Οδηγός Παρακολούθησης των Χερσαίων Αρθρόποδων Κοινοτικού Ενδιαφέροντος στις Περιοχές του Δικτύου ΦΥΣΗ-2000 της Β. Ελλάδας

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ» Οδηγός Παρακολούθησης των Χερσαίων Αρθρόποδων Κοινοτικού Ενδιαφέροντος στις Περιοχές του Δικτύου ΦΥΣΗ-2000 της Β. Ελλάδας Τσιρατζίδης Αθανάσιος Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Αργυροπούλου Μαρία Θεσσαλονίκη, 2013

2 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF SCIENCE SCHOOL OF BIOLOGY MASTER S DEGREE PROGRAMME «ECOLOGICAL PLANNING, SUSTAINABLE DEVELOPMENT & MANAGEMENT OF PROTECTED AREAS» MASTER S THESIS Monitoring Guide for Terrestrial Arthropods of Community Interest in NATURA-2000 sites of Northern Greece Tsiratzidis Athanasios Supervisor: Argyropoulou Maria Thessaloniki,

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Οδηγός Παρακολούθησης των Χερσαίων Αρθρόποδων Κοινοτικού Ενδιαφέροντος στις Περιοχές του Δικτύου ΦΥΣΗ-2000 της Β. Ελλάδας Τσιρατζίδης Αθανάσιος Μέλη Εξεταστικής Επιτροπής Αργυροπούλου Μαρία 1, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας. Σχολή Θετικών Επιστημών. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γιουλάτος Διονύσιος, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας. Σχολή Θετικών Επιστημών. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Παπαθεοδώρου Ευφημία, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας. Σχολή Θετικών Επιστημών. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 1: ΕπιβλέπουσαΚαθηγήτρια Θεσσαλονίκη,

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη...6 Abstract...7 Εισαγωγή...8 Οδηγός παρακολούθησης χερσαίων ασπονδύλων...10 Apatura metis Callimorpha (Euplagia, Panaxia) quandripunctaria Euphydryas aurinia Lycaena dispar Parnassius apollo Parnassius mnemosyne Buprestis splendens Cerambyx cerdo Lucanus cervus Morimus funereus * Osmoderma eremita * Rosalia alpina Lindenia tetraphylla Ophiogomphus cecilia Δειγματοληψία αποστάσεων (Distance sampling)...59 Εισαγωγή - Γενικά Συνάρτηση ανιχνευσιμότητας Παραδοχές Διατομή ευθείων (line transect) Διατομή σημείων (point transect) Σύγκριση των δύο μεθόδων (διατομή ευθειών - διατομή σημείων) Σχεδιασμός της έρευνας (Survey design)...67 Εισαγωγή - Γενικά Κατανομή διατομών Αυτοματοποιημένος σχεδιασμός κατανομής διατομών με το λογισμικό DISTANCE Μέγεθος δείγματος Μήκος ευθειών και πλήθος σημείων Πραγματοποίηση μετρήσεων στο πεδίο Σχέδια παρακολούθησης για τα έντομα στην Ευρώπη...73 Λεπιδόπτερα Οδοντόγναθα Κολεόπτερα Προτεινόμενο σχέδιο παρακολούθησης ασπονδύλων για την Ελλάδα...76 Έλεγχος παρουσίας ειδών Εκτίμηση πληθυσμιακού μεγέθους Πρόγραμμα παρακολούθησης πληθυσμιακής τάσης Βιβλιογραφία

5 Παράρτημα Ι...83 Χάρτες με το εύρος (range) εξάπλωσης των ειδών Παράρτημα ΙΙ...92 Χάρτες κατάστασης διατήρησης και κατανομής πληθυσμού

6 Περίληψη Τα ασπόνδυλα ενδιαιτούν σε ένα μεγάλο αριθμό οικοτόπων ανά τον κόσμο, και παρέχουν ζωτικής σημασίας υπηρεσίες στους ανθρώπους. Για κάθε κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης προβλέπεταιη εποπτεία των οικοτόπων και των ειδών που αναφέρονται στα παραρτήματα της Οδηγίας των Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ (Annex I, II, IV, V, Άρθρο 11), συμπεριλαμβανομένων και 151 ειδώνασπονδύλων, και η σύνταξη εθνικής αναφόρας κάθε έξι έτη, στην οποία θα εκτιμάται και η κατάσταση διατήρησης όλων των ειδών(άρθρο 17, Οδηγία 92/43/ΕΟΚ). Ωστόσο, η κατάσταση διατήρησης των πληθυσμών των απειλούμενων ασπονδύλων στην Ελλάδα είναι άγνωστη. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η καταγραφή της υπάρχουσας πληροφορίας για τα χερσαία αρθρόποδα κοινοτικού ενδιαφέροντος στις περιοχές του οικολογικού δικτύου ΦΥΣΗ-2000 της Βορείου Ελλάδας και η παροχή προτάσεων για τη διαμόρφωση προγράμματος επιστημονικής παρακολούθησης των χερσαίων αρθροπόδων, με στόχο την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης τους. Στα 129 Τυποποιημένα Δελτία Δεδομένων των προστατευόμενων περιοχών της Β. Ελλάδας βρέθηκαν 14 χερσαία αρθρόποδα κοινοτικού ενδιαφέροντος, τρία εκ των οποίων είναι είδη προτεραιότητας, από τα παραρτήματα της Οδηγίας Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ. Τα 14 χερσαία αρθρόποδα - στην παρούσα έρευνα πρόκειται για έντομα - διακρίνονται σε: 6 λεπιδόπτερα, 6 κολεόπτερα και 2 οδοντόγναθα. Για τα είδη αυτά, ύστερα απόκαταγραφή της υπάρχουσας πληροφορίας (οικολογία, μορφολογία, εξάπλωση και κατανομή του είδους) στη βιβλιογραφία, συντάχθηκε ένας οδηγός παρακολούθησης, ο οποίος περιλαμβάνει τα εξής πεδία:1) Όνομα και κωδικός είδους, ταξινόμηση, 2) Καθεστώς προστασίας, 3) Περιγραφή είδους- Μορφολογικά χαρακτηριστικά, 4) Βιολογία είδους- Ενδιαίτημα, Κύκλος ζωής,τροφοληψία, 5) Κατανομή (αποτύπωση σε χάρτη GIS), 6) Εύρος εξάπλωσης (αποτύπωση σε χάρτη GIS), 7) Πληθυσμιακά δεδομένα και 7) Διαμόρφωση πρωτόκολλου παρακολούθησης- Εύρεση ικανοποιητικών τιμών αναφοράς- Εκτίμηση κατάστασης διατήρησης. Επίσης, για τον υπολογισμότης πυκνότητας πληθυσμών των ειδών προτείνεται και περιγράφεται ως μέθοδος δειγματοληψίας η Δειγματοληψία Αποστάσεων (DistanceSampling). Τέλος, με βάση την οικολογία των μελετώμενων ειδών, προτείνεται ένα πρόγραμμαεπιστημονικής παρακολούθησης για τα χερσαία ασπόνδυλα. Το πρόγραμμα παρακολούθησης αυτό περιλαμβάνει: 1) Έλεγχο παρουσίας ειδών, 2) Εκτίμηση πληθυσμιακού μεγέθους και 3) Πρόγραμμα παρακολούθησης πληθυσμιακής τάσης και προτείνει συγκεκριμένες μεθόδους δειγματοληψίας ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της βιολογίας και της οικολογίας των μελετώμενων taxa(λεπιδόπτερα, οδοντόγναθα, κολεόπτερα). 6

7 Abstract Invertebrates occur in a large number of habitats around the world, providing vital services to the people. Each Member State of the European Union is obligated to monitor and protect the habitats and species listed in the annexes of the Habitats Directive 92/43/EEC (Annex I, II, IV, V, Article 11), including 151 invertebrate species, and every six years shall draw up a national report, assessing the conservation status of all species (Article 17, Directive 92/43/EEC). However, the conservation status of threatened invertebrates in Greece is unknown. The goal of the thesis is to collect and collate the existing information of terrestrial arthropods of community interest in the protected network NATURA 2000 in Northern Greece, reviewing the literature and to provide suggestions/guidelines for the development of a monitoring program for terrestrial arthropods in order to assess their conservation status. Fourteen terrestrial arthropods of Community interest, with three of them being priority species included in the annexes of the Habitats Directive 92/43/EEC, were found in 129 Standard Data Forms of protected areas in N. Greece. The 14 terrestrial arthropods, all of them insects in the presentstudy, are divided into: six Lepidoptera, six Coleoptera and two Odonata. For these species, after collecting the existing information (ecology, morphology, range and distribution of the species) by reviewof literature, a monitoring guide was created, including the following fields: 1) Species Name and code, taxonomic classification, 2) Protection Status 3) Species Description - Morphological characteristics, 4) Species Biology - Habitat preference, life cycle, foraging behaviour, 5) Distribution (GIS map), 6) Range (GIS map), 7) Population data and 7) Configuration monitoring Protocol - assessing Favourable Reference Values - Conservation Status estimation. In additionin order to estimate the populationdensity of species Distance Sampling was proposed and described as a sampling method. Finally, based on the ecology of the studied species, a scientific monitoring program for terrestrial invertebrates was proposed. The proposed monitoring program includes the following steps: 1) Presence of the species, 2) Population size estimation and 3) Monitoring scheme for the population trend. The monitoring program also provides suggestions for specific sampling methods according to the biology and ecology of the studied taxa (Lepidoptera, Odonata, Coleoptera). 7

8 Εισαγωγή Τα ασπόνδυλα ενδιαιτούν σε ένα μεγάλο αριθμό οικοτόπων ανά τον κόσμο, και στην παρέχουν ζωτικής σημασίας υπηρεσίες στους ανθρώπους, μερικές από αυτές είναι η επικονίαση, η αποσύνθεση και ο έλεγχος των παρασίτων με φυσικό τρόπο Δεδομένης της σημασίας τους για τον άνθρωπο, προκείπτει το ερώτημα γιατί τα ασπόνδυλα δεν παρακολουθούνται και δεν προστατεύονται στον ίδιο βαθμό όπως τα σπονδυλωτά (Collen et al., 2012); Σύμφωνα με το Άρθρο 11 της Οδηγίας Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ προβλέπεται για κάθε κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης η εποπτεία (monitoring) των οικοτόπων και των ειδών που αναφέρονται στα παραρτήματα της Οδηγίας αυτής (Annex I, II, IV, V). Στα παραρτήματα της Οδηγίας Οικοτόπων (Annex II, IV) υπάρχουν 151 είδη ασπονδύλων, συμπεριλαμβανομένων καρκινοείδη, έντομα και μαλάκια (Silva et al., 2012). Το Άρθρο 17 της ίδιας Οδηγίας υποχρεώνει κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. την σύνταξη εθνικής αναφόρας κάθε έξι έτη, όπου θα εκτιμάται και η κατάσταση διατήρησης όλων των είδων που αναφέρονται στα παραρτήματα II, IV και V. Μία από τις πιό βασικές παράμετρους για την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των είδων είναι η κατάσταση του πληθυσμού των είδων (μέγεθος, δομή και δυναμική πληθυσμού). Η κατάσταση διατήρησης των πληθυσμών των απειλούμενων ασπονδύλων στην Ελλάδα είναι άγνωστή. Για κάποια είδη γνωρίζουμε μόνο ότι οι πληθυσμοί τους συνεχώς μειώνονται. Για πάρα πολλά είδη δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία και υποθέτουμε ότι μειώνονται, γνωρίζοντας την οικολογία τους και τις απειλές που δέχονται (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009). Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η καταγράφη της υπάρχουσας πληροφορίας για τα χερσαία αρθρόποδα κοινοτικού ενδιαφέροντος στις περιοχές του οικολογικού δικτύου ΦΥΣΗ-2000 της Βορείου Ελλάδας και προτάσεις για τη διαμόρφωση προγράμματος επιστημονικής παρακολούθησης των χερσαίων αρθρόποδων, με στόχο την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης τους. Για να επιτευχθεί ο σκοπός αυτός ακολουθήθηκαν τα εξής βήματα: Έρευνα στα Τυποποιημένα Δελτία Δεδομένων (Standard Data Form) του δικτύου ΦΥΣΗ-2000 στις προστατευόμενες περιόχες της Β. Ελλάδας για τον εντοπισμό των χερσαίων αρθρόποδων κοινοτικού ενδιαφέροντος (annex II, IV, V). 8

9 Καταγραφή υπάρχουσας πληροφορίας (οικολογία, μορφολογία, εξάπλωση και κατανομή του είδους) στην βιβλιογραφία για τα είδη αύτα Αναζήτηση κατάλληλων μεθόδων για την επιστημονική παρακολούθηση των είδων βάσει της οικολογίας και της ιδιαιτερότητας του κάθε είδους Σχεδιασμός έρευνας επιστημονικής παρακολούθησης Στα 129 Τυποποιημένα Δελτία Δεδομένων των προστατευόμενων περιοχών της Β. Ελλάδας βρέθηκαν 14 χερσαία αρθρόποδα κοινοτικού ενδιαφέροντος, τρία εκ των οποίων είναι είδη προτεραιότητας, από τα παραρτήματα της Οδηγίας Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ. Τα 14 χερσαία αρθρόποδα, στην παρούσα έρευνα πρόκειται για έντομα, διακρίνονται σε: 6 λεπιδόπτερα, 6 κολεόπτερα και 2 οδοντόγναθα. 9

10 Οδηγός παρακολούθησης χερσαίων ασπονδύλων 10

11 Apatura metis Freyer, 1829 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Λεπιδόπτερα Οικογένεια: Nymphalidae Κωδικός Natura 2000: 1066 Εικονα 1: α. αρσενικό (άνω μέρος), β. θηλυκό (άνω μέρος), γ. αρσενικό (κάτω μέρος), δ. θηλυκό (κάτω μέρος)(πηγή: 1α, β: Matt Rowlings (1), 1γ, δ: Bernard Fransen (2) ) Περιγραφή/ αναγνώριση του είδους Η Apatura metis έχει σκουρόχρωμα φτερά με κόκκινα και κίτρινα σημεία. Τα πάνω φτερά του αρσενικού (Εικ. 1α) αν τα δεις από την σωστή οπτική γωνία έχουν ιριδίζων μώβ χρώμα. Χαρακτηριστικό για την αναγνώριση από αλλά είδη της Apatura είναι η μικρή μαύρη κουκκίδα στα άνω πτερύγια. Το άνοιγμα των φτερών της είναι περίπου mm (Higgins, 1983; Bayartogtokh & Enkhbayar, 2009). Ενδιαίτημα Η A. metis ενδιαιτεί σε παραποτάμια βλάστηση οπού υπάρχει το φυτό ξενιστής των προνύμφων του Salix alba. Το θηλυκό περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο φύλλωμα των δέντρων. Το είδος εμφανίζεται κάτω από πολύ ζεστές και υγρές καιρικές συνθήκες (Wagener, 1995; Bayartogtokh & Enkhbayar, 2009). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους 11

12 Το είδος έχει μία ή δύο γενεές το χρόνο, την πρώτη από τέλη Μάη έως Ιούνιο και τη δεύτερη από τον Αύγουστο έως Σεπτέμβριο. Οι ενήλικες πεταλούδες ζευγαρώνουν στις κορυφές των ψηλών δέντρων Salix alba, όπου μετά το θηλυκό εναποθέτει τα αυγά του πάνω στα φύλλα. Τα αυγά εκκολάπτονται μετά από 6-8 μέρες. Η προνύμφη φτιάχνει κουκούλι (νυμφώνεται) σε κλαδιά ή κάτω από τα φύλλα της Salix alba (Wagener, 1995; Bayartogtokh & Enkhbayar, 2009). Τα θηλυκά τρέφονται με το νέκταρ των λουλουδιών, τους χυμούς από τα ώριμα φρούτα ή τις μελιτώδεις εκκρίσεις των αφίδων. Ενώ τα αρσενικά χρησιμοποιούν την υγρασία του εδάφους, των περιττωμάτων και των νεκρών ζωών για να καλύψουν τις τροφικές τους ανάγκες (Wagener, 1995). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Ενώ, σύμφωνα με την IUCN χαρακτηρίζεται ως Μειωμένου Ενδιαφέροντος (LC: Least Concern). Εύρος εξάπλωσης Το είδος έχει ασυνεχές εύρος εξάπλωσης που αποτελείται από δύο περιοχές, μία στη νοτιοανατολική και ανατολική Ευρώπη (Χάρτης 1.1) και η άλλη στη δυτική Ασία (EEA, 2007). Κατανομή Πληθυσμοί του είδους έχουν καταγραφεί σε προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας, Ουγγαρίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας (Χάρτης 2.1) (EUNIS), πληθυσμοί έχουν αναφερθεί στη Τουρκία, Κροατία και Γιουγκοσλαβία (Wagener, 1995). Κατάσταση διατήρησης Η κατάσταση διατήρησης στην παννονική βιογεωγραφική περιοχή είναι «δυσμενείς ανεπαρκής», ενώ για τη μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή δεν υπάρχει εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης, λόγω της ελλιπής πληροφορίας (Χάρτης 2.1) (EEA, 2007). Απειλές Το είδος δεν αντιμετωπίζει σημαντικές απειλές σε ευρωπαϊκή κλίμακα (van Swaay et al., 2010). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας πληθυσμού της πεταλούδας A. metis προτείνεται η μέθοδος δειγματοληψίας αποστάσεων σε ευθείες διαδρομές. Οι ευθείες διαδρομές θα είναι κοντά σε παραποτάμια βλάστηση και πιο συγκεκριμένα σε περιοχές που υπάρχει σε αφθονία το δέντρο ξενιστής (Salix alba) της πεταλούδας. Βιβλιογραφία Bayartogtokh, B., & Enkhbayar, T., (2009), A New Record of Butterfly Species, Apatura metis Freyer, 1829 (Lepidoptera: Nymphalidae) in Mongolia.,Mongolian Journal of Biological Sciences Vol. 7(1-2): 3-6 European Enviroment Agency, (2007), Apatura metis, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Higgins, L.G., (1983), The Butterflies of Britain and Europe, Collins, London van Swaay, C., Wynhoff, I., Verovnik, R., Wiemers, M., López Munguira, M., Maes, D., Sasic, M., Verstrael, T., Warren, M. & Settele, J. (2010), Apatura metis. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version 12

13 < Downloaded on 06 October Wagener., P.S., (1995), Apatura metis, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Φωτογραφίες (1) : Matt Rowlings, , < > (2) : Bernard Fransen, 2008, < 13

14 Callimorpha (Euplagia, Panaxia) quandripunctaria Poda, 1761 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Λεπιδόπτερα Οικογένεια: Erebidae Κωδικός Natura 2000: 1078 Εικόνα 1: α. πεταλούδα σε πτήση, β. κάτω πτερύγια, γ. θέση ανάπαυσης(πηγή: Tomasi Mikro (1)) Περιγραφή Στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43) αναφέρεται ως Callimorphaquadripunctata, το όνομα του είδους (quadripunctata) οφείλεται σε τυπογραφικό λάθος (Quirce et al., 2012). Το αποδεκτό όνομα, σύμφωνα με την ιστοσελίδα Fauna Europea, είναι το Euplagia quadripunctaria (Fibiger et al., 2013). Η C. quadripunctaria έχει άνοιγμα πτερύγων 45 με 60 mm. Τα μπροστά άνω πτερύγια είναι μαύρο-καφέ χρώμα με ανοιχτό κίτρινες λωρίδες. Τα πίσω πτερύγια είναι κόκκινα με 3 ή 4 μαύρες κηλίδες. Τα κάτω πτερύγια έχουν πορτοκαλί χρωματισμό (Εικ. 1α,β) (Elger, 1969). Το είδος εμφανίζει πολυμορφισμό, πεταλούδες του ίδιου πληθυσμού έχουν διαφορές στο μέγεθος και στον χρωματισμό, ιδιαίτερα των πίσω φτερών, οι χρωματισμοί ποικίλουν από βαθύ κόκκινο μέχρι ανοιχτό πορτοκαλί και πιο σπάνια κίτρινο (Brakefield & Liebert, 1985). Στην θέση ανάπαυσης δεν φαίνονται τα κοκκινοπορτοκαλί πίσω φτερά (Εικ. 1γ) (Elger, 1969). Ενδιαίτημα Το είδος ενδιαιτεί κυρίως κοντά σε παρόχθια αειθαλή δασική και θαμνώδη βλάστηση (Legakis, 1996). Προτιμάει μέρη με χαμηλές θερμοκρασίες, με σκιά και αρκετή υγρασία. Συνήθως κάθονται σε θέση ανάπαυσης σε κορμούς και κλαδιά δέντρων και σε βράχια με υγρασία (Elger, 1969; Legakis, 1996; Quirce et al., 2012). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Εικόνα 2: α. αυγά, β,γ. προνύμφη, δ. χρυσσαλίδα (Πηγή: Wolfgang Wagner (2)) 14

15 Τα θηλυκά εναποθέτουν τα αυγά τους το φθινόπωρο (τέλη Σεπτέμβρη με Νοέμβρη) (Legakis, 1996). Τα αυγό έχει σφαιρικό σχήμα με ωχρό κίτρινο χρώμα (Εικ. 2α) και εκκολάπτεται σε 8 με 15 μέρες (Elger, 1969; Legakis, 1996). Το προνυμφικό στάδιο διαρκεί 6 μήνες (πέντε εκδύσεις) και μπορεί να φτάσει σε μήκος τα mm (Elger, 1969; Legakis, 1996; Quirce et al., 2012). Η προνύμφη (Εικ. 2γ) είναι μαύρου χρώματος με μια πορτοκαλί λωρίδα κατά μήκος της ράχης, με λευκά στίγματα στα πλάγια και πορτοκαλί εξογκώματα με τρίχες. Οι νεαρές προνύμφες (Εικ. 2β) έχουν κοντές και σε ανοιχτούς χρωματισμούς τρίχες, ενώ όσο μεγαλώνει η προνύμφη μεγαλώνουν οι τρίχες και κιτρινίζουν καθώς τα εξογκώματα γίνονται πορτοκαλί. Το επόμενο στάδιο, της χρυσαλίδας (Εικ. 2δ), διαρκεί περίπου ένα μήνα. Μεταμορφώνεται σε πεταλούδα την άνοιξη (Μάιο), ενηλικιώνονται και ζευγαρώνουν τον Σεπτέμβρη (Legakis, 1996). Η προνύμφη είναι πολυφάγο και τρέφεται με μια μεγάλη ποικιλία φυτών, έχει προτίμηση στο φύλλωμα των Rosaceae και τουplatanus orientalis, άλλα φυτά στα οποία έχει παρατηρηθεί είναι: Vitus vinifera, Morus alba, Robinia pseudoacacia, Castanea sativa και Pisum vitum (Elger, 1969; Legakis, 1996). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ (είδος προτεραιότητας) της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ). Εύρος εξάπλωσης Η C.quadripunctaria είναι ευρέως διαδεδομένη σε όλη την Ευρώπη, απουσιάζει μόνο από τις σκανδιναβικές χώρες (Χάρτης 1.2) (Legakis, 1996; EEA, 2009). Κατανομή Πληθυσμοί του είδους έχουν καταγραφεί, σύμφωνα με τα τυποποιημένα δελτία δεδομένων του οικολογικού δικτύου NATURA-2000, στις παρακάτω χώρες: Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Κύπρος, Τσεχία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ισπανία (Χάρτης 2.2) (EEA, 2009). Κατάσταση διατήρησης Η κατάσταση διατήρησης έχει εκτιμηθεί ως «ευνοϊκή» για τις περισσότερες βιογεωγραφικές περιοχές (αλπική, ατλαντική, ηπειρωτική και παννονική). Λόγω έλλειψης στοιχείων από Κύπρος, Ελλάδα και Ισπανία η κατάσταση στην περιοχή της Μεσογείου είναι αδύνατο να εκτιμηθεί (Χάρτης 2.2) (EEA, 2009). Το υποείδος C. quadripunctaria rhodosensis είναι ενδημικό στη Ρόδο και θεωρείται ότι απειλείται (Legakis, 1996). Απειλές Το είδος δεν δέχεται σημαντικές απειλές, αλλά το υποείδος C. q. rhodosensis το οποίο είναι ενδημικό στη Ρόδο θεωρείται ότι απειλείται, από την τουριστική όχληση στο ενδιαίτημα του (Legakis, 1996; Müller-Kroehling et al., 2005). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας πληθυσμού της πεταλούδας προτείνεται η μέθοδος δειγματοληψίας αποστάσεων σε ευθείες διαδρομές κατά τη περίοδο δραστηριότητας του είδους. 15

16 Βιβλιογραφία Brakefield, P. M., &Liebert, T. G. (1985). Studies of colour polymorphism in some marginal populations of the aposematic jersey tiger moth Callimorpha quadripunctaria. Biological journal of the Linnean Society,26(3), Elger, R. (1969). Freilandstudien zur Biologie und Ökologie von Panaxia quadripunctaria (Lepidoptera, Arctiidae) auf der Insel Rhodos. Oecologia, 2(2), Fibiger, M., Skule, B. & Przybylowicz, L., de Jong, Y.S.D.M. (ed.) (2013) Fauna Europaea version 2.4. Web Service available online at Legakis, A., (1996), Callimorpha quadripunctata, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp European Enviroment Agency, (2009), Callimorpha quadripunctaria, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Müller-Kroehling, S., Franz, Ch., Binner, V., Müller, J., Pechacek. P. & Zahner, V. (2005): Artenhandbuch der für den Wald relevanten Tier- und Pflanzenarten des Anhanges II der Fauna-Flora-Habitat-Richtlinie und des Anhanges I der Vogelschutz-Richtlinie in Bayern (3., aktualisierte Fassung). Freising, pp. 184 Quirce, C., Martin, J.& Galante, E., (2012), Callimorpha quadripunctaria. In: VV.AA.,Bases ecológicas preliminares para la conservación de las especies de interés comunitario en España: Invertebrados.Ministerio de Agricultura, Alimentacion y Medio Ambiente. Madrid. 48 pp Φωτογραφίες (1) : Tomasi Mikro, 2012, < (2) : Wolfgang Wagner, , < 16

17 Euphydryas aurinia Rottemburg, 1775 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Λεπιδόπτερα Οικογένεια: Nymphalidae Κωδικός Natura 2000: 1065 Εικόνα 1: α, γ. αρσενικό, β, δ. θηλυκό (Πηγή: α, β: Butterfly Conservation (1) γ: Adrian Hoskins (2) δ: IainLeach (3) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Η Euphydryas aurinia στο πάνω μέρος (Εικ. 1α,β) της είναι χρωματιστή, με καρό μοτίβο και πορτοκαλί, καφέ και κίτρινα σημάδια. Στις άκρες των πίσω άνω πτερύγων έχει μία πορτοκαλί λωρίδα χωρισμένη σε διαστήματα, με ευδιάκριτα μαύρα στίγματα σε κάθε διάστημα (Εικ. 1α). Το άνοιγμα πτερύγων στα αρσενικά είναι mm, και του θηλυκού mm (Higgins, 1983). Ενδιαίτημα Το είδος είναι αρκετά ευπροσάρμοστο και εμφανίζεται σε αρκετά ενδιαιτήματα (Warren, 1995), όπως: σε ύγρους, όξινους λειμώνες (χορτολιβαδικές εκτάσεις) με θυσσανώδη βλάστηση (Deschampsia caespitosa, Molinea caerulea), σε ξηρά ασβεστόφιλα λειμώνες καθώς και σε διάκενα δασών, κοινό χαρακτηριστικό των ενδιαιτημάτων είναι η ηλιοφάνεια (Warren, 1995; Barnett & Warren, 1995; Bulman, 2001; van Swaay et al., 2010α). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους 17

18 Εικόνα 2: α. αυγά, β. προνυμφικός ιστός, γ. αγέλη προνυμφών, δ. προνύμφη, ε. χρυσαλλίδα (Πηγή: PeteEeles (4) ) Η Eupydryas aurinia έχει μία γενεά τον χρόνο, με τα ακμαία έντομα να πετούν από αρχές Μαΐου με μέσα Αυγούστου, αναλόγως το γεωγραφικό πλάτος και το μικρό-ενδιαίτημα (Warren, 1995). Μετά το ζευγάρωμα, τα θηλυκά εναποθέτουν κάτω από τα μεγαλύτερα φύλλα του Succisa pratensis μία συστάδα αυγών (Εικ. 2α), κάθε συστάδα αποτελείται από περίπου 500 αυγά. Τα αυγά έχουν κίτρινο χρώμα και σταδιακά αλλάζει μέχρι να γίνει καφέ/γκρι, λίγο πριν εκκολαφθούν (Warren,1995; Bulman, 2002; Stefanescu et al., 2006). Τα αυγά εκκολάπτονται μετά από μέρες με τις προνύμφες να μεγαλώνουν σε αγέλη και να παράγουν ένα κοινό μεταξωτό ιστό (Εικ. 2β) στο φυτό ξενιστή για να τρέφονται (Porter, 1982; Bulman, 2001). Όσο μεγαλώνουν οι προνύμφες μεγαλώνει και ο ιστός, μετά από μέρες σίτισης περνάνε στο δεύτερο στάδιο τους. Μετά από ένα μήνα περνάνε στο τρίτο στάδιο ανάπτυξης μεγαλώνοντας τον ιστό σε μεγαλύτερες επιφάνειες του φυτού ξενιστή (Bulman, 2001). Μετά από 20 μέρες περνάνε στο τέταρτο στάδιο, και στις αρχές του Σεπτεμβρίου κατασκευάζουν ένα μικρό βομβύκιο διαχείμασης (περίπου ένα τετραγωνικό εκατοστό) στη βάση της βλάστησης (Porter, 1982; Warren, 1995; Bulman, 2001; Konvicka, 2003). Στις αρχές της άνοιξης βγαίνουν από το βομβύκιο διαχείμασης και δημιουργούν αγέλη (Εικ. 2γ) για να ανέβει η θερμοκρασία τους (Porter, 1982). Το μαύρο χρώμα της προνύμφης (Εικ. 2δ) βοηθάει να ανέβει η θερμοκρασία τους πιο γρήγορα (Porter, 1982; Warren, 1995). Στο πέμπτο στάδιο αρχίζουν να διασκορπίζονται και στο έκτο και τελευταίο στάδιο ανάπτυξης τους γίνονται μοναχικές (Warren, 1995; Bulman, 2001). Στις αρχές Μαΐου οι προνύμφες αρχίζουν την αναζήτηση για τη κατάλληλη τοποθεσία μέσα στην βλάστηση για να φτιάξουν κουκούλι (Bulman, 2001). Η προνύμφη προσκολλάται στο στέλεχος του φυτού και μετά από δύο μέρες φτιάχνει ένα όμορφο κουκούλι με χαρακτηριστικά χρώματα (Εικ. 2ε) (Warren,1995). Τα ακμαία έντομα είναι σε πτήση από τα μέσα Μαΐου μέχρι τα μέσα Ιουλίου, τα αρσενικά εμφανίζονται πρώτα (Bulman, 2001). Στο μεγαλύτερο μέρος της βόρειας και της κεντρικής Ευρώπης η προνύμφη τρέφεται αποκλειστικά με Succisa pratensis (Warren, 1995; Singer et al., 2002), ενώ στα νότια μέρη της εξάπλωσης του έχει ποικιλία από φυτά ξενιστές, κυρίως των οικογενειών Dipsacaceae (Succisa pratensis, Knautia arvensis, Scabiosa columbaria και Cephalaria leucantha) και Caprifoliaceae (Lonicera implexa, L. etrusca) (Singer et al., 2002; Stefanescu et al., 2006). Σε τυπικά μεσογειακά ενδιαιτήματα τρέφεται αποκλειστικά με Lonicera implexa (Peñuelas et al., 2006; Stefanescu et al., 2006). 18

19 Οι πεταλούδες τρέφονται από μία μεγάλη ποικιλία λουλουδιών όπως: Ranunculus, Cirsium, Centaurea, Globularia, Anthemis (Warren, 1995; Munguira et al., 1997). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από το παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Η διεθνής κατηγορία κινδύνου σύμφωνα με την IUCN είναι Μειωμένου Ενδιαφέροντος (LC: Least Concern) (van Swaay et al., 2010β). Εύρος εξάπλωσης Το είδος έχει εξάπλωση σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, όπως φαίνεται και στον χάρτη του παραρτήματος Ι (Χάρτης 1.3). Κατανομή Βάσει των εθνικών αναφορών των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης της περιόδου , που υποβλήθηκαν σύμφωνα με το Άρθρο 17 της Οδηγίας 92/43, οι πληθυσμοί του είδους που έχουν καταγραφεί αποτυπώνονται στον χάρτη 2.3 του παραρτήματος ΙΙ. Κατάσταση διατήρησης Η Euphydryas aurinia είναι μια πεταλούδα που εξαπλώνεται σε έξι βιογεωγραφικές περιοχές της Ευρώπης. Το είδος αξιολογείται ως «μη ικανοποιητική-ανεπαρκής» στην αλπική, την αρκτική και της παννονική περιοχή και «ανεπαρκή - κακή» στην ατλαντική και ηπειρωτική περιοχή. Στην Πολωνία έχει «εξαφανιστεί» ενώ για την περιοχή της Μεσογείου δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, από την πλειονότητα των χωρών, ως εκ τούτου, η συνολική εκτίμηση διατήρησης για την μεσόγειο είναι «άγνωστο». Ωστόσο, η κατάσταση διατήρησης σε πολλές χώρες (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Λετονία και Σουηδία) έχει εκτιμηθεί ως «ικανοποιητική» (Χάρτης 2.3) (EEA, 2007) Απειλές Οι κύριες απειλές για τους πληθυσμούς της E. aurinia είναι η απώλεια των ενδιαιτημάτων της από την ανάπτυξη της γεωργίας, την δάσωση, αλλαγές στη βόσκηση καθώς και ο κατακερματισμός και η απομόνωση των ενδιαιτημάτων της (Barnett & Warren, 1995). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας προτείνεται η δειγματοληψία αποστάσεων με τον τρόπο των ευθειών διαδρομών κατά της περίοδο και ώρα δραστηριότητας του ακμαίου εντόμου. Εναλλακτικά αναφέρεται η μέθοδος των δειγματοληπτικών τετραγώνων στα αποκλειστικά φυτά ξενιστές όπου η αγέλη των προνυμφών δημιουργεί κοινό ιστό (van Sway et al., 2012) Βιβλιογραφία Barnett, L.K., Warren, M.S., (1995), Species Action Plan Marsh Fritillary Eurodryasaurinia, Butterfly conservation Bulman, C. R. (2001), Conservation biology of the marsh fritillary butterfly Euphydryas aurinia (Doctoral dissertation, University of Leeds). European Enviroment Agency, (2007), Euphydryas aurinia, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Higgins, L.G., (1983), The Butterflies of Britain and Europe, Collins, London 19

20 Konvicka, M., Hula, V., & Fric, Z. (2003), Habitat of pre-hibernating larvae of the endangered butterfly Euphydryas aurinia (Lepidoptera: Nymphalidae): What can be learned from vegetation composition and architecture?.european Journal of Entomology, 100(3), Munguira, M. L., Martín, J., García-Barros, E., & Viejo, J. L. (1997), Use of space and resources in a Mediterranean population of the butterfly Euphydryas aurinia. Acta Oecologica, 18(5), Peñuelas, J., Sardans, J., Stefanescu, C., Parella, T., & Filella, I. (2006), Lonicera implexa leaves bearing naturally laid eggs of the specialist herbivore Euphydryas aurinia have dramatically greater concentrations of iridoid glycosides than other leaves. Journal of chemical ecology, 32(9), Porter, K. (1982). Basking behaviour in larvae of the butterfly Euphydryas aurinia.oikos, Stefanescu, C., Penuelas, J., Sardans, J., Fillela, I., (2006), Females of the specialist butterfly Euphydryas aurinia (Lepidoptera: Nymphalinae: Melitaeini) select the greenest leaves of Lonicera implexa (Caprifoliaceae) for oviposition. European Journal of Entomology 103: Singer, M. C., Stefanescu, C. and Pen, I. (2002), When random sampling does not work: standard design falsely indicates maladaptive host preferences in a butterfly. Ecology Letters, 5: 1 6. van Swaay, C., Collins, S., Dusej, G., Maes, D., Munguira, M.L., Rakosy, L., Ryrholm, N, Šašid, M., Settele, J., Thomas, J., Verovnik, R., Verstrael, T., Warren, M.S., Wiemers, M. & Wynhoff, I., (2010α), Do s and don ts for butterflies of the Habitats Directive. Report VS , Butterfly Conservation Europe & De Vlinderstichting, Wageningen. van Swaay, C., Wynhoff, I., Verovnik, R., Wiemers, M., López Munguira, M., Maes, D., Sasic, M., Verstrael, T., Warren, M. & Settele, J. (2010β), Euphydryas aurinia. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 15 October van Swaay, C., Brereton, T., Kirkland, P. and Warren, M.S. (2012), Manual for Butterfly Monitoring. Report VS , De Vlinderstichting/Dutch Butterfly Conservation, Butterfly Conservation UK & Butterfly Conservation Europe, Wageningen. Warren., M.S., (1995), Euphydryas aurinia, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Φωτογραφίες (1) : Butterfly Conservation < (2) : Adrian Hoskins < (3) : Iain Leach < (4) : Pete Eeles < 20

21 Lycaena dispar Haworth, 1803 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Λεπιδόπτερα Οικογένεια: Lycaenidae Κωδικός Natura 2000: 1060 Εικόνα 1: α, γ. αρσενικό, β, δ. θηλυκό(πηγή: α: Gilles San Martin (1), β: Rosenzweig (2),γ: Zbigniew Wiatrak (3), δ: Ondřej Zicha (4) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Η Lycanea dispar είναι μια μεγάλη εντυπωσιακή πεταλούδα με το άνοιγμα φτερών της να κυμαίνεται από 32 έως 40 mm. Τα άνω φτερά του αρσενικού (Εικ. 1α) είναι χάλκινου χρώματος (χρυσό - κόκκινα) με μία μαύρη δισκοειδής κηλίδα στα μπροστινά φτερά, ενώ το θηλυκό (Εικ. 1β) έχει περισσότερες δισκοειδής κηλίδες στα μπροστινά φτερά και τα πίσω φτερά είναι μαύρου χρώματος με μια λωρίδα πορτοκαλί στις άκρες. Το κάτω μέρος της πεταλούδας είναι σχεδόν ίδιο και στα δύο φύλα (Εικ. 1γ,δ), το πίσω φτερό είναι ανοιχτό μπλε/γκρι με σημάδια (Higgins, 1983) Ενδιαίτημα Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα είδη εντομών με μεγάλη εξάπλωση, έτσι και με την Lycaena dispar η οικολογία του είδους και οι απαιτήσεις ενδιαιτήματος ποικίλλουν σε όλο το εύρος της εξάπλωσης του. Η L. dispar θεωρείται κυρίως ένα υγρόφιλο είδος πεταλούδας περιορισμένο σε υγροτόπους κυρίως στο Βόρειο-Δυτικό όριο της εξάπλωσης του, ενώ σε άλλα μέρη εξάπλωσης του γίνεται λιγότερο απαιτητικό (Pullin et al., 1998). 21

22 Το είδος εμφανίζεται συνήθως σε περιοχές με ψηλή ποώδη βλάστηση ή καλαμώνες (Rumexspp.) κατά μήκος ρυακιών, ποταμών και σε βάλτους με τυρφώδες έδαφος, όπου περιλαμβάνουν χονδρικά συνενώσεις βλάστησης (alliances) όπως Phragmition, Magnocaricion καθώς και σε ημιφυσικούς λειμώνες (Bink, 1995; Pulllin et al, 1998; Strausz et al., 2012). Χαρακτηριστικό του ενδιαιτήματος του είναι τα συγκεκριμένα πρότυπα (μοτίβα) βλάστησης, είτε μωσαϊκού τύπου είτε κατά ζώνες (Bink, 1995). Μακριά από το Βόρειο-δυτικό όριο της εξάπλωσης του, το είδος είναι λιγότερο απαιτητικό όσον αφορά το ενδιαίτημα, αξιοποιώντας υποβαθμισμένα λιβάδια και βοσκοτόπια, συμπεριλαμβανομένων ξηρές περιοχές και αστικό περιβάλλον (Pullin et al, 1998; Strausz et al., 2012). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Εικόνα 2: α,β. αυγό, γ. προνύμφη, δ. κουκούλι(πηγή: α: Gilles San Martin (1), β,γ,δ: PeteEeles (5) ) Η L. dispar έχει αρκετά υποείδη στην Ευρώπη. Tο μεγαλύτερο σε μέγεθος από αυτά, L. d. batava, περιορίζεται στις υγρές περιοχές της βόρειας Ολλανδίας και έχει μόνο μια γενεά (από τα τέλη Ιουνίου μέχρι τέλη Αυγούστου). Στην κεντρική και νότια Ευρώπη υπάρχουν δύο μικρότερα σε μέγεθος υποείδη, η L. d. rutila και η L. d. carueli, που μπορεί να έχουν δύο ή και περισσότερες γενεές τον χρόνο (από τα τέλη Απριλίου μέχρι αρχές Οκτωβρίου) (Bink, 1995; Pullin et al., 1998; van Swaay et al., 2012β). Τα θηλυκά εναποθέτουν ένα ή περισσότερα αυγά (Εικ. 2α,β) στο επάνω μέρος του φύλλου από το φυτό ξενιστή (Rumex spp.), αποφεύγοντας όμως τα φυτά που αναπτύσσονται στα όρια λιμνών ή ποταμών (Bink, 1995; Strausz et al., 2012). Τα είδη του γένους Rumex που χρησιμοποίει η πεταλούδα ποικίλουν με το εύρος εξάπλωσης της, η L. d. rutila και η L. d. carueli χρησιμοποιούν μεγαλύτερο εύρος ειδών Rumex όπως το R. crispus, R. obtusifolius, R. aquaticus και σπανιότερα τα R. stenophyllus, R. patientia και R. acetosa. Ενώ, στα βόρεια της εξάπλωσης της, η L. d. batava χρησιμοποιεί μόνο το R. hydrolapathum (Bink, 1995; Pullin et al.,1998; Martin & Pullin, 2004; van Swaay et al., 2012β; Strausz et al., 2012). Οι νεαρές προνύμφες (Εικ. 2γ) τρώνε πρώτα το κάτω μέρος του φύλλου αφήνοντας άθικτο το πάνω μέρος του. Όταν είναι ακόμα αρκετά μικρές, διαχειμάζουν προσκολλημένες σε κουκούλι (πλαγγόνα) (Εικ. 2δ) στο κάτω μέρος των μαραμένων φύλλων, συνήθως στη βάση του φυτού. Την άνοιξη ξαναρχίζουν να τρέφονται, δημιουργώντας στο φύλλο ένα χαρακτηριστικό δικτυωτό πλέγμα από ακανόνιστες τρύπες (Bink, 1995; van Swaay et al., 2012β). Το νέκταρ των φυτών είναι αρκετά σημαντικό, ιδιαίτερα για τα θηλυκά. Οι πιο σημαντικές τροφικές πηγές για την πεταλούδα L. dispar είναι τα άνθη των φυτών: Lythrum salicaria, Pulicaria dysenterica, Silene flos-cuculi, Eupatorium cannabinum, Inula spp., Cirsium spp., Mentha spp., Valeriana spp. και Centaurea spp., (Bink, 1995; Bakowski et al., 2010). Η ποικιλότητα στην τροφή εξαρτάται από τις διαφορές των ενδιαιτημάτων της L. dispar (Bakowski et al., 2010). Καθεστώς προστασίας 22

23 Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Στο ελληνικό κόκκινο βιβλίο χαρακτηρίζεται ως τρωτό (VU: vulnerable), ενώ η διεθνής κατηγορία κινδύνου είναι Μειωμένου Κίνδυνου / Σχεδόν Απειλούμενο (LR/NT: Low Risk/Near Threatened). Εύρος εξάπλωσης Έχει εύρος εξάπλωσης στην κεντρική Ευρώπη, στη Μεσόγειο και στα βόρεια ως τη νότια Φινλανδία (Χάρτης 1.4). Κατανομή Πληθυσμοί της L. dispar αναφέρονται σε αρκετές χώρες της Ευρώπης (Χάρτης 2.4) (EEA, 2007). Κατάσταση διατήρησης Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης είναι «μη ικανοποιητική-ανεπαρκής» στις περισσότερες βιογεωγραφικές περιοχές, αλπική, ηπειρωτική, παννονιακή και ατλαντική. Στην αρκτική περιοχή εκτιμάτε η κατάσταση διατήρησης του είδους ως «ευνοϊκή». Στην περιοχή της Μεσογείου, το είδος έχει αναφορές από Ιταλία και Ελλάδα, αλλά λόγω έλλειψης δεδομένων η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης χαρακτηρίζεται ως «άγνωστη» (Χάρτης 2.4) (EEA, 2007). Απειλές Η βασική απειλή του είδους είναι η απώλεια και ο κατακερματισμός του ενδιαιτήματος του καθώς και η μείωση στον πληθυσμό του φυτού ξενιστή της πεταλούδας, λόγω της αποξήρανσης των υγροτόπων στους οποίους ενδιαιτεί (van Swaay et al., 2010). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Προτεινόμενοι μέθοδοι παρακολούθησης για την L. dispar, λόγω της προτίμησης της στα είδη Rumex spp. (Bink, 1995; Pullin et al.,1998; Martin & Pullin, 2004; van Swaay et al., 2012β; Strausz et al., 2012) και του χαρακτηριστικού σχήματος των αυγών και των προνυμφών της, είναι η δειγματοληψία αυγών ή προνυμφών (Webb & Pullin, 2000; Nowicki et al., 2008; van Swaay et al., 2012α). Η καταμέτρηση των αυγών ή των λαρβών μπορεί να γίνει με χρήση διατομών (transect), επιφανειών παρατήρησης (plot) ή και ακόμα συνολική καταμέτρηση σε όλη την περιοχή μελέτης (ανάλογα με την έκταση της περιοχής). Η μέθοδος δειγματοληψίας, είτε αυγών είτε προνυμφών, μπορεί να απλοποιηθεί, εάν αρχικά μετρήσουμε σε ένα μικρό δείγμα των φυτών ξενιστών, το μέσο όρο των αυγών ή των λαρβών ανά φυτό ξενιστή (Rumex spp.) και μετά να εκτιμήσουμε την πυκνότητα των φυτών ξενιστών στην περιοχή μελέτης (Nowicki et al., 2008). Όσον αφορά τα ακμαία έντομα προτείνεται η μέθοδος δειγματοληψίας αποστάσεων σε ευθείες διαδρομές την ώρα και την περίοδο δραστηριότητας του είδους. Βιβλιογραφία Bakowski, M., Filipiak, A. & Fric, Z., (2010), Foraging behaviour and nectar use in adult Large Copper Butterflies, Lycaena dispar (Lepidoptera: Lycaenidae). Entomol. Fennica 21: Bink., F., (1995), Lycaena dispar, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp European Enviroment Agency, (2007), Lycaena dispar, Habitats Directive Article 17 Reporting, < 23

24 Higgins, L.G., (1983), The Butterflies of Britain and Europe, Collins, London Martin, L. A., & Pullin, A. S., (2004), Host-plant specialisation and habitat restriction in an endangered insect, Lycaena dispar batavus (Lepidoptera: Lycaenidae) I. Larval feeding and oviposition preferences. European Journal of Entomology, 101(1), Nowicki, P., Settele, J., Henry, P. Y., & Woyciechowski, M., (2008), Butterfly monitoring methods: the ideal and the real world. Israel Journal of Ecology and Evolution, 54(1), Pullin, A.S., Bálint, Z., Balletto, E., Jaroslav, B., Coutsis, J.G., Goffart, P., Kulfan, M., Lhonore, J.E., Settele, J., Van der Made, J.G., (1998), The status, ecology and conservation of Lycaenadispar (Lycaenidae: Lycaenini) in Europe. Nota lepid 21: Strausz, M., Fiedler, K., Franzén, M., & Wiemers, M., (2012), Habitat and host plant use of the Large Copper Butterfly Lycaena dispar in an urban environment. Journal of Insect Conservation, 16(5), van Swaay, C., Wynhoff, I., Verovnik, R., Wiemers, M., López Munguira, M., Maes, D., Sasic, M., Verstrael, T., Warren, M. & Settele, J., (2010), Lycaena dispar. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 27 December 2013 van Swaay, C.A.M., Brereton, T., Kirkland, P. and Warren, M.S., (2012α), Manual for Butterfly Monitoring. Report VS , De Vlinderstichting/Dutch Butterfly Conservation, Butterfly Conservation UK & Butterfly Conservation Europe, Wageningen. van Swaay, C.A.M., Collins, C., Dušej, G., Maes, D., Munguira, M.L., Rakosy, L., Ryrholm, N., Šašic, M., Settele, J., Thomas, J.A., Verovnik, R., Verstrael, T., Warren, M., Wiemers, M., Wynhoff, I., (2012β), Dos and Don'ts for butterflies of the Habitats Directive of the European Union. Nature Conservation 1: Webb, M. R., & Pullin, A. S., (2000), Egg distribution in the large copper butterfly Lycaena dispar batavus (Lepidoptera: Lycaenidae): host plant versus habitat mediated effects. European Journal of Entomology, 97(3), Φωτογραφίες (1) : Gilles San Martin 2010 < (2) : Rosenzweig 2007 < (3) : Zbigniew Wiatrak 2013 < (4) : Ondřej Zicha 2003 < (5) : Pete Eeles < 24

25 Parnassius apollo Linnaeus, 1785 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Λεπιδόπτερα Οικογένεια: Papilionidae Κωδικός Natura 2000: 1057 Εικόνα 1: α, γ. αρσενικό, β, δ. θηλυκό(πηγή: α: Paolo Mazzei (1), β: Thomas Neubauer (2), γ,δ: JamesWeightman (3) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Η Parnassius apollο είναι μία όμορφη λευκή πεταλούδα, με μαύρες και κόκκινες κηλίδες στα πτερύγια της. Το άνοιγμα των πτερύγων ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή εξάπλωσης της και είναι από 70 μέχρι 84 mm στο αρσενικό (Εικ. 1α,γ) και από 76 μέχρι 90 mm στο θηλυκό (Εικ 1β,δ) (Higgins, 1983; Hansen & Aarvik, 2002). Το αρσενικό είναι συνήθως λευκότερο από το θηλυκό και με πιο εμφανής μοτίβο. Στο άνω μέρος της πεταλούδας, τα μπροστά πτερύγια είναι λευκά και προς τις άκρες διαφανή με μαύρες κηλίδες και τα πίσω πτερύγια έχουν μία μικρή μαύρη κηλίδα και δύο μεγάλες χαρακτηριστικές κόκκινες κηλίδες με λευκό πυρήνα. Το κάτω μέρος της πεταλούδας είναι ίδιο με το άνω με την διαφορά ότι οι πίσω πτέρυγες έχουν περισσότερες κόκκινο-κίτρινες κηλίδες (Higgins, 1983). Ενδιαίτημα Η P. apollo ενδιαιτεί σε ξηρά, αλπικά ή ημιαλπικά λιβάδια σε ορεινές βραχώδης περιοχές, με μεγάλο υψόμετρο και αρκετό ήλιο. Προτιμάει περιοχές με ασβεστολιθικά εδάφη όπου υπάρχει σε αφθονία το φυτό (Sedum) που τρέφεται η προνύμφη και αφθονία λουλουδιών (Nikusch, 1995; van Swaay & Warren, 1999). 25

26 Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Εικόνα 2: α. σφραγίς, β. αυγό, γ. προνύμφη, δ. κουκούλι(πηγή: α: GregorFaller (4), β: Jürgen Hensle (5), γ: Wolfgang Schweighofer (6), δ: Paolo Mazzei (1) ) Η P. apollo έχει μια γενιά το έτος. Η διαδικασία του ζευγαρώματος διαρκεί συνήθως 3-4 ώρες, το αρσενικό για να διαφυλάξει την πατρότητα του και για να αποτρέψει το θηλυκό να ζευγαρώσει με άλλο αρσενικό, εκκρίνει μία ουσία κατά τη διάρκεια του ζευγαρώματος δημιουργώντας ένα είδος πώματος, την λεγόμενη σφραγίς (Εικ. 2α) (Nikusch, 1995). Τα γονιμοποιημένα θηλυκά μπορούν να αναγνωριστούν από την σφραγίς στο άκρο της κοιλίας τους (Higgins, 1983; Nikusch, 1995). Το θηλυκό εναποθέτει τα αυγά του κοντά στο φυτό ξενιστή της προνύμφης, αλλά σχεδόν ποτέ πάνω στο ίδιο το φυτό. Συνήθως διαλέγει χαράδρες βράχων και αποξηραμένα κλωναράκια (Hansen & Aarvik, 2002 ). Ύστερα από δύο εβδομάδες η προνύμφη έχει αναπτυχθεί πλήρως, αλλά διαχειμάζει μέσα στο αυγό (Nikusch, 1995). Η προνύμφη βγαίνει από το αυγό τις πρώτες ζεστές μέρες της άνοιξης, ψάχνοντας να βρει το φυτό ξενιστή για να τραφεί. Υπάρχουν 5 προνυμφικά στάδια, το μήκος της μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 6 cm, έχει βελούδινο μαύρο χρώμα με κόκκινο-πορτοκαλί στίγματα (Εικ. 2γ) (Nikusch, 1995; Hansen & Aarvik, 2002), ο μαύρος χρωματισμός την βοηθά στην απορρόφηση θερμότητας (Bohlin et al., 2008). Η νύμφωση αρχίζει στα μέσα Μαΐου και διαρκεί 2-3 εβδομάδες (Nikusch, 1995), συνήθως γίνεται στις ρωγμές των βράχων (Hansen & Aarvik, 2002 ). Τα αρσενικά εμφανίζονται λίγες ημέρες νωρίτερα από τα θηλυκά. Η περίοδος πτήσης ποικίλλει αναλόγως τις κλιματικές συνθήκες από τέλη Μαΐου μέχρι αρχές Σεπτεμβρίου. Η διάρκεια ζωής της πεταλούδας είναι 2-4 εβδομάδες (Nikusch, 1995). Η προνύμφη τρέφεται αποκλειστικά με τα φυτά ξενιστές όπως: Sedum album, Sedum telephium και Sedum reflexum. Η πεταλούδα τρέφεται με το νέκταρ από μια ποικιλία λουλουδιών όπως: Sedum album, Carduus spp., Cirsium spec., Centaurea spec., Knautia spec., Scabiosa spec. και Origanum spec. (Nikusch, 1995). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Ενώ, σύμφωνα με την IUCN χαρακτηρίζεται ως τρωτό (VU: vulnerable) (Gimenez Dixon, 1996) Εύρος εξάπλωσης Η P. apollo είναι ευρέως διαδεδομένη στην Ευρώπη (Χάρτης 1.5), κυρίως στις ορεινές περιοχές (Nikusch, 1995; EEA, 2007). Κατανομή Πληθυσμοί του είδους αναφέρονται στις παρακάτω χώρες της Ευρώπης: Αυστρία, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ιταλία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία, Ισπανία, Σουηδία (Χάρτης 2.5) (EEA, 2007). 26

27 Κατάσταση διατήρησης Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησηςαυτού του είδους είναι«μη ικανοποιητική-κακή» στηναρκτικήκαιηπειρωτική περιοχή, «ανεπαρκής» στην αλπική περιοχήκαι«άγνωστο»στην ατλαντική και μεσογειακή περιοχή, λόγω της έλλειψης δεδομένων από Ισπανία και κυρίως Ελλάδα (Χάρτης 2.5) (EEA, 2007). Απειλές Η μεγαλύτερη απειλή του είδους είναι το μεγάλο συλλεκτικό ενδιαφέρον που έχει, καθώς και ο κατακερματισμός και η απώλεια του ενδιαιτήματος του (van Swaay & Warren, 1999) Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας προτείνεται η δειγματοληψία αποστάσεων με τον τρόπο των ευθειών διαδρομών κατά της περίοδο και ώρα δραστηριότητας του ακμαίου εντόμου. Βιβλιογραφία Bohlin, T., Tullberg, B. S., & Merilaita, S., (2008), The effect of signal appearance and distance on detection risk in an aposematic butterfly larva (Parnassius apollo).animal Behaviour, 76(3), European Enviroment Agency, (2007), Parnassius apollo, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Gimenez Dixon, M., (1996), Parnassius apollo. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 15 November Higgins, L.G., (1983), The Butterflies of Britain and Europe, Collins, London Hansen, L., O. & Aarvik, L., (2002), A species sheet in "Lepidoptera of Norway" < πρόσβασηστις: van Swaay, C., & Warren, M. S., (1999), Red data book of European butterflies (Rhopalocera) (No. 99). Council of Europe. Nikusch, I., W., (1995), Parnassius apollo, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Φωτογραφίες (1) :PaoloMazzei 2008 < (2) : Thomas Neubauer < (3) : James Weightman 2013 < (4) : Gregor Faller 2010 < (5) : Jürgen Hensle 1990 < (6) : Wolfgang Schweighofer 2010 < 27

28 Parnassius mnemosyne Linnaeus, 1785 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Λεπιδόπτερα Οικογένεια: Papilionidae Κωδικός Natura 2000: 1056 Εικόνα 1: α, γ. αρσενικό, β, δ. θηλυκό (Πηγή: α: Bernard Jost (1), β: Krzysztof Jonko (2), γ: Adam Larysz (3), δ: Zbigniew Wiatrak (4) ) Περιγραφή και αναγνώριση του είδους Η P. mnemosyne έχει αρκετά υποείδη στην Ευρώπη, δύο από αυτά υπάρχουν στην Ελλάδα την P. mnemosyne athene και την P. mnemosyne parnassius (Higgins, 1983; Nikusch, 1995). Είναι μία άσπρη πεταλούδα με άνοιγμα πτερύγων από mm, με τα θηλυκά να είναι συνήθως μεγαλύτερα από τα αρσενικά. Έχει λευκό χρωματισμό με δύο μαύρες κηλίδες στα άνω μπροστά πτερύγια, οι άκρες των πίσω πτερύγων είναι διαφανής. Οι κάτω πτέρυγες είναι όμοιες με τις άνω (Higgins, 1983). Ενδιαίτημα Η P. mnemosyne ενδιαιτεί σε υγρά και ημίξηρα λιβάδια των ορεινών περιοχών, κοντά σε φυλλοβόλα και μεικτά δάση. Το ενδιαίτημα της προνύμφης είναι σε ανθισμένα λιβάδια με αρκετό ήλιο, οπού υπάρχει σε αφθονία το φυτό ξενιστής του (Corydalis spec.) (Nikusch, 1995; van Swaay et al., 2010). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους 28

29 Εικόνα 2: α. αυγό, β. εναπόθεση αυγού, γ. προνύμφη, δ. χρυσαλλίδα (Πηγή: α: Jürgen Hensle (5), β: Jürgen Rodeland (6), γ: Friedhelm Mai (7), δ: Paolo Mazzei (8) ) Η P. mnemosyne έχει παρόμοιο κύκλο ζωής με την P. apollo. Όπως και η P. apollo έτσι και η P. mnemosyne έχει μια γενιά το έτος και κατά την διαδικασία του ζευγαρώματος το αρσενικό διαφυλάσσει την πατρότητα του με την λεγόμενη σφραγίς (Nikusch, 1995). Το θηλυκό εναποθέτει τα αυγά (Εικ. 2α,β) του στην περιοχή όπου υπάρχουν βολβοί του φυτού ξενιστή της προνύμφης. Συνήθως διαλέγει αποξηραμένα κλωναράκια του φυτού ξενιστή ή κάποιου άλλου φυτού, σε περιοχές με αρκετό ήλιο (Konvička & Kuras, 1999; Bergström, 2005; van Swaay et al., 2010). Η προνύμφη διαχειμάζει μέσα στο αυγό και βγαίνει από το αυγό της στις αρχές της άνοιξης (Φεβρουάριο - Μάρτιο) κατά την εποχή που φυτρώνει το είδος Corydalis. Η προνύμφη (Εικ. 2γ) αναπτύσσεται ραγδαίως και σε αντίθεση με πολλές άλλες πεταλούδες έχει μόνο 4 προνυμφικά στάδια (Nikusch, 1995). Η νύμφωση συνήθως γίνεται κάτω από ξηρά φύλλα ή βρύα μέσα σε λεπτό κουκούλι (Εικ. 2δ) (Nikusch, 1995). Τα αρσενικά εμφανίζονται λίγες ημέρες νωρίτερα από τα θηλυκά. Η περίοδος πτήσης ποικίλλει αναλόγως τις κλιματικές συνθήκες από αρχές Μαΐου μέχρι Ιούλιο. Η διάρκεια ζωής της πεταλούδας είναι 2-3 εβδομάδες (Nikusch, 1995). Η προνύμφη τρέφεται με τα φυτά ξενιστές όπως: Corydalis cava, C. intermedia, C. solida και C. flava. Η πεταλούδα τρέφεται με το νέκταρ από μια ποικιλία λουλουδιών όπως: Sedum album, Carduus spp., Cirsium spec., Centaurea spec., Knautia spec., Scabiosa spec., Lychnis spec. και Geranium spec. (Nikusch, 1995). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Ενώ, σύμφωνα με την IUCN χαρακτηρίζεται ως σχεδόν απειλούμενο (NT: Near Threatened) (van Swaay et al., 2010). Εύρος εξάπλωσης Η P. mnemosyne είναι ένα είδοςπεταλούδαςπουεκτείνεται στην Ευρασία. Από τα Πυρηναία, σε όλη την κεντρική οροσειρά, τις Άλπεις, τα Καρπάθια και ως την κεντρική Ασία (Χάρτης 1.6) (Nikusch, 1995; EEA, 2007; van Swaay et al., 2010; Bolotov et al., 2013). Κατανομή Πληθυσμοί του είδους αναφέρονται στις παρακάτω χώρες της Ευρώπης: Αυστρία, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ιταλία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία, Ισπανία, Σουηδία (Χάρτης 2.6) (EEA, 2007). Καθώς και στην Ρωσία: Περιφέρεια Τιουμέν, Δημοκρατία των Κόμι, Περιφέρεια Αρχάγγελσκ, Αυτόνομος θύλακας της Νενετσίας, Δημοκρατία της Καρελίας (Χάρτης 1.6.β) (Bolotov et al., 2013) Κατάσταση διατήρησης 29

30 Σε τέσσερις βιογεωγραφικές περιοχές(αλπική, αρκτική, ηπειρωτική και παννονική) η κατάσταση διατήρησης του είδους αξιολογήθηκε ως «ανεπαρκής». Ενώ στη μεσογειακή περιοχή η κατάσταση διατήρησης παραμένει«άγνωστη», λόγω έλλειψης δεδομένων από την Ελλάδα (Χάρτης 2.6) (EEA, 2007). Απειλές Η P. mnemosyne απειλείται από τις αλλαγές στην διαχείριση των ημιφυσικών λιβαδιών και δασών. Τόσο η εντατικοποίηση της χρήσης όσο και η εγκατάλειψη των ενδιατημάτων της έχει αρνητικό αντίκτυπο στο είδος (van Swaay et al., 2010; Bolotov et al., 2013). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας προτείνεται η δειγματοληψία αποστάσεων με τον τρόπο των ευθειών διαδρομών κατά της περίοδο και ώρα δραστηριότητας του ακμαίου εντόμου. Βιβλιογραφία Bergström, A., (2005), Oviposition site preferences of the threatened butterfly Parnassius mnemosyne implications for conservation. Journal of Insect Conservation, 9(1), Bolotov I.N., Gofarov M.Y., Rykov A.M., Frolov A.A., Kogut Y.I., (2013), Northern boundary of the range of the Clouded Apollo butterfly Parnassius mnemosyne (L.)(Papilionidae): climate influence or degradation of larval host plants? Nota lepid. 36 (1): European Enviroment Agency, (2007), Parnassius mnemosyne, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Higgins, L.G., (1983), The Butterflies of Britain and Europe, Collins, London van Swaay, C., Wynhoff, I., Verovnik, R., Wiemers, M., López Munguira, M., Maes, D., Sasic, M., Verstrael, T., Warren, M. & Settele, J., (2010), Parnassius mnemosyne. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 16 November Konvička, M., & Kuras, T., (1999), Population Structure, Behaviour and Selection of Oviposition Sites of an Endangered Butterfly, Parnassius Mnemosyne, in Litovelské Pomoravíl. Czech Republic. Journal of Insect Conservation, 3(3), Nikusch, I., W., (1995), Parnassius mnemosyne, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Φωτογραφίες (1) :BernardJost 2009 < (2) : Krzysztof Jonko 2013 < (3) : Adam Larysz 2013 < (4) : Zbigniew Wiatrak 2013 < (5) : Jürgen Hensle 1991 < > (6) : Jürgen Rodeland 2006 < (7) : Friedhelm Mai 2007 < (8) : Paolo Mazzei 2001 < 30

31 Buprestis splendens Fabricius, 1774 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Κολεόπτερα Οικογένεια: Buprestidae Κωδικός Natura 2000: 1085 Εικόνα 1: α. αρσενικό, β, γ. θηλυκό(πηγή: α: Nikola Rahme (1), β,γ: Hungarian Natural History Museum (2) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Μεσαίου μεγέθους έντομο, περίπου mm. Έντονα χρώματα χρυσό πράσινο, μερικές φορές με μπλε μεταλλικό χρώμα, με μια λωρίδα χάλκινου κόκκινου κατά μήκος της ένωσης των ελύτρων. Μετά βίας υπάρχει φυλετικός διμορφισμός, εκτός από κάποια θηλυκά (Εικ. β,γ) στα οποία τα έλυτρα είναι μωβ-βιολετί με ένα στενό σκούρο πράσινο περιθώριο (Luce, 1995). Ενδιαίτημα Στη νότια Ευρώπη ενδιαιτεί σε πευκοδάση μόνο σε ορεινές περιοχές, αλλά στη βόρεια Ευρώπη εμφανίζεται και σε πεδιάδες (Mason et al., 2010; Luce, 1995). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Λόγω της σπανιότητας του B. splendens, ο κύκλος ζωής του και η διάρκεια του δεν έχουν μελετηθεί. Αλλά το σχετικά μεγάλο μέγεθός του και η παρουσία του κατά την θερμή περίοδο υποδηλώνουν ένα κύκλο ζωής αρκετών ετών (Luce, 1995). Για την επιβίωσή της χρειάζεται δάση με πολλά ηλικιωμένα και νεκρά δέντρα, και συνδέεται με αρκετά είδη Pinus (P. sylvestris, P. nigra, P. leucodermis), τα δέντρα ξενιστές πρέπει να βρίσκονται σε τοποθεσία που να έχει ήλιο (Mason et al., 2010; Luce, 1995). Καθεστώς προστασίας 31

32 Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Στο ελληνικό κόκκινο βιβλίο και στη διεθνής κόκκινη λίστα χαρακτηρίζεται ως τρωτό (VU: vulnerable). Εύρος εξάπλωσης Είναι ευρωπαϊκό είδος και θεωρείται ότι είναι διάσπαρτο σε όλη την Ευρώπη, από τη Ρωσία προς την κεντρική και δυτική Ευρώπη, καθώς και από τη νοτιοανατολική στη βόρεια Ευρώπη (Luce, 1995; Mason et al., 2010). Χάρτης με το εύρος εξάπλωσης στην Ευρώπη του είδους στο παράρτημα Ι (Χάρτης 1.7). Κατανομή Πληθυσμοί του είδους έχουν αναφερθεί στις υποαλπικές περιοχές της Σουηδίας, Φινλανδίας και Ρωσίας, στην κεντρική Ευρώπη, Γερμανία και Πολωνία, στην αλπική περιοχή της Αυστρίας και στην μεσόγειο με πληθυσμούς στην Ελλάδα, Ισπανία και Ιταλία (Luce, 1995; EEA, 2007). Αρκετά σπάνιο είδος, με κατακερματισμένους πληθυσμούς στην Ευρώπη που παρακμάζουν, στην Γερμανία και Ελβετία θεωρείται εξαφανισμένο (Mason et al., 2010). Χάρτης κατανομής των πληθυσμών στην Ευρώπη στο παράρτημα ΙΙ (Χάρτης 2.7). Κατάσταση διατήρησης Στις βιογεωγραφικές περιοχές των Άλπεων και της ηπειρωτικής Ευρώπης η κατάσταση διατήρησης έχει εκτιμηθεί ως «κακή», ενώ η Μεσογειακή κατάσταση διατήρησης για το είδος αυτό ήταν σε μεγάλο βαθμό «άγνωστο». Όπως φαίνεται και στον χάρτη 2.7, Ισπανία και Ελλάδα δεν έχουν δώσει στοιχεία για τη κατάσταση διατήρησης του είδους (EEA, 2007). Απειλές Η κύρια απειλή είναι η απώλεια του ενδιαιτήματος του από παράνομη υλοτόμηση, που επηρεάζουν τις δομές της ηλικίας και της πυκνότητας των δένδρων, αργή αναγέννηση και πυρκαγιές. Απειλή θεωρείται και το συλλεκτικό ενδιαφέρον του είδους (Mason et al., 2010). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Το είδος ενδιαιτεί σε ώριμα πευκοδάση και κατά τους θερινούς μήνες μπορείς να το εντοπίσεις στις βελόνες των πεύκων, ψηλά στο δέντρο. Η μεθοδολογία που προτείνεται είναι η δειγματοληψία αποστάσεων και πιο συγκεκριμένα με τον τρόπο των διατομών σημείων (point transect), λόγω της κρυπτικής συμπεριφοράς του είδους και τον δύσκολο εντοπισμού του πάνω στις βελόνες των πεύκων (Müller-Kroehling et al., 2005). Βιβλιογραφία European Enviroment Agency, (2007), Buprestis splendens, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Luce, J.,-M., (1995), Buprestis splendens, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Mason, F., Campanaro, A., Horák, J., Istrate, P., Munteanu, N., Büche, B., Tezcan, S., Méndez, M. & Dodelin, B., (2010), Buprestis splendens. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 10 October Müller-Kroehling, S., Franz, Ch., Binner, V., Müller, J., Pechacek. P. & Zahner, V., (2005), Artenhandbuch der für den Wald relevanten Tier- und Pflanzenarten des Anhanges II der Fauna-Flora-Habitat-Richtlinie und des Anhanges I der Vogelschutz-Richtlinie in Bayern (3., aktualisierte Fassung). Freising, pp

33 Φωτογραφίες (1) : NikolaRahme 2009 < (2) : Hungarian Natural History Museum 2009 < VII.GREECE.html> 33

34 Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Κολεόπτερα Οικογένεια: Cerambycidae Κωδικός Natura 2000: 1088 Εικόνα 1: α. αρσενικό, β. θηλυκό, γ. αρσενικό σε πτήση(πηγή: α,β: Didier Descouens (1), γ: Jiri Bohdal (2) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Το Cerambyx cerdo είναι αντιπροσωπευτικό είδος της οικογένειας των Cerambycidae, με μεγάλες κεραίες και την λεπτή σιλουέτα τους (Luce, 1995). Το είδος παρουσιάζει φυλετικό διμορφισμό, με το αρσενικό (Εικ. 1α) να έχει μεγαλύτερες κεραίες, μικρότερο μέγεθος και λεπτότερο απ ότι το θηλυκό (Εικ. 1β) (Luce, 1995). Το μήκος ποικίλει ανάλογα με την περιοχή εξάπλωσης του, το αρσενικό έχει μήκος mm ενώ το θηλυκό mm (Duffy, 1957; Svácha & Danilevsky, 1988; Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004; Campanaro et al., 2012). Οι κεραίες, έχουν 10 άρθρα (Καϊλίδης, 2004), στο αρσενικό ξεπερνούν την άκρη των ελύτρων κατά 2-3 άρθρα, ενώ στα θηλυκά φτάνουν μέχρι την άκρη των ελύτρων (Luce, 1995; Campanaro et al., 2012). Το χρώμα στα πόδια, τις κεραίες και το σώμα είναι μαύρο εκτός από την άκρη των ελύτρων που είναι καστανό-κόκκινη (Duffy, 1957; Svácha & Danilevsky, 1988; Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004; Campanaro et al., 2012). Ενδιαίτημα Το είδος είναι από τα πιο γνωστά ξυλοφάγα της Ευρώπης (Καΐλίδης, 2004) και ενδιαιτεί σε δρυοδάση αλλά και σε δάση άλλων φυλλοβόλων δέντρων (Svácha & Danilevsky, 1988). Προτιμάει ώριμα δέντρα σε περιοχές με ήλιο του γένους Quercus spp. (Buse et al., 2007; Buse et al., 2008) αλλά έχει παρατηρηθεί και σε άλλα είδη δέντρων, όπως: Castanea 34

35 (Ovcharov et al., 2007), Juglans, Fraxinus, Fagus, Ulmus, Salix και Betula (Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004; Campanaro et al., 2012). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Εικόνα 2: α. Αυγό (ovum), β. Προνύμφη (larva), γ. Νύμφη (pupa)(πηγή: α: Gyorgy Csoka (3), β,γ: Josep María Barres (4) ) Το θηλυκό εναποθέτει, Μαΐο με Σεπτέμβριο, τα κιτρινωπά αυγά του, μήκους 2,5-4 mm (Εικ. 2α), στις σχισμές του φλοιού των δέντρων (Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004; EU Wildlife and Sustainable Farming project, 2009). Ένα θηλυκό μπορεί να γεννήσει μέχρι και 300 αυγά (EU Wildlife and Sustainable Farming project, 2009). Η εκκόλαψη των αυγών γίνεται μετά από μέρες και αρχίζει το προνυμφικό στάδιο, που διαρκεί 2-4 χρόνια ανάλογα με το κλίμα της περιοχής (Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004). Τον πρώτο χρόνο οι προνύμφες διανοίγουν στοά στο κάτω μέρος του φλοιού, τον δεύτερο χρόνο προχωρούν βαθύτερα μέσα στο ξύλο από το οποίο και τρέφονται (Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004; EU Wildlife and Sustainable Farming project, 2009; Campanaro et al., 2012). Η προνύμφη (Εικ. 2β) είναι κιτρινόασπρη και μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 80 mm μήκος και 20 mm πλάτος (Svácha & Danilevsky, 1988; Καϊλίδης, 2004). Η νύμφωση (Εικ. 2γ) γίνεται σε αγκιστροειδή στοά (Εικ. 3γ), με το ακμαίο έντομο να διαχειμάζει στην στοά αύτη για 8-9 μήνες. Τέλη Μαΐου με αρχές Σεπτεμβρίου, το ακμαίο έντομο εγκαταλείπει το δέντρο και ζευγαρώνει λίγες μέρες αργότερα. Η διάρκεια ζωής του στην ύπαιθρο είναι περίπου 3-5 εβδομάδες (Luce, 1995; Καϊλίδης, 2004; EU Wildlife and Sustainable Farming project, 2009; Campanaro et al., 2012). Το είδος είναι ενεργό κατά τη διάρκεια της νύχτας και τρέφεται με νεκρό ξύλο και ώριμα φρούτα (Luce, 1995; Buse et al., 2008; Campanaro et al., 2012). Εικόνα 3: α, β. Στοές, γ. νυμφικός θάλαμος(πηγή: α: Jiri Bohdal (2), β, γ: Gyorgy Csoka (3) ) 35

36 Χαρακτηριστικό του εντόμου είναι οι στοές (Εικ. 3α,β) που κάνει στο δέντρο, σε εγκάρσια τομή, είναι οβάλ σχήματος με διάμετρο ενός δακτύλου. Τα τοιχώματα των στοών είναι σκουρόχρωμα και γεμάτα με «πριονίδια», από την επίδραση μυκήτων (Καϊλίδης, 2004). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Στην κόκκινη λίστα απειλούμενων ειδών της IUCN χαρακτηρίζεται ως τρωτό (VU: vulnerable) (WCMC, 1996). Εύρος εξάπλωσης Το είδος εξαπλώνεται στη νοτιοδυτική και κεντρική Ευρώπη και τη Σουηδία, όπως φαίνεται και στον χάρτη 1.8 του παραρτήματος Ι. Το αρχικό εύρος εξάπλωσης του είδους θεωρείται ότι ήταν από την μεσογειακή χερσόνησο μέχρι την Βρετανία και Σκανδιναβία, καθώς και στη βόρεια Αφρική και στην Εγγύς Ανατολή (Luce, 1995). Κατανομή Οι πληθυσμοί του είδους έχουν υποστεί μείωση τα τελευταία χρόνια και σε κάποιες χώρες το είδος θεωρείται εξαφανισμένο, αλλά αναφέρεται σε αρκετές προστατευόμενες περιοχές της Ευρώπης (Χάρτης 2.8). Κατάσταση διατήρησης Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης του είναι «μη ικανοποιητική-κακή» στην αρκτική και ηπειρωτική περιοχή, έχοντας μόνο μία «ευνοϊκή» εκτίμηση στην Ιταλία. Η κατάσταση της παννονικής και ατλαντικής περιοχής «μη ικανοποιητική-επαρκής». Ενώ για την αλπική και μεσογειακή περιοχή η αξιολόγηση είναι «άγνωστη» (Χάρτης 2.8) (EEA, 2007). Απειλές Η απώλεια ενδιαιτήματος και η απουσία ώριμων δέντρων είναι από τις κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει το είδος. Αποτέλεσμα της μείωσης των πληθυσμών του είδους είναι η εντατική δασοπονία και οι χημικοί ψεκασμοί για τα βλαπτικά είδη (σε μερικές περιοχές της Ευρώπης το C. cerdo θεωρείται βλαπτικό έντομο και καταπολεμείται χημικά). Απειλή θεωρείται και η σκίαση των κορμών των ώριμων δέντρων, από θάμνους ή ψηλή ποώδης βλάστηση (EU Wildlife and Sustainable Farming project, 2009). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Το Cerambyx cerdo είναι ένα από τα πιο γνωστά σαπροξυλικά κολεόπτερα, δημιουργεί χαρακτηριστικές στοές στα δέντρα εύκολα αναγνωρίσιμες. Η μέθοδος δειγματοληψίας που προτείνεται για την εκτίμηση πυκνότητας είναι η δειγματοληψία λωρίδων ή τετραγώνων των «προσβεβλημένων» δέντρων όπου ενδιαίτει. Αφού πρώτα έχει εξακριβωθεί η παρουσία του είδους στην περιοχή. Η εξακρίβωση της παρουσίας γίνεται είτε με τον εντοπισμό του ακμαίου εντόμου κατά την περίοδο και ώρα δραστηριότητας του, είτε με τον εντοπισμό των προνυμφών στο «προσβεβλημένο» δέντρο με την χρήση ενδοσκοπικής κάμερας. Βιβλιογραφία Buse, J., Schröder, B., & Assmann, T., (2007), Modelling habitat and spatial distribution of an endangered longhorn beetle a case study for saproxylic insect conservation. Biological Conservation, 137(3), Buse, J., Ranius, T., & Assmann, T., (2008), An endangered longhorn beetle associated with old oaks and its possible role as an ecosystem engineer. Conservation Biology, 22(2),

37 Campanaro, A., Bardiani, M., Spada, L., Carnevali, L., Montalto, F., Antonini, G., Mason, F. & Audisio, P., (2012), Linee Guida per il Monitoraggio e la Conservazione dell Entomofauna Saproxilica. Quaderni Conservazione Habitat. Duffy, E., A., J., (1957), Handbooks for the identification of British insects 5(12) (Coleoptera: Cerambycidae) European Enviroment Agency, (2007), Cerambyx cerdo, Habitats Directive Article 17 Reporting, < EU Wildlife and Sustainable Farming project, (2009), Great Capricorn beetle Cerambyx cerdo factsheet Luce, J.,-M., (1995), Cerambyx cerdo, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Ovcharov, D., Doychev, D., Dimitrova, P., Bratanova-Doncheva, S., Chipev, N., Naumova, S., & Fikova, R., (2007), Insects feeding on the sweet chestnut (Castanea sativa Mill.) in Bulgaria.In Sustainable management of sweet chestnut ecosystems. Reports presented at the 1st Balkan Regional Workshop, Blagoevgrad, Bulgaria,(pp ). Bulgarian Academy of Sciences. Svácha, P., & M., L., Danilevsky., (1988), Cerambycoid larvae of Europe and Soviet Union (Coleoptera, Cerambycoidea). Part II. Acta Universitatis Carolinae, Biologica 31 (1987): World Conservation Monitoring Centre, (1996), Rosalia alpina. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 01 November Φωτογραφίες (1) : Didier Descouens 2010 < (2) : Jiri Bohdal 2008 < (3) : Gyorgy Csoka 2003< (4) : Josep María Barres 2014 < 37

38 Lucanus cervus Linnaeus, 1758 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Κολεόπτερα Οικογένεια: Lucanidae Κωδικός Natura 2000: 1083 Εικόνα 1: α. αρσενικό, β. θηλυκό(πηγή: WilliamHarvey (1) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Το Lucanus cervus είναι ένα από τα μεγαλύτερα έντομα της ευρωπαϊκής πανίδας, το αρσενικό (Εικ. 1α) κυμαίνεται από 35 έως 75 mm και το θηλυκό (Εικ. 1β) από 25 έως 50 mm. Κεφάλι, ράχη και προθώρακας είναι μαύρα, ενώ τα έλυτρα είναι κόκκινο/καφέ (Britton, 1956). Το L. cervus εμφανίζει φυλετικό διμορφισμό. Στα αρσενικά το κεφάλι είναι πεπλατυσμένο και πιο φαρδύ από τον προθώρακα και ξεχωρίζει από τις μεγάλες σε μήκος σιαγόνες του, μεγαλύτερες από το μήκος του κεφαλιού του και το χρώμα τους είναι κόκκινοκαφέ. Στα θηλυκά το κεφάλι είναι στενότερο από τον προθώρακα, ενώ οι σιαγόνες του είναι μικρές και μαύρες (Luce, 1995). Ενδιαίτημα Το φυσικό ενδιαίτημα του L. cervus είναι τα πλατύφυλλα δάση (με προτίμηση τα δάση δρυός) και τα δασικά βοσκοτόπια. Επίσης μπορεί να εμφανιστεί σε αστικό περιβάλλον όπως πάρκα και κήπους, συγκεκριμένα όπου υπάρχει αφθονία νεκρού ξύλου. (Thomaes et al., 2008; Harvey et al, 2011α) Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους 38

39 Εικόνα 2: α. αυγά, β. προνύμφη, γ. νύμφη(πηγή: WilliamHarvey (1) ) Ο διάρκεια των σταδίων του κύκλου ζωής του L. cervus ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή εξάπλωσης του, κυρίως στο στάδιο της προνύμφης (Harvey et al., 2011α). Στα τέλη Ιουνίου ή τον Ιούλιο, το θηλυκό σκάβει στο έδαφος για να εναποθέσει τα αυγά (Εικ. 2α) του κοντά σε νεκρό ξύλο, τα οποία εκκολάπτονται και μεταμορφώνονται σε προνύμφες (Εικ. 2β) μετά από μέρες (Harvey et al., 2011α). Ο κύκλος ζωής του σκαθαριού αποτελείται από μια παρατεταμένη προνυμφική φάση, που περιλαμβάνει τρία με πέντε στάδια και η διάρκεια της κυμαίνεται από 3 έως 6 έτη (Harvey et al., 2011α; Harvey et al., 2011β). Αρχικά, η προνύμφη έχει μέγεθος μόνο λίγα χιλιοστά και είναι λευκή με χαρακτηριστικό πορτοκαλί κεφάλι. Η προνύμφη παραμένει μέσα στο ξύλο και τρέφεται με αυτό σχηματίζοντας έτσι ένα δίκτυο σηράγγων και θαλάμων C-σχήματος. Στο τέλος της προνυμφικής φάσης, έχοντας φτάσει μέχρι και τα mm μήκος και τα g βάρος, βγαίνει στο έδαφος και μεταμορφώνεται σε νύμφη σχηματίζοντας βομβύκιο (Εικ. 2γ), στις αρχές φθινοπώρου (Luce, 1995). Στο στάδιο αυτό παραμένει μέρες και μεταμορφώνεται σε τέλειο έντομο. Τα τέλεια έντομα διαχειμάζουν και βγαίνουν από το έδαφος στις αρχές του επόμενου καλοκαιριού (Harvey et al., 2011α; Luce, 1995). Το αρσενικό σκαθάρι έχει διάρκεια ζωής 6 με 10 βδομάδες και το θηλυκό 8 με 14 εβδομάδες, κατά του οποίους ψάχνουν για ζευγάρι (Harvey et al., 2011α; Luce, 1995). Το αρσενικό σκαθάρι πετάει για να μετακινείται συνήθως τις βραδινές ώρες (κατά το σούρουπο), ενώ το θηλυκό συνήθως περπατάει στο έδαφος, αναζητώντας κατάλληλο ενδιαίτημα για να γεννήσει. Στις σπάνιες πτήσεις του θηλυκού δεν ξεπερνάει τα 1-2 m ύψος από το έδαφος (Harvey et al., 2011β). Η εναπόθεση των αυγών και η τροφοληψία των προνυμφών γίνεται κατά κύριο λόγο σε διαφορετικά είδη του γένους Quercus αλλά και των Fagus, Prunus, Castanea, Salix, Acer, Alnus, Fraxinus, Pinus, Populus, Pyrus, Ulmus, Carpinus, Juglans, Morus, Cerasus, Malus, Aesculus και Tilia (Harvey et al. 2011α; Campanaro et al., 2012 ). Ως τέλειο έντομο, το αρσενικό σκαθάρι δεν τρέφεται αλλά βασίζεται στα αποθέματα λίπους που απέκτησε ως προνύμφη. Περιστασιακά μόνο, καταναλώνει χυμούς φρούτων και δέντρων και νερό (Luce, 1995; Harvey et al., 2011α). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙIΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Εύρος εξάπλωσης Το είδος είναι ευρέως διαδεδομένο σε όλη την Ευρώπη (Χάρτης 1.9) και την Εγγύς Ανατολή, αλλά λιγότερο στο βορρά (Luce, 1995). Κατανομή Όπως φαίνεται και στον χάρτη 2.9 (βλ. παράρτημα ΙΙ) το είδος έχει πληθυσμούς στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Κατάσταση διατήρησης 39

40 Στην αλπική και ηπειρωτική περιοχή της Ευρώπης η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης είναι «μη ικανοποιητική-κακή», σύμφωνα με την πλειοψηφία των εθνικών αναφορών από τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στη παννονική περιοχή η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης είναι «ευνοϊκή», ενώ για τη μεσογειακή και ατλαντική έχει αξιολογηθεί ως «άγνωστη», λόγω των ανεπαρκών δεδομένων (Χάρτης 2.9) (EEA, 2007). Απειλές Το L. cervus έχει αρκετούς φυσικούς θηρευτές. Η εκτίμηση της θήρευσης στα ενήλικα άτομα σε όλη την Ευρώπη δείχνει ότι η καρακάξα (Pica pica) και άλλα κορακοειδή μαζί με την αλεπού (Vulpes vulpes) προκαλούν την πλειοψηφία θήρευσης. Στο προνυμφικό στάδιο του είδους το αγριογούρουνο (Sus scrofa) και ο ασβός (Meles meles) είναι οι κύριοι θηρευτές του. Ωστόσο, η μεγαλύτερη απειλή για το σκαθάρι είναι η απώλεια των ενδιαιτημάτων στις αστικές περιοχές και οι τεχνικές διαχείρισης των δασών (απομάκρυνση πρεμνών και νεκρού ξύλου, ψεκασμοί με εντομοκτόνα) (Harvey et al., 2011α). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Το L. cervus είναι ένα σαπροξυλικό κολεόπτερο, όπου περνάει το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του μέσα στα δέντρα. Η μέθοδος παρακολούθησης για την εκτίμηση πυκνότητας πληθυσμών για το συγκεκριμένο είδος είναι η δειγματοληψία τετραγώνων ή λωρίδων των «προσβεβλημένων» δέντρων. Αφού πρώτα έχει εξακριβωθεί η παρουσία του στα δέντρα είτε με την χρήση ενδοσκοπικής κάμερας είτε με την μέθοδο της ακουστικής δειγματοληψίας. Η προνύμφη είναι εύκολα αναγνωρίσιμη από το έντονο πορτοκαλί χρώμα του κεφαλιού της, επίσης έρευνες έχουν δείξει ότι η προνύμφη παράγει ένα χαρακτηριστικό ήχο (Harvey et al., 2011). Βιβλιογραφία Britton, E.,B., (1956), Handbooks for the identification of British insects 5(11): Scarabaeoidea (Lucanidae, Trogidae, Geotrupidae, Scarabaeidae). Campanaro, A., Bardiani, M., Spada, L., Carnevali, L., Montalto, F., Antonini, G., Mason, F. & Audisio, P., (2012), Linee Guida per il Monitoraggio e la Conservazione dell Entomofauna Saproxilica. Quaderni Conservazione Habitat. European Enviroment Agency, (2007), Lucanus cervus, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Harvey, D. J., Gange, A. C., Hawes, C. J., & Rink, M., (2011α), Bionomics and distribution of the stag beetle, Lucanus cervus (L.) across Europe*.Insect Conservation and Diversity, 4(1), Harvey, D. J., Hawes, C. J., Gange, A. C., Finch, P., Chesmore, D., & Farr, I., (2011β), Development of noninvasive monitoring methods for larvae and adults of the stag beetle, Lucanus cervus. Insect Conservation and Diversity, 4(1), Luce, J.,-M., (1995), Lucanus cervus, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Thomaes, A., Kervyn, T., & Maes, D., (2008), Applying species distribution modelling for the conservation of the threatened saproxylic Stag Beetle (Lucanus cervus).biological conservation, 141(5), Φωτογραφίες (1) : William Harvey 2013 < 40

41 Morimus funereus Mulsant, 1863 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Κολεόπτερα Οικογένεια: Cerambycidae Κωδικός Natura 2000: 1089 Εικόνα 1: α, γ. αρσενικό, β. θηλυκό (Πηγή: α,β: M. Hoskovec (1), γ: D. Doychev (2) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Το M. funereus έχει λεπτή σιλουέτα και είναι αρκετά μεγάλο (21-38 mm). Χαρακτηριστικό του είδους είναι οι μακριές κεραίες του, ιδιαίτερα στο αρσενικό (Εικ. 1α,γ). Το χρώμα των ελύτρων είναι ανοιχτό γκρι με κοκκώδης υφή εκτός από τις δύο μαύρες βελούδινες βούλες σε κάθε έλυτρο (Luce, 1995). Ενδιαίτημα Το Morimus funereus είναι ένα στενότοπο, ξυλοφάγο είδος που ενδιαιτεί σε φυλλοβόλα και μικτά δάση, συνήθως σε φυτοκοινότητες Fagus και Quercus. Το είδος το συναντάμε σε ξύλο που βρίσκεται σε αποσύνθεση και με αρκετή υγρασία (Jurc et al., 2008). Τα ακμαία έντομα είναι άπτερα και έτσι δεν είναι σε θέση να διασπείρονται σε μεγάλες αποστάσεις όπως κάνουν άλλα είδη παρόμοιου μεγέθους (Luce, 1995). Κύκλος ζωής και τροφοληψία Το θηλυκό εναποθέτει τα αυγά του στις κοιλότητες φλοιού των δέντρων (Quercus, Fagus, Ulmus, Acer) (Luce, 1995), το μέγεθος των αυγών είναι 3-4 mm με επιμήκης οβάλ σχήμα (Dojnov et al., 2012). Το είδος έχει δύο κύκλους εναπόθεσης αυγών (Μάιο-Σεπτέμβρη και 41

42 Ιανουάριο-Μάρτιο), στον πρώτο κύκλο εναποθέτει περισσότερα αυγά. Το αυγό μετά από περίπου 11 μέρες εκκολάπτεται και ξεκινάει η ανάπτυξη της προνύμφης, με έξι και παραπάνω προνυμφικά στάδια, με διάρκεια από 1 έως 4 χρόνια (Luce, 1995; Ivanović et al., 2002; Dojnov et al., 2012). Μετά δημιουργεί κουκούλι (βομβύκιο) και μεταμορφώνεται την άνοιξη (Luce, 1995) σε ακμαίο έντομο μετά από τρείς βδομάδες (Dojnov et al., 2012). Τα ακμαία έντομα έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής, περίπου δύο χρόνια, εμφανίζονται τον Μάιο- Ιούνιο ξεκινώντας την πρώτη εποχή αναπαραγωγής τους και μετά διαπαύουν τον Σεπτέμβριο (Luce, 1995). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από το παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ). Από τον κατάλογο ερυθρών δεδομένων της IUCN χαρακτηρίζεται ως «τρωτό» (VU: vulnerable) (WCMC, 1996) Εύρος εξάπλωσης Το M. funereus είναι ένα σαπροξυλικό κολεόπτερο που περιορίζεται στα φυλλοβόλα και μικτά δάση της νοτιοανατολικής Ευρώπης με παρακλάδια στην κεντρική Ευρώπη, στις Άλπεις και την περιοχή της Μεσογείου (Χάρτης 1.10) (Luce,1995). Κατανομή Πληθυσμοί του είδους έχουν αναφερθεί σε προστατευόμενες περιοχές των παρακάτω χωρών της Ευρώπης: Αυστρία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ιταλία, Ρουμανία και Σλοβενία (Χάρτης 2.10) (EUNIS). Κατάσταση διατήρησης Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης στην αλπική και ηπειρωτική Ευρώπη αξιολογείται ως «ευνοϊκή». Οι εκτιμήσεις για την παννονική και τη μεσογειακή αξιολογείται ως «άγνωστη», επειδή για την Ελλάδα και την Ουγγαρία δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα για την εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης (Χάρτης 2.10) (EEA, 2007). Απειλές Βασική απειλή του είδους είναι η απώλεια και ο κατακερματισμός του ενδιαιτήματος του (Luce, 1995). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Η μέθοδος δειγματοληψίας που προτείνεται για την εκτίμηση πυκνότητας είναι η δειγματοληψία λωρίδων ή τετραγώνων των «προσβεβλημένων» δέντρων όπου ενδιαιτεί. Αφού πρώτα έχει εξακριβωθεί η παρουσία του είδους στην περιοχή. Η εξακρίβωση της παρουσίας γίνεται είτε με τον εντοπισμό του ακμαίου εντόμου κατά την περίοδο και ώρα δραστηριότητας του. Βιβλιογραφία Dojnov, B., Vujčić, Z., Božić, N., Margetić, A., Vujčić, M., Nenadović, V., & Ivanović, J., (2012), Adaptations to captive breeding of the longhorn beetle Morimus funereus (Coleoptera: Cerambycidae); application on amylase study.journal of Insect Conservation, 16(2), European Enviroment Agency, (2007), Morimus funereus, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Luce, J.,-M., (1995), Morimus funereus, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp

43 Jurc, M., Ogris, N., Pavlin, R., & Borkovic, D., (2008), Forest as a habitat of saproxylic beetles on Natura 2000 sites in Slovenia.Rev écol (Terre Vie), 63, Ivanović, J., Ðordević, S., Ilijin, L., Janković-Tomanić, M., & Nenadović, V., (2002), Metabolic response of cerambycid beetle (Morimus funereus) larvae to starvation and food quality.comparative Biochemistry and Physiology-Part A: Molecular & Integrative Physiology, 132(3), World Conservation Monitoring Centre, 1996, Morimus funereus. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 27 December Φωτογραφίες (1) : M. Hoskovec 2007 < (2) : D. Doychev 2009 < 43

44 * Osmoderma eremita Scopoli, 1763 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Κολεόπτερα Οικογένεια: Cetoniidae Κωδικός Natura 2000: 1084 Εικόνα 1: α. αρσενικό, β. θηλυκό, γ. ζευγάρι(πηγή: α,β: DanielPrunier (1), γ: Dmitry Telnov (2) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Το Osmoderma eremita έχει σχετικά μεγάλο μήκος mm και σκουρόχρωμο χρωματισμό ενώ τα έλυτρα του είναι γυαλιστερά καστανόμαυρα (Luce, 1995; Campanaro et al., 2012). Το είδος εμφανίζει φυλετικό διμορφισμό. Τα αρσενικά (Εικ. 1α) σε αντίθεση με τα θηλυκά (Εικ. 1β), έχουν πιο ισχυρά μπροστά πόδια (Campanaro et al., 2012), η καμπούρα στο κεφάλι τους είναι μεγαλύτερη και το αυλάκι, που σχηματίζεται ανάμεσα από τα δύο εξογκώματα στη μέση του προνωτού, είναι πιο εμφανή (Luce, 1995; Campanaro et al., 2012). Χαρακτηριστικό γνώρισμα του αρσενικού O. eremita είναι η φερομόνη που εκπέμπει για να προσελκύσει τα θηλυκά (Luce, 1995; Larsson et al., 2003; Campanaro et al., 2012). Έχει περιγραφεί ως ισχυρή οσμή δέρματος (όπου οφείλεται και η προέλευση του επιστημονικού ονόματος) ή ως φρουτώδης, όπως δαμάσκηνου ή ροδάκινου (Larsson et al., 2003). Ενδιαίτημα Το O. eremita ενδιαιτεί σε κοιλότητες (κουφάλες) από υπερήλικα φυλλοβόλα δέντρα, συνήθως στα όρια των δασών ή γενικότερα σε περιοχές με αρκετή έκθεση στον ήλιο (Luce, 1995; Ranius et al., 2005; Ranius & Nilsson, 2007; Λεγάκις, 2009). Το είδος έχει καταγραφεί και σε δέντρα σε αστικό (δέντρα σε πάρκα ή πεζοδρόμια) (Carpaneto et al., 2010) και αγροτικό περιβάλλον (οπωροφόρα δέντρα) (Dubois et al., 2009). Κάθε δέντρο έχει την 44

45 δυνατότητα να «φιλοξενεί» αρκετά έντομα σε ενήλικο και προνυμφικό στάδιο. Σε πενταετής μελέτη που έχει γίνει στην Σουηδία βρήκαν ότι το μέγεθος του πληθυσμού ήταν κατά μέσο όρο 11 ενήλικα έντομα δέντρο -1 έτος -1, αλλά διέφερε σημαντικά μεταξύ δέντρων (0 έως 85 ενήλικα έντομα δέντρο -1 έτος -1 ) (Ranius, 2001). Παρόλο που το είδος ζει σε μια μεγάλη ποικιλία από δέντρα, έχει ιδιαίτερες απαιτήσεις ως προς την επιλογή της κοιλότητας του δέντρου που ενδιαιτεί (Luce, 1995). Το O. eremita προτιμάει μεγάλες κοιλότητες που περιέχουν αρκετή ποσότητα χούμου (σάπιο ξύλο) (Luce, 1995; Ranius & Nilsson, 2007; Λεγάκις, 2009), δέχονται μεγάλη ποσότητα ηλιακής ακτινοβολίας, βρίσκονται αρκετά ψηλά από το έδαφος (Ranius et al., 2005) και χαρακτηρίζονται από ζεστό και υγρό μικροκλίμα (Ranius & Nilsson, 2007). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Εικόνα 2: α. προνύμφη, β. κουκούλια γ. ακμαίο έντομο(πηγή: α: Pavel Krasensky (3), β,γ: D. Kucharski (4) ) Τα αρσενικά τις ζεστές μέρες, κάθονται στο άνοιγμα της κοιλότητας του δέντρου εκκρίνοντας μια φερομόνη από τους αδένες τους για να προσελκύσουν τα θηλυκά (Müller- Kroehling et al., 2005; Ranius et al., 2005). Το ζευγάρωμα πιθανόν γίνεται μέσα στην κοιλότητα του δέντρου και στη συνέχεια το θηλυκό εναποθέτει τα αυγά του βαθιά μέσα σε αυτήν (Luce, 1995). Ο αριθμός των αυγών που γεννά κάθε θηλυκό ποικίλλει ανάμεσα σε (Luce, 1995). Τα αυγά είναι κίτρινου χρώματος και μπορούν να φτάσουν σε μέγεθος μέχρι και τα 5mm (Campanaro et al., 2012). Η εκκόλαψη διαρκεί περίπου 3 εβδομάδες (Luce, 1995; Campanaro et al., 2012). Η προνύμφη (Εικ. 2α) εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και περνά τον πρώτο της χειμώνα χωρίς να τρέφεται. Μετά τρέφεται με τον χούμο της κοιλότητας (Luce, 1995). Η ανάπτυξη της προνύμφης έχει τρία στάδια και διαρκεί 2-3 χρόνια, αναλόγως με τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Μια πλήρως αναπτυγμένη προνύμφη μπορεί να φτάσει τα 60 mm μήκος και τα g βάρος (Luce 1995; Müller-Kroehling et al., 2005; Ranius et al., 2005; Campanaro et al., 2012). Στο τρίτο και τελευταίο προνυμφικό στάδιο, στις αρχές φθινοπώρου (Σεπτέμβριος- Οκτώβριος), η προνύμφη κατασκευάζει νυμφικό κουκούλι (Εικ. 2β), χρησιμοποιώντας χούμο και τα περιττώματα της, στο οποίο και διαχειμάζει. Την άνοιξη νυμφοποιείται και στις αρχές του καλοκαιριού βγαίνει από το κουκούλι σαν ακμαίο έντομο. (Luce, 1995). Το O. eremita είναι πιθανόν να ζήσει όλη του την ζωή μέσα στην κοιλότητα του δέντρου. Ο μέγιστος χρόνος ζωής των ακμαίων εντόμων που παρατηρήθηκε ήταν 90 ημέρες (Ranius et al. 2005; Campanaro et al., 2012). Το O. eremita ενδιαιτεί και τρέφεται από μία μεγάλη ποικιλία φυλλοβόλων δέντρων όπως: Tilia, Salix, Fagus, Fraxinus, Ulmus, Castanea, Populus, Betula, Acer, Alnus, Platanus, Juglans και Carpinus με προτίμηση το Quercus. Επίσης έχει βρεθεί σε οπωροφόρα δέντρα (Prunus spp., Pyrus spp, Malus spp.) και σε κωνοφόρα δέντρα (Abies, Taxus baccata, Pinus sylvestris) (Luce, 1995; Ranius et al., 2005) Καθεστώς προστασίας 45

46 Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ (είδος προτεραιότητας) και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ) Εύρος εξάπλωσης Αρχικά το είδος θεωρείται ότι είχε εύρος εξάπλωσης σε όλη την Ευρώπη, αλλά τα τελευταία χρόνια έχουν μειωθεί ή εξαφανιστεί οι πληθυσμοί του από πολλές χώρες (Luce, 1995). Το εύρος εξάπλωσης με στοιχεία από τις εθνικές αναφορές της περιόδου των κρατών μελών της ευρωπαϊκής ένωσης φαίνεται στον χάρτη 1.11 στο παράρτημα Ι. Κατανομή Η κατανομή των πληθυσμών του είδους βάσει των στοιχείων από τις εθνικές αναφορές της περιόδου των κρατών μελών της ευρωπαϊκής ένωσης φαίνεται στον χάρτη 2.11 στο παράρτημα ΙΙ. Κατάσταση διατήρησης Οι εκτιμήσεις διατήρησης για την αλπική, ατλαντική και ηπειρωτική βιογεωγραφική περιοχή είναι «μη ικανοποιητική - κακή». Κρίθηκε ως «μη ικανοποιητική- ανεπαρκής» στην αρκτική περιοχή, με τις εξαιρέσεις στη Φινλανδία και τη Λετονία, όπου αναφέρεται ως «ικανοποιητική» με καλές προοπτικές για το μέλλον. Στην μεσόγειο οι εκτιμήσεις διατήρησης χαρακτηρίζεται ως «άγνωστο» με αφορμή την ελληνική αναφορά. Επίσης ως «άγνωστη» αξιολογείται για την παννονική περιοχή όπου Σλοβακία, Τσεχία και Ουκρανία δεν έχουν παρέχει στοιχεία για την εκτίμηση διατήρησης (Χάρτης 2.11) (EEA, 2007). Απειλές Η γενικότερη απειλή είναι η υποβάθμιση ή απώλεια του ενδιαιτήματος του είδους. Το είδος αυτό περιορίζεται στις κουφάλες υπερήλικων δέντρων, έτσι ώστε οποιαδήποτε δραστηριότητα που καταστρέφει τα δέντρα αυτά, να είναι έντονα επιζήμια για το είδος (Nieto et al., 2010). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Το Osmoderma eremita περνάει, αν όχι όλο, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στις κοιλότητες των υπερήλικων δέντρων (Ranius et al. 2005; Campanaro et al., 2012). Οπότε προτείνεται σαν τρόπος παρακολούθησης η καταγραφή των κατάλληλων ενδιαιτημάτων του είδους (κοιλότητες δέντρων) και η εξακρίβωση της παρουσίας του είδους σε αυτά. Τρόποι για την εξακρίβωση παρουσίας του είδους: Κατά την περίοδο ζευγαρώματος, όπου το αρσενικό στέκεται στην άκρη της κοιλότητας, ο ερευνητής μπορεί με απλή παρατήρηση των κοιλοτήτων με κιάλια ή φωτογραφική μηχανή, να εντοπίσει τα τελεία έντομα (Müller-Kroehling et al., 2005). Στις κοιλότητες υπερήλικων δέντρων αναζητούμε ακμαία έντομα, προνύμφες και βιοδηλωτικά ίχνη, όπως κόπρανα και θραύσματα του εντόμου αλλά και την χαρακτηριστική οσμή της φερομόνης που εκκρίνει το αρσενικό. Η αναγνώριση της φερομόνης γίνεται με τη δειγματοληψία αέρα μέσα στη κοιλότητα (Svensson et al., 2003). Η αναζήτηση μέσα στην κοιλότητα πρέπει να γίνει με μεγάλη προσοχή, για να μην καταστραφεί το ενδιαίτημα του εντόμου (Müller-Kroehling et al., 2005). Για την εκτίμηση της αφθονίας του πληθυσμού, αφού εξακριβωθεί η παρουσία του είδους στα δέντρα που ενδιαιτεί, να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος των δειγματοληπτικών λωρίδων ή τετραγώνων (strip or quadrat sampling) στα «προσβεβλημένα» δέντρα. 46

47 Βιβλιογραφία Campanaro, A., Bardiani, M., Spada, L., Carnevali, L., Montalto, F., Antonini, G., Mason, F. & Audisio, P., (2012), Linee Guida per il Monitoraggio e la Conservazione dell Entomofauna Saproxilica. Quaderni Conservazione Habitat. Carpaneto, G. M., Mazziotta, A., Coletti, G., Luiselli, L., & Audisio, P., (2010), Conflict between insect conservation and public safety: the case study of a saproxylic beetle (Osmoderma eremita) in urban parks. Journal of Insect Conservation, 14(5), Dubois, G. F., Vignon, V., Delettre, Y. R., Rantier, Y., Vernon, P., & Burel, F., (2009), Factors affecting the occurrence of the endangered saproxylic beetle Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)(Coleoptera: Cetoniidae) in an agricultural landscape. Landscape and Urban Planning, 91(3), European Enviroment Agency, (2007), Osmoderma eremita, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Larsson, M. C., Hedin, J., Svensson, G. P., Tolasch, T., & Francke, W., (2003), Characteristic odor of Osmoderma eremita identified as a male-released pheromone.journal of Chemical Ecology, 29(3), Larsson, M. C., & Svensson, G. P., (2011), Monitoring spatiotemporal variation in abundance and dispersal by a pheromone-kairomone system in the threatened saproxylic beetles Osmoderma eremita and Elater ferrugineus.journal of Insect Conservation, 15(6), Luce, J.,-M., (1995), Osmoderma eremita, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Λεγάκις, Α., (2009), Osmoderma eremita (Κολεόπτερα) In: ΤοΚόκκινοΒιβλίοτωνΑπειλούμενωνΖώωντηςΕλλάδας, (Eds. Λεγάκις, Α., &Μαραγκού, Π.), (2009), Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα, 528 σελ. Müller-Kroehling, S., Franz, Ch., Binner, V., Müller, J., Pechacek. P. & Zahner, V., (2005), Artenhandbuch der für den Wald relevanten Tier- und Pflanzenarten des Anhanges II der Fauna-Flora-Habitat-Richtlinie und des Anhanges I der Vogelschutz-Richtlinie in Bayern (3., aktualisierte Fassung). Freising, pp. 184 Nieto, A., Mannerkoski, I., Putchkov, A., Tykarski, P., Mason, F., Dodelin, B. & Tezcan, S., (2010), Osmoderma eremita. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 20 December Ranius, T., & Nilsson, S. G. (1997). Habitat of Osmoderma eremita Scop.(Coleoptera: Scarabaeidae), a beetle living in hollow trees. Journal of Insect Conservation, 1(4), Ranius, T., (2001), Constancy and asynchrony of Osmoderma eremita populations in tree hollows. Oecologia, 126(2), Ranius, T., Aguado, L. O., Antonsson, K., Audisio, P., Ballerio, A., Carpaneto, G. M., Chobot, K., Gjurašin, B., Hanssen, O., Huijbregts, H., Lakatos, F., Martin, O., Neculiseanu, Z., Nikitsky, N. B., Paill, W., Pirnat, A., Rizun, V., Ruica nescu, A., Stegner, J., Süda, I., Szwałko, P., Tamutis, V., Telnov, D., Tsinkevich, V., Versteirt, V., Vignon, V., Vögeli, M. & Zach, P., (2005), Osmoderma eremita (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation, 28.1: Svensson, G. P., Larsson, M. C., & Hedin, J. (2003).Air sampling of its pheromone to monitor the occurrence of Osmoderma eremita, a threatened beetle inhabiting hollow trees.journal of Insect Conservation, 7(4), Φωτογραφίες (1) : Daniel Prunier < (2) : Dmitry Telnov 2006 < (3) : Pavel Krasensky 2008 < (4) : D. Kucharski 2005 < 47

48 * Rosalia alpina Linnaeus, 1758 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Κολεόπτερα Οικογένεια: Cerambycidae Κωδικός Natura 2000: 1087 Εικόνα 1: α. αρσενικό (αριστερά), θηλυκό (δεξιά) β. έλυτρα γ. κεραίες (Πηγή: α, γ: M. Hoskovec (1), β: Zoltan Berczi (2) ) Περιγραφή και αναγνώριση του είδους Η Rosalia alpina ξεχωρίζει από το σχετικά μεγάλο μέγεθος της, τα μεγάλα πόδια της, το μεγάλο μήκος των κεραιών της και τον χρωματισμό της. Το μέγεθος του ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή εξάπλωσης του, από 15 έως 38 mm (Luce, 1995). Τα αρσενικά είναι μικρότερα από τα θηλυκά. Οι κεραίες των αρσενικών είναι μεγαλύτερες από αυτές των θηλυκών και ξεπερνούν αρκετά την πίσω άκρη του σώματος, στις αρθρώσεις των κεραιών έχει τούφες από μαύρες τρίχες (Εικ. 1γ) (Duffy, 1957). Ο χρωματισμός της R. alpina είναι μοναδικός και διευκολύνει την αναγνώριση του. Σχεδόν όλο το σώμα είναι καλυμμένο με γαλάζιο-γκρι πυκνό τρίχωμα, το οποίο διακρίνεται μόνο με μεγεθυντικό φακό. Σε κάθε έλυτρο διακρίνονται 3 μαύρα βελούδινα στίγματα που δεν έχουν τρίχωμα, τα μπροστινά στίγματα τείνουν προς την εξωτερική ακμή, τα πίσω είναι πιο μικρά και πιο κοντά στην ένωση των ελύτρων, ενώ τα μεσαία συνενώνονται σε κυματώδη λωρίδα (Duffy, 1957; Luce, 1995). Ενδιαίτημα 48

49 Η R. alpina είναι ένα ξυλοφάγο είδος που ενδιαιτεί συνήθως σε ορεινά και ημιορεινά δάση οξιάς, αλλά έχουν παρατηρηθεί και σε αλλουβιακά και παραποτάμια δάση σε πληθυσμούς της νότιας Ευρώπης (Cizek et al., 2009). Η προνύμφη ενδιαιτεί σε ηλιόλουστα νεκρά ή ώριμα δέντρα Fagus sylvatica (Luce, 1995), αλλά έχει παρατηρηθεί και σε άλλα είδη δέντρων όπως: Ulmus (Michalcewicz et al., 2011), Fraxinus (Michalcewicz & Ciach, 2012), Acer (Michalcewicz et al., 2013). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Εικόνα 2: α. εναπόθεση αυγών στις σχισμές των κορμών, β. προνύμφη, γ. νύμφη(πηγή: α: Klaas Reißmann (3), β, γ: Gyorgy Csoka (4) ) Τα θηλυκά εναποθέτουν τα αυγά τους σε σχισμές ιστάμενων δέντρων ή πεσμένων κορμών ή κλαδιών, που είναι εκτεθειμένα στον ήλιο (Campanaro et al., 2012). Τα αυγά της R. alpina έχουν μήκος 3-4 mm, είναι γυαλιστερά υπόλευκα, οβάλ σχήματος και η μία κορυφή του αυγού είναι πιο διευρυμένη από την άλλη (Εικ. 2α) (Ciach & Michalcewicz, 2009). Το προνυμφικό στάδιο διαρκεί 2 με 3 χρόνια (Svácha & Danilevsky, 1988; Luce, 1995; Campanaro et al., 2012), όπου η προνύμφη τρέφεται με ξύλο δημιουργώντας θάλαμο (Εικ. 2β), το μήκος της προνύμφης μπορεί να φτάσει μέχρι και άνω των 40 mm μήκος και πλάτος μεγαλύτερο από 9 mm (Svácha & Danilevsky, 1988). Στο τελευταίο προνυμφικό στάδιο διαχειμάζει (Svácha & Danilevsky, 1988). Η νυμφοποίηση γίνεται αρχές καλοκαιριού μέσα στον θάλαμο και το ακμαίο έντομο εμφανίζεται από Ιούνιο μέχρι Αύγουστο (Svácha & Danilevsky, 1988), από τις χαρακτηριστικές τρύπες εξόδου, οβάλ σχήματος και μεγέθους 6-11 mm μήκος και 4-8 mm πλάτος που βρίσκονται σε παράλληλη θέση προς το διαμήκη άξονα (παράλληλα με τις ίνες του ξύλου) του κορμού (Cizek et al., 2009; Campanaro et al., 2012; Castro et al., 2012). Η προνύμφη τρέφεται κυρίως με Fagus sylvatica, αλλά και από μία ποικιλία δέντρων όπως: Ulmus, Fraxinus, Alnus, Carpinus, Quercus, Tilia, Salix και Acer (Svácha & Danilevsky, 1988; Luce, 1995; Michalcewicz et al., 2011; Campanaro et al., 2012; Michalcewicz & Ciach, 2012; Michalcewicz et al., 2013), το ακμαίο έντομο έχει παρατηρηθεί σε άνθη της οικογένειας Apiaceae (Luce, 1995; Campanaro et al., 2012). Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ (είδος προτεραιότητας) και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ) και από το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Στην κόκκινη λίστα απειλούμενων ειδών της IUCN χαρακτηρίζεται ώς τρωτό (VU: vulnerable) (WCMC, 1996) Εύρος εξάπλωσης Η R. alpina είναι είναι ευρέως διαδεδομένη σε όλη την Ευρώπη (Χάρτης 1.12) Κατανομή Η κατανομή των πληθυσμών του είδους βάσει των στοιχείων από τις εθνικές αναφορές της περιόδου των κρατών μελών της ευρωπαϊκής ένωσης φαίνεται στον χάρτη 2.12 στο παράρτημα ΙΙ. 49

50 Κατάσταση διατήρησης Σεόλες τις βιογεωγραφικές περιοχές(αλπική, ατλαντική, ηπειρωτική, μεσογειακήκαι παννονική) η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης είναι«ανεπαρκής» ή «άγνωστη». Οι εκτιμήσειςδιαφέρουνμεταξύ των χωρών, αλλά οι περισσότερεςχώρες αξιολογούν την κατάσταση διατήρησης ως«ανεπαρκής» ή «άγνωστη», αλλά όχι ως «ευνοϊκή» (Χάρτης 2.12) (EEA, 2007). Απειλές Η R. alpina εξαρτάται από την παρουσία υπερήλικων δέντρων για την ανάπτυξη της προνύμφης της. Η απώλεια ενδιαιτήματος και η απουσία ώριμων δέντρων είναι από τις κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει το είδος. Αποτέλεσμα της μείωσης των πληθυσμών του είδους είναι η εντατική δασοπονία (Luce, 1995). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Η μέθοδος δειγματοληψίας που προτείνεται για την εκτίμηση πυκνότητας είναι η δειγματοληψία λωρίδων ή τετραγώνων των «προσβεβλημένων» δέντρων όπου ενδιαίτει. Αφού πρώτα έχει εξακριβωθεί η παρουσία του είδους στην περιοχή. Η εξακρίβωση της παρουσίας γίνεται είτε με τον εντοπισμό του ακμαίου εντόμου κατά την περίοδο και ώρα δραστηριότητας του, είτε με τον εντοπισμό των προνυμφών στο «προσβεβλημένο» δέντρο με την χρήση ενδοσκοπικής κάμερας. Βιβλιογραφία Duffy, E., A., J., (1957), Handbooks for the identification of British insects 5(12) (Coleoptera: Cerambycidae) European Enviroment Agency, (2007), Rosalia alpina, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Luce, J.,-M., (1995), Rosalia alpina, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.79, pp Cizek, L., Schlaghamerský, J., Bořucký, J., Hauck, D., & Helešic, J., (2009), Range expansion of an endangered beetle: Alpine Longhorn Rosalia alpina (Coleoptera: Cerambycidae) spreads to the lowlands of Central Europe. Entomol Fennica, 20(3), Michalcewicz, J., Ciach, M., & Bodziarczyk, J., (2011), The unknown natural habitat of Rosalia alpina (L.)(Coleoptera: Cerambycidae) and its trophic association with the mountain elm Ulmus glabra in Poland-a change of habitat and host plant. Polish Journal of Entomology/Polskie Pismo Entomologiczne, 80(1), Michalcewicz, J., & Ciach, M. (2012). Rosalia longicorn Rosalia alpina (L.)(Coleoptera: Cerambycidae) uses roadside European ash trees Fraxinus excelsior L.-an unexpected habitat of an endangered species. Michalcewicz, J., Bodziarczyk, J., & Ciach, M., (2013), Development of the rosalia longicorn Rosalia alpina (L.)(Coleoptera: Cerambycidae) in the sycamore maple Acer pseudoplatanus L. the first report from Poland. Polish Journal of Entomology/Polskie Pismo Entomologiczne, 82(1), Campanaro, A., Bardiani, M., Spada, L., Carnevali, L., Montalto, F., Antonini, G., Mason, F. & Audisio, P., (2012), Linee Guida per il Monitoraggio e la Conservazione dell Entomofauna Saproxilica. Quaderni Conservazione Habitat. Ciach, M., & Michalcewicz, J. (2009). Egg morphology of Rosalia alpina (LINNAEUS, 1758)(Coleoptera: Cerambycidae) from southern Poland. Entomological News, 120(1), Svácha, P., & M., L., Danilevsky., (1988), Cerambycoid larvae of Europe and Soviet Union (Coleoptera, Cerambycoidea). Part II. Acta Universitatis Carolinae, Biologica 31 (1987):

51 Castro, A., de Murguía, L. M., Fernandez, J., Casis, A., & Molino-Olmedo, F., (2012), Size and quality of wood used by" Rosalia alpina"(linnaeus, 1758)(Coleoptera: Cerambycidae) in beech woodlands of Gipuzkoa (northern Spain). Munibe Ciencias Naturales. Natur zientziak, (60), World Conservation Monitoring Centre, (1996), Rosalia alpina. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 01 November Φωτογραφίες (1) : M. Hoskovec 2010 < (2) : Zoltan Berczi < (3) : Klaas Reißmann 2010 < (4) : Gyorgy Csoka 2003 < 51

52 Lindenia tetraphylla van der Linden, 1825 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Οδοντόγναθα Οικογένεια: Gomphidae Κωδικός Natura 2000: 1043 Εικόνα 1: α. αρσενικό β. θηλυκό (Πηγή: DragonflyPix (1) ) Περιγραφή του είδους Η Lindenia tetraphylla είναι το μεγαλύτερο είδος της οικογένειας Gomphidae στην Ευρώπη, με μήκος που φτάνει μέχρι και τα 72 mm (Giles, 1998). Διακρίνεται από τις τέσσερις «λεπίδες» που βρίσκονται στην κάτω άκρη της κοιλιάς του. Ο θώρακας και η κοιλιά έχουν αμμώδη γκρι χρώμα, ο θώρακας έχει τέσσερες μαύρες ρίγες που σχηματίζουν δακτυλίους. Στο θηλυκό (Εικ. 1β), το μπροστινό μέρος του κεφαλιού είναι κίτρινο και δεν έχει σημάδια ή κηλίδες. Ενδιαίτημα Η προνύμφη του είδους είναι υδρόβια και ενδιαιτεί στον βυθό στάσιμων υδάτων, με προτίμηση σε μεγάλες λίμνες χωρίς πυκνή βλάστηση, ενώ το ακμαίο έντομο στις πετρώδης όχθες των λιμνών. Τα θηλυκά συνήθως βρίσκονται στη θαμνώδη βλάστηση κοντά στις όχθες των λιμνών (Schorr, 1995). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους Ο βιολογικός του κύκλος σχετίζεται άμεσα με την παρουσία νερού. Γεννάει τα αυγά του στο νερό και περνάει όλο το νυμφικό στάδιο ανάπτυξης μέσα στο νερό, δεν υπάρχει καμία πληροφορία για την προτίμηση τοποθεσίας απόθεση των αυγών, ούτε για τη διάρκεια του νυμφικού σταδίου ανάπτυξης. Όπως και στα άλλα είδη της ίδιας οικογένειας η μεταμόρφωση σε ακμαίο έντομο γίνεται έξω από το νερό, ενηλικιώνεται σε μέρες και ψάχνει για ταίρι. Το ζευγάρωμα γίνεται νωρίς το πρωί πάνω από το νερό (Schorr, 1995; Schorr et al., 1998). Η L. tetraphylla είναι σαρκοφάγο είδος. Η προνύμφη τρέφεται από μια ποικιλία μικρότερου ή ίδιου μεγέθους βενθικά ασπόνδυλα ακόμα και ίδιου είδους. Το ακμαίο έντομο τρέφεται με ιπτάμενα έντομα. 52

53 Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Ενώ, σύμφωνα με την IUCN χαρακτηρίζεται ως Μειωμένου Ενδιαφέροντος (LC: Least Concern) (Boudot et al., 2013). Εύρος εξάπλωσης Το εύρος εξάπλωσης του στην Ευρώπη (Χάρτης 1.13) καλύπτει τις χώρες στις ακτές της μεσογείου και εκτείνεται στη Μέση Ανατολή ως το Κιργιστάν στα ανατολικά, και νότια μέχρι την αραβική χερσόνησο (EEA, 2007; Schorr et al., 1998). Το είδος έχει δύο κέντρα εξάπλωσης, ένα στη Μέση Ανατολή και το άλλο στην Ευρώπη, στη Μεσόγειο (Schorr, 1995; Schorr et al., 1998). Κατανομή Η κατανομή των πληθυσμών της L. tetraphylla βάσει των στοιχείων από τις εθνικές αναφορές της περιόδου των κρατών μελών της ευρωπαϊκής ένωσης φαίνεται στον χάρτη 2.13 στο παράρτημα ΙΙ (EEA, 2007). Κατάσταση διατήρησης Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης για το είδος στην Ευρώπη βάσει των εθνικών αναφορών χαρακτηρίζεται ως «άγνωστη», λόγω των ελλείπει δεδομένων από Ελλάδα και Ισπανία. Μόνο η Ιταλία έχει κάνει εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης του είδους και το χαρακτήρισε ως επηρεάζεται από την ελληνική έκθεση προκύπτει «άγνωστο» συμπέρασμα. Τα περισσότερα από τα δεδομένα σχετικά με τα είδη που λείπει (Ελλάδα και Ισπανία), ενώ η έκθεση της Ιταλίας είναι «δυσμενής - κακό» (Χάρτης 2.13) (EEA, 2007). Απειλές Η ρύπανση των υδάτων, η υπερβολική άρδευση και αποξήρανση των λιμνών επηρεάζουν το είδος αυτό (Boudot et al., 2013). Στην περιοχή των Βαλκανίων αναφέρεται ο τουρισμός ως απειλή του είδους και στη Μέση Ανατολή η εξόρυξη πετρελαίου (Schorr et al., 1998). Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας προτείνεται η δειγματοληψία αποστάσεων με τον τρόπο των ευθειών διαδρομών κατά της περίοδο και ώρα δραστηριότητας του ακμαίου εντόμου. Ενώ για την εξακρίβωση της παρουσίας του είδους στην περιοχή και για μια εκτίμηση της δυναμικής και δομής του πληθυσμού, γίνεται καταγραφή των προνυμφών και των υπολειμμάτων εξωσκελετών. Βιβλιογραφία Boudot, J.-P., Schneider, W. & Samraoui, B., (2013), Lindenia tetraphylla. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 03 January 2014 European Enviroment Agency, (2007), Lindenia tetraphylla, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Giles, G.B., (1998), An Illustrated Checklist of the Damselflies &Dragonflies of the UAE, Tribulus Vol. 8 Schorr, M., (1995), Lindenia tetraphylla, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.80, pp Schorr, M., Schneider, W., & Dumont, H. J., (1998), Ecology and distribution of Lindenia tetraphylla (Insecta, Odonata, Gomphidae): a review. International Journal of Odonatology, 1(1),

54 Φωτογραφίες (1) : DragonflyPix < 54

55 Ophiogomphus cecilia Fourcroy, 1785 Φύλο: Αρθρόποδα Κλάση: Έντομα Τάξη: Οδοντόγναθα Οικογένεια: Gomphidae Κωδικός Natura 2000: 1037 Εικόνα 1: α. αρσενικό, β. θηλυκό(πηγή: α: Joep Krijnen (1), β: DragonflyPix (2) ) Περιγραφή / αναγνώριση του είδους Η Ophiogomphus cecilia είναι μια μεγάλη και εύκολα αναγνωρίσιμη λιβελούλα με μήκος περίπου mm. Συνδυάζει τρία χρώματα: τα μάτια, το κεφάλι και ο θώρακας είναι πράσινα, ενώ η κοιλιά της είναι μαύρη με κίτρινο. Στο αρσενικό (Εικ. 1α), το κάτω τμήμα της κοιλιακής χώρας έχει σφηνοειδής σχήμα (Suhling et al., 2003). Ενδιαίτημα Η προνύμφη του είδους είναι υδρόβια και ενδιαιτεί στον βυθό σχετικά γρήγορων ρεόντων υδάτων (ρυάκια, ποτάμια) (Kalniņš, 2006) αλλά και σε νησίδες άμμου ή χαλικιού (Schorr, 1995) καθώς και στις αμμώδεις όχθες μεγάλων ποταμών (Kalniņš, 2006). Το ακμαίο έντομο ενδιαιτεί στην βλάστηση (δέντρα, θάμνοι) αλλά προτιμάει ηλιόλουστες περιοχές (αμμώδεις όχθες) (Schorr, 1995; Beschovski & Marinov, 2007). Κύκλος ζωής και τροφοληψία του είδους 55

56 Εικόνα 2: α. θηλυκό εναποθέτει τα αυγά, β. νύμφη, γ. μεταμόρφωση(πηγή: α: SulkaHaro (3), β,γ: MartinWaldhauser (4) ) Ο κύκλος ανάπτυξης της O. cecilia είναι από δύο έως τέσσερα έτη (Schorr, 1995; Suhling et al., 2003). Σε ποτάμια με υψηλές θερμοκρασίες είναι πιθανόν να αναπτυχθεί πλήρως σε δύο έτη (Suhling et al., 2003). Η αναπαραγωγική περίοδος διαρκεί από το Μάιο μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου (Suhling et al., 2003). Το ζευγάρωμα γίνεται πάνω από την επιφάνεια του νερού ή στη παρόχθια βλάστηση. Τα θηλυκά εναποθέτουν τα αυγά τους (σε μορφή μπάλας) (Εικ. 2α) μέσα στο νερό με αμμώδης βυθό, προτιμώντας τοποθεσίες όπου το νερό έχει μια σχετικά γρήγορη ροή (περίπου 0,4-0,8 m/sec) (Schorr, 1995; Suhling et al., 2003). Κάθε θηλυκό μπορεί να γεννήσει περίπου 260 αυγά. Η επώαση των αυγών γίνεται μετά από 3-4 βδομάδες (Schorr, 1995; Suhling et al., 2003). Το είδος έχει 13 (± 1) προνυμφικά στάδια (Εικ. 2β). Τον Οκτώβριο ή το Νοέμβριο, όταν οι θερμοκρασίες πέφτουν χαμηλά (κάτω από τους 15 C), οι προνύμφες διαχειμάζουν, εκτός αν βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο ανάπτυξης (13 ή τελευταίο στάδιο) (Suhling et al., 2003). Η μεταμόρφωση (Εικ. 2γ) σε ακμαίο έντομο ξεκινάει μόνο όταν υπάρχει σταθερή θερμοκρασία (κοντά στους 24 C) για ένα χρονικό διάστημα. Ο χρόνος της μεταμόρφωσης σε ακμαίο έντομο κυμαίνεται από 15 λεπτά μέχρι και λίγες ώρες. Σε 21 μέρες το έντομο ενηλικιώνεται και μπορεί να γονιμοποιηθεί (Suhling et al., 2003). Η O. cecilia είναι σαρκοφάγο είδος. Η προνύμφη τρέφεται από μια ποικιλία μικρότερου ή ίδιου μεγέθους βενθικά ασπόνδυλα ακόμα και ίδιου είδους. Το ακμαίο έντομο τρέφεται με ιπτάμενα εντόμα όπως: μύγες, μέλισσες, κουνούπια, μικρότερες λιβελλούλες (Suhling et al., 2003). 56

57 Καθεστώς προστασίας Προστατεύεται από τα παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), και το παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης. Στην κόκκινη λίστα απειλούμενων ειδών της IUCN χαρακτηρίζεται ως Μειωμένου Ενδιαφέροντος (LC: Least Concern) (Malikova, 2009). Εύρος εξάπλωσης Η O. cecilia έχει εύρος εξάπλωσης στην κεντρική Ασία, κεντρική και ανατολική Ευρώπη, που εκτείνεται βόρεια στον αρκτικό κύκλο μέχρι τη Φιλανδία (Χάρτης 1.14) (Schorr, 1995; EEA, 2007). Κατανομή Το είδος έχει πληθυσμούς σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες: Αυστρία, Βουλγαρία, Τσεχία, Δανία, Εσθονία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ιταλία, Λεττονία, Λιθουανία, Ολλανδία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ισπανία, Σουηδία (Χάρτης 2.14) (EEA, 2007). Κατάσταση διατήρησης Η κατάσταση διατήρησης για τις βιογεωγραφικές περιοχές της αλπικής, αρκτικής, ηπειρωτικής και ατλαντικής είναι «μη ικανοποιητική-ανεπαρκής». Στην παννονική περιοχή η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης είναι «ικανοποιητική». Στην περιοχή της Μεσογείου η κατάσταση διατήρησης είναι «άγνωστη», λόγω έλλειψης δεδομένων από Ισπανία και Ελλάδα (Χάρτης 2.14) (EEA, 2007). Απειλές Βασική απειλή για το είδος θεωρείται η ρύπανση των υδάτων από βιομηχανική δραστηριότητα κοντά σε ποτάμια. Καθώς και η απώλεια ενδιαιτήματος από εκτροπές ποταμών (Suhling et al., 2003; Malikova, 2009) Μέθοδοι εκτίμησης πυκνότητας Για την εκτίμηση της πυκνότητας προτείνεται η δειγματοληψία αποστάσεων με τον τρόπο των ευθειών διαδρομών κατά της περίοδο και ώρα δραστηριότητας του ακμαίου εντόμου. Ενώ για την εξακρίβωση της παρουσίας του είδους στην περιοχή και για μια εκτίμηση της δυναμικής και δομής του πληθυσμού, γίνεται καταγραφή των προνυμφών και των υπολειμμάτων εξωσκελετών (Suhling et al., 2003). Βιβλιογραφία Beschovski, V., & Marinov, M., (2007), Fauna, Ecology, and Zoogeography of Dragonflies (Insecta: Odonata) of Bulgaria. In Biogeography and Ecology of Bulgaria (pp ). Springer Netherlands. European Enviroment Agency, (2007), Ophiogomphus cecilia, Habitats Directive Article 17 Reporting, < Kalniņš, M., (2006), The distribution and occurrence frequency of Gomphidae (Odonata: Gomphidae) in river Gauja.Acta universitatis latviensis, 710, Malikova, E., (2009), Ophiogomphus cecilia. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version < Downloaded on 25 October 2013 Schorr, M., (1995), Ophiogomphus cecilia, In: Background Information on Invertebrates on the Habitats Directive and the Bern Convention Part I - Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera, (Eds. van Helsdingen, P. J., Willemse, L. and Speight, M. C. D.), (1998), Council of Europe Publishing, Nature and environment, No.80, pp Suhling, F., Werzinger, J. und Müller, O., (2003), Ophiogomphus cecilia (Fourcroy, 1785). In: Petersen, B., Ellwanger, G., Biewald, G., Hauke, U., Ludwig, G., Pretscher, P., Schröder, E., und Ssymank, A. (Bearb.): Das 57

58 europäische Schutzgebietssystem Natura Ökologie und Verbreitung von Arten der FFH-Richtlinie in Deutschland. Band 1: Pflanzen und Wirbellose. - Bonn-Bad Godesberg (Landwirtschaftsverlag) - Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz 69(1): Φωτογραφίες (1) : Joep Krijnen 2012 < (2) : DragonflyPix < (3) : Sulka Haro 2006 < (4) : Martin Waldhauser < 58

59 Δειγματοληψία αποστάσεων (Distance sampling) Εισαγωγή - Γενικά Στις οικολογικές μελέτες βασικό στοιχείο για την κατανόηση των οικοσυστημάτων είναι η εκτίμηση της αφθονίας των οργανισμών (Hounsome et al., 2005). Υπάρχουν δύο διαφορετικά είδη αφθονίας, που μπορούν να εκτιμηθούν κατά τη διάρκεια μιας δειγματοληψίας ενός πληθυσμού ζώων. Το πρώτο είναι η σχετική αφθονία και αναφέρεται στην πυκνότητα του πληθυσμού σε σχέση με μία μονάδα διαφορετική από αυτή της επιφάνειας, μπορεί να είναι ανά μονάδα του ενδιαιτήματος, ανά μονάδα απόστασης ή ανά μονάδα χρόνου. Η σχετική αφθονία είναι ένας δείκτης πληθυσμιακού μεγέθους και μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν δεν απαιτείται το πραγματικό μέγεθος του πληθυσμού. Μέθοδοι εκτίμησης σχετικής αφθονίας, όπως είναι των δειγματοληπτικών τετραγώνων ή λωρίδων (quadrat- or plot- based sampling methods), δεν παρέχουν καμιά εκτίμηση του πραγματικού μεγέθους του πληθυσμού (Cassey, 1999). Το δεύτερο είναι η απόλυτη αφθονία και αναφέρεται σε μια ποσοτική εκτίμηση του αριθμού ατόμων ανά μονάδα επιφάνειας. Εάν γνωρίζουμε τη σχετική επιφάνεια, τότε μπορούμε να εκτιμήσουμε το μέγεθος του πληθυσμού (Cassey, 1999). Η μέθοδος μαρκαρίσματος-απελευθέρωσης-επανασύληψης (Μark release recapture) και η δειγματοληψία αποστάσεων (distance sampling) είναι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση της απόλυτης αφθονίας (Thomas et al., 2002) Η μέθοδος μαρκαρίσματος-απελευθέρωσης-επανασύληψης συχνά είναι μια κουραστική, χρονοβόρα και δαπανηρή διαδικασία όπου απαιτούνται πολυπληθείς όμαδες με έμπειρο προσωπικό στο πεδίο (White & Burnham, 1999; Hamm, 2013). Για την αποφυγή εσφαλμένων εκτιμήσεων χρειάζεται να συλληφθεί και να επανασυλληφθεί μεγάλος αριθμός οργανισμών, μια προϋπόθεση που δύσκολα μπορεί να τηρηθεί αν ο οργανισμός αυτός έχει μικρό κύκλο ζωής ή η έρευνα διεξάγεται για περιορισμένο χρονικό διάστημα (Barton, 2008). Επίσης η μέθοδος μαρκαρίσματος-απελευθέρωσης-επανασύληψης μπορεί να είναι επιβλαβής για οργανισμούς ευαίσθητους στη σύλληψη όπως κάποια έντομα (π.χ. πεταλούδες) (Murphy, 1987). Από την άλλη, η δειγματοληψία αποστάσεων παρέχει το ιδίο ακριβείς εκτιμήσεις αφθονίας όπως και η μέθοδος μαρκαρίσματος-απελευθέρωσης-επανασύληψης, αλλά με λιγότερο κοπιαστική δουλεία στο πεδίο (Cassey, 1999) καθώς οι διατομές διανύονται σε ένα λογικό χρονικό διάστημα και δεν είναι απαραίτητη η μεταχείριση ζωντανών οργανισμών (Hamm, 2013). Δειγματοληψία αποστάσεων (Distance sampling) Η δειγματοληψία αποστάσεων είναι μία ομάδα μεθόδων εκτίμησης απόλυτης αφθονίας πληθυσμών, βασιζόμενη στην απόσταση μεταξύ παρατηρητή αντικειμένου. Οι βασικές μεθόδοι είναι οι διατομές ευθειών (line transects) και διατομές σημείων (point transects) (Buckland et al., 1993). Και στις δύο περιπτώσεις, η βασική ιδέα είναι ίδια, δηλαδή ότι ο παρατηρητής εκτελεί μια έρευνα κατά μήκος ενός συνόλου τυχαία τοποθετημένων ευθειών ή σημείων, ψάχνοντας για αντικείμενα ενδιαφέροντος (στην περιπτωσή μας έντομα). Όταν ένα έντομο ανιχνεύεται, καταγράφεται η απόσταση (y) του παρατηρητή από την αρχική θέση της ανίχνευσης. Οι αποστάσεις μετρώνται είτε ως κάθετες αποστάσεις (x) για διατομές ευθειών είτε ως ακτινικές αποστάσεις (r) για διατομές σημείων (Buckland et al., 1993; Cassey, 1999; Thomas et al., 2002). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, γίνεται αποδεκτό το γεγονός ότι ένα μεγάλο ποσοστό των εντόμων δε θα εντοπιστούν, αρκεί όμως να εντοπιστούν όλα τα έντομα που είναι ακριβώς πάνω στην ευθεία ή το σημείο. Σταδιακά, ο εντοπισμός των εντόμων μειώνεται καθώς αυξάνεται η απόσταση από την ευθεία ή το σημείο. Βασικό για τις αναλύσεις της 59

60 δειγματοληψίας αποστάσεων είναι η προσαρμογή μιας συνάρτησης ανιχνευσιμότητας g(y) στις καταγεγραμμένες αποστάσεις, και η χρησιμοποίηση αυτής της προσαρμοσμένης συνάρτησης για την εκτίμηση του ποσοστού των εντόμων που δεν εντοπίστηκαν κατά την έρευνα (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2002). Μετά την ολοκλήρωση της έρευνας, θα έχουν εντοπιστεί n έντομα και θα έχουν καταγραφεί οι σχετικές αποστάσεις τους y 1, y 2,, y n. Η πυκνότητα μπορεί να εκτιμηθεί αμερόληπτα από τα δεδομένα των αποστάσεων εφόσον πληρούνται ορισμένες παραδοχές (βλ. Κεφ. 4: Παραδοχές) (Buckland et al., 1993). Η πυκνότητα προκύπτει από τον υπολογισμό των παραμέτρων που συνδέονται άμεσα με τον τύπο της εκτιμώμενης συνάρτησης ανιχνευσιμότητας (Cassey, 1999). Μέθοδοι για την εκτίμηση της συνάρτησης ανιχνευσιμότητας και της πυκνότητας είναι διαθέσιμες μέσω του προγράμματος DISTANCE 6.0 release 2. (Thomas et al., 2009) Συνάρτηση ανιχνευσιμότητας Κεντρικό στοιχείο στη γενική ιδέα της δειγματοληψίας αποστάσεων είναι η συνάρτηση ανιχνευσιμότητας g(y) (Buckland et al., 1993): g(y) = η πιθανότητα ανίχνευσης (εντοπισμού) ενός εντόμου, δεδομένου ότι βρίσκεται σε απόσταση y από την ευθεία (γραμμή) ή το σημείο = πιθαν. {ανίχνευση απόσταση y} η απόσταση y αναφέρεται είτε στην κάθετη απόσταση x για τις διατομές ευθειών είτε στην ακτινική απόσταση r για τις διατομές σημείων. Γενικά, η συνάρτηση ανιχνευσιμότητας μειώνεται όσο αυξάνεται η απόσταση, αλλά πάντα 0 g (y) 1. Ισχύει η παραδοχή ότι g(0)=1, δηλαδή τα έντομα πάνω στην ευθεία ή το σημείο σίγουρα εντοπίζονται (Buckland et al., 1993). Βασικό στοιχείο για τις αναλύσεις δεδομένων από τη δειγματοληψία αποστάσεων είναι η προσαρμογή της συνάρτησης ανιχνευσιμότητας στις καταγεγραμμένες αποστάσεις. Αυτή η προσαρμοσμένη συνάρτηση χρησιμοποιείται στην εκτίμηση του ποσοστού των εντόμων που δεν εντοπίστηκαν στην έρευνα (Cassey & McArdle, 1990). Μία πρώτη προσέγγιση της πυκνότητας δίνεται από τη βασική συνάρτηση a(y). Στη συνέχεια, η προσαρμογή βελτιώνεται χρησιμοποιώντας πολυωνυμικές εξισώσεις, που ονομάζονται σειριακές επεκτάσεις (series expansions) (Buckland, 1992). Αυτοματοποιημένες μέθοδοι έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια για την εκτίμηση πυκνότητας από δεδομένα δειγματοληψίων απόστασης, οι οποίες παρέχουν έναν αριθμό από υποθετικά μοντέλα για την εκτίμηση του σχήματος της συνάρτησης ανιχνευσιμότητας (Laake et al., 1994). Το λογισμικό DISTANCE 6.0 release 2 (Thomas et al., 2009) παρέχει τέσσερις αυθαίρετες βασικές συναρτήσεις (ομοιόμορφη, ημί-κανονική, βαθμού-κινδύνου, αρνητικά εκθετική) οι οποίες προσαρμόζονται από την εύκαμπτη μορφή των επεκτάσεων σειρών (σειρές συνημιτόνου, απλά πολυώνυμα, πολυώνυμα Hermite) χρησιμοποιώντας μία ή περισσότερες παραμέτρους για τη βελτίωση της προσαρμογής του μοντέλου στα δεδομένα αποστάσεων. Και οι τρεις επεκτάσεις είναι γραμμικές στις παραμέτρους τους (Cassey & McArdle, 1999). Το DISTANCE επιτρέπει κάθε βασική συνάρτηση να συνδυαστεί με οποιαδήποτε επέκταση σειράς (Laake et al., 1994; Thomas et al., 2009; Thomas et al., 2010). 60

61 Παραδοχές Για την εφαρμογή της μεθόδου είναι απαραίτητο να ισχύουν δύο βασικές συνθήκες και να τηρούνται τρεις βασικές παραδοχές (Buckland et al., 1993). Πρώτον, θεωρουμέ ότι ο πληθυσμός των εντόμων κατανέμεται στην περιοχή δειγματοληψίας σύμφωνα με κάποια στοχαστική διαδικασία με συντελεστή την παράμετρο D (=αναμενόμενος αριθμός εντόμων ανά μονάδα επιφάνειας). Για να διασφαλιστεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των σχετικών αποστάσεων και ως εκ τούτου μια έγκυρη εκτίμηση της πυκνότητας, δεν είναι απαραίτητη η τυχαία κατανομή των εντόμων, αλλά η τυχαία κατανομή των ευθείων ή σημείων σε σχέση με τα έντομα (Buckland et al., 1993). Επιπλέον, ο παρατηρητής θα πρέπει να μπορεί να αναγνωρίσει και να προσδιορίσει σωστά τα έντομα (Thomas et al., 2002). Δεύτερον, ο σχεδιασμός της έρευνας πρέπει να είναι επαρκής, διαφορετικά οι εκτιμήσεις μπορεί να είναι ανακριβείς. Η ανάλυση των δεδομένων δε μπορεί να διορθώσει λάθη στον σχεδιασμό της έρευνας (Buckland et al., 1993). Τρεις παραδοχές είναι σημαντικές για την επίτευξη αξιόπιστων εκτιμήσεων της πυκνότητας από τη δειγματοληψία διατομών ευθειών ή σημείων (Buckland et al., 1993). Παραδοχή 1: Τα έντομα πάνω ή κοντά στην ευθεία ή το σημείο να εντοπίζονται με βεβαιότητα. Θεωρείται δεδομένο ότι όλα τα έντομα σε μηδενική απόσταση θα εντοπίζονται, g(0)=1. Εάν ο παρατηρητής αποτύχει να εντοπίσει τα έντομα πάνω ή κοντά στην ευθεία ή στο σημείο υπάρχει πιθανότητα υποεκτίμησης της πυκνότητας. Επομένως όλα τα απαραίτητα μέτρα θα πρέπει να ληφθούν για να εξασφαλιστεί ότι αυτό το κριτήριο πληρούται και μία πιλοτική έρευνα εξυπηρετεί στην επίτευξη του στόχου αυτού (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2010). Παραδοχή 2: Τα έντομα να εντοπίζονται στην αρχική τους θέση, πριν από οποιαδήποτε μετακίνηση τους σε απόκριση προς τον παρατηρητή. Θεωρητικά, η δειγματοληψία αποστάσεων είναι μια μέθοδος στιγμιαίας φωτογραφίας (snapshot), δηλαδή επιθυμούμε να παραμείνουν ακίνητα τα έντομα στη θέση τους, κατά τη διεξαγωγή της έρευνας. Στην πράξη όμως, ένα έντομο είναι πιθανό να μετακινείται από την αρχική του θέση για κάποια απόσταση προτού εντοπιστεί από τον παρατηρητή. Μετακίνηση του εντόμου προς τον παρατηρητή οδηγεί σε υπερεκτίμηση της πυκνότητας, ενώ η απομάκρυνση του εντόμου μακριά από την ευθεία ή το σημείο οδηγεί σε μείωση της πυκνότητας (Buckland et al., 1993). Γενικώς, ανεξάρτητη μετακίνηση του εντόμου σε σχέση με τον παρατηρητή δε δημιουργεί πρόβλημα, εκτός εάν το έντομο καταμετρηθεί παραπάνω από μία φορά πάνω στην ίδια ευθεία ή σημείο ή εάν κινείται περίπου στο μισό της ταχύτητας του παρατηρητή ή πιο γρήγορα (Buckland et al., 1993; Barraclough, 2000). Παραδοχή 3: Οι μετρήσεις να είναι ακριβείς. Οι αποστάσεις και οι γωνίες που μετρώνται θα πρέπει να είναι ακριβείς, χωρίς εσφαλμένες μετρήσεις και καταγραφές και χωρίς στρογγυλοποιήσεις (Buckland et al., 1993). Παρόλο που η επίδραση από ανακριβείς μετρήσεις των αποστάσεων ή των γωνιών μπορεί συχνά να μειωθεί στην ανάλυση, είναι προτιμότερο να συγκεντρωθούν καλά δεδομένα στο πεδίο (Barraclough, 2000; Thomas et al., 2002). Διατομή ευθείων (line transect) Στη δειγματοληψία διατομών ευθειών, ο παρατηρητής διασχίζει μία ευθεία γραμμή και καταγράφει την κάθετη απόσταση (x) της ευθείας με το έντομο. Η ευθεία διατομή τοποθετείται τυχαία και είναι συνολικού μεγέθους L(Σχήμα 1) (Buckland et al., 1993). Στην πράξη είναι k ευθείες γραμμές μήκους l 1,l 2,,l k με άθροισμα L (με Σl j = L), και n έντομα που εντοπίζονται σε κάθετες αποστάσεις x 1,x 2,,x n (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2002). 61

62 Εάν υποθέσουμε ότι κάποια έντομα πέρα από μια απόσταση w από την ευθεία γραμμή δεν καταγράφονται, τότε η περιοχή έρευνας θα είναι a = 2wL, όπου n έντομα εντοπίζονται. Έντομα μακριά από την ευθεία μπορεί να περάσουν απαρατήρητα. Πάραυτα, αξιόπιστες εκτιμήσεις πυκνότητας μπορούν να υπολογιστούν, αν οι μετρήσεις των αποστάσεων είναι ακριβείς. Συχνά στο πεδίο αντί να μετράται η κάθετη απόσταση (x), μετράται η απόσταση θέασης (r) και η γωνία θέασης του αντικειμένου (θ) (Σχήμα 2) (Buckland et al., 1993). Η κάθετη απόσταση x υπολογίζεται αργότερα με τον μαθηματικό τύπο: x i =r i *sin(θ i )(Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2002). Υπάρχουν μέθοδοι που επιτρέπουν την εκτίμηση πυκνότητας βασιζόμενοι απευθείας σε δεδομένα r και θ (Thomas et al., 2009; Thomas et al., 2010), καθώς επίσης προγράμματα που υπολογίζουν την κάθετη απόσταση x από δεδομένα γεωγραφικών συντεταγμένων και πυξίδας (Ersts et al., 2013). Σχήμα 1: Δειγματοληψίασε διατομή ευθείας γραμμής 62

63 Σχήμα 2: Υπολογισμός της κάθετης απόστασης (x) Υπολογισμός πυκνότητας Στη δειγματοληψία ευθειών, μόνο ένα μικρό ποσοστό των εντόμων εντοπίζεται στην περιοχή έρευνας α(=2wl). Ας ορίσουμε το άγνωστο αυτό ποσοστό ως P α. Έστω ότι ο P α μπορεί να εκτιμηθεί από τα δεδομένα των αποστάσεων, τότε η εκτίμηση της πυκνότητας μπορεί να γραφτεί ως (Buckland et al., 1993), Για να υπάρξει ένα πλαίσιο εκτίμησης του P α, ορίζουμε την συνάρτηση ανιχνευσιμότητας g(x) ως την πιθανότητα ανίχνευσης ενός εντόμου σε απόσταση x από την ευθεία, με 0 x w, και τηρώντας την παραδοχή ότι g(0)=1. Εάν τοποθετήσουμε τα δεδομένα από τις καταγεγραμμένες αποστάσεις σε ιστόγραμμα, τότε θεωρητικά το πρόβλημα μας είναι να καθορίσουμε ένα μοντέλο για g(x) και να το προσαρμόσουμε στα δεδομένα αποστάσεων. Όπως φαίνεται στο Σχήμα 3 (Thomas et al., 2010), εάν ορίσουμε μ= 0 w g(x) dx, τότε το P α = μ/w. 63

64 Σχήμα 3: Γραφική παράσταση της συνάρτησης ανιχευσιμότητας (Πηγή: Thomas et al., 2002) Η παράμετρος μ είναι μία συνάρτηση για τις καταγεγραμμένες αποστάσεις, και ονομάζεται αποτελεσματικό πλάτος λωρίδας (effective strip width, esw). Το μ είναι η απόσταση από την ευθεία, όπου όσα έντομα εντοπίζονται πέρα από την απόσταση μ τόσα παραβλέπονται μέχρι την απόσταση μ (Σχήμα 1) (Thomas et al., 2010). Έτσι, Το στατιστικό πρόβλημα για την εκτίμηση της πυκνότητας είναι η εκτίμηση του μ. Το πρόβλημα μειώνεται με τη μοντελοποίηση της συνάρτησης πυκνότητας πιθανότητας (pdf) των κάθετων αποστάσεων η οποία συμβολίζεται με f(x). Πρόκειται απλά για τη συνάρτηση ανιχνευσιμότητας g(x), αναπροσαρμοσμένη σε ενιαία κλίμακα και αξιολογώντας την προσαρμοσμένη συνάρτηση με x=0 (Thomas et al., 2010). Αυτό συνεπάγεται ότι η συνάρτηση πυκνότητας είναι πανομοιότυπη σε σχήμα με την συνάρτηση ανιχνευσιμότητας. Ο εκτιμητής πυκνότητας εκφρασμένος σε όρους της εκτίμησης συνάρτησης πυκνότητας πιθανότητας (pdf*), υπολογισμένος στο μηδέν, είναι εύκολο να προσδιοριστεί, καθώς υπάρχει πλήθος σχετικής βιβλιογραφίας για την εκτίμηση του (pdf) (Buckland et al., 1993; Buckland et al., 2001; Buckland et al., 2004; Thomas et al., 2010). Διατομή σημείων (point transect) Στη δειγματοληψία αποστάσεων από σημεία, ο παρατηρητής επισκέπτεται μια σειρά από k σημεία χωροθετημένα με τυχαίο τρόπο και μετράει την ακτινική απόσταση r από το σημείο για κάθε ένα από τα έντομα που εντοπίζει. Αποστάσεις μικρότερες ή ίσες με w καταγράφονται (Σχήμα 4) (Buckland et al., 1993). Η περιοχή έρευνας υπολογίζεται με τον τύπο a=kπw 2, όπου μέσα σε αυτήν εντοπίζονται n έντομα. Μόνο ένα μικρό ποσοστό εντόμων εντοπίζεται κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας, αρκετό όμως για να δώσει αξιόπιστες εκτίμησης πυκνότητας (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2002; Thomas et al., 2010). 64

65 Σχήμα 4: Δειγματοληψία σε διατομή σημείων Υπολογισμός πυκνότητας Όπως στη δειγματοληψία ευθειών έτσι και στη δειγματοληψία σημείων, μόνο ένα μικρό ποσοστό των εντόμων εντοπίζεται. Η πιθανότητα να εντοπιστεί ένα έντομο σε ένα σημείο k μέσα στα όρια της περιοχής δειγματοληψίας α (=kπw 2 ) είναι P α και η εκτίμηση του P^α (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2010). Η εκτίμηση πυκνότητας δίνεται από τον εξής τύπο: όπου, αντικαθιστώντας το P α στον τύπο εκτίμησης πυκνότητας, 65

66 ορίζουμε το ν ως, Έτσι ο τύπος της πυκνότητας μπορεί να γραφτεί ως, Η παράμετρος ν είναι η κρίσιμη ποσότητα που πρέπει να εκτιμηθεί από τα δεδομένα των αποστάσεων για μια δειγματοληψία σημείων. Όπως στη δειγματοληψία ευθειών έτσι και εδώ χρειάζεται η μοντελοποιήση της συνάρτησης πυκνότητας πιθανότητας (pdf) των καταγεγραμμένων αποστάσεων, και η αξιολόγηση της κλίσης της προσαρμοσμένης συνάρτησης με r =0 (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2010). Το πρόγραμμα DISTANCE έχει έτοιμα πακέτα μοντέλων με τα οποία μπορούν να υπολογιστούν η συνάρτηση ανιχνευσιμότητας τόσο για δειγματοληψία σημείων, όσο και για δειγματοληψία ευθειών (Thomas et al., 2009). Σύγκριση των δύο μεθόδων (διατομή ευθειών - διατομή σημείων) Ανάλογα με το έντομο που θέλουμε να παρακολουθήσουμε (οικολογία μορφολογία του είδους) μπορούμε να επιλέξουμε και τη μέθοδο δειγματοληψίας αποστάσεων (ευθειών ή σημείων) (Buckland et al., 1993; Ross & Reeve, 2003). Η δειγματοληψία αποστάσεων με τη χρήση των ευθειών διατομών είναι προτιμότερη όταν το είδος που θέλουμε να παρακολουθήσουμε έχει υψηλή κινητικότητα και βρίσκεται σε σχετικά ομοιογενή ενδιαιτήματα, ενώ με τη μέθοδο των σημείων έχουμε περισσότερες πιθανότητες να εντοπίσουμε ένα κρυπτικό είδος ή ένα είδος που βρίσκεται σε δυσπρόσιτους τύπους οικοτόπων (Bolinger et al., 1988; Buckland et al., 1993; Ruette et al., 2003). Αυτό συμβαίνει γιατί στη μέθοδο των διατομών σημείου, ο παρατηρητής παραμένει στο σημείο για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα αυξάνοντας τις πιθανότητες για εντοπισμό κάποιου εντόμου (Buckland et al., 1993; Bibby et al., 1998). Επίσης είναι ευκολότερο για τον παρατηρητή να εντοπίσει κάποιο έντομο σε δυσπρόσιτες περιοχές και σε περιοχές με υψηλή βλάστηση, αφού παραμένοντας ακίνητος σε ένα σημείο έχει τη δυνατότητα να συγκεντρωθεί στην παρατήρηση των εντόμων. Αντίθετα, στη μέθοδο ευθειών ο παρατηρητής πρέπει να περπατάει και να προσπαθεί να εντοπίσει έντομα, πολύ συχνά σε δύσβατο φυσικό περιβάλλον (Bibby et al., 1998). Οι διατομές σημείων μπορεί επίσης να είναι περισσότερο χρήσιμες σε ανομοιογενή περιβάλλοντα, όπου μπορεί να είναι επιθυμητή η εκτίμηση της πυκνότητας σε διαφορετικούς τύπους ενδιαιτήματος. Επιπλέον, τα ενδιαιτήματα συχνά μεταβάλλονται συνεχώς, έτσι ώστε μπορούν να περιγραφούν ακριβέστερα σε ένα σημείο από ό, τι σε ένα τμήμα γραμμής (Buckland et al., 1993). Ωστόσο, ένα από τα μειονεκτήματα των διατομών σημείου είναι ο χρόνος που χρειάζεται ο παρατηρητής για να πάει από το ένα σημείο στο άλλο (Bolinger et al., 1988), και ότι τα έντομα που θα εντοπίσει κατά τη διάρκεια αυτή δεν καταγράφονται. Επιπλέον, είναι σύνηθες να περιμένει ο παρατηρητής αρκετά λεπτά πριν από τη λήψη δεδομένων, έτσι ώστε να επιτραπεί στα έντομα να προσαρμοστούν μετά από τη διαταραχή που προκαλείται από την ανθρώπινη παρουσία κατά την προσέγγιση στο σημείο δειγματοληψίας. Η μέθοδος δειγματοληψίας διατομών σημείων γίνεται πιο συμφέρουσα αν η μετακίνηση μεταξύ των σημείων μπορεί να γίνει με μηχανοκίνητο όχημα, ή αν τα σημεία προσδιορίζονται κατά μήκος διατομών ευθειών με αρκετά κοντινή απόσταση (Buckland et al., 1993). Εάν η περιοχή μελέτης είναι μεγάλη σε έκταση, οι έρευνες με διατομές ευθειών μπορεί να είναι καλύτερες. Με τη μέθοδο των ευθειών μπορούν να καταγραφούν περισσότερα έντομα σε λιγότερο χρόνο, πάντα με ένα σωστό σχεδιασμό έρευνας (Bibby et al., 1998). 66

67 Σχεδιασμός της έρευνας (Survey design) Εισαγωγή - Γενικά Στη μέθοδο δειγματοληψίας αποστάσεων, μια βασική προϋπόθεση για την ακριβή εκτίμηση της απόλυτης αφθονίας είναι ο κατάλληλος σχεδιασμός της έρευνας. Ο σχεδιασμός της έρευνας είναι απαραίτητος ώστε να προβλεφθούν και να αντιμετωπιστούν όλες οι ενδεχόμενες δυσκολίες αλλά και να προκύψουν επαρκή και έγκυρα δεδομένα καθώς οι μετέπειτα αναλύσεις δε μπορούν να διορθώσουν τα λάθη στις μετρήσεις (Buckland et al., 1993). Ο σχεδιασμός της έρευνας αφορά την κατανομή των διατομών (ευθειών ή σημείων) στην περιοχή μελέτης, το μέγεθος δείγματος και το μήκος των ευθειών ή το πλήθος σημείων. Μεγάλη προσοχή πρέπει να δοθεί επίσης και στην προετοιμασία για τη σωστή πραγματοποίηση των μετρήσεων στο πεδίο κατά την τελική έρευνα. Κατανομή διατομών Στη μέθοδο δειγματοληψίας αποστάσεων, η εγκυρότητα και η ακρίβεια της εκτίμησης της αφθονίας εξαρτάται αφενός από τη χωρική κατανομή και την πυκνότητα των εντόμων και αφετέρου από τη διάταξη και το συνολικό μήκος των ευθειών ή το πλήθος των σημείων (Buckland et al., 1993; Buckland et al., 2001; Buckland et al., 2004). Σε μια έρευνα, δε μπορούμε να επέμβουμε στη χωρική κατανομή ή την πυκνότητα των εντόμων, αλλά μπορούμε να επιλέξουμε κατάλληλα την κατανομή, το πλήθος και το συνολικό μήκος των διατομών ώστε να μεγιστοποιηθεί η εγκυρότητα και η ακρίβεια της εκτίμησης της αφθονίας (Nomani et al., 2012). Η εφαρμογή αυτής της μεθόδου περιλαμβάνει αρκετές επιλογές για την κατανομή των διατομών είτε τυχαία είτε συστηματικά σε όλη την περιοχή μελέτης (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2002). Κατανομή ευθειών Οι διατομές ευθειών μπορούν να κατανέμονται παράλληλα, με τυχαίο σημείο έναρξης (Σχήμα 5.β) (Buckland et al., 1993). Στην περίπτωση αυτή, οι διατομές εκτείνονται από τη μία άκρη της περιοχής μελέτης στην άλλη, συνήθως με διαφορετικό μήκος η καθεμιά, τοποθετημένες σε αρκετά μεγάλη απόσταση μεταξύ τους για την αποφυγή εντοπισμού του ίδιου εντόμου δυο φορές σε γειτονικές ευθείες (Buckland et al., 1993; Buckland et al., 2001). Σε έρευνες όπου η περιοχή μελέτης καταλαμβάνει μεγάλη έκταση, η μετακίνηση από τη μια ευθεία στην άλλη σε μια παράλληλη κατανομή, θα είναι χρονοβόρα (Buckland et al., 1993; Thomas et al., 2007). Σε αυτή την περίπτωση, προτιμάται μια κατανομή ευθειών η οποία να ελαχιστοποιεί την απόσταση μεταξύ των διατομών, όπως είναι ο σχεδιασμός με ζιγκ-ζαγκ (Σχήμ 5.α) (Τhomas et al. 2007; Thomas et al., 2009). Υπάρχουν τρεις διαφορετικές κατηγορίες σχεδίων ζιγκ-ζαγκ: ίσης γωνίας, ίσης απόστασης και προσαρμοσμένης γωνίας (Τhomas et al. 2007; Strindberg & Buckland, 2004; Strindberg et al., 2004). 67

68 α. β. Σχήμα 5: α. διατομή ευθείων με παράλληλη κατανομή και τυχαίο σημείο έναρξης, β. διατομή ευθείων με παράλληλη κατανομή Όταν στην περιοχή μελέτης υπάρχει οδικό δίκτυο και δυνατότητα χρήσης οχήματος, η κατανομή των ευθειών μπορεί να γίνει με ένα σύστημα ορθογωνίων (Buckland et al., 1993; Buckland et al., 2001; Thomas et al., 2007). Στην κατανομή αυτή, ο παρατηρητής κινείται στην περίμετρο των ορθογωνίων ψάχνοντας για έντομα. Αυτό επιτρέπει στον παρατηρητή να επιστρέψει στο όχημα χωρίς να χάσει χρόνο περπατώντας μεταξύ των διατομών (Σχήμα 6) (Buckland et al., 1993). Σχήμα 6: Κατανομή ευθείων με σύστημα ορθογωνίων Κατονομή σημείων Η κατανομή των σημείων είναι καλύτερα να γίνεται τυχαία. Ωστόσο, στην τυχαία κατανομή, η μετακίνηση από σημείο σε σημείο είναι πιθανό να είναι χρονοβόρα και κάποια σημεία μπορεί να είναι αρκετά κοντά μεταξύ τους. Εναλλακτικά, τα σημεία μπορούν να κατανέμονται πάνω σε παράλληλες ευθείες (Σχήμα 7.α) ή σε ένα πλέγμα ευθειών (Σχήμα 7.β). Επίσης, στην κατανομή σημείων μπορεί να εφαρμοστεί ένα σύστημα ορθογωνίων, όπου τα σημεία τοποθετούνται στην περίμετρό τους (Buckland et al., 1993). 68

69 α β Σχήμα 7: α. κατανομή σημείων σε παράλληλες ευθείες, β. κατανομή σημείων σε πλέγμα Άλλες σημαντικές παράμετροι κατά τον σχεδιασμό της κατανομής διατομών Για να είναι αντιπροσωπευτικό το δείγμα, η κατεύθυνση των διατομών δεν πρέπει να είναι παράλληλη με κάποιο φυσικό χαρακτηριστικό της περιοχής μελέτης. Ένα συνηθισμένο λάθος είναι οι ευθείες να ακολουθούν δρόμους, μονοπάτια, δενδροστοιχίες, ηλεκτροφόρα καλώδια και ποτάμια (Buckland et al., 1993). Αν η έρευνα πρόκειται να επαναληφθεί, τότε οι ευθείες ή τα σημεία θα πρέπει να επισημαίνονται μόνιμα (Buckland et al., 1993). Τα σημαιάκια θα πρέπει να είναι σε κοντινές αποστάσεις μεταξύ τους για να προσδιορίζεται εύκολα η διαδρομή (Brown & Boyce, 1998). Ένας καλός χάρτης εδαφοκάλυψης θα βοηθήσει στον καθορισμό των διατομών και στη μετακίνηση σε αυτές σε μελλοντικές έρευνες (Buckland et al., 1993). Αυτοματοποιημένος σχεδιασμός κατανομής διατομών με το λογισμικό DISTANCE Τα τελευταία χρόνια, έχει απλοποιηθεί σημαντικά η δημιουργία και η σύγκριση πολύπλοκων σχεδίων έρευνας με την ανάπτυξη αυτοματοποιημένων αλγορίθμων (Strindberg, 2001; Strindberg and Buckland, 2004) και την εφαρμογή τους στο λογισμικό DISTANCE (Thomas et al, 2009). To DISTANCE (Thomas et al., 2009) παρέχει δυνατότητες υλοποίησης ενός αριθμού σχεδίων έρευνας δειγματοληψίας αποστάσεων επιτρέποντας έτσι στους χρήστες να δημιουργούν και να συγκρίνουν διαφορετικά σχέδια έρευνας, επιλέγοντας το κατάλληλο για τη μελέτη τους (Thomas et al., 2002; Thomas et al., 2009). Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά το σχεδιασμό της έρευνας με τη χρήση του DISTANCE δίνονται οι παρακάτω δυνατότητες. Πρώτον, παρέχεται η δυνατότητα εισαγωγής των ορίων της περιοχής μελέτης. Κατόπιν, μπορούν να καθοριστούν οι προδιαγραφές υλοποίησης σχεδίων έρευνας. Αυτές περιλαμβάνουν τον καθορισμό του τύπου δειγματοληψίας (διατομή ευθειών ή σημείων), της κατηγορίας σχεδιασμού (π.χ. ένα από τα τρία είδη του ζιγκ-ζαγκ σχέδιασμού, ή παράλληλη συστηματική, κ.λπ.), του αριθμού των διατομών και άλλες παράμετροι (Thomas et al., 2009). Ένας αριθμός από διαφορετικά σχέδια υλοποιούνται στο λογισμικό (Thomas et al., 2009). Στη συνέχεια, το συγκεκριμένο σχέδιο μπορεί να εφαρμοστεί μια φορά ή να εκτελεστούν προσομοιώσεις όπου πολλές εφαρμογές λαμβάνουν χώρα και υπολογίζονται στατιστικά στοιχεία. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα, το σχέδιο μπορεί να τροποποιηθεί ή να δημιουργηθούν νέα σχέδια μέχρι το αποτέλεσμα να ικανοποιεί τον ερευνητή. Το τελικό σχέδιο έρευνας που επιλέγεται μπορεί να εξαχθεί και να εφαρμοστεί στο πεδίο (Thomas et al., 2009). 69

70 Μέγεθος δείγματος Για τη σωστή εκτίμηση της απόλυτης αφθονίας απαιτείται ένα ελάχιστο μέγεθος δείγματος (n), δηλαδή ένας ελάχιστος αριθμός εντόμων που θα εντοπιστούν στην περιοχή μελέτης. Όσον αφορά τις διατομές ευθειών, το ελάχιστο μέγεθος δείγματος θα πρέπει να είναι έντομα, ενώ για τις διατομές σημείων, για να υπάρχει το ίδιο επίπεδο ακρίβειας, θα πρέπει να είναι περίπου 25% μεγαλύτερο (Buckland et al., 1993). Εάν το δείγμα είναι αρκετά μικρό δεν είναι δυνατόν να έχουμε ακριβή εκτίμηση για την αφθονία του συνολικού πληθυσμού ανεξάρτητα από την μετέπειτα ανάλυση δεδομένων. Μήκος ευθειών και πλήθος σημείων To μήκος της διατομής ευθείας που θα χρησιμοποιηθεί στην έρευνα εξαρτάται από την ακρίβεια που απαιτείται και τη γνώση συγκεκριμένων παραμέτρων, οι οποίες έχουν προσδιοριστεί από πιλοτικές ή παλαιότερες έρευνες. Οι Buckland et al. (2001) περιγράφουν δύο γενικές προσεγγίσεις για τον προσδιορισμό του μήκους αυτού με βάση μαθηματικούς υπολογισμούς. Σε άλλες έρευνες, το συνολικό μήκος της διατομής ευθείας καθορίζεται με βάση την πυκνότητα των διατομών στην περιοχή μελέτης (Nomani et al., 2012). Όταν σε μία έρευνα αυξάνεται το συνολικό μήκος όλων των διατομών και χρησιμοποιούνται πολλές μικρές σε μήκος διατομές (αντί για λίγες επιμήκεις), έχει βρεθεί ότι μειώνεται η μεροληψία και αυξάνεται η ακρίβεια και η εγκυρότητα στην εκτίμηση της αφθονίας (Nomani et al., 2012). Οι Buckland et al. (2001) περιγράφουν αντίστοιχους μαθηματικούς υπολογισμούς για τον προσδιορισμό του πλήθους των σημείων. Πραγματοποίηση μετρήσεων στο πεδίο Η καταγραφή των δεδομένων (αποστάσεις και γωνίες θέασης) στις διατομές ευθειών πρέπει να γίνεται με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια για την αποφυγή σφαλμάτων (Buckalnd et al., 1993). Σε πολλές έρευνες, οι κάθετες αποστάσεις προκύπτουν από τη μέτρηση των αποστάσεων και των γωνιών θέασης από τον παρατηρητή για έντομα που εντοπίζονται.η στρογγυλοποίηση των γωνιών θέασης δημιουργεί προβλήματα στο σωστό υπολογισμό της κάθετης απόστασης (Buckland et al., 1993), καθώς συχνά αυτές στρογγυλοποιούνται στο πλησιέστερο 5 ο ή 10 ο (Chen, 1998). Ιδανικό θα ήταν οι μετρήσεις να πραγματοποιούνται όσο το έντομο βρίσκεται στην αρχική θέση εντοπισμού (Buckland et al., 1993; Thomas et al, 2002). Επίσης, έντομα που είναι κοντά στην ευθεία ή το σημείο και καταγράφονται σαν να βρίσκονται πάνω σε αυτά οδηγούν σε σοβαρή υπερεκτίμηση της αφθονίας (Buckland et al., 1993). Οι αποστάσεις θέασης τόσο για τις διατομές ευθειών, όσο και για τις διατομές σημείων είναι πιθανό να υπόκεινται σε τυχαία σφάλματα μέτρησης (Chen, 1998). Σημαντικές παράμετροι συνεπώς για την ορθή πραγματοποίηση των μετρήσεων, είναι η εκπαίδευση των παρατηρητών και η χρήση των κατάλληλων τεχνολογικών μέσων και εργαλείων για την καταγραφή των δεδομένων (Buckland et al., 1993). Εκπαίδευση παρατηρητών Σε έρευνες που απαιτείται η εκτίμηση της απόλυτης αφθονίας θεωρείται απαραίτητη η εκπαίδευση των παρατηρητών. Αρχικά, οι παρατηρητές θα πρέπει να ενημερωθούν για την έρευνα και τους στόχους της, να κατανοήσουν γιατί η ακρίβεια στις μετρήσεις είναι σημαντική (Buckland et al., 1993) και να εξοικειωθούν με την περιοχή μελέτης και τα χαρακτηριστικά της (Brown & Boyce, 1998). Στη συνέχεια, πρέπει να γίνει εκπαίδευση για 70

71 την αναγνώριση και τη βιολογία των υπό μελέτη ειδών (κύκλος ζωής, προτίμηση ενδιαιτημάτων, μοτίβα δραστηριότητας, τροφοληψία) (Brown & Boyce, 1998). Μια μικρής κλίμακας πιλοτική έρευνα στο πεδίο είναι χρήσιμη, για την εκπαίδευση και την εξοικείωση των παρατηρητών με τη διαδικασία και τα εργαλεία που θα χρησιμοποιηθούν. Στην πιλοτική έρευνα, οι πρακτικές εκτίμησης των αποστάσεων και των γωνιών θέασης των εντόμων θα πρέπει να γίνονται κάτω από συνθήκες όσο το δυνατόν παρόμοιες με αυτές που θα επικρατούν στην πραγματική έρευνα (Buckland et al., 1993). Χρήσιμα εργαλεία για τη δειγματοληψία Για την επίτευξη μιας ακριβής μέτρησης είναι αναγκαία η χρήση κάποιων τεχνολογικών μέσων και εργαλείων. Τα πιο σημαντικά φαίνονται στην Εικόνα 5(Buckland et al., 1993; Nomani et al., 2012): α) Ψηφιακό αποστασιόμετρο (εξωτερικών χώρων): για τον υπολογισμό των αποστάσεων με ακρίβεια β) GPS: για τον εντοπισμό της θέσης μας άλλα και για την εύκολη εύρεση της ευθείας ή του σημείου (χρήσιμη επίσης και για τον υπολογισμό της γωνίας θέασης) γ) Μετροταινία: για τον υπολογισμό του μήκους της ευθείας διατομής δ) Πυξίδα: για τη διατήρηση σωστής πορείας ε) Γωνιόμετρο: για τον υπολογισμό της γωνίας θέασης Εικόνα 5: α. Ψηφιακό αποστασιόμετρο, β. GPS, γ. Μετροταινία, δ. Πυξίδα, ε. Γωνιόμετρο Για την καλύτερη οργάνωση των καταγεγραμμένων δεδομένων θεωρείται απαραίτητη η χρήση ενός εντύπου καταγραφής δεδομένων πεδίου (field form) (Εικ. 6). Στο έντυπο αυτό, 71

72 συχνά περιλαμβάνονται συμπληρωματικά δεδομένα, όπως το φύλο, τύπος οικοτόπου, θερμοκρασία, υψόμετρο, καιρικές συνθήκες, ημερομηνία, ώρα και άλλες παρατηρήσεις. Η δομή του εντύπου καταγραφής μπορεί να βελτιωθεί μετά τη χρήση του κατά την πιλοτική έρευνα (Buckland et al., 1993). Εικόνα 6: Έντυπο καταγραφής δεδομένων στο πεδίο Ο παρατηρητής στο πεδίο Στις έρευνες με διατομές ευθειών, ο παρατηρητής πρέπει να μετακινείται αργά κατά μήκος της ευθείας, αναζητώντας, κατά κύριο λόγο, τα έντομα που βρίσκονται πάνω ή κοντά στην ευθεία. Παράγοντες, όπως η κινητικότητα των εντόμων και η βλάστηση της περιοχής μελέτης, μπορούν να επηρεάσουν την ανίχνευση των εντόμων (Brown & Boyce, 1998). Η διπλή καταμέτρηση ενός εντόμου λόγω της κίνησής του σε απόκριση ως προς τον παρατηρητή θα πρέπει να αναγνωρίζεται και να αποφεύγεται (Burnham et al., 1980; Buckland et al., 1993). Στις έρευνες διατομών σημείων, πρέπει να οριστεί ο χρόνος παραμονής του παρατηρητή στο ίδιο σημείο. Όσο περισσότερο χρόνο παραμένει ο παρατηρητής σε ένα σημείο τόσο αυξάνεται η πιθανότητα ανίχνευσης των εντόμων. Ωστόσο, το πλεονέκτημα αυτό αντισταθμίζεται από πιθανή κίνηση των εντόμων προς τον παρατηρητή, οδηγώντας έτσι σε υπερεκτίμηση της αφθονίας. Η εκτίμηση της διάρκειας παραμονής σε κάθε σημείο μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της πιλοτικής έρευνας, ανάλογα με το είδος του εντόμου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι χρήσιμο να παρακολουθήσει ο παρατηρητής το σημείο από κάποια απόσταση και να καταγράψει τις αποστάσεις των εντόμων πριν την όχληση από την προσέγγιση του στο σημείο. Μια άλλη επιλογή είναι να περιμένει στο σημείο για ένα μικρό χρονικό διάστημα πριν από την καταγραφή, έτσι ώστε τα έντομα να επανέλθουν στην κανονική τους θέση και συμπεριφορα μετά την όχληση από τον παρατηρητή. 72

73 Σχέδια παρακολούθησης για τα έντομα στην Ευρώπη Λεπιδόπτερα Σε αντίθεση με τις περισσότερες ομάδες εντόμων, το εντομολογικό ενδιαφέρον για τα λεπιδόπτερα είναι αρκετά υψηλό και είναι αυτά που έχουν μελετηθεί περισσότερο στην Ευρώπη (vanswaayetal., 2012). Επειδή είναι εύκολο αναγνωρίσιμες και δημοφιλείς (Thomas, 2005), συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον επιστημόνων αλλά και ερασιτεχνών εθελοντών. Τα λεπιδόπτερα καταμετρούνται από σχέδια παρακολούθησης πεταλούδων από το 1976 στην Αγγλία και από τότε δημιουργήθηκαν και είναι ενεργά, εθνικά σχέδια παρακολούθησης για τις πεταλούδες σε πολλές χώρες της Ευρώπης (Βέλγιο, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Ιρλανδία, Σουηδία, Ελβετία, Λουξεμβούργο, Ισπανία) (vanswaayetal., 2012) και πρόσφατα στην Τουρκία (Karaçetinetal., 2011). Στα εθνικά σχέδια παρακολούθησης λεπιδοπτέρων των παραπάνω χωρών ακολουθείται ο ίδιος τρόπος παρακολούθησης από το εγχειρίδιο Παρακολούθησης Λεπιδοπτέρων των vanswaayetal. (2012), προσαρμοσμένα φυσικά ανά χώρα. Η μέθοδος που ακολουθείται είναι αυτή που τροποποιήθηκε από τον Pollard (Pollard, 1977; Pollard&Yates, 1993) γνωστή ως PollardWalk και περιγράφεται παρακάτω. Η καταμέτρηση των πεταλούδων γίνεται εβδομαδιαίως κατά τη περίοδο δραστηριότητας των πεταλούδων (εξαιρούνται οι καταμετρήσεις των σπάνιων ειδών όπου γίνονται κατά την περίοδο πτήσης των ειδών) σε ευθεία διαδρομή (transects) προκαθορισμένου μήκους (1-2 km), χωρισμένη σε μικρότερα τμήματα (Εικόνα 7). Οι μετρήσεις πρέπει να γίνονται με καλές καιρικές συνθήκες (ζέστη και ηλιοφάνεια) και σε συγκεκριμένες ώρες τις ημέρας (10:00 με 15:00). Εικόνα 7: Διαδρομή δειγματοληψίας (transect) χωρισμένη σε τμήματα (vanswaayetal., 2012) Ο παρατηρητής βαδίζει με αργό και σταθερό βηματισμό καταμετρώντας όλες τις πεταλούδες που βλέπει σε ένα νοητό κουτί 2.5 m σε κάθε πλευρά και 5 m μπροστά και επάνω από τον παρατηρητή (Εικόνα 8). 73

74 Εικόνα 8: Νοητό κουτί που δείχνει τα όρια παρατήρησης (vanswaayetal., 2012) Σε περιπτώσεις όπου το ενδιαίτημα των πεταλούδων είναι δύσβατο χρησιμοποιείται η μέθοδος των σημείων (point-transects). Για κάποια είδη πεταλούδων είναι προτιμότερο να καταμετρούνται αυγά ή προνύμφες, αυτό επιτυγχάνεται με την μέθοδο δειγματοληψίας προκαθορισμένων τετραγώνων (vanswaayetal., 2012). Τα δεδομένα από τις καταγραφές των σχεδίων παρακολούθησης της Ευρώπης μπορούν να μας δώσουν την πληθυσμιακή τάση των πεταλούδων ανά περιοχή μελέτης (vanswaayetal., 2012). Οδοντόγναθα Στην Ολλανδία το 1998 (Bouwman, 2009) και αργότερα στην Αγγλία το 2009 (Smallshire&Beynon, 2010) δημιουργήθηκαν εθνικά σχέδια παρακολούθησης για τα οδοντόγναθα, με βασικό στόχο τη απόκτηση δεδομένων για την πληθυσμιακή τάση ανά περιοχή, με την ελπίδα ότι μετά από πολυετή συλλογή δεδομένων ανά περιοχές να είναι σε θέση να παρέχουν ένα πληθυσμιακό δείκτη σε εθνικό επίπεδο (Smallshire&Beynon, 2010). Η μεθοδολογία που ακολουθείται για την παρακολούθηση πληθυσμών των οδοντόγναθων είναι παρόμοια με αύτη των λεπιδοπτέρων, προσαρμοσμένη όμως για παρυδάτια ενδιαιτήματα. Ο παρατηρητής βαδίζει αργά και σταθερά σε ευθεία διαδρομή ορισμένου μήκους (100 m) και καταγράφει τα είδη που βλέπει. Εάν η πρόσβαση δίπλα στο νερό είναι περιορισμένη, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος των καθορισμένων σημείων σε μέρη με καλή ορατότητα στην λίμνη ή ποτάμι. Η μέθοδος σημείων προβλέπει τουλάχιστον ένα σημείο ανά 10 μέτρα, και κάθε καταμέτρηση θα πρέπει να διαρκεί τουλάχιστον 1 λεπτό και να μην παραβαίνει τα 5 λεπτά. Οι μετρήσεις πρέπει να γίνονται κατά τη περίοδο δραστηριότητας των λιβελούλων, με κατάλληλες καιρικές συνθήκες (ζέστη και ηλιοφάνεια) και συγκεκριμένη ώρα της ημέρας (10:00 16:00) (Bouwman, 2009; Smallshire&Beynon, 2010). 74

75 Κολεόπτερα Τα σαπροξυλικά κολεόπτερα έχουν μελετηθεί αρκετά τα τελευταία 20 χρόνια, κυρίως στην βόρεια και κεντρική Ευρώπη (Bougetetal., 2008). Δεν υπάρχει κάποιο εθνικό σχέδιο παρακολούθησης πληθυσμών όπως αυτό των λεπιδόπτερων και των οδοντόγναθων, αλλά γίνονται προσπάθειες για να δημιουργηθεί. Στην Ιταλία σύνταξαν ένα εγχειρίδιο με τρόπους παρακολούθησης για 5 σαπροξυλικά κολεόπτερα κοινοτικού ενδιαφέροντος (Campanaroetal., 2012), στην Αγγλία καταγράφονται οι πληθυσμοί του L. cervus μέσα από ένα πρόγραμμα εθελοντών από το 1998 (Percyetal., 2000; Smith, 2003; Smith, 2011), πρόσφατα έχουν πραγματοποιηθεί δειγματοληψίες και σε άλλες χώρες (Iσπανία (GTLI), Ιταλία (Campanaro&Bardiani, 2012), Σλοβενία (Vrezec&Kapla, 2007), Κροατία για κάποια σαπροξυλικά συνήθως για το L. cervus, ένω η Φινλανδία είχε από το 1990 και για 10 χρόνια σχέδιο παρακολούθησης σε δύο δασικές περιοχές για όλα τα σαπροξυλικά είδη που ενδιαιτούσαν μέσα σε αυτές (Martikainen&Kaila, 2004). Τα σαπροξυλικά κολεόπτερα είναι δύσκολα στη δειγματοληψία λόγω του μικρού μεγέθους τους και της κρυπτικής συμπεριφοράς τους. Η κύρια μέθοδος που χρησιμοποιείται είναι με τη χρήση παγίδων παρεμβολής, στον αέρα (windowtraps, flightinterceptiontraps) (Εικ. 9. α,β), στο έδαφος (Εικ. 9.γ) (pitfalltraps) και στις κουφάλες των δέντρων (emergencetraps) (Bougetetal., 2008; Kirby, 2008; Campanaroetal., 2012; Quintoetal., 2013). Άλλοι τρόποι ποσοτικής εκτίμησης των σαπροξυλικών κολεοπτέρων που χρησιμοποιούνται είναι: Η μέθοδος της σύλληψης μαρκαρίσματος επανασύλληψης (capture-markrecapture) (Hawes, 2008; Campanaroetal., 2012). Η μέθοδος αύτη είναι χρονοβόρα και θέλει εξειδικευμένο προσωπικό, για τον λόγω αυτό χρησιμοποιείται σαν μάρτυρας σε ένα δείγμα της περιοχής και μετά γίνεται ποσοτική αναγωγή στα προσβεβλημένα δέντρα όλης της περιοχής Δειγματοληψίαβραδύνωνδιαδρομών (evening transects) (Campanaro et al., 2012; Campanaro & Bardiani, 2012).Τα πιο πολλά σαπροξυλικά κολεόπτερα είναι δραστήρια κατά τις βραδινές ώρες (συνήθως κατά την δύση του ήλιου) Χρήση παγίδων με δόλωμα (Harveyetal, 2011). Τα σαπροξυλικά κολεόπτερα προσελκύονται από διαφορετικά δολώματα ανάλογα με το είδος. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται για την εξακρίβωση παρουσίας του είδους. Επιθεώρηση «προσβεβλημένων» δέντρων και καταμέτρηση αυτών (Harveyetal, 2011; Campanaroetal., 2012). Τα σαπροξυλικά κολεόπτερα έχουν συνήθως κάποιο μοναδικό φυτό ξενιστή. Στα «προσβεβλημένα» δέντρα πρέπει να γίνεται εξακρίβωση παρουσίας του είδους (δηλαδή ότι το «προσβεβλημένο» δέντρο «κατοικείται» από το έντομο). Εικόνα 9: Παγίδες παρεμβολής α, β. αέρος, γ. εδάφους (φωτογραφία από J. Schlaghamersky) 75

76 Προτεινόμενο σχέδιο παρακολούθησης ασπονδύλων για την Ελλάδα Ενώ τα ασπόνδυλα είναι καλοί βιοδείκτες για μια περιοχή δεν υπάρχουν θεσπισμένα σχέδια παρακολούθησης ούτε σε εθνικό ούτε και σε τοπικό επίπεδο. Λόγω της υποχρέωσης που έχει η Ελλάδα απέναντι στην Οδηγία των Οικοτόπων 92/43, είναι πλέον επιτακτική ανάγκη να δημιουργηθούν προγράμματα παρακολούθησης για τα χερσαία ασπόνδυλα. Για να θεσπιστεί ένα σχέδιο παρακολούθησης θα πρέπει αρχικά να εξακριβωθεί η παρουσία του είδους στην περιοχή. Έπειτα να γίνει εκτίμηση της αφθονίας του πληθυσμού του είδους και να παρακολουθείται η πληθυσμιακή τάση του στην πάροδο του χρόνου. Έλεγχος παρουσίας ειδών Αρχικά πρέπει να πραγματοποιηθεί ο εντοπισμός των περιοχών όπου αναμένεται να βρεθούν τα υπό μελέτη είδη. Πριν την έρευνα στο πεδίο θα πρέπει να συγκεντρωθεί ότι πληροφορία υπάρχει για την οικολογία (ενδιαίτημα, κύκλος ζωής, τροφοληψία) των υπό μελέτη ειδών. Η εξακρίβωση παρουσίας κάποιου είδους γίνεται κοντά στην περιοχή ενδιαίτημα (μίκροενδιαίτημα) που αναμένεται να εμφανίζεται το είδος. Και ανάλογα με το είδος και σε ποιο στάδιο ανάπτυξης αναμένεται να το εντοπίσουμε, επισκεπτόμαστε την κατάλληλη χρονική περίοδο (π.χ.: διαφορετική εποχή ερευνούμε για ακμαία έντομα από ότι για προνύμφες). Λεπιδόπτερα Αυγά: πολλά είδη πεταλούδας γεννούν μόνο σε συγκεκριμένα φυτά ξενιστές και σε συγκεκριμένη εποχή του χρόνου. Κάποιες πεταλούδες μάλιστα απαιτούν ειδικές κλιματικές συνθήκες για να γεννήσουν τα αυγά τους (Konvička&Kuras, 1999; Martin&Pullin, 2004; Bergström. 2005; Stefanescuetal., 2006). Προνύμφες: οι προνύμφες τρέφονται με συγκεκριμένα φυτά ξενιστές, επίσης φτιάχνουν κουκούλι σε αυτά τα συγκεκριμένα φυτά (Porter, 1982; Singeretal., 2002; Martin&Pullin, 2004; vanswaayetal., 2012a; vanswaayetal., 2012b). Ακμαία (τέλεια) έντομα: με ένα απλό περίπατο κατά την περίοδο δραστηριότητας (περίοδο πτήσης) μπορούμε να εντοπίσουμε και να αναγνωρίσουμε τα ειδή που υπάρχουν στην περιοχή μελέτης μας (Muller-Kroehlingetal., 2005; vanswaayetal., 2012a; vanswaayetal., 2012b). Βιοδηλωτικα ίχνη: εξακρίβωση παρουσίας μπορεί να γίνει και με βιοδηλωτικα ίχνη, όπως νεκρές πεταλούδες, φαγωμένα φύλλα φυτών ξενιστών (Muller-Kroehlingetal., 2005). Οδοντόγναθα Νύμφες: τα οδοντόγναθα στο προνυμφικό στάδιο είναι υδρόβια όποτε δύσκολα μπορεί να γίνει η συλλογή και αναγνώριση χωρίς να βλάψουμε το άτομο. Ένας τρόπος εξακρίβωσης της παρουσίας στα οδοντόγναθα είναι ο εντοπισμός των εκδύσεων των νυμφών συνήθως πάνω στη παρόχθια βλάστηση (καλαμώνες) (Schorretal., 1998; Suhlingetal., 2003) Ακμαία: με ένα απλό περίπατο κατά την περίοδο δραστηριότητας (περίοδο πτήσης) μπορούμε να εντοπίσουμε και να αναγνωρίσουμε τα ειδή που υπάρχουν στην περιοχή μελέτης μας (Bouwman, 2009). 76

77 Κολεόπτερα Αυγά και προνύμφες: τα σαπροξυλικά κολεόπτερα εναποθέτουν τα αυγά τους σε δέντρα με σάπιο ξύλο, όπου αναπτύσσονται και σε προνύμφες. Κάποια είδη κολεοπτέρων δημιουργούν χαρακτηριστικές στοές στο ξύλο. Ακμαία: κατά την περίοδο δραστηριότητας τους (συνήθως βράδυ). Εντοπισμός και αναγνώριση των ειδών κολεοπτέρων που υπάρχουν στην περιοχή μελέτης μας Βιοδηλωτικα ίχνη: νεκρά έντομα, θραύσματα εντόμου (έλυτρα, κεραίες κλπ), κόπρανα, βομβύκιο Εκτίμηση πληθυσμιακού μεγέθους Το Άρθρο 17 της Οδηγίας Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ προβλέπει για κάθε κράτος μέλος της Ε.Ε. τη σύνταξη έκθεσης (εθνικής αναφοράς) κάθε έξι χρόνια. Ένα μεγάλο κομμάτι της εθνικής αναφοράς είναι η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης όλων των ειδών που αναφέρονται στα παραρτήματα II, IV, V. Απαραίτητη παράμετρος για την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των ειδών είναι η κατάσταση και το μέγεθος πληθυσμού των ειδών. Λεπιδόπτερα, οδοντόγναθα: για την εκτίμηση του πληθυσμιακού μεγέθους για ζώα που έχουν μεγάλη κινητικότητα όπως τα έντομα, προτείνεται η δειγματοληψία αποστάσεων (distancesampling) Κολεόπτερα: για τα σαπροξυλικά κολεόπτερα όπου ενδιαιτούν σε κορμούς δέντρων προτείνεται η μέθοδος δειγματοληπτικών τετραγώνων ή λωρίδων (για τους κορμούς) αλλά και η μέθοδος της δειγματοληψίας αποστάσεων (των «προσβεβλημένων» κορμών) σε περιπτώσεις που η περιοχή είναι δύσβατη και υπάρχει δυσκολία στην καταγραφή των δέντρων. Η μέθοδος της δειγματοληψίας αποστάσεων (distancesampling) απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό και στο πεδίο και στην ανάλυση δεδομένων, για τους λόγους αυτούς προτείνεται να εφαρμόζεται ανά πενταετία για την εύρεση της απολυτής αφθονίας των πληθυσμών και για την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των ειδών που απαιτούν οι εθνικές αναφορές. Πρόγραμμα παρακολούθησης πληθυσμιακής τάσης Λόγω της δυσκολίας της μεθόδου για την εκτίμηση πληθυσμών των εντόμων (δειγματοληψία αποστάσεων), προτείνεται να εφαρμοστεί το σχέδιο παρακολούθησης που ακολουθείται στην Ευρώπη για την εκτίμηση της πληθυσμιακής τασής. Σύμφωνα με αυτό προτείνεται καταμέτρηση των εντόμων σε ευθείες διαδρομές ορισμένου μήκους (transectcounts), ανά ένα ή δύο έτη κατά την περίοδο και ώρα δραστηριότητας των εντόμων παρακολούθησης (βλέπε κεφάλαιο Σχέδια παρακολούθησης για τα έντομα στην Ευρώπη). Το σχεδίο παρακολούθησης βρίσκει εφαρμογή στα ιπτάμενα έντομα, όπως είναι τα λεπιδόπτερα, τα οδοντόγναθα και κάποια κολεόπτερα. Όσον αφορά τα σαπροξυλικά κολεόπτερα που ενδιατούν σε «προσβεβλημένους» κορμούς δέντρων, προτείνεται η καταμέτρηση των «προσβεβλημένων» δέντρων. 77

78 Βιβλιογραφία Barraclough, R. K., (2000), Distance sampling : a discussion document produced for the Department of Conservation Barton, B.J., (2008), Mitchell s satyr (Neonympha mitchellii mitchellii) Research Report to the US Fish and Wilflife Service. 17 pp. Bergström, A. (2005). Oviposition site preferences of the threatened butterfly Parnassius mnemosyne implications for conservation. Journal of Insect Conservation, 9(1), Bibby, C. J., Marsden, S., & Jones, M., (1998), Expedition field techniques: bird surveys. Expedition Advisory Centre, London. Bollinger, E. K., Gavin, T. A., & McIntyre, D. C., (1988), Comparison of transects and circular-plots for estimating bobolink densities. The Journal of Wildlife Management, Bouget, C., Brustel, H., Brin, A., & Noblecourt, T. (2008). Sampling saproxylic beetles with window flight traps: methodological insights. Revue d'ecologie (suite de La Terre et la Vie), (suppl. n 10). Bouwman, J., D. Groenendijk, T. Termaat & C. Plate (2009) Dutch Dragonfly Monitoring Scheme.A Manual. Report number VS , Dutch Butterfly Conservation, Wageningen & Statistics Netherlands, Den Haag, Netherlands. Brown, J. A., & Boyce, M. S. (1998). Line transect sampling of Karner blue butterflies (Lycaeides melissa samuelis). Environmental and Ecological Statistics, 5(1), Buckland, S. T., (1992), Fitting density functions with polynomials.applied Statistics, Buckland, S.T., Anderson, D.R., Burnham, K.P. and Laake, J.L., (1993), Distance Sampling: Estimating Abundance of Biological Populations. Chapman and Hall, London. 446pp. Buckland, S.T., Anderson, D.R., Burnham, K.P., Laake, J.L., Borchers, D.L. and Thomas, L. (2001). Introduction to Distance Sampling.Oxford University Press, London. Buckland, S.T., Anderson, D.R., Burnham, K.P., Laake, J.L., Borchers, D.L. and Thomas, L. (editors) (2004). Advanced Distance Sampling.Oxford University Press, London. Burnham, K.P., Anderson, D.R., Laake, J.L., Estimation of density from line transect sampling of biological populations. Wildlife Monograph Number 72. Campanaro, A., Bardiani, M., Spada, L., Carnevali, L., Montalto, F., Antonini, G., Mason, F. & Audisio, P. (2012). Linee Guida per il Monitoraggio e la Conservazione dell Entomofauna Saproxilica. Quaderni Conservazione Habitat. Campanaro., A., & Bardiani., M., (2012)Walk transects for monitoring of Lucanus cervus in an Italian lowland forest., In: Saproxylic beetles in Europe : monitoring, biology and conservation / [editor in chief Maja Jurc] (2012). - Ljubljana : Slovenian Forestry Institute, Silva Slovenica,.p

79 Cassey, P., (1999), Estimating animal abundance by distance sampling techniques.conservation Advisory Science Noies, No.237, Department of Conservation, Wellington. Cassey, P., & McArdle, B. H., (1999), An assessment of distance sampling techniques for estimating animal abundance.environmetrics, 10(3), Chen, S. X. (1998). Measurement errors in line transect surveys. Biometrics, Collen, B., Böhm, M., Kemp, R.,& Baillie, J.E.M., (2012), Spineless: status and trends of the world s invertebrates. Zoological Society of London, United Kingdom Ersts, P.J., Horning, N., & Polin, M., (2013), Perpendicular Distance Calculator (version 1.2.2) Documentation. American Museum of Natural History, Center for Biodiversity and Conservation. Available from: < Accessed on GTLI (Grupo de Trabajo sobre Lucanidae Iberico) Abundancia de Lucanus cervus (2005). Working Group on Iberian Lucanidae., Abundance of Lucanus cervus (πρόσβαση 21/01/2014) < Hamm., C.A., (2013), Estimating abundance of the federally endagered Mitchell s satyr butterfly using hierarchical distance sampling. Insect Conservation and Diversity Harvey, D. J., Hawes, C. J., Gange, A. C., Finch, P., Chesmore, D., & Farr, I. (2011).Development of non-invasive monitoring methods for larvae and adults of the stag beetle, Lucanus cervus.insect Conservation and Diversity, 4(1), Hawes, C. J. (2008). The stag beetle Lucanus cervus (LINNAEUS, 1758)(Coleoptera: Lucanidae): a mark-release-recapture study undertaken in one United Kingdom residential garden. Rev. Écol.(Terre Vie), 63(131). Hounsome, T. D., Young, R. P., Davison, J., Yarnell, R. W., Trewby, I. D., Garnett, B. T., Delahay R. J., &Wilson., G. J., (2005), An evaluation of distance sampling to estimate badger (Meles meles) abundance. Journal of Zoology, 266, pp Karaçetin, E., H.J. Welch, A. Turak, Ö. Balkız ve G. Welch. (2011). Türkiye deki Kelebeklerin Koruma Stratejisi. Ankara: Doğa Koruma Merkezi. Erişim: [ (Turkish text with English summary) Kirby., P., (2008). Hainault Forest & Chigwell Row Wood Invertebrate survey and monitoring 2007, Report to The Woodland Trust Konvička, M., & Kuras, T. (1999). Population Structure, Behaviour and Selection of Oviposition Sites of an Endangered Butterfly, Parnassius Mnemosyne, in Litovelské Pomoravíl. Czech Republic. Journal of Insect Conservation, 3(3), Laake, J. L., Buckland, S. T., Anderson, D. R. and Burnham, K. P., (1994), DISTANCE User's Guide. FortCollins: Colorado Cooperative Fish and Wildlife Research Unit, Colorado State University. Λεγάκις, Α., & Μαραγκού, Π., (επιμ. εκδ.), (2009), Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας, Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα Martikainen, P., & Kaila, L. (2004). Sampling saproxylic beetles: lessons from a 10-year monitoring study. Biological conservation, 120(2),

80 Martin, L. A., & Pullin, A. S. (2004). Host-plant specialisation and habitat restriction in an endangered insect, Lycaena dispar batavus (Lepidoptera: Lycaenidae) I. Larval feeding and oviposition preferences. European Journal of Entomology, 101(1), Müller-Kroehling, S., Franz, Ch., Binner, V., Müller, J., Pechacek. P. & Zahner, V. (2005): Artenhandbuch der für den Wald relevanten Tier- und Pflanzenarten des Anhanges II der Fauna-Flora-Habitat-Richtlinie und des Anhanges I der Vogelschutz-Richtlinie in Bayern (3., aktualisierte Fassung). Freising, pp. 184 Murphy, D., (1987), Are we studying our endangered butterflies to death? Journal of the Research on the Lepidoptera, 26, pp Nomani, S. Z., Oli, M. K., & Carthy, R. R. (2012). Line transects by design: The influence of study design, spatial distribution and density of objects on estimates of abundance. Open Ecology Journal, 5, Percy, C., Bassford, G. & Keeble, V Findings of the 1998 National Stag Beetle Survey. London, People s Trust for Endangered Species. Phillip Cassey, Graham T Ussher, Estimating abundance of tuatara, Biological Conservation, Volume 88, Issue 3, June 1999, Pages , ISSN , /S (98) Pollard, E, & Yates, T., J., (1993).Monitoring Butterflies for Ecology and Conservation.Chapman & Hall, London, UK. Pollard, E. (1977).A method for assessing changes in the abundance of butterflies. Biological conservation, 12(2), Porter, K. (1982). Basking behaviour in larvae of the butterfly Euphydryas aurinia.oikos, Quinto, J., de los Ángeles Marcos-García, M., Brustel, H., Galante, E., & Micó, E. (2013). Effectiveness of three sampling methods to survey saproxylic beetle assemblages in Mediterranean woodland. Journal of Insect Conservation, Ross, C., & Reeve, N., (2003), Survey and census methods: population distribution and density. Field and laboratory methods in primatology, Ruette, S., Stahl, P. and Albaret, M., (2003), Applying distance-sampling methods to spotlight counts of red foxes. Journal of Applied Ecology, 40: Schorr, M., Schneider, W., & Dumont, H. J. (1998). Ecology and distribution of Lindenia tetraphylla (Insecta, Odonata, Gomphidae): a review. International Journal of Odonatology, 1(1), Silva, J.P., Toland, J., Jones, W., Eldridge, J., Thorpe, E., O Hara, E. & Thévignot, C., (2012), LIFE and invertebrate conservation, European Commission Singer, M. C., Stefanescu, C. and Pen, I. (2002), When random sampling does not work: standard design falsely indicates maladaptive host preferences in a butterfly. Ecology Letters, 5:

81 Smallshire, D. & Beynon, T. (2010) Dragonfly Monitoring Scheme Manual.British Dragonfly Society Smith, M.N. (2003). National Stag Beetle Survey 2002.London, People s Trust for Endangered Species. Smith, M.N. (2011). Great Stag Hunt III: National stag beetle survey Stefanescu, C., Penuelas, J., Sardans, J., Fillela, I., (2006), Females of the specialist butterfly Euphydryas aurinia (Lepidoptera: Nymphalinae: Melitaeini) select the greenest leaves of Lonicera implexa (Caprifoliaceae) for oviposition. European Journal of Entomology 103: Strindberg, S. & Buckland, S. T. (2004), Zigzag survey designs in line transect sampling. Journal of Agricultural, Biological, and Environmental Statistics 9. Strindberg, S., Buckland, S.T. & Thomas, L., (2004), Design of distance sampling surveys and Geographic Information Systems. Chapter 7 in Buckland, S.T., D.R. Anderson, K.P. Burnham, J.L. Laake, D.L. Borchers & L. Thomas (editors). Advanced Distance Sampling.Oxford University Press. Pp Suhling, F., Werzinger, J. und Müller, O. (2003): Ophiogomphus cecilia (Fourcroy, 1785). In: Petersen, B., Ellwanger, G., Biewald, G., Hauke, U., Ludwig, G., Pretscher, P., Schröder, E., und Ssymank, A. (Bearb.): Das europäische Schutzgebietssystem Natura Ökologie und Verbreitung von Arten der FFH-Richtlinie in Deutschland. Band 1: Pflanzen und Wirbellose. - Bonn-Bad Godesberg (Landwirtschaftsverlag) - Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz 69(1): Thomas, J. A. (2005). Monitoring change in the abundance and distribution of insects using butterflies and other indicator groups. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 360(1454), Thomas, L., Buckland, S.T., Rexstad, E.A., Laake, J. L., Strindberg, S., Hedley, S. L., Bishop, J.R.B., Marques, T. A. and Burnham, K. P., (2010), Distance software: design and analysis of distance sampling surveys for estimating population size. Journal of Applied Ecology 47: 5-14 Thomas, L., Buckland., S.T., Burnham, K.P, Anderson, D.R, Laake, J.L, Borchers, D.L., & Strindberg, D., (2002), Distance Sampling. Encyclopedia of Environmetrics, Volume 1, pp Thomas, L., Laake, J.L., Rexstad, E., Strindberg, S., Marques, F.F.C., Buckland, S.T., Borchers, D.L., Anderson, D.R., Burnham, K.P., Burt, M.L., Hedley, S.L., Pollard, J.H., Bishop, J.R.B. and Marques, T.A., (2009), Distance 6.0. Release 2. Research Unit for Wildlife Population Assessment, University of St. Andrews, UK.< Thomas, L., R. Williams and D. Sandilands., (2007), Designing line transect surveys for complex survey regions. Journal of Cetacean Research and Management 9:1-11. van Swaay, C.A.M., Brereton, T., Kirkland, P. and Warren, M.S. (2012) Manual for Butterfly Monitoring. Report VS , De Vlinderstichting/Dutch Butterfly Conservation, Butterfly Conservation UK & Butterfly Conservation Europe, Wageningen. 81

82 van Swaay, C.A.M., Collins, C., Dušej, G., Maes, D., Munguira, M.L., Rakosy, L., Ryrholm, N., Šašic, M., Settele, J., Thomas, J.A., Verovnik, R., Verstrael, T., Warren, M., Wiemers, M., Wynhoff, I., (2012b) Dos and Don'ts for butterflies of the Habitats Directive of the European Union. Nature Conservation 1: Vrezec, A., Kapla, A., (2007). Kvantitativno vzorčenje hroščev (Coleoptera) v Sloveniji: referenčna študija. Quantitative sampling of beetles (Coleoptera) in Slovenia: a reference study. Acta Entomologica Slovenica, 15 (2): White, G.C. & Burnham, K.P., (1999), Program MARK: Survival Estimation from Populations of Marked Animals. Bird Study, 46 Suppl, pp

83 Παράρτημα Ι Χάρτες με το εύρος (range) εξάπλωσης των ειδών 83

84 Χάρτης 1.1.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Apatura metis (Πηγή: EUNIS) 84

85 Χάρτης 1.2.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Callimorpha quadripunctaria (Πηγή: EUNIS) Χάρτης 1.3: Εύρος εξάπλωσης του είδους Euphydryas aurinia (Πηγή: EUNIS) 85

86 Χάρτης 1.4: Εύρος εξάπλωσης του είδουςlycaena dispar (Πηγή: EUNIS) Χάρτης 1.5: Εύρος εξάπλωσης του είδους Parnassius apollo (Πηγή: EUNIS) 86

87 Χάρτης 1.6.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Parnassius mnemosyne (Πηγή: EUNIS) Χάρτης 1.7.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Buprestis splendens (Πηγή: EUNIS) 87

88 Χάρτης 1.8.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Cerambyx cerdo (Πηγή: EUNIS) Χάρτης 1.9.: Εύρος εξάπλωσης του είδουςlucanus cervus (Πηγή: EUNIS) 88

89 Χάρτης 1.10.: Εύρος εξάπλωσης του είδουςmorimus funereus (Πηγή: EUNIS) Χάρτης 1.11: Εύρος εξάπλωσης του είδουςosmoderma eremita (Πηγή: EUNIS) 89

90 Χάρτης 1.12.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Rosalia alpina (Πηγή: EUNIS) Χάρτης 1.13.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Lindenia tetraphylla (Πηγή: EUNIS) 90

91 Χάρτης 1.14.: Εύρος εξάπλωσης του είδους Ophiogomphus cecilia (Πηγή: EUNIS) 91

92 ΠαράρτημαΙΙ Χάρτες κατάστασης διατήρησης και κατανομής πληθυσμού Χάρτης 2.1.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Apaturametis 92

93 Χάρτης 2.2.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Callimorphaquadripunctaria Χάρτης 2.3.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Euphydryasaurinia 93

94 Χάρτης 2.4.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Lycaenadispar Χάρτης 2.5.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Parnassiusapollo 94

95 Χάρτης 2.6.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Parnassiusmnemosyne Χάρτης 2.7.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Buprestissplendens 95

96 Χάρτης 2.8.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Cerambyxcerdo Χάρτης 2.9.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Lucanuscervus 96

97 Χάρτης 2.10.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Morimusfunereus Χάρτης 2.11.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Osmoderma eremita 97

98 Χάρτης 2.12.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Rosalia alpina Χάρτης 2.13.: Κατάσταση διατήρησης και κατανομή του είδους Lindenia tetraphylla 98