η περίοδος τελείωσε με μια σειρά από γεγονότα γύρω στα 1775 που σήμαναν είτε το τέλος μιας παλιάς εποχής, είτε την αρχή μιας νέας. Ήταν μια σημαντική περίοδος για όλες τις περιοχές του κόσμου, αφού για πρώτη φορά ήρθαν σε επαφή μεταξύ τους. Θαλασσοπόροι, κατακτητές, εξερευνητές, επιστήμονες, έμποροι, πειρατές και ιεραπόστολοι εγκαθίδρυσαν μια παγκόσμια επικοινωνία. Άνδρες και γυναίκες, φυτά και ζώα, πρώτες ύλες και έτοιμα προϊόντα, ειδικεύσεις και εφευρέσεις, έθιμα και παραδόσεις έκαναν το γύρω του κόσμου και συχνά, η τέχνη, η σκέψη και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ήρθαν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, με αποτέλεσμα να αλλοιωθούν. Πολλοί λαοί κατάφεραν να κρατήσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά, ενώ άλλοι την έχασαν λόγω των ξένων επιδράσεων. Επινοήθηκαν νέες ιδέες, οι οποίες μπορούσαν να ασκήσουν επίδραση στην ανθρωπότητα. Μια σημαντική ιδέα που άρχισε να ακμάζει την περίοδο του Διαφωτισμού, ήταν η αυξημένη εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη λογική και σε γνώσεις με οικουμενική εφαρμογή, που θα χρησίμευαν ως οδηγός στην αναζήτηση κατανόησης των βιολογικών και φυσικών συνθηκών του 1100

12 ανθρώπου. Τα ορθολογικά συστήματα που δημιουργήθηκαν προοριζόταν για την ανθρωπότητα σε οικουμενική κλίμακα. Κατά την περίοδο από το 1300 ως το 1775 τα θρησκευτικά δόγματα πολλαπλασιάστηκαν, όμως συχνά έχαναν τη δύναμή τους. Ένα παράδειγμα, είναι η αποκέντρωση της καθολικής εκκλησιαστικής εξουσίας που έγινε η αιτία και το αποτέλεσμα μιας ανάπτυξης της κοσμικής επικράτησης της Ευρώπης. Μεταβαλλόμενες θρησκευτικές πεποιθήσεις και μεταβαλλόμενες πολιτικές αντιλήψεις επηρεάστηκαν αμοιβαία. Μετά το 1300 το δυναστικό κράτος απέκτησε μεγάλη σημασία στη ζωή των απολύτως αφοσιωμένων υπηκόων του, οι οποίοι εξαρτιόταν από την κοσμική εξουσία, αφού ο ηγεμόνας ήταν αυτός που ήλεγχε τις λαϊκές και εκκλησιαστικές υποθέσεις. Η δικαιοσύνη ήταν στα χέρια των βασιλικών δικαστών, η στρατιωτική δύναμη στα χέρια αξιωματούχων, διορισμένων από το βασιλιά και η οικονομική ζωή ρυθμιζόταν με βασιλικά διατάγματα. Το 1474 με τη βελτίωση της τυπογραφίας, η Ευρώπη δανείστηκε πολιτιστικά στοιχεία από την Ανατολή, καθώς υπήρξε η απαρχή της μαζικής μετάδοσης, της μάθησης και της σκέψης που θα ξεκινούσε από την Ευρώπη και θα συνέχιζε στα υπόλοιπα μέρη του κόσμου, όπως κι έγινε. Στην Ευρώπη, οι πολιτιστικές αλλαγές πραγματοποιήθηκαν πιο γρήγορα από ότι αλλού. Με τις επιστημονικές ανακαλύψεις οι κοσμικές φιλοσοφίες υποκατέστησαν τον σχολαστικισμό, οι εθνικές γλώσσες εκτόπισαν τα λατινικά και τα εκκλησιαστικά σλοβένικα και η εθνική λογοτεχνία εκτόπισε την κλασσική και εκκλησιαστική λογοτεχνία. Επίσης, σημειώθηκαν σημαντικές πολιτικές εξελίξεις. Η πιο χαρακτηριστική ήταν η ανάδυση του εθνικού κράτους, όπου τον πληθυσμό ένωνε η κοινή παράδοση, η θρησκεία, η παιδεία, η λογοτεχνία και τα έθιμα. Οι λαοί όσο διαφορετικά κι αν ζούσαν έως τότε, ένιωθαν τώρα ενωμένοι. Παρ όλα αυτά, υπήρξαν και οι εξαιρέσεις με λαούς όπως η Ισπανία, η Ελβετία και η Μεγάλη Βρετανία που διακρίνονταν από σημαντικές πολιτισμικές διαφορές μεταξύ τους, με αποτέλεσμα την κυριαρχία έντονων ανταγωνιστικών συμφερόντων. Δημιουργήθηκαν δυναστείες και η πολιτική των δυναστειών αυτών ερχόταν σε αντιπαράθεση με αυτή των φεουδαρχών ευγενών. Την εποχή των πρωτόγονων μεθόδων επικοινωνίας και μεταφορών, οι μεγάλες αυτοκρατορίες ήταν λιγότερο αποφασιστικές στη διαμόρφωση της εθνικής 1111

13 κρατικής οντότητας, λόγω της μεγάλης έκτασής τους 6. Η κύρια αντίπαλη εξουσία στα φεουδαλικά και αστικά δίκτυα ήταν η ίδια η εξουσία της καθολικής Εκκλησίας, που ζητούσε την πνευματική εξουσία υπεράνω της κοσμικής. Η άνοδος του χριστιανισμού μετατόπισε την πηγή εξουσίας και η χριστιανική άπόψη για τον κόσμο μετέφερε τη λογική της πολιτικής δράσης από ένα εγκόσμιο πλαίσιο σε ένα θεολογικό. Κατά την παρακμή της φεουδαρχίας έκαναν την εμφάνισή τους ανταγωνιστικές δυνάμεις για μια ισχυρότερη πολιτική εξουσία κι έτσι, εμφανίστηκαν νέες αντιλήψεις για τις πολιτικές ρυθμίσεις 7. Το τέλος του 18 ου αιώνα σηματοδοτήθηκε από τη Βιομηχανική Επανάσταση, σε ένα περιβάλλον όπου υπερίσχυε ένα καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα σε όλη την Ευρώπη. Μεταξύ του 15 ου και του 18 ου αιώνα εμφανίστηκε σε πολλές περιοχές της Ευρώπης μια νέα μορφή εξουσίας, η απολυταρχία 8. Ο απολυταρχισμός βοήθησε στη δημιουργία νέων κρατών, με αποτέλεσμα τη μείωση της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής ποικιλομορφίας εντός του κράτους. Η μετάβαση από το απολυταρχικό στο σύγχρονο κράτος σημαδεύτηκε από δραματικά γεγονότα όπως η Αγγλική και η Γαλλική Επανάσταση 9. Οι πολιτικές αναταραχές του τέλους του 18 ου αιώνα και η πίεση για πολιτική συμμετοχή βοήθησαν στην ανάπτυξη μιας φιλελεύθερης, αντιπροσωπευτικής και πολυκομματικής δημοκρατίας, που χαρακτηρίζει πολλά κράτη του 20 ου αιώνα Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Η Νεωτερικότητα είναι «η εποχή που εκφράζει τις κοινωνίες που δημιουργήθηκαν από την περίοδο του Διαφωτισμού κι έπειτα». Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των κοινωνιών αυτών είναι η πολιτική δημοκρατία, η τεχνολογική ανάπτυξη, η αυτονόμηση της εκπαίδευσης και η σωστή 6 Gottsok L., (1963), Ιστορία της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Ελληνική Παιδεία, Αθήνα, σ.σ Gieben B., Hall S., (2003), Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ.σ.128, Thomson J., (1998), Νεωτερικότητα και μέσα επικοινωνίας, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σ.σ Gieben B., Hall S., (2003), Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ Thomson J., (1998), Νεωτερικότητα και μέσα επικοινωνίας, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σ.σ

14 οργάνωση της κοινωνίας. Το σημαντικότερο γεγονός της Νεωτερικότητας είναι η επιστημονική γνώση, η οποία θεωρείται το μόνο μέσο για τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό και την αναδιαμόρφωση του κόσμου 11. Ο αυτό χαρακτηρισμός της κοινωνίας ως νεωτερικής αποτελεί, στην πραγματικότητα, έναν ευφημισμό. Δε σημαίνει ότι η κοινωνία που δεν είναι νεωτερική, δεν είναι ανοικτή σε επιλογές, αλλά αντίθετα, η Νεωτερικότητα προσιδιάζει στα υποσυστήματα της δημόσιας πολιτικής σφαίρας, της υλικής παραγωγής, της πολιτισμικής αναπαραγωγής και της κρατικής επικυριαρχίας. Οι νεωτερικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από υψηλές περιεκτικότητες δυσκαμψίας, μονολιθικότητας και αδιαλλαξίας 12. Η μετάβαση στη Νεωτερικότητα συνεπάγεται τα ακόλουθα : Πρώτον, τον αυξανόμενο καταμερισμό της εργασίας στους τομείς της κοινωνικής ζωής, δεύτερον, την ανάπτυξη δομών κοινωνικής συνεργασίας και τρίτον, την κυριαρχία του πολιτισμού του ορθολογισμού και την πτώση της δόξας της παράδοσης 13. Η περίοδος της Νεωτερικότητας έχει δυο σημασίες. Η πρώτη σημασία δείχνει ότι η Νεωτερικότητα είναι ένα διπλό ημιτελές πρόγραμμα. Κι όταν λέμε διπλό πρόγραμμα εννοούμε, από τη μια, ένα πρόγραμμα παγκοσμιοποίησης και από την άλλη, ένα πρόγραμμα χειραφέτησης που εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 16 ο αιώνα, τροποποιήθηκε κατά το 17 ο αιώνα προς μια ρομαντική λογοτεχνική κατεύθυνση, καθώς και προς μια θετικιστική επιστημονική κατεύθυνση. Μεταξύ του 17 ου και 18 ου αιώνα, η εποχή έζησε μια περίοδο κρίσης, η οποία εκφράζεται με την παρακμιακή λογοτεχνία και τη μεγάλη τομή των φυσικών επιστημών. Τελικά, το 18 ο αιώνα, η Νεωτερικότητα φαίνεται να λάμπει στα μεγάλα πολιτικά εγχειρήματα ενοποίησης του κόσμου. Η δεύτερη σημασία, θέλει τη Νεωτερικότητα μια εμπειρία της πραγματικότητας, που εκδηλώνεται στη δεκτικότητα, τη διάνοια και τη λογική. Γι αυτήν, η πραγματικότητα είναι προσωρινή, αβέβαιη, χωρίς δυναμισμό και ρίζες. Είναι μια κίνηση στο χώρο και ταχύτητα στο χρόνο, καθώς και μια χωροχρονική έκφραση της πραγματικότητας που έχει ως θεμέλιο τη 11 Γεωργίου Σ., Η συνύπαρξη των διαφορετικών, Εφημερίδα «Το Βήμα», 17/10/ Κίκιλιας Ηλ., Η κουλτούρα στη μετανεωτερική εποχή, Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 24/04/ Garnham N., (2000), Χειραφέτηση και νεωτερικότητα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, σ.σ

15 χωροχρονική επέκταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η Νεωτερικότητα είναι ένα σχέδιο παγκόσμιας χειραφέτησης, αλλά είναι ανίκανη να θεμελιωθεί πάνω σε κάτι σταθερό, αφού χαρακτηρίζεται από μόνιμη κρίση αυτοβεβαίωσης. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να συνειδητοποιήσουμε το τέλος των «μεταφυσικών εγγυήσεων» αυτής της χειραφέτησης. Ο Βακαλούλης διακρίνει τρία χρονικά και δύο χωρικά επίπεδα στη Νεωτερικότητα 14. Τα χρονικά επίπεδα της Νεωτερικότητας είναι : 1. Ο γραμμικός χρόνος. Μια ροή ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, στην οποία το παρόν δεν είναι μια στιγμή ανάμεσα σε παρελθόν και μέλλον. 2. Ο μετρήσιμος χρόνος. Ο χρόνος των παραγωγικών επιταγών σε εργοστάσια και στα γραφεία. Και 3. Ο ιστορικός χρόνος. Η ιστορία επέκτασης της καπιταλιστικής αγοράς των προϊόντων και των ιδεών, όπου τα καλύτερα προϊόντα εκτοπίζουν τα χειρότερα και οι πιο έξυπνες ιδέες εκτοπίζουν τις πεπαλαιωμένες. Τα χωρικά επίπεδα της Νεωτερικότητας είναι : 1. Μια αποσυντεθειμένη χωρικότητα. Οι παραδοσιακές κοινότητες κατακερματίζονται από τη νέα καπιταλιστική χωροθέτηση, η οποία διαχωρίζει τρεις χώρους. Ένα χώρο παραγωγής, ένα χώρο κατανάλωσης και ελεύθερου χρόνου και ένα χώρο εξουσίας. Και 2. Μια ανασυντεθειμένη χωρικότητα. Η αστική εμπειρία οδηγείται σε πλανητικό επίπεδο και οι πόλεις διαχωρίζονται σε πλούσιες και φτωχές 15. Η αρχή της Νεωτερικότητας είναι η αυτονομία και η αυτοδιάθεση υποκειμένου, που ορίζει την ταχύτητα του μέσω της σχέσης και της καθυπόταξης της ετερότητας. Για τη Νεωτερικότητα, ο αυτό-προσδιορισμός σημαίνει τον προσδιορισμό και τον έλεγχο του ετέρου 16. Η Νεωτερικότητα έχει να κάνει με το κάλλος, την καθαρότητα και την τάξη. Και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά της είναι αποκτήματα που ο καθένας πρέπει να σέβεται. Η νεωτερική εποχή είναι η εποχή που το ξένο εισέρχεται στη ζωή κάθε ανθρώπου, έρχεται από μακριά, έχει τα δικά του πιστεύω που διαφέρουν 14 Preve C., (1998), Καιροί αναζήτησης : Δοκίμιο για τη νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο και το τέλος της ιστορίας, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, σ.σ ο.π., σ.σ Τζιόβας Δ., Η κυριαρχία της νεωτερικότητας, Εφημερίδα «Το Βήμα», 24/12/

16 από τα πιστεύω των ντόπιων και αμφισβητεί όλα όσα είναι ιδανικά και ταιριαστά για τους ντόπιους. Και αυτό το κάνει, γιατί είναι κάτι νέο για την ομάδα και δεν έχει καμία κοινωνική θέση. Με αυτόν τον τρόπο χάνεται η ασφάλεια της καθημερινότητας. Οι ντόπιοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να περιορίσουν, να απαλλαγούν και να διαλύσουν τους ξένους που τους παρομοιάζουν με ενοχλητικά ζωύφια. Και το κάνουν αυτό σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, προκειμένου να τηρούν την ασφάλεια τους, το κάλλος της κοινωνίας, την καθαρότητα και την τάξη 17. Σύμφωνα με τον Γκρέι, η Νεωτερικότητα δεν είναι καλή ή απελευθερωτική 18. Είναι μύθος ότι οι κοινωνίες όταν γίνονται όλο και πιο μοντέρνες, μοιάζουν όλο και περισσότερο μεταξύ τους ή ότι γίνονται καλύτερες. «Η Νεωτερικότητα», γράφει ο Γκρέι, «μπορεί να έφερε τον πλουραλισμό και τη φιλελεύθερη δημοκρατία, αλλά συγχρόνως γέννησε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα γκουλάγκ» 19. Η κοινωνία, στην εποχή της Νεωτερικότητας, χωρίζεται σε διάφορους θεσμικούς χώρους, που είναι ο οικονομικός, ο πολιτικός, ο πολιτιστικός και ο κοινωνικός, κάθε ένας από τους οποίους έχει τη δική του λογική και αξία 20. Διάφορες επικοινωνιακές τεχνολογίες εισβάλλουν στην κοινωνία, περιθωριοποιώντας τους παραδοσιακούς τοπικισμούς και εντάσσοντας τον μεγαλύτερο αριθμό του πληθυσμού στα οικονομικά, πολιτικά, πολιτιστικά και κοινωνικά πλαίσια του έθνους - κράτους. Ο βαθμός θεσμικής διαφοροποίησης είναι πρωτοφανής, καθώς η οικονομία, η πολιτική, ο πολιτισμός, η κοινωνία και η θρησκεία αποκτούν ξεχωριστές αξίες, δυναμικές, καθώς και ξεχωριστές λογικές. Στην οικονομική σφαίρα, η Νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από το πλέγμα βιομηχανισμός / παραγωγισμός. Αναπτύσσονται νέα μέσα παραγωγής σε όλους τους οικονομικούς τομείς, που βασίζονται στην ιδέα πως οι άνθρωποι για να είναι ευτυχισμένοι και ασφαλείς, δεν πρέπει να έχουν όριο παραγωγής αγαθών. Στο πολιτικό πεδίο, το γνώρισμα της Νεωτερικότητας είναι η μετατόπιση των δεσμών πίστης και των προσανατολισμών του λαού από τις παραδοσιακές τοπικές κοινότητες προς το εθνικό κέντρο, με αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων εθνικιστικών ιδεολογιών. 17 Bauman Z., (2002), Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, σ.σ.16, Φαν Φερσεντααλ Χ., Οι θάλαμοι αερίων της νεωτερικότητας, Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 06/03/ ο.π. 20 Μουζέλης Ν., Το τέλος της ουτοπίας, Εφημερίδα «Το Βήμα», 09/04/

17 Στην πολιτισμική διάσταση κυριαρχεί ο προμηθεϊσμός, δηλαδή η απομάγευση του κόσμου. Τον 17 ο αιώνα, ο κόσμος χάνει τον ιερό του χαρακτήρα, απομακρύνεται από τα θεία και ο κάθε άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του κατακτητή του κόσμου 21. Από κοινωνική άποψη, η Νεωτερικότητα έχει να κάνει με την ελπίδα, την ενοχή και τις σταθερές. Σταθερές που παρακινούν, αλλά βρίσκονται πιο μπροστά από αυτούς που τις επιδιώκουν και υπόσχονται ότι το αύριο θα είναι καλύτερο από το σήμερα, δίνοντας την ελπίδα πως θα φτάσει κανείς στη γη της επαγγελίας. Με την ενοχή δε βαδίζεις όσο γρήγορα πρέπει, αλλά αυτή προστατεύει την ελπίδα από τη ματαίωση και η ελπίδα φροντίζει να μην εξαφανιστεί η ενοχή. Από ψυχική άποψη, η Νεωτερικότητα έχει να κάνει με την ταυτότητα. Η ταυτότητα προπορεύεται και τείνει προς τα εμπρός. Είναι δελεαστική και ανεκπλήρωτη και συγχρόνως, οπισθοχωρεί στη θέα στης αβάσιμης πραγματικότητας του παρόντος. Τόσο από κοινωνική, όσο και από ψυχολογική άποψη, η Νεωτερικότητα είναι αυτοκριτική. Νεωτερικότητα σημαίνει να μη μπορείς να μένεις στη θέση σου, να κινείσαι διαρκώς και να τίθεσαι σε κίνηση, όταν θα βρεθείς σε έναν κόσμο διχασμένο από τη μια στην ομορφιά του οράματος και από την άλλη στην ασχήμια της πραγματικότητας 22. Η Νεωτερικότητα τον 20 ο αιώνα συνδέεται με την άρνηση της πίστης στην ιδέα της προόδου. Οι θεωρίες του 19 ου αιώνα για την ιστορία, την κοινωνία, την πολιτική και τον πολιτισμό ατονούν. Τώρα, πλέον, η Νεωτερικότητα συνεπάγεται τη διάχυση και την αμφισβήτηση. Είναι κάτι το εφήμερο και το αποσπασματικό. Ο Μπωντλαίρ, εισάγοντας τον όρο το 1845, γράφει : «Η Νεωτερικότητα είναι κάτι παροδικό, φευγαλέο και τυχαίο» 23. Η Νεωτερικότητα υπέστη κρίση, την κρίση της ψευδαίσθησης και της αισθητικής αυτονομίας, που κληροδοτείται από το Διαφωτισμό στον Μοντερνισμό. Είναι η κρίση των ορίων, των θεσμών, των διαχωρισμών και των ιεραρχιών 24. Το συμπέρασμα που βγαίνει για την Νεωτερικότητα είναι ότι, η ιστορία της εποχής αυτής είναι μακρά και πολύπλοκη. Κάθε εποχή της θεωρείται ότι εκφράζει την 21 Μουζέλης Ν., Ο θρησκευτικός νεοφιλελευθερισμός. Θρησκεία, επιστήμη και περιβάλλον στη νεωτερικότητα, Εφημερίδα «Το Βήμα», 02/11/ Bauman Z., (2002), Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, σ.σ Τζιόβας Δ., Η κυριαρχία της νεωτερικότητας, Εφημερίδα «Το Βήμα», 24/12/ ο.π. 1166

18 αποκορύφωση της ιστορίας, παρ όλο που αυτό αποδείχτηκε απατηλό και διαδραματίζεται σα να ήταν το τέλος του προηγούμενου τρόπου ζωής, της εξέλιξης και της γνώσης. Αλλά όλο αυτό το αντικαθιστά κάτι ακόμη πιο νέο, ακόμη πιο σύγχρονο. Με την ανάπτυξη της εκβιομηχάνισης το 19 ο αιώνα, η κοινωνική και οικονομική ζωή υπέστησαν μεγάλη αλλαγή. Η παγκοσμιοποίηση έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της διεθνούς οικονομίας, καθώς και την αλλαγή του τρόπου ζωής σε πολλές χώρες της Ευρώπης, αφού κάνουν την είσοδο τους νέα κινήματα στις τέχνες, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη 25. Όπως σε κάθε περίπτωση, έτσι και η νεωτερική επανάσταση κατέληξε σε πατροκτονία. Οι υποστηρικτές της Νεωτερικότητας δε μπόρεσαν να εκφράσουν την αφοσίωση και την πίστη τους. Ήταν αυτοί που έσκαψαν τα λάκκο της εποχής αυτής. Όσο περισσότερο ήταν αφιερωμένοι και αφοσιωμένοι στη συγκρότηση του οικοδομήματος της Νεωτερικότητας, τόσο περισσότερο έσκαψαν τα θεμέλια της. Η Νεωτερικότητα μπορεί κανείς να πει ότι από την αρχή κυοφορούσε την ίδια τη μετανεωτερική υπέρβαση ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ Στα τέλη του 20 ου αιώνα, η Νεωτερικότητα αποσυνδέεται από τις Διαφωτιστικές απαρχές της, αφού γίνεται λόγος για πολλαπλές νεωτερικότητες, ενώ άλλες κοινωνίες κάνουν άλματα προς τη μετανεωτερικότητα. Σε ασιατικές και ισλαμικές κοινωνίες η Νεωτερικότητα δε συνδέεται με τη ρήξη με την παράδοση ή τη θρησκεία, αλλά με τη συνδιαλλαγή μαζί τους. Η μετανεωτερικότητα σε χώρες όπως η ιαπωνική, συναρτάται με την παγκοσμιοποίηση και δε βασίζεται στη δυτική αντίληψη περί Νεωτερικότητας 27. Το μεταμοντέρνο αποτελεί το μέλλον της Νεωτερικότητας. Σηματοδοτεί τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να ολοκληρωθεί κάτι που πρέπει να δείξει τις δυνατότητές του, οι οποίες 25 Gieben B., Hall S., (2003), Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ Bauman Z., (2002), Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, σ Τζιόβας Δ., Η κυριαρχία της νεωτερικότητας, Εφημερίδα «Το Βήμα», 24/12/

19 υπάρχουν ευθύς εξαρχής και μπορούν να φανερωθούν μπρος τα μάτια όλων 28. Στο πρώτο μισό του 20 ου αιώνα κυριαρχεί ένα νέο κίνημα, ο μοντερνισμός, ένα κίνημα κατά της κληρονομιάς του παρελθόντος. Εισάγει την τεχνολογική πρόοδο, γίνεται η κουλτούρα της τεχνολογίας κι έχει σκοπό να αλλάξει τον κόσμο. Στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα, η καινοτόμος αυτή τάση γίνεται αποδεκτή από την πολιτιστική κανονικότητα του δυτικού κατεστημένου. Ο νέος κόσμος σιγά σιγά υποχωρεί, με αποτέλεσμα στη θέση του να κάνει την εμφάνιση του ένα νέο κίνημα που θα ανακάλυπτε από την αρχή την παράδοση. Το πρόγραμμα του μοντερνισμού είχε από καιρό εγκαταλειφθεί. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει ο μετα-μοντερνισμός, ένα κίνημα παρωδίας και απομίμησης. Ένας όρος που περιγράφει τις νέες αισθητικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές στις δεκαετίες του 80 και του Οι κλασικοί της κοινωνιολογίας αναζήτησαν την κυρίαρχη λογική των κοινωνιών της Νεωτερικότητας. Ο Βέμπερ την είδε στη γραφειοκρατία, ο Μαρξ στον καπιταλισμό, ο Ντιρκάιμ στην εκβιομηχάνιση. Οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι αποδέχονται ότι διαβήκαμε στο κατώφλι της μετανεωτερικότητας. Σύμφωνα με τους Ούρλιχ Μπεκ και Άντονι Γκίντενς οι διαδικασίες που ξεκίνησαν με τη Νεωτερικότητα ολοκληρώνονται μόλις σήμερα, αφού οι κοινωνίες τείνουν στην τελική αποσύνθεση των παραδοσιακών δεσμών και την εγκατάλειψη των τρόπων ζωής της βιομηχανικής εποχής 30. Για πολλούς θεωρητικούς, η μετανεωτερικότητα είναι μια περίοδος μεταβατική, όπου τα παλιότερα συστήματα παραγωγής αντικαθίστανται από τα νεότερα, οι θέσεις εργασίας στους τομείς των υπηρεσιών υπερτερούν από αυτές στη μεταποίηση, οι πολίτες ζουν με έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, επηρεάζονται από τα καταναλωτικά αγαθά και έχουν μεγαλύτερο εύρος θέσεων και ταυτοτήτων σε όλους τους τομείς της ζωής τους Preve C., (1998), Καιροί αναζήτησης : Δοκίμιο για τη νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο και το τέλος της ιστορίας, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, σ Hall S., Held D. & McGrew, (2003), Η νεωτερικότητα σήμερα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ.σ.325, 332, Τόλια Μ., Η μετάλλαξη του υπερμοντέρνου ανθρώπου, Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 23/01/ Hall S., Held D. & McGrew, (2003), Η νεωτερικότητα σήμερα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ.σ.325, 332,

20 Η προσφυγή στη συσσώρευση και την κατανάλωση αγαθών είναι αποτέλεσμα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Οι νέες τεχνολογίες και οι διαφημίσεις επηρεάζουν κάθε άνθρωπο και του δημιουργούν νέες ανάγκες και επιθυμίες, πολλές φορές χρήσιμες για τη ζωή του. Ο καταναλωτισμός, που είναι ο κυρίαρχος τρόπος ζωής, αντικαθιστά τον αυταρχισμό με έναν ευδαιμονισμό, ο οποίος οδηγεί στη δημιουργία τεχνιτών παραδείσων για να μπορούν οι άνθρωποι να είναι ευτυχισμένοι 32. Με το πέρασμα στη μετανεωτερική εποχή, οι άνθρωποι πρέπει να περάσουν από μια δοκιμασία καθαρότητας, καθώς πρέπει να μπορούν να μαγευτούν από τις άπειρες δυνατότητες και την ανανέωση που δημιουργεί η καταναλωτική αγορά, να μπορούν να αλλάζουν ταυτότητες και να έχουν όλο και περισσότερες εμπειρίες. Όμως, ο κάθε άνθρωπος δε μπορεί να περάσει επιτυχώς από όλες αυτές τις δοκιμασίες, με αποτέλεσμα να γίνεται «η ακαθαρσία της μετανεωτερικής καθαρότητας». Τέτοιοι άνθρωποι αποτελούν πρόβλημα για την καθαρότητα. Είναι ελαττωματικοί καταναλωτές, ανίκανοι να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις και στο δέλεαρ της καταναλωτικής αγοράς. Δεν είναι ελεύθερα άτομα, είναι περιττοί και δεν ταιριάζουν στο νέο σχήμα καθαρότητας 33. Για τον Anderson, η Νεωτερικότητα είναι ο πολιτισμικός χώρος που χαρακτηρίζεται από τη δομή τριών συντεταγμένων Η διατήρηση τμημάτων των παλαιών καθεστώτων που συνοδεύονται από τους κανόνες της καλλιτεχνικής παραγωγής. 2. Η ιστορική περίοδος της δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης. Και 3. Η ιστορική συγκυρία της Νεωτερικότητας. Η κρίση των τριών αυτών συντεταγμένων δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση μιας νέας εποχής, την εποχή της μετανεωτερικότητας. Παράλληλα, ευνοήθηκαν οι προϋποθέσεις για την εξαφάνιση της αγροτικής και ημι αριστοκρατικής τάξης, εξαπλώθηκε ο φορντισμός και εξαντλήθηκαν οι καινοτομίες κομμάτων της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης Μουζέλης Ν. Χρειάζεται ακόμη η θρησκεία;, Εφημερίδα «Το Βήμα», 09/07/ Bauman Z., (2002), Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, σ Preve C., (1998), Καιροί αναζήτησης : Δοκίμιο για τη νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο και το τέλος της ιστορίας, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, σ ο.π., σ

21 Ο Anthony Giddens ανήκει σε αυτούς που αρνήθηκαν την ταύτιση μεταξύ νεωτερικότητας και φιλελευθερισμού και νεωτερικότητας και καπιταλισμού. Σύμφωνα με τον Giddens, υπάρχουν τέσσερις όψεις της νεωτερικότητας : 1. Ο καπιταλισμός, 2. Ο βιομηχανισμός, 3. Η διοικητική εξουσία και 4. Η στρατιωτική ισχύς 36. Οι τέσσερις αυτές διαστάσεις, δεν αναιρούν η μια την άλλη, αλλά όλες μαζί σε συνδυασμό παρέχουν ένα πλαίσιο κατανόησης μερικών από τα κύρια χαρακτηριστικά, τις εξελίξεις και τις τάσεις στις νεώτερες κοινωνίες. Το παρακάτω σχέδιο του Γκίντενς δείχνει αναλυτικά τη μετάβαση από τη Nεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα 37. Θεμελιακές Τύποι Επιδιώξεις Θεσμικά στοιχεία διαστάσεις της κοινωνικών μιας νέας πέρα από τη νεωτερικότητας κινημάτων τάξης νεωτερικότητα Καπιταλισμός Εργατικό Εκκοινωνισμένη Σύστημα Μετανεωτερικότητα παγκόσμια τάξη μετα-σπάνεως Βιομηχανισμός Οικολογικό Σύστημα Εξανθρωπισμός της πλανητικής τεχνολογίας Μετανεωτερικότητα μέριμνας Διοικητική Εξουσία Πολιτικών και Συντονισμένη Πολυεπίπεδη Ανθρωπίνων παγκόσμια τάξη δημοκρατική Μετανεωτερικότητα Δικαιωμάτων συμμετοχή Στρατιωτική Εξουσία Ειρηνιστικό Υπέρβαση Αποστρατιωκίνημα του πολέμου τικοποίηση Μετανεωτερικότητα Το μεταμοντέρνο εμφανίζεται ως εχθρός της διαλεκτικής και φίλος της διαφθοράς. Σύμφωνα με τον Χάρβυ, μετα-μοντέρνο είναι το στάδιο της Nεωτερικότητας που χαρακτηρίζεται από ευέλικτη παραγωγή. Σημαίνει το τέλος των παλαιών προτύπων και την αρχή μιας νέας περιόδου. Στον παρακάτω πίνακα ο Χάρβυ δείχνει πως η νεωτερικότητα και το μεταμοντέρνο σχετίζονται μεταξύ τους Hall S., Held D. & McGrew, (2003), Η νεωτερικότητα σήμερα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σ.σ ο.π., σ.σ Preve C., (1998), Καιροί αναζήτησης : Δοκίμιο για τη νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο και το τέλος της ιστορίας, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, σ.σ. 152,

22 ΑΝΕΛΑΣΤΙΚΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΕΛΑΣΤΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΜΟΝΤΕΡΝΙΚΟΤΗΤΑ Μηχανική αναπαραγωγή Εκβιομηχάνιση Παραγωγικό κεφάλαιο Ανανέωση αστικού χώρου Καλλιτεχνικός αβανγκαρντισμός Διαρκές Βάθος Χρόνος Διεθνισμός Ηλεκτρονική αναπαραγωγή Αποβιομηχάνιση Λογιστικό κεφάλαιο Αναζωογόνηση αστικού χώρου Καλλιτεχνικός εμπορευματοποίηση Εφήμερο Επιφανειακό Χώρος Γεωπολιτική Εάν κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στις δυο περιόδους της Nεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας, της εθνικής κοινωνίας από την παγκόσμια κοινωνία, θα δούμε ότι δεν αναφέρεται σε μια διαφορετική εποχή των ανθρώπινων κοινωνιών. Είναι η μη ταυτότητα που εμπεριέχει ο όρος «κοινωνία» και εμποδίζει την ύπαρξη μιας ολοκληρωμένης εικόνας για την εποχή της μετανεωτερικότητας. Τον ορισμό της κοινωνίας συμπληρώνουν οι ορισμοί του κράτους, του χώρου και της λειτουργικής διαφοροποίησης. Κατά την περίοδο της Nεωτερικότητας υπήρχε η ενότητα μεταξύ κράτους, κοινωνίας και ατόμου. Το πεδίο των διεθνών σχέσεων κυριαρχούνταν από τη συνεργασία και την αντιπαράθεση των εθνικών κρατών. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει την περίοδο της μετανεωτερικότητας αφού υπάρχει μια παγκόσμια κοινωνία των εθνικών κρατών, στην οποία σχηματίζεται μια πανίσχυρη μη κρατική κοινωνία, που συγκροτείται από διαφορετικούς μεταξύ τους διεθνικούς δρώντες. Η επικοινωνία με ηλεκτρονικά μέσα καθιστά δυνατή την ταυτόχρονη και αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ μεμονωμένων δρώντων. Στην κοινωνιολογία, η Nεωτερικότητα έχει την εικόνα της αποσυντεθημένης εποχής μέσα στα ανεξαρτητοποιημένα θεσμικά πεδία. Η κοινωνία δυσκολεύει την πρόοδο του κόσμου. Ανάμεσα στην πολιτική των εθνικών κρατών και τις δυνατότητες δράσης που προσφέρει, η παγκόσμια κοινωνία δημιουργεί διαφορά ισχύος, η οποία γίνεται αισθητή στη συμπεριφορά των εθνικών κρατών απέναντι στα πολυεθνικά επιχειρηματικά 2211

23 συγκροτήματα. Κατά την πρώτη περίοδο της Nεωτερικότητας και για να υπάρξει σταθερότητα σε ένα εθνικό κράτος έπρεπε να υπάρχει ισορροπία ή ηγεμονία. Αντίθετα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η παραπάνω εκδοχή αλλάζει και ισχύει η απώλεια της εθνικής κυριαρχίας ή η διεθνική συνεργασία ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Τέλος της ιστορίας δε σημαίνει το τέλος των γεγονότων ή το τέλος των απρόβλεπτων γεγονότων. Σημαίνει την έλευση ενός κοινωνικού συστήματος του οποίου οι κανόνες αναπαραγωγής συγκροτούν οριστικό πλαίσιο 40. Η ιστορία δεν έχει κλείσει και η ανθρώπινη πρόοδος και οι νέες τεχνολογίες παραμένουν ένα σημαντικό επίτευγμα. Μπορεί η δημοκρατία στη Δύση να κινδύνευσε από το φασισμό, το ναζισμό και τον σταλινισμό, ωστόσο με την πτώση των καθεστώτων αυτών, την εξάπλωση της δημοκρατίας και το άνοιγμα της αγοράς σε παγκόσμια κλίμακα κάνει την είσοδο της μια νέα φιλελεύθερη καπιταλιστική κοινωνία. Τα μη δημοκρατικά καθεστώτα που υπάρχουν ακόμη και στις μέρες μας αποτελούν τα απομεινάρια του παρελθόντος. Από αυτή τη σκοπιά το τέλος της ιστορίας σημαίνει και το τέλος της ουτοπίας Beck Ur.,(1999), Τι είναι παγκοσμιοποίηση, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, σ.σ Preve C., (1998), Καιροί αναζήτησης : Δοκίμιο για τη νεωτερικότητα, το μεταμοντέρνο και το τέλος της ιστορίας, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, σ Μουζέλης Ν. Το τέλος της ουτοπίας, Εφημερίδα «Το Βήμα», 09/04/

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 2.1 Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Οι σύγχρονες μορφές των μέσων επικοινωνίας που έκαναν την εμφάνισή τους στις κοινωνίες της φεουδαρχικής Ευρώπης, την εποχή που οι κοινωνίες αυτές μετασχηματίστηκαν σε καπιταλιστικού τύπου κοινωνίες (από το 16 ο ως το 18 ο αιώνα) βρίσκονταν, ακόμη, σε πρωτόγονη μορφή. Ως τότε, οι επικοινωνίες είχαν διαπροσωπικό χαρακτήρα. Ο μεταδότης είχε άμεση επαφή με το κοινό του, καθώς μπορούσε να το δει και να το ακούσει και ανάλογα με τις αντιδράσεις του μπορούσε να αλλάξει το περιεχόμενο της επικοινωνίας, όπως, επίσης, και το κοινό μπορούσε να επηρεάσει και να αλλάξει το περιεχόμενο των μηνυμάτων. Αυτό το διαπροσωπικό στοιχείο της παραδοσιακής επικοινωνίας είναι εμφανές στην αφήγηση του παραμυθιού. Ο αφηγητής έβλεπε και γνώριζε τους ακροατές του και μπορούσε να αλλάξει το παραμύθι ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες τους. Αντίθετα, σήμερα, το παιδί καταναλώνει το παραμύθι μοναχικά και παθητικά. Το διαβάζει, το ακούει ή το βλέπει έτσι όπως το μεταδίδουν το βιβλίο, το ραδιόφωνο ή η τηλεόραση. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των επικοινωνιών ήταν η κυριαρχία του προφορικού λόγου. Η πλειοψηφία του πληθυσμού, που ήταν αναλφάβητοι και το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης της τεχνολογίας, δεν επέτρεπαν τη μαζική παραγωγή και διάδοση του γραπτού λόγου, ο οποίος ήταν προνόμιο μόνο των ταξικά κυρίαρχων κοινωνικών στρωμάτων. Στη φεουδαρχική Ευρώπη, ο χώρος της επικοινωνίας ήταν η αγορά, η εμποροπανήγυρις, τα πανδοχεία, οι δρόμοι και οι πλατείες. Στους χώρους αυτούς γινόταν η ανταλλαγή ειδήσεων, εμπειριών και μηνυμάτων. Βασικός φορέας των εξωτερικών ειδήσεων ήταν οι έμποροι, οι πραματευτές και οι γυρολόγοι. Το 16 ο αιώνα, ο προφορικός λόγος παραχώρησε την κυριαρχία του στο γραπτό και οι φορείς επικοινωνίας άλλαξαν ριζικά με την εμφάνιση των μέσων επικοινωνίας. Η εφεύρεση της τυπογραφίας δεν κατόρθωσε να φέρει την κοινωνική επανάσταση στο χώρο της επικοινωνίας. Μόνο μετά τα τέλη του 16 ου αιώνα, η διάδοση του γραπτού λόγου σε μαζική κλίμακα, έγινε πραγματικότητα, με την 2233

25 εμφάνιση και κυκλοφορία των πρώτων εφημερίδων. Θέματα, όπως, η δημόσια πολιτική συζήτηση και κριτική, η οικονομική πληροφόρηση, η διάδοση νέων ιδεών για ένα νέο τρόπο ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς ήταν θέματα που κυριάρχησαν σε μια ευρωπαϊκή εφημερίδα του 17 ου αιώνα. Το πρώτο μέσο ενημέρωσης που έκανε την εμφάνισή του ήταν το βιβλίο. Με την εφεύρεση της γραφής καταγραφόταν η επικοινωνία και με την εφεύρεση της τυπογραφίας υπήρξε η γρήγορη και μαζική αναπαραγωγή της. Αρχικά, το βιβλίο ήταν ένα πνευματικό ή καλλιτεχνικό προϊόν, όμως από το 17 ο αιώνα πήρε τη μορφή του εμπορεύματος και απέκτησε ανταλλακτική αξία στη λογοτεχνική αγορά. Έτσι, την εποχή εκείνη πρωτοεμφανίστηκαν βιβλία, βιβλιοπωλεία, κινητές βιβλιοθήκες, καθώς και λογοτεχνικά περιοδικά. Από τις αρχές του 16 ου ως τις αρχές 19 ου αιώνα, μπήκαν τα θεμέλια για την εμφάνιση και την ανάπτυξη των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας. Ο προφορικός λόγος έχασε την κυριαρχία και τον πλούτο του και αυτός που γνώρισε τις δυνατότητες μαζικής αναπαραγωγής και κυκλοφορίας ήταν ο γραπτός. Έτσι, η επικοινωνία έχασε το διαπροσωπικό της χαρακτήρα και την καλλιτεχνική παραγωγή ήλεγχαν οι απρόσωποι νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης και, ταυτόχρονα, οι επικοινωνίες εμπορευματοποιήθηκαν και τα προϊόντα τους μετατράπηκαν σε εμπορεύματα ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ : Ο ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Η επιθυμία του ανθρώπου να επικοινωνήσει με το συνάνθρωπο του, όσο μακριά και αν βρισκόταν αυτός, τον ανάγκασε να δημιουργήσει συστήματα γραφής και τεχνικά μέσα, όπως η περγαμηνή και το χαρτί, που αύξησαν σημαντικά την αναπαραγωγιμότητα των συμβολικών μορφών. Σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, υπολογίσιμος αριθμός γραφέων ασχολούνταν με την αναπαραγωγή θρησκευτικών, λογοτεχνικών και φιλοσοφικών κειμένων. Καθοριστική εξέλιξη υπήρξε η εφεύρεση του τυπογραφείου, που επέτρεψε την αναπαραγωγή γραπτών μηνυμάτων. Οι τεχνικές της τυπογραφίας αναπτύχθηκαν από τον Γουτεμβέργιο στις αρχές του 15 ου αιώνα και διαδόθηκαν γρήγορα στα αστικά κέντρα ολόκληρης της Ευρώπης, καθώς οι 42 Σεραφετινίδου Μ., (1987), Κοινωνιολογία των μέσων μαζικής επικοινωνίας, Ο ρόλος των μέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού, Εκδόσεις Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη Gutenberg, Αθήνα, σ.σ

26 τυπογράφοι μετέφεραν τις ικανότητες και τον εξοπλισμό τους από τη μια πόλη στην άλλη. Τα πρώτα πιεστήρια αναπτύχθηκαν στα τέλη του Μεσαίωνα, την εποχή που αναπτύχθηκε η καπιταλιστική οικονομία και δημιούργησαν κι επέκτειναν το εμπόριο, το οποίο υπήρχε και πριν την εμφάνιση της τυπογραφίας. Το μεγαλύτερο τυπογραφικό κέντρο του 15 ου αιώνα ήταν η Μαγεντία, ενώ, το 16 ο αιώνα, πολλές άλλες πόλεις, όπως η Βενετία, η Αμβέρσα, το Παρίσι, το Άμστερνταμ, η Λειψία και η Νυρεμβέργη απέκτησαν τη φήμη ως τυπογραφικά κέντρα. Ο μεγάλος αριθμός των τυπογραφικών κέντρων στην Ολλανδία αποτελούσε ένα μέτρο της αξιόλογης προόδου της μικρής αυτής χώρας στην τεχνολογία της τυπογραφίας. Σταδιακά, η τυπογραφία παραγκώνισε τη δραστηριότητα των γραφέων και των αντιγραφέων, αφού με την εμφάνιση της τυπογραφικής βιομηχανίας δημιουργήθηκαν νέα κέντρα και δίκτυα συμβολικής εξουσίας, τα οποία στηριζόταν στις αρχές της εμπορικής παραγωγής και ήταν ανεξάρτητα από την πολιτική και την εξουσία που ασκούσαν συντηρητικοί θεσμοί, όπως η Εκκλησία και το Κράτος. Η τυπογραφία ως μέσο συνέβαλε στη διάδοση του Προτεσταντισμού και στην κατάτμηση του Χριστιανισμού. Εκτός, όμως, από αυτό, είχε και άλλες συνέπειες στη σύγχρονη ευρωπαϊκή κουλτούρα. Καθώς, αυξήθηκε η διάθεση κλασικών κειμένων, αυξήθηκε και το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την αρχαιότητα. Η διάδοση του ιταλικού ουμανισμού στη Βόρεια Ευρώπη οφειλόταν στο ρόλο των τυπογράφων, των εκδοτών και των μεταφραστών. Η τυπογραφία έδωσε τη δυνατότητα στους λόγιους να καταγράψουν τα κείμενα της αρχαιότητας κι έκανε ευκολότερη τη συγκέντρωση στοιχείων, σχετικά με το φυσικό και κοινωνικό κόσμο. Μερικά από τα πρώτα τυπογραφεία παρήγαγαν κείμενα ιατρικής, ανατομίας, βοτανικής, αστρονομίας, γεωγραφίας και μαθηματικών. Με την εφεύρεση της τυπογραφίας δημιουργήθηκαν πίνακες, χάρτες και θεωρίες, τους οποίους μπορούσαν να συμβουλευτούν και να συζητηθούν από λόγιους σε όλη την Ευρώπη. Τα αλμανάκ που τύπωναν τα πρώτα πιεστήρια περιείχαν πίνακες για την καταχώρηση τιμών των αγαθών, για τη μετατροπή μονάδων βάρους, μέτρησης και νομισματικά συστήματα, καθώς, και για τον υπολογισμό αποστάσεων και ωρών ταξιδιού. Όλα αυτά τα χρησιμοποιούσαν οι έμποροι 2255

27 και οι επιχειρηματίες, γιατί τους προσέφεραν ένα κοινό πλαίσιο για τη διεξαγωγή του εμπορίου, πέρα από τα σύνορα της εντοποιότητάς τους 43. Άμεσο αποτέλεσμα της τυπογραφίας δεν ήταν ο «εκδημοκρατισμός» της μάθησης, αλλά η «αστικοποίηση» της μάθησης. Η αγραμματοσύνη συνεχίστηκε και τα τυπωμένα βιβλία εξακολουθούσαν να είναι ακριβά. Μετά την εισαγωγή της τυπογραφίας, η παραγωγή βιβλίων έπαψε να αποτελεί ένα αποκλειστικά σοφό επάγγελμα συγγραφέων και βιβλιογράφων, για σοφούς μόνο αναγνώστες. Τώρα, χρειαζόταν και η δεξιοτεχνία των τεχνικών που τελειοποιούσαν και δούλευαν το τυπογραφικό πιεστήριο. Αν και με τις νέες τεχνικές μεθόδους διαμορφώθηκε κοσμική και αστική νοοτροπία, ο κλήρος εξακολουθούσε να δεσπόζει στην ευρωπαϊκή συγγραφική παραγωγή για πολύ καιρό. Οι στατιστικές του πρώτου μισού αιώνα της τυπογραφίας προσφέρουν πειστική μαρτυρία για τη δύναμη της θρησκείας του 15 ου αιώνα. Η επίδραση της τυπογραφίας διαπότισε τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα έμμεσα, με τα κηρύγματα, τις συνεδριάσεις, τα θεατρικά έργα, τις συνομιλίες και άλλα προφορικά μέσα. Για το λόγο αυτό, ο υπέρμαχος των συντηρητικών ιδεών, η Εκκλησία, άρχισε να αισθάνεται την ανάγκη επιβολής ελέγχου. Πριν το 1500, η ανώτερη αστική τάξη, οι λόγιοι και οι αριστοκράτες ήταν εκείνοι που, κυρίως, ωφελήθηκαν ή παραπλανήθηκαν από το τυπωμένο βιβλίο. Ο κλήρος ωφελήθηκε, αλλά όχι τόσο ώστε να αντισταθμίζει τα πλεονεκτήματα που έδωσε στους μεταρρυθμιστές του 16 ου αιώνα ο έντυπος λόγος ως προπαγανδιστικό όπλο. Η τυπογραφία συντέλεσε στην ανάπτυξη των ευρωπαϊκών εθνικών γλωσσών και της λογοτεχνίας τους. Από άποψη ποσότητας και ταχύτητας διανομής, η τυπογραφία κατέστησε δυνατή μια μέθοδο αναπαραγωγής της σκέψης, με την οποία ο συγγραφέας μπορούσε να βρει πλατύ κοινό σε ελάχιστο χρόνο. Έτσι, ένας στοχαστής ή τεχνίτης του λόγου μπορούσε να ελπίζει πως θα ασκούσε μια επιρροή στο έθνος του και στον πολιτισμό του. Με την ανάπτυξη της τυπογραφίας στη Γερμανία και τη διάδοσή της σε περιοχές της Δύσης στο δεύτερο μισό του 15 ου αιώνα, η ιστορία της τυπογραφίας ήταν ιστορία καταπληκτικών τεχνικών βελτιώσεων, επιχειρηματικής τόλμης και αύξηση παραγωγής. Μια σπουδαία συνέπεια των 43 Thomson J., (1998), Νεωτερικότητα και μέσα επικοινωνίας, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σ.σ