Η μορφολογία και η δυναμική της αγάπης στις πρωτοπαύλειες επιστολές

Transcript

1 Αικατερίνη Φ. Μπατσιόλα Η μορφολογία και η δυναμική της αγάπης στις πρωτοπαύλειες επιστολές ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευση Καινή Διαθήκη Τμήμα Θεολογίας Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ. Σύμβουλος Καθηγητής: Χαράλαμπος Γ. Ατματζίδης Θεσσαλονίκη 2014

2 Η μορφολογία και η δυναμική της αγάπης στις πρωτοπαύλειες επιστολές 2

3 «το πιο καθαρό πράγμα, λοιπόν, της δημιουργίας δεν είναι το λυκόφως, ούτε ο ουρανός που καθρεφτίζεται μες το ποτάμι, ούτε ο ήλιος πάνω στης μηλιάς τ άνθη. Είναι η αγάπη.» Νικηφόρος Βρεττάκος 3

4 Στη μνήμη της μητέρας μου Βασιλικής 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένα από τα πιο εξέχοντα θέματα που συναντούμε στις επιστολές του αποστόλου Παύλου είναι αυτό της αγάπης. Αυτή σχετίζεται τόσο με την αγάπη του Θεού και του Ιησού Χριστού προς τους ανθρώπους όσο και με την αγάπη των ανθρώπων μεταξύ τους. Η αγάπη όμως διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο και για το ίδιο τον απόστολο Παύλο, όπως ο ίδιος τονίζει, όλη η ζωή του στηρίζεται στην αγάπη του Θεού και του Ιησού Χριστού. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο απόστολος: «zw/ de. ouvke,ti evgw,( zh/ de. evn evmoi. Cristo,j\ o] de. nu/n zw/ evn sarki,( evn pi,stei zw/ th/ tou/ ui`ou/ tou/ qeou/ tou/ avgaph,santo,j me kai. parado,ntoj e`auto.n u`pe.r evmou/å» Ο απόστολος Παύλος θεωρεί επίσης ότι η αγάπη συνέχει, ενδυναμώνει και εμπνέει τα μέλη της χριστιανικής κοινότητας. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την εποχή μας καθώς σήμερα βιώνουμε, ίσως περισσότερο από ποτέ, την αποξένωση από τον συνάνθρωπό μας. Επιπροσθέτως, το φαινόμενο της οικονομικής ύφεσης που αντιμετωπίζουμε τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, εντείνει αυτή την κατάσταση, καθώς ο άνθρωπος παρασυρόμενος από τα καθημερινά του προβλήματα, απομακρύνεται από την πηγή της αγάπης, το Θεό και κατά συνέπεια και από τον πλησίον του. Έτσι, η προτροπή για αγάπη φαντάζει πιο επίκαιρη από ποτέ. Οι σκέψεις αυτές με οδήγησαν στη μελέτη του θέματος της αγάπης στις πρωτοπαύλειες επιστολές. Στο σημείο αυτό οφείλω να εκφράσω τις θερμότατες ευχαριστίες μου στον σύμβουλο καθηγητή, κ. Χαράλαμπο Ατματζίδη για την πολύτιμη βοήθεια του, την καθοδήγησή του και την υπομονή του κατά την επιλογή του θέματος καθώς και κατά της συγγραφή της εργασίας. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω και τα μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής, τον επίκουρο καθηγητή π. Ιωάννη Σκιαδαρέση καθώς και τον λέκτορα κ. Μόσχο Γκουτζιούδη για την πολύτιμη βοήθεια τους κατά τη σύνταξη της μεταπτυχιακής μου εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου αλλά και τους φίλους μου για την συμπαράστασή τους και την υπομονή τους. Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2014 Αικατερίνη Φ. Μπατσιόλα 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...9 Α ΜΕΡΟΣ: ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ 1.Η αγάπη του Θεού Η αγάπη του Θεού στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή Η αγάπη του Θεού στην Α προς Κορινθίους επιστολή Η αγάπη του Θεού στη Β προς Κορινθίους επιστολή Η αγάπη του Θεού και το πρόγραμμα της λογείας (Β Κορ 9,6-15) Ο Θεός ως πηγή αγάπης (Β Κορ 13, 11-13) Η αγάπη του Θεού στην προς Ρωμαίους επιστολή Η αγάπη του Θεού και η κλήση των ανθρώπων (Ρωμ 1,6-7) Αγάπη του Θεού και δικαιοσύνη (Ρωμ 3,21-26) Αγάπη του Θεού και σωτηρία (Ρωμ 5,5-8) Αγάπη του Θεού και εκλογή των ανθρώπων (Ρωμ 9,13) Η αγάπη του Χριστού Η αγάπη του Χριστού στη Β προς Κορινθίους επιστολή Η αγάπη του Χριστού στην προς Γαλάτας επιστολή Η αγάπη του Χριστού στην προς Ρωμαίους επιστολή..39 Συμπεράσματα.42 Β ΜΕΡΟΣ: Η ΑΓΑΠΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ 1.Η αγάπη των ανθρώπων στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή Η έμπρακτη αγάπη μεταξύ των ανθρώπων (Α Θεσ 1,3) Η αγάπη ως βασικό χαρακτηριστικό των σχέσεων των πιστών μεταξύ τους (Α Θεσ 3,6) Η αγάπη προς όλους τους ανθρώπους (Α Θεσ 3,11-13) Αγάπη και φιλαδελφία (Α Θεσ 4,9-12) Η αγάπη και η πίστη ως «θώρακας» για τους πιστούς (Α Θεσ 5,8)

7 2. Η αγάπη των ανθρώπων στην Α προς Κορινθίους επιστολή Η αγάπη ως μέσο ειρήνης στην χριστιανική κοινότητα (Α Κορ 4,21) Ο «ύμνος» της αγάπης (Α Κορ 13) Η αγάπη και η καθολική εφαρμογή της στη ζωή των πιστών (Α Κορ 16, 13-14) Η αγάπη των ανθρώπων στην Β προς Κορινθίους επιστολή Η γνησιότητα της αγάπης (Β Κορ 6,4-7) Η αγάπη και η ισοκατανομή των υλικών αγαθών (Β Κορ 8,7-15) Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Γαλάτας επιστολή Αγάπη και εν Χριστώ ελευθερία ( Γαλ 5) Αγάπη και περιτομή (Γαλ 5,2-6) Η Έμπρακτη άσκηση της αγάπης (Γαλ 5,13-15) Η αγάπη ως καρπός του Πνεύματος (Γαλ 5,22-23) Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Φιλιππησίους επιστολή Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Ρωμαίους επιστολή Η ειλικρινής αγάπη (Ρωμ 12,9-21) Η αγάπη ως εκπλήρωση των εντολών του Θεού (Ρωμ 13,8-10) Η συμπεριφορά των πιστών στις αγάπες (Ρωμ 14,13-23) Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Φιλήμονα επιστολή.125 Συμπεράσματα ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..130 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ

8 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ AncB The Anchor Bible, Garden Sity, N. Y. ABD The Anchor Bible Dictionary, New York. ΒΒ Βιβλική Βιβλιοθήκη, Θεσσαλονίκη BECNT Baker Exegetical Commentary on the New Testament ΔΒΜ Δελτίο Βιβλικών Μελετών EKΔ Ερμηνεία Καινής Διαθήκης ICC The International Critical Commentary on the Holy Scriptures of the Old and New Testament NT New Testament ΣΑΧ Σπουδές στον Αρχέγονο Χριστιανισμό SPS Sacra Pagina Series WBC Word Biblical Commentarie 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 1-«Άγιος Παύλος», Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, , Museo del Greco, Τόλεδο 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια της αγάπης αποτελεί θεμέλιο λίθο της χριστιανικής πίστης. Εκφράζει στην ουσία τη φύση του Θεού και αποτελεί προϋπόθεση για τη χριστιανική ηθική. Πληροφορίες για την αγάπη συναντούμε σε όλη σχεδόν την Καινή Διαθήκη αλλά ιδιαίτερα στη διδασκαλία του Ιησού, στο κήρυγμα του Παύλου και στην Ιωάννεια γραμματεία 1. Στη γλώσσα της Παλαιάς Διαθήκης η λέξη αγάπη αντιστοιχεί στην εβραϊκή «ahab». Η αγάπη μεταξύ Θεού και ανθρώπων έχει ήδη αποκαλυφθεί μέσα από μια σειρά γεγονότων ήδη από την Παλαιά Διαθήκη 2. Στην Καινή Διαθήκη η αγάπη επικεντρώνεται σε ένα ξεχωριστό γεγονός: ο Ιησούς έρχεται στη γη για να ζήσει ως θεάνθρωπος το δράμα του διαλόγου της αγάπης μεταξύ Θεού και ανθρώπων 3. Από το γεγονός αυτό πηγάζουν όλες οι υπόλοιπες εκφάνσεις της αγάπης. Από το γεγονός αυτό φαίνεται η δράση του Θεού στον κόσμο και αναδικνύεται η αγάπη ως οδοδήκτης της ζωής των χριστιανών 4. Για τον απόστολο Παύλο η αγάπη είναι η σημαντικότερη αρετή των χριστιανών δεν υπάρχει επιστολή του Παύλου που να μην προεξέχει η έννοια της αγάπης 5. Ο απόστολος χρησιμοποιεί το ουσιαστικό «avga,ph» 75 φορές, το ρήμα «ἀγαπαῶ» 34 και το επίθετο «avgaphto.j» Ο Παύλος βλέπει στο πρόσωπό του την αγάπη του Θεού και όλη του η ζωή στηρίζεται σε αυτήν την αγάπη (Γαλ. 2,20), καθώς με αυτή τον κάλεσε στην υπηρεσία του και τον στηρίζει. Επιπλέον ο Απόστολος θεωρεί ότι όχι μόνο η προσωπική του ιστορία, αλλά όλη η ιστορία του λαού του Θεού καθορίζεται από αυτήν την αγάπη (Ρωμ. 9,13) 7. Στην παρούσα εργασία θα διερευνήσουμε την έννοια της αγάπης στις Πρωτοπαύλειες επιστολές. Ο λόγος που επιλέχθηκαν οι συγκεκριμένες επιστολές έγκειται στο γεγονός ότι αυτές αποτελούν τα 1 Βλ. W. Klassen, «love (NT and early Jewish)»,ABD, Volume 4 (K-N), New York:ABD Doublebay, 1992, σελ Βλ. Σ. Φρέρη, «αγάπη», Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, Μετάφραση από τα γαλλικά υπό την εποπτεία: Σ. Αγουρίδη, Σ. Βαρτανιάν και Γ. Γρατσέα, Γ. Μαραγκού, Γ. Ρηγοπούλου, Σ. Φρέρη, Κ. Χιωτέλλη, Αθήνα: ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ, 1980, σελ Βλ. Σ. Φρέρη, «αγάπη», ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Θέματα Βιβλικής Θεολογίας, e-books, Θεσ/νίκη, 2012, σελ Βλ. R. Mohrlang, «love», Dictionary of Paul and his Letters, Editors: G. F. Hawthorne R. Martin, England: INTERVASITY PRESS, σελ Η αρίθμηση αφορά το σύνολο των επιστολών του Αποστόλου Παύλου, πρωτοπαύλειες και δευτεροπαύλειες. 7 Βλ. W. Klassen, «love (NT and early Jewish)»,ABD, ό.π., σελ

11 αρχαιότερα κείμενα της χριστιανικής γραμματείας. Κατά την έρευνά μας στα κείμενα αυτά έχουμε ως στόχο να δούμε πως εμφανίζεται η αγάπη, ποια είναι η πρώτη της μορφή και ποια είναι η σχέση της με την αγάπη όπως αυτή περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη. Έχουμε την πεποίθηση ότι η προσέγγιση της έννοιας της αγάπης στα πρωτοπαύλεια κείμενα είναι απαραίτητη για μια μελλοντική μας ενασχόληση με το θέμα, όπως αυτό παρουσιάζεται στα υπόλοιπα καιναδιοθηκικά κείμενα. 1) Μεθοδολογία Η μελέτη των κειμένων αυτών έγινε με την καθιερωμένη ιστορικοκριτική μέθοδο σύμφωνα με την οποία το κείμενο εντάσσεται στο ιστορικό του περιβάλλον. Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το μήνυμα του κειμένου. Επιπλέον, με τη μέθοδο αυτή μπορούμε να συμπληρώσουμε κάποιες πληροφορίες για την εποχή, που μας είναι απαραίτητες για την προσέγγιση της μορφής και της λειτουργίας της αγάπης στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες 8. Επιπλέον, όπου κρίνεται αναγκαίο καταφεύγουμε στη μέθοδο της ρητορικής ανάλυσης των κειμένων, δηλαδή τη μέθοδο της ανάλυσης της επιχειρηματολογίας που χρησιμοποιεί ο Παύλος για να πείσει τους παραλήπτες της επιστολής 9. Τέλος, σε ορισμένες πειρπτώσεις καταφεύγουμε στην κριτική προσέγγιση με τη βοήθεια των κοινωνικών επιστημών κατά την οποία στα κείμενα αξιοποιούνται η οπτική της κοινωνικής ιστορίας και οι μέθοδοι της κοινωνικής και πολιτισμικής ανθρωπολογίας 10. 2) Πορεία της εργασίας Η εργασία μας χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος θα μελετήσουμε τις προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αγάπης μεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή την αγάπη του Θεού και την αγάπη του Χριστού. Πρώτα θα εξετάσουμε τα κείμενα που αφορούν την αγάπη του Θεού και στη συνέχεια τα κείμενα που σχετίζονται με την αγάπη του Χριστού προς τους ανθρώπους. Ακολούθως, στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας θα 8 Περισσότερα για την ιστορικοκριτική μέθοδο Βλ. P. Gooder, Αναζητώντας το νόημα: μια εισαγωγή στην ερμηνεία της Καινής Διαθήκης, Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης: Α. Τσαλαμπούνη-Χ. Ατματζίδης, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά, 2010, σελ Περισσότερα για τη ρητορική ανάλυση Βλ. P. Gooder, Αναζητώντας το νόημα: μια εισαγωγή στην ερμηνεία της Καινής Διαθήκης, σελ Περισσότερα για τη μέθοδο αυτή Βλ. P. Gooder, ό.π., σελ

12 δούμε τα χωρία εκείνα στα οποία ο Παύλος αναφέρεται στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων και στις μορφές που αυτή παίρνει, όπως είναι η λογεία στη Β προς Κορινθίους επιστολή. Τέλος, η εργασία μας θα ολοκληρωθεί με τα τελικά συμπεράσματα της έρευνάς μας. 12

13 Α ΜΕΡΟΣ Εικόνα 2: «Ο Άγιος Παύλος συγγράφει τις επιστολές του», Valentin de Boulogne ή Nicolas Tournier, περ. 1620, Blaffer Foundation Collection, Houston 13

14 Α ΜΕΡΟΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Η αγάπη αποτελεί ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά των χριστιανών. Η αγάπη είναι αυτή που διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις σχέσεις των χριστιανών είτε με τους ομόθρησκους είτε με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Ο χριστιανός με γνώμονα την αγάπη συναναστρέφεται με τους άλλους ανθρώπους. Πρότυπο για την αγάπη των ανθρώπων αποτελεί η αγάπη του Θεού και του Χριστού. Έτσι, λοιπόν, πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση των χωρίων που αναφέρονται στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων και για την καλύτερη κατανόηση αυτών, οφείλουμε να αναφερθούμε στις δύο προϋποθέσεις υπάρξεως αυτής της αγάπης. Αυτές είναι η αγάπη του Θεού και η αγάπη του Χριστού. 1. Η αγάπη του Θεού Η αγάπη του Θεού περιγράφεται στις πρωτοπαύλειες επιστολές στα παρακάτω χωρία: 1.1. Η αγάπη του Θεού στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολη Η αγάπη του Θεού συνδέεται στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή με την εκλογή (Α Θεσ 1,4). Συγκεκριμένα ο απόστολος Παύλος στην αρχή της επιστολής του συγχαίρει τους Θεσσαλονικείς για την πίστη τους και μεταξύ άλλων, τους χαρακτηρίζει αδερφούς, αγαπημένους υπό του Θεού. Γράφει χαρακτηριστικά: eivdo,tej( avdelfoi. hvgaphme,noi u`po. qeou/( th.n evklogh.n u`mw/n\ Το εξεταζόμενο χωρίο προέρχεται από το προοίμιο της επιστολής (1,2-3,13) και ειδικότερα ανήκει στην ενότητα των ευχαριστιών του αποστόλου προς το Θεό για την πίστη των χριστιανών της Θεσσαλονίκης 14

15 (1,2-10) 11. Σε γενικές γραμμές θα μπορούσαμε να πούμε για την ενότητα αυτή ότι καταλαμβάνει περισσότερο χώρο από ότι συνηθίζεται στις υπόλοιπες επιστολές του αποστόλου. Σ αυτή ο Παύλος πραγματεύεται διάφορα θέματα, όπως τις ευχαριστίες προς τους Θεσσαλονικείς, κάποιες αναφορές στην επίσκεψή του στη Θεσσαλονίκη, την αποστολή του Τιμόθεου στη Θεσσαλονίκη και μια προσευχή 12. Στον σχετικό με την αγάπη στίχο 4 τρεις είναι οι λέξεις που χρίζουν ιδιαίτερης προσοχής. α) Η πρώτη είναι η λέξη avdelfoi.: η χρήση της λέξης «avdelfoi.» είναι ιδιαίτερα συχνή στο σύνολο της Καινής Διαθήκης, και φυσικά στις επιστολές του Παύλου. Πιο συγκεκριμένα στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή η λέξη απαντά 14 φορές 13. Ο όρος «avdelfoi» ήταν ήδη γνωστός από την αρχαία ελληνική γραμματεία αλλά και από την Παλαιά Διαθήκη. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία με τη λέξη «avdelfoi» δηλώνεται: α) η σχέση των παιδιών που γεννήθηκαν από την ίδια μητέρα και αργότερα από τους ίδιους γονείς 14. β) Επίσης με τη λέξη αδελφός χαρακτηρίζεται ο στενός συγγενής και τέλος, γ) όταν αναφερόμαστε σε πράγματα εννοούνται τα όμοια 15. Στην Παλαιά Διαθήκη ο όρος αναφέρεται στα μέλη της ίδιας οικογένειας (Γεν 13,8 Λευ 10,4), της ίδιας φυλής (Β Βασ 19,13) και του ίδιου λαού (Δτ 25,3 Κρ 1,3). Επιπλέον αδερφοί ονομάζονται αυτοί που πιστεύουν στον ίδιο Θεό 16. Στην Καινή Διαθήκη εκτός από όλα τα παραπάνω οι χριστιανοί, ύστερα από προτροπή του ίδιου του Χριστού αποκαλούνται μεταξύ τους αδερφοί. Όπως διαβάσουμε στο Μκ 3,33-35 (Μτ 12,4-50 Λκ 8,19-21): 11 Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, ΕΚΔ 11α, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναράς, Βλ. C. R. Holladay, A critical introduction to the New Testament, Interpreting the message and meaning of Jesus Christ, Nashville: Abingdon Press, 2005, σελ Βλ. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Ηροδότου, Ιστορία, 7, 97, 1-8,: «Toà d nautikoà strat»geon o de Ariab gnhj te Ð Dare ou kaˆ Prhx sphj Ð 'Aspaq new kaˆ Meg bazoj Ð Megab tew kaˆ 'Acaimšnhj Ð Dare ou táj m n 'I doj te kaˆ KarikÁj stratiáj 'Ariab gnhj Ð Dare ou te pa j kaˆ táj GwbrÚew qugatròj, A gupt wn d strat»gee 'Acaimšnhj, Xšrxew ën p' mfotšrwn delfeòj, táj d llhj stratiáj strat»geon». 15 Βλ. Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, 2,3,19, «pˆ bl bv crásqai; kaˆ m¾n delfè ge, æj moˆ doke, Ð qeõj po hsen pˆ me zoni çfele v ll»loin À ce rš te kaˆ pòde kaˆ Ñfqalmë kaˆ t«lla Ósa delf œfusen nqrèpoij. ce rej m n g r, e dšoi aùt j t plšon Ñrgui j dišconta ma poiásai, oùk n dúnainto, pòdej d oùd' n pˆ t Ñrgui n dišconta œlqoien ma, Ñfqalmoˆ d oƒ dokoàntej pˆ ple ston xikne sqai oùd' n tîn œti ggutšrw Ôntwn t œmprosqen ma kaˆ t Ôpisqen de n dúnainto delfë dš, f lw Ônte, kaˆ polý diestîte pr tteton ma kaˆ p' çfele v ll»loin.». 16 Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ

16 «Kai. avpekri,qh auvtoi/j le,gwn( Ti,j evstin h` mh,thr mou h' oi` avdelfoi, mouèkai. peribleya,menoj ku,klw tou.j peri. auvto.n kaqhme,nouj( le,gei( :Ide( h` mh,thr mou kai. oi` avdelfoi, mouå}oj ga.r a'n poih,sh to. qe,lhma tou/ qeou/( ou-toj avdelfo,j mou kai. avdelfh, mou kai. mh,thr evsti,nå» Αλλά και στο Μτ 23, 8-9 αναφέρεται: «u`mei/j de. mh. klhqh/te ràbbi,\ ei-j ga,r evstin u`mw/n o` dida,skaloj( pa,ntej de. u`mei/j avdelfoi, evsteå kai. pate,ra mh. kale,shte u`mw/n evpi. th/j gh/j( ei-j ga,r evstin u`mw/n o` path.r o` ouvra,niojå» β) Η δεύτερη λέξη που σχετίζεται περισσότερο με το θέμα μας είναι η μετοχή «hvgaphme,noi». Αυτή ενταγμένη στην έκφραση «u`po. qeou» είναι γνωστή ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όπως βλέπουμε, για παράδειγμα, στα Σειρ 45,1 Βαρ 3,37 Νε 13, Στο συγκεκριμένο χωρίο η προσφώνηση συνδέεται με την εκλογή των Θεσσαλονικέων από το Θεό καθώς η αγάπη του είναι η προϋπόθεση της εκλογής τους 18. Χαρακτηριστικά ο Νικόδημος Αγιορείτης αναφέρει ότι οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης είναι «αγαπημένοι» γιατί ο Θεός τους ξεχώρισε από πολλούς άλλους για την πίστη τους στο Χριστό 19. γ) Η τρίτη λέξη που σχετίζεται με την αγάπη είναι η «evklogh.». Η έννοια της εκλογής ήταν ιδιαίτερα γνωστή. Όπως είπαμε στο στ. 1,4 ευχαριστεί το Θεό για την «evklogh.n u`mw/n», τον ευχαριστεί γιατί τους επέλεξε να ανήκουν σε Αυτόν και να γίνουν «αγαπημένοι». Σημειώνουμε ότι για τους Ιουδαίους η έννοια της εκλογής είναι αυτή που δεσπόζει στην Παλαιά Διαθήκη και στην ουσία νοηματοδοτεί την ύπαρξη και όλη την πορεία του Ισραήλ 20. Με τον όρο «κλήση» περιγράφεται ουσιαστικά το κάλεσμα των πιστών από το Θεό, και η σύναψη της Διαθήκης μεταξύ του Θεού και του Ισραήλ 21. Κατά τον απόστολο Παύλο όλα αυτά που είναι γνωστά από την Παλαιά Διαθήκη επαναπροσδιορίζονται και τονίζεται ότι στην εκλογή υπάρχουν και οι 17 Βλ. Σειρ 45,1 «kai. evxh,gagen evx auvtou/ a;ndra evle,ouj eu`ri,skonta ca,rin evn ovfqalmoi/j pa,shj sarko.j hvgaphme,non u`po. qeou/ kai. avnqrw,pwn Mwush/n ou- to. mnhmo,sunon evn euvlogi,aij» Βαρ 3,37 «evxeu/ren pa/san o`do.n evpisth,mhj kai. e;dwken auvth.n Iakwb tw/ paidi. auvtou/ kai. Israhl tw/ hvgaphme,nw u`pv auvtou/» Νε 13,26 «ouvc ou[twj h[marten Salwmwn basileu.j Israhl kai. evn e;qnesin polloi/j ouvk h=n basileu.j o[moioj auvtw/ kai. avgapw,menoj tw/ qew/ h=n kai. e;dwken auvto.n o` qeo.j eivj basile,a evpi. pa,nta Israhl kai. tou/ton evxe,klinan ai` gunai/kej ai` avllo,triai». 18 Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Γ, Αθήνα: Εκδόσεις «Άγιος Νικόδημος», 1971, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Η έννοια της δόξας στην Παύλεια Θεολογία, ΒΒ17, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, 2001, σελ

17 χριστιανοί. Έτσι για τον απόστολο στο σχέδιο του Θεού εντάσσονται όλοι οι άνθρωποι, Ιουδαίοι και εθνικοί 22. Ο απόστολος και στο 2,12 μιλάει για την εκλογή των πιστών από το Θεό 23. Ο Παύλος πρωτύτερα στο στ.11 έχει μιλήσει στους πιστούς για την αγάπη που τους κήρυξε, αγαπώντας πρώτα αυτός τον καθένα και συμπεριφέροντας τους όπως λέει «w`j path.r te,kna eàutou/». Όλα αυτά που έκανε με αγάπη ο απόστολος εκφράζονται με τρεις μετοχές στο στ. 12 «parakalou/ntej», «paramuqou,menoi» και «marturo,menoi» 24. Ο Παύλος, λοιπόν, τονίζει τη «γνησιότητα και ακεραιότητα του κηρύγματος του ευαγγελίου» που πηγάζει από την εμπιστοσύνη του Θεού 25. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή η αγάπη συνδέεται από τον απόστολο Παύλο με την εκλογή των χριστιανών από το Θεό. Τονίζεται ότι, ο Θεός ξεχώρισε τους χριστιανούς από όλους τους άλλους ανθρώπους και τους έκανε μετόχους της αγάπης του λόγω της πίστεώς τους στον Ιησού Χριστό. 22 Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, Τόμος Α, ΒΒ 48, Θες/νίκη: Π. Πουρναράς, 2010, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Η έννοια της δόξας στην Παύλεια Θεολογία, σελ

18 1.2. Η αγάπη του Θεού στην Α προς Κορινθίους επιστολή Για την αγάπη του Θεού γίνεται λόγος και στο Α Κορ 8,1-6, όπου η αγάπη συνδέεται με την «γνώση» 26. Ο απόστολος Παύλος μιλάει για την αγάπη του Θεού με αφορμή το πρόβλημα των ειδωλοθύτων. Λέει συγκεκριμένα: «1. Peri. de. tw/n eivdwloqu,twn( oi;damen o[ti pa,ntej gnw/sin e;comenå ~H gnw/sij fusioi/( h` de. avga,ph oivkodomei/å2. Eiv de, tij dokei/ eivde,nai ti( ouvde,pw ouvde.n e;gnwken kaqw.j dei/ gnw/nai\3. eiv de, tij avgapa/ to.n qeo,n( ou-toj e;gnwstai u`pv auvtou/å4. Peri. th/j brw,sewj ou=n tw/n eivdwloqu,twn( oi;damen o[ti ouvde.n ei;dwlon evn ko,smw ( kai. o[ti ouvdei.j qeo.j e[teroj eiv mh. ei-jå 5. Kai. ga.r ei;per eivsi.n lego,menoi qeoi,( ei;te evn ouvranw/ ei;te evpi. gh/j\ w[sper eivsi.n qeoi. polloi,( kai. ku,rioi polloi,\ 6. avllv h`mi/n ei-j qeo.j o` path,r( evx ou- ta. pa,nta( kai. h`mei/j eivj auvto,n\ kai. ei-j ku,rioj VIhsou/j cristo,j( div ou- ta. pa,nta( kai. h`mei/j div auvtou/å» Γενικότερα η Α προς Κορινθίους είναι η επιστολή με τον μεγαλύτερο αριθμό αναπτυσσόμενων θεμάτων από κάθε άλλη επιστολή της Καινής Διαθήκης 27. Η επιστολή αυτή αποτελεί μια απάντηση σε μια επιστολή που δέχθηκε ο απόστολος από τους χριστιανούς της Κορίνθου οι οποίοι διατύπωναν στον απόστολο διάφορα ερωτήματα 28. Έτσι το σχολιαζόμενο χωρίο προέρχεται από την ενότητα στην οποία ο απόστολος ασχολείται με το θέμα των ειδωλοθύτων (κεφ. 8-10) και ειδικότερα από την ενότητα στην οποία ο Παύλος σχετίζει την βρώση των ειδωλοθύτων με την ελευθερία των πιστών (8,1-13) 29. Τα ειδωλόθυτα ήταν κρέατα τα οποία προερχόταν από ζώα που είχαν θυσιαστεί στα είδωλα και μετά είτε καταναλωνόταν σε γεύματα που έπονταν της θυσίας ή διοχετεύονταν στην αγορά αρκετές φορές ένας πολύ μεγάλος αριθμός κρεάτων που υπήρχαν στην αγορά προερχόταν από τα ιερά σφάγια 30. Βέβαια, ειδωλόθυτα δεν ήταν μόνο τα κρέατα. 26 Για το απόσπασμα Βλ. μεταξύ άλλων, Χ. Ατματζίδης, «Μονοθεϊσμός και αρχέγονος χριστιανισμός. Το παράδειγμα του Α Κορ 8,1-6», Σ Ζουμπουλάκης (επιμ.), Ο Θεός της Βίβλου και ο Θεός των φιλοσόφων, Εκδόσεις ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ: Αθήνα, 2012, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, ΒΒ 1, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναράς, 2004, σελ Βλ. H.- J. Klauck, Ancient Letters and the New Testament, a guide to context and exegesis, Texas: Baylor University Press, 2006, Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, ΕΚΔ 7, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, 1982, σελ Βλ. και Ι. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. και Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς 18

19 Ειδωλόθυτο μπορούσε να ήταν οποιοδήποτε τρόφιμο προσφερόταν για θυσία όπως φρούτα, ψάρια, μέλι, λάδι, γάλα κ.ά. 31. Το θέμα είναι ότι όποιος έτρωγε από αυτά θεωρούνταν ότι κοινωνούσε με τη θεότητα στο όνομα της οποίας είχε γίνει η θυσία 32. Για τους Ιουδαίους δεν υπήρχε θέμα βρώσεως ειδολωθύτων γιατί σύμφωνα με το Εξ 34,15 απαγορευόταν να συμμετέχουν σε ειδωλολατρικά δείπνα: «mh,pote qh/ j diaqh,khn toi/j evgkaqhme,noij pro.j avllofu,louj evpi. th/j gh/j kai. evkporneu,swsin ovpi,sw tw/n qew/n auvtw/n kai. qu,swsi toi/j qeoi/j auvtw/n kai. kale,swsi,n se kai. fa,gh j tw/n quma,twn auvtw/n» Ότι κρέας κατανάλωνε ένας Ιουδαίος έπρεπε, σύμφωνα με το Νόμο, να είναι σφαγμένο κατά τα Ιουδαϊκά ήθη 33. Η διαμάχη στην Εκκλησία της Κορίνθου εμφανίστηκε μεταξύ των εξ εθνών χριστιανών. Αυτοί είχαν χωριστεί σε δύο ομάδες, αυτούς που θεωρούσαν ότι κατείχαν τη «γνώση» και στους «ἀσθενείς», αυτούς δηλαδή που ενώ είχαν «γνώση», είχαν όμως ασθενή συνείδηση 34.Η πρώτη ομάδα, αυτοί που θεωρούσαν ότι κατείχαν τη «γνώση», πιθανότατα ανήκαν στα υψηλά κοινωνικά στρώματα της Κορίνθου. Αυτοί όντας βέβαιοι ότι μέσα στη νέα πραγματικότητα της Εκκλησίας οι προλήψεις και κάποιες θρησκευτικές αντιλήψεις δεν είχαν πλέον καμία θέση στη νέα πίστη, κατανάλωναν κρέατα που προερχόταν από θυσία, όταν πήγαιναν σε γεύματα που παρατίθονταν από φίλους ή συνεργάτες που ήταν ειδωλολάτρες 35. Η άλλη ομάδα, οι ασθενείς, ήταν αυτοί που δεν κατανάλωναν ειδωλόθυτα. Είναι πιθανόν αυτοί, ως πρώην ειδωλολάτρες να διατηρούσαν ακόμη μέσα τους κάποιο φόβο για τα είδωλα ή λόγω της άσχημης οικονομικής τους κατάστασης έτρωγαν από τα ειδωλόθυτα που μοιραζόταν δωρεάν και μετά είχαν τύψεις 36. Ο Παύλος για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των ειδωλοθύτων χρησιμοποιεί τρία επιχειρήματα που τα αναπτύσσει στους στ Το πρώτο είναι ότι όλοι οι χριστιανοί έχουν «γνῶση», προσθέτει όμως ότι Κορινθίους Επιστολή, σελ. 137, και Fotopoulos I., Τα θυσιαστήρια δείπνα στη Ρωμαϊκή Κόρινθο, ΒΒ 37, Μετάφραση: Μ. Γκουτζιούδης, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναράς, Βλ. Fotopoulos I., Τα θυσιαστήρια δείπνα στη Ρωμαϊκή Κόρινθο, σελ Για παράδειγμα στις θυσίες του Ασκληπιού εκτός από κρέατα προσφερόταν πτηνά, ψάρια ή αρτοσκευάσματα τα οποία είχαν ως κύριο συστατικό το μέλι ή το τυρί καθώς και σύκα και κρασί, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, ό.π. σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ

20 αυτή οδηγεί στην υπεροψία και την αλαζονεία όταν δεν συνοδεύεται από την αγάπη. Ουσιαστικά προκρίνει την αγάπη έναντι της γνώσης (8,1). Το δεύτερο επιχείρημα είναι ότι είναι αμφίβολο κατά πόσο οι ισχυριζόμενοι ότι έχουν τη «γνῶση» πράγματι την κατέχουν (8,2). Το επιχείρημα του Παύλου είναι ότι τα ειδωλόθυτα δεν εκφράζουν κάτι το ιερό διότι δεν αντιστοιχούν σε κάποια υπαρκτή θεότητα, αν και πολλοί βέβαια πιστεύουν στην ύπαρξη ειδώλων (4β-5α). Τη θέση αυτή ενισχύει με το τρίτο επιχείρημά του ότι ένας είναι ο Θεός Πατέρας και ένας είναι ο Κύριος Ιησούς Χριστός δια του οποίου προέρχονται τα πάντα (6) 37. Έτσι για τον Παύλο καταλυτικό ρόλο στην ενδυνάμωση της κοινότητας διαδραματίζει η αγάπη των μελών της κοινότητας μεταξύ τους. Αυτή η αγάπη σχετίζεται και με την αγάπη προς το Θεό. Ακριβέστερα είναι η αντανάκλαση της αγάπης του Θεού προς τον άνθρωπο. Η αγάπη λοιπόν ξεκινά από το Θεό προς τους ανθρώπους και επιστρέφει προς αυτόν. Αποφασιστικό ρόλο στην αγαπητική σχέση μεταξύ Θεού και ανθρώπων διαδραματίζει ο Ιησούς Χριστός 38. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Νικόδημος Αγιορείτης, στο στ 3 της περικοπής που εξετάσαμε, συνοψίζεται η ουσία όσων λέει ο απόστολος, όποιος αγαπά τον πλησίον, αγαπά και το Θεό, αγαπώντας το Θεό γνωρίζεται από αυτόν και τότε ο Θεός του δίνει τη γνώση 39. Διαπιστώνουμε λοιπόν, σε ότι αφορά την αγάπη του Θεού προς τους ανθρώπους ότι στην εν λόγω περικοπή τονίζεται η αμοιβαιότητα της αγάπης. Η αγάπη πηγάζει από το Θεό, κατευθύνεται προς τους ανθρώπους και επιστρέφει και πάλι στο Θεό. 37 Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. H. Conzelmann, 1 Corinthians: A commentary on the First Epistle to the Corinthians, Hermenia A critical and Historical Commentary, Philadelphia: Fortress Press, 1974, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, Αθήνα: Εκδόσεις «Άγιος Νικόδημος»,1971, σελ

21 1.3. Η αγάπη του Θεού στη Β προς Κορινθίους επιστολή Η αγάπη του Θεού συναντάται στην Β προς Κορινθίους επιστολή σε δύο σημεία. Το πρώτο είναι το 9,6-15 και το δεύτερο το 13, Η αγάπη του Θεού και το πρόγραμμα της λογείας (Β Κορ 9, 6-15) Αναφορά στην αγάπη του Θεού έχουμε και στην Β προς Κορινθίους επιστολή στα Β Κορ 9, 6-15 και 13, Συγκεκριμένα στο Β Κορ 9, 6-15 αναφέρει ο Απόστολος Παύλος: «6. Tou/to de,( o` spei,rwn feidome,nwj( feidome,nwj kai. qeri,sei\ kai. o` spei,rwn evpv euvlogi,aij( evpv euvlogi,aij kai. qeri,seiå 7. {Ekastoj kaqw.j proairei/tai th/ kardi,a \ mh. evk lu,phj h' evx avna,gkhj\ i`laro.n ga.r do,thn avgapa/ o` qeo,jå8. Dunato.j de. o` qeo.j pa/san ca,rin perisseu/sai eivj u`ma/j( i[na evn panti. pa,ntote pa/san auvta,rkeian e;contej perisseu,hte eivj pa/n e;rgon avgaqo,n\9. kaqw.j ge,graptai( VEsko,rpisen( e;dwken toi/j pe,nhsin\ h` dikaiosu,nh auvtou/ me,nei eivj to.n aivw/naå10. ~O de. evpicorhgw/n spe,rma tw/ spei,ronti( kai. a;rton eivj brw/sin corhgh,sai( kai. plhqu,nai to.n spo,ron u`mw/n( kai. auvxh,sai ta. genh,mata th/j dikaiosu,nhj u`mw/n\ 11. evn panti. ploutizo,menoi eivj pa/san a`plo,thta( h[tij katerga,zetai div h`mw/n euvcaristi,an tw/ qew/ Å12. {Oti h` diakoni,a th/j leitourgi,aj tau,thj ouv mo,non evsti.n prosanaplhrou/sa ta. u`sterh,mata tw/n a`gi,wn( avlla. kai. perisseu,ousa dia. pollw/n euvcaristiw/n tw/ qew/ \ 13. dia. th/j dokimh/j th/j diakoni,aj tau,thj doxa,zontej to.n qeo.n evpi. th/ u`potagh/ th/j o`mologi,aj u`mw/n eivj to. euvagge,lion tou/ cristou/( kai. a`plo,thti th/j koinwni,aj eivj auvtou.j kai. eivj pa,ntaj\14. kai. auvtw/n deh,sei u`pe.r u`mw/n evpipoqou,ntwn u`ma/j dia. th.n u`perba,llousan ca,rin tou/ qeou/ evfv u`mi/nå15. Ca,rij de. tw/ qew/ evpi. th/ avnekdihgh,tw auvtou/ dwrea/ Å» Η Β προς Κορινθίους επιστολή θα μπορούσε συνολικά να διαιρεθεί σε τρια μέρη: στο πρώτο μέρος ο απόστολος ασχολείται με θέματα που αφορούν την σχέση του με τους χριστιανούς της Κορίνθου (κεφ. 1-7), το δεύτερο μέρος αφορά τις οδηγίες που δίνει στους Κορίνθιους για την άσκηση της λογείας (κεφ. 8-9) και τέλος, στο τρίτο μέρος περιλαμβάνεται η απολογία του Παύλου με την οποία υπεραμύνεται του αποστολικού του αξιώματος 40. Εφόσον ο απόστολος έχει ουσιαστικά συμφιλιωθεί και πάλι με τους χριστιανούς της Κορίνθου (κεφ. 6-7), στο κεφάλαιο αυτό, όπως και στο 8 ο κεφάλαιο της ίδιας επιστολής, ασχολείται με το θέμα της λογείας. Με τον όρο αυτό ο απόστολος Παύλος περιγράφει τη βοήθεια που προσέφεραν οι 40 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ

22 εξ ενθών χριστιανοί στους φτωχούς αδερφούς της εκκλησίας των Ιεροσολύμων 41. Ο Παύλος αρχίζει την προτροπή του με τη μεταφορά «σποράςθερισμού». Η χρήση της μεταφοράς αυτής είναι ιδιαίτερα συχνή στα κείμενα της βιβλικής γραμματείας και είτε σχετίζεται με την κοινωνική ευθύνη του ανθρώπου, είτε την τελική κρίση 42. Ονομάζοντας ο Παύλος την ελεημοσύνη σπόρο, θέλει να πει στους χριστιανούς ότι όποιος προσφέρει περισσότερα θα έχει να πάρει και περισσότερα, όπως όποιος σπέρνει περισσότερα θερίζει και περισσότερα 43. Το ζητούμενο, λοιπόν από τον Παύλο είναι η γενναιοδωρία, να γίνει η ελεημοσύνη απλόχερα και όχι σαν να γίνεται με πίεση ή με ηθικό εκβιασμό 44. Παρακάτω, στον στίχο 7, ο απόστολος για να υποστηρίξει τα όσα λέει παραπέμπει στο Πρμ 22,8: «i`laro.n ga.r do,thn avgapa/ o` qeo,j». Ο απόστολος επικαλείται δηλαδή την Παλαιά Διαθήκη για να τονίσει στους Κορίνθιους ότι πρέπει να προσφέρουν στον συνάνθρωπο με χαρά και προθυμία 45. Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι με αυτά τα λόγια του ο απόστολος δεν έχει σκοπό να περιορίσει την αγάπη του Θεού σε μια ορισμένη κατηγορία ανθρώπων, αυτών δηλαδή που προσφέρουν με χαρά και προθυμία. Καθώς θεωρεί ότι ο Θεός αγαπά όλους τους ανθρώπους ακόμα και τους αμαρτωλούς 46. Άλλωστε αυτό το έδειξε με τη θυσία του Ιησού Χριστού για χάρη των ανθρώπων. Στον στίχο 8 ο απόστολος εκφράζει τη βεβαιότητά του ότι, αν οι πιστοί έχουν την προθυμία να βοηθήσουν, ο Θεός θα κάνει δυνατή αυτήν την πρόθεσή τους 47. Τους παρακινεί λοιπόν να προσφέρουν πλουσιοπάροχα τη βοήθειά τους στους φτωχούς και με τη βοήθεια του Θεού κάθε χάρη θα περισσεύει σ αυτούς ώστε να έχουν πάντα περίσσευμα για τους φτωχούς Βλ. Χ. Ατματζίδη, «Η λογεία ως πρότυπο άσκησης της αγάπης και της κοινωνικής αλληλεγγύης μεταξύ των χριστιανών». Ανάκτηση από το διαδίκτυο στο (προσπελάστηκε 2/6/2013). 42 Όπως διαβάζουμε και στο Γαλ 6, 7: «Mh. plana/sqe( qeo.j ouv mukthri,zetai\ o] ga.r eva.n spei,rh a;nqrwpoj( tou/to kai. qeri,seiå». Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, ΒΒ 31, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά. 2004, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, Αθήνα: Εκδόσεις «Άγιος Νικόδημος», 1971, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, σελ., Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. μεταξύ άλλων Νικοδήμου Αγιορείτου, ό.π., σελ

23 Στον επόμενο στίχο τίθεται από τον απόστολο το θέμα της «αυτάρκειας» 49, μιας έννοιας που χρησιμοποιούσαν ευρέως οι φιλόσοφοι της εποχής και ιδίως οι στωικοί 50, που γι αυτούς αποτελούσε τη συνισταμένη όλων των αρετών. Η διαφορά των στωικών φιλοσόφων με τον Παύλο έγκειται στο γεγονός ότι για τους στωικούς η αυτάρκεια περιορίζεται στο ίδιο το άτομο, ενώ για τον δεύτερο πηγή της αυτάρκειας είναι ο ίδιος ο Θεός και η αυτάρκεια είναι αποτέλεσμα της χάρης του, έτσι δεν περιορίζεται στα στενά ατομικά πλαίσια αλλά χαρακτηρίζεται από τη μέριμνα για τους συνανθρώπους 51. Το νόημα του στίχου συνοψίζεται κατά τον Βασιλειάδη στο γεγονός ότι «επειδή ο χριστιανός είναι ετερόφωτα αυτάρκης, γι αυτό πρέπει και να είναι σε θέση να εκτελεί έργα δικαιοσύνης» 52. Στο 9,9 έχουμε άλλη μια αναφορά σε χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης, αυτή τη φορά από τους Ψαλμούς. Συγκεκριμένα στο Ψλ 111 (ΜΤ 112), 9 ο Ψαλμωδός τονίζει ότι ο πιστός άνθρωπος: «evsko,rpisen e;dwken toi/j pe,nhsin h` dikaiosu,nh auvtou/ me,nei eivj to.n aivw/na tou/ aivw/noj to. ke,raj auvtou/ uỳwqh,setai evn do,xh». Στον Ψαλμό αυτό ουσιαστικά αναφέρεται ότι όποιος προσφέρει βοήθεια στους φτωχούς θα είναι άξιος της εμπιστοσύνης του Κυρίου παντοτινά και η πράξη του αυτή θα αυξάνει τη δύναμή του μες τη δόξα. Η αναφορά αυτού του χωρίου από τον Παύλο έχει ως σκοπό να τονίσει την σωστή σχέση που πρέπει να υπάρχει μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Αυτή θεμελιώθηκε από το Θεού, μέσω του Χριστού και γίνεται κτήμα του ανθρώπου με την πίστη του 53. Η λέξη που πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στο στίχο αυτό είναι η «δικαιοσύνη», η οποία ανεξάρτητα από τη σημασία που έχει στους Ψαλμούς την εποχή του Παύλου είχε πάρει και το νόημα της ελεημοσύνης 54. Χαρακτηριστικά τονίζεται ότι η λέξη δικαιοσύνη (εβρ. tsedakah) σήμαινε «την αγαπητική διάθεση του Θεού προς 49 Για περισσότερα Βλ. μεταξύ άλλων Χ. Ατματζίδη, «Οι ηθικές προτροπές για τον πλούτο και τους πλούσιους στο Α Τιμ 6 και η καινοδιαθηκική ηθική», Κριτικές αναγνώσεις βιβλικών κειμένων: Ερευνητικές επισκέψεις σε βιβλικά τοπία, Τόμος Α, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, 2010, σελ Χαρακτηριστικά ο Επίκτητος, όπως αναφέρει ο Στοβαίος, γράφει σχετικά: «TÕ kalîj zán toà polutelîj diafšrei tõ mn g r k swfrosúnhj kaˆ aùtarke aj kaˆ eùtax aj kaˆ kosmiòthtoj kaˆ eùtele aj parag netai, tõ d x kolas aj kaˆ trufáj kaˆ tax aj kaˆ kosm aj tšloj d toà mn œpainoj lhq»j, toà d yògoj. e to nun boúlei kalîj zán, m¾ z»tei met polutele aj paine sqai.» Επίκτητου, Γνωμολόγιο (Gnomologium Epictetum). 51 Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. F. T. Fallon, 2 Corinthians, Dublin: Veritas Publications, 1980, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ

24 τον άνθρωπο, οπότε η δίκαιη ανταπόκριση του ανθρώπου σ αυτή τη διάθεση του Θεού, κατέληξε να έχει την ίδια ονομασία» 55. Έτσι η έννοια της δικαιοσύνης στο παρόν χωρίο εκφράζει την ευημερία που χαρίζει ο Θεός στον άνθρωπο που με τα έργα του ανταποκρίνεται στην αγάπη του 56. Στο στ. 10 ο Παύλος επικαλείται και άλλα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης. Συγκεκριμένα συνδυάζονται το Ησ 55,10 και Ωσ 10,2. Τονίζει στους πιστούς ότι τα επίγεια πλούτη μετατρέπονται σε σπόρους πνευματικούς όταν αυτοί βοηθούν τους φτωχούς 57. Με το κλείσιμο του στίχου 10 «ta. genh,mata th/j dikaiosu,nhj u`mw/n» ο Παύλος στρέφει την προσοχή του στο τελευταίο θέμα του αποσπάσματος, στον έρανο για τους πτωχούς και στην ενότητα της Εκκλησίας και συνεχίζει (στ. 11) προβάλλοντας τη βεβαιότητά του ότι ο Θεός θα τους κάνει αρκετά πλούσιους ώστε να μπορούν να είναι γενναιόδωροι 58. Στο στίχο 12 υπογραμμίζει πως η προσφορά στη λογεία δεν είναι επιβεβλημένη μόνο για ανθρωπιστικούς και κοινωνικούς λόγους, αλλά ως πράξη είναι ισοδύναμη με τη λατρεία προς τον Θεό 59. Παρακάτω, στον στίχο 13 εξηγεί ουσιαστικά τον στίχο 12. Οι χριστιανοί των Ιεροσολύμων δεν θα ευχαριστούν απλά το Θεό για την οικονομική ενίσχυση, αλλά θα Τον δοξάζουν «evpi. th/ u`potagh/ th/j o`mologi,aj u`mw/n eivj to. euvagge,lion tou/ cristou/» 60. Και ο επόμενος στίχος συνδέεται, αν και ανακόλουθα, με τα προηγούμενα. Εδώ ο συλλογισμός του Παύλου είναι ότι ο Θεός ανταποκρίνεται στη γενναιόδωρη και με αγαθή προαίρεση συνδρομή των χριστιανών, γιατί ισοδυναμεί με πραγματική λατρεία, αφού οδηγεί σε ευχαριστία προς το Θεό, σε δοξολογία και σε δέηση και μεσιτεία που χαρακτηρίζονται από της επιθυμία για προσωπική γνωριμία 61. Στους επόμενους στίχους ο Παύλος απευθύνει μια δοξολογία προς το Θεό, η οποία πηγάζει από την αισιοδοξία του για την καλή έκβαση του προγράμματος της λογείας 62. Κλείνοντας το θέμα της λογείας 55 Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, σελ Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ. 80 καθώς και Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ

25 συμπεραίνουμε ότι είχε κοινωνικό χαρακτήρα καθώς αποτελούσε ένα είδος ανταπόκρισης στον καινούριο κόσμο που εγκαινιάστηκε με τον ερχομό του Ιησού Χριστού Ο Θεός ως πηγή αγάπης (Β Κορ 13, 11-13) Η αγάπη του Θεού επαναλαμβάνεται ακόμη μια φορά στο τέλος της Β προς Κορινθίους επιστολής στο 13, 11-13, με το οποίο ο Παύλος κλείνει την επιστολή του και αναφέρονται τα εξής: «Loipo,n( avdelfoi,( cai,rete\ katarti,zesqe( parakalei/sqe( to. auvto. fronei/te( eivrhneu,ete\ kai. o` qeo.j th/j avga,phj kai. eivrh,nhj e;stai meqv u`mw/nåvaspa,sasqe avllh,louj evn a`gi,w filh,matiå VAspa,zontai u`ma/j oi` a[gioi pa,ntejå» Την εποχή του Παύλου συνηθιζόταν οι επιστολές να κλείνουν με έναν χαιρετισμό και μια ευχή για υγεία και ο Παύλος χρησιμοποιεί αυτό το «μοντέλο» στις επιστολές του 64. Προτρέπει τους Κορίνθιους να επιστρέψουν στο ευαγγέλιο, να παραμερίσουν τις μεταξύ τους διαφορές ώστε να αποκατασταθεί η ειρήνη στην κοινότητά τους και τους διαβεβαιώνει πως αν γίνουν όλα αυτά «o` qeo.j th/j avga,phj kai. eivrh,nhj e;stai meqv u`mw/n» 65. Εδώ ο Θεός ονομάζεται «Θεός της αγάπης», γιατί είναι η αιτία και η πηγή της αγάπης, αυτός έδειξε την αγάπη και όπου υπάρχει αγάπη εκεί είναι και ο Θεός ομοίως ονομάζεται και «Θεός της ειρήνης» 66. Βλέπουμε λοιπόν, ότι στη Β προς Κορινθίους επιστολή η αγάπη του Θεού αρχικά συνδέεται με το πρόγραμμα της λογείας. Οι χριστιανοί της Κορίνθου οφείλουν να προσφέρουν με χαρά και γενναιοδωρία στους αδελφούς των Ιεροσολύμων. Με αυτό τον τρόπο θα ανταποκριθούν στο κάλεσμα του Θεού. Τέλος, παρατηρούμε ότι η αγάπη συνδέεται με τον ίδιο το Θεό καθώς αυτή είναι που τον χαρακτηρίζει. 63 Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. F. T. Fallon, 2 Corinthians, σελ καθώς και H.- J. Klauck, Ancient Letters and the New Testament, a guide to context and exegesis. 65 Βλ. F. T. Fallon, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, σελ

26 1.4. Η αγάπη του Θεού στην προς Ρωμαίους επιστολή Η αγάπη του Θεού περιγράφεται και στην προς Ρωμαίους επιστολή, συγκεκριμένα στα Ρωμ 1,6-7 3, ,5-8 και 9, Η αγάπη του Θεού και η κλήση των ανθρώπων (Ρωμ 1,6-7) Ο Παύλος απευθυνόμενος στους χριστιανούς της Ρώμης αναφέρει στο Ρωμ 1,6-7: «evn oi-j evste. kai. u`mei/j( klhtoi. VIhsou/ cristou/\ pa/sin toi/j ou=sin evn ~Rw,mh avgaphtoi/j qeou/( klhtoi/j a`gi,oij\ ca,rij u`mi/n kai. eivrh,nh avpo. qeou/ patro.j h`mw/n kai. kuri,ou VIhsou/ cristou/å» Οι στίχοι όπου θα εξετάσουμε παρακάτω προέρχονται από το προοίμιο της προς Ρωμαίους επιστολής (1,1-17), το οποίο μπορεί να χωριστεί σε τρεις επιμέρους ενότητες: στους στίχους 1-7 ο απόστολος συστήνει τον εαυτό του στους Ρωμαίους, στους στίχους 8-15 εκφράζει την ελπίδα του να επισκεφτεί τη Ρώμη και τέλος στους στίχους θέτει το θέμα που θα ακολουθήσει 67. Από την εισαγωγή της επιστολής διακρίνουμε την ανησυχία του Παύλου να αντιμετωπίσει τις διάφορες ομάδες πιστών που φαίνεται να υπήρχαν στη Ρώμη 68. Ο απόστολος από την αρχή της επιστολής συστήνει τον εαυτό του «σε όλους τους πιστούς της Ρώμης» (στ.1) και στη συνέχεια συστήνεται μέσω του ευαγγελίου, δίνοντας μια σύντομη περίληψη αυτού (στ.2), ενώ στους στίχους 3-4 προσδιορίζει το ευαγγέλιο στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού 69. Και τέλος στον στίχο 5 διευκρινίζει στους Ρωμαίους ότι με δύναμη και τη χάρη του Θεού εκτελεί το έργο του. Με το «πᾶσιν» του στίχου 7 πιθανόν να υποδηλώνεται ότι είχε δημιουργηθεί μια είδους ένταση ανάμεσα στις ομάδες των χριστιανών της Ρώμης, και πιθανότατα αυτός να είναι ο λόγος που δεν τους αποκαλεί «εκκλησία της Ρώμης», όπως συνηθίζει να κάνει σε άλλες επιστολές του 70. Επίσης είναι πιθανόν αυτό να δείχνει ότι ο αριθμός των πιστών ήταν τόσο 67 Βλ. J. D. G. Dunn, Romans 1-8, WBC 38A, Dallas, Texas: Word Books Publisher, 1988, σελ Βλ. R. Jewett, «Romans», The Cambridge companion to St. Paul, Edited by J. D. G. Dunn, UK: Cambridge University Press, 2003, σελ Βλ. J. D. G. Dunn, Romans 1-8, σελ Βλ. Α Κορ 1,2 : «th/ evkklhsi,a tou/ qeou/ th/ ou;sh evn Kori,nqw» Β Κορ 1,1: «th/ evkklhsi,a tou/ qeou/ th/ ou;sh evn Kori,nqw» Γαλ 1,2: «tai/j evkklhsi,aij th/j Galati,aj» Α Θεσ. 1,1: «th/ evkklhsi,a Qessalonike,wn». 26

27 μεγάλος ώστε ήταν δύσκολο να καταφέρουν να συγκεντρωθούν όλοι μαζί 71. Ο Παύλος αποκαλεί στον ίδιο στίχο τους χριστιανούς της Ρώμης «avgaphtoi/j qeoῦ». Αυτό μας θυμίζει τη φράση «hvgaphme,noi u`po. qeou» (Α Θεσ. 1,4) που είδαμε παραπάνω. Η ιδέα του να είναι οι άνθρωποι αγαπητοί από τον Θεό ήταν ιδιαίτερα οικεία και εκτός της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης όμως η όλη ατμόσφαιρα μιας αγαπητικής σχέσης μεταξύ Θεού και ανθρώπων είναι πιο χαρακτηριστική στην ιουδαϊκή παράδοση (Βλ. Ψλ 107 (ΜΤ 108), 7) 72. Σύμφωνα με τον Νικόδημο Αγιορείτη με το «avgaphtoi/j qeou» δεν απευθύνεται αποκλειστικά στους Ρωμαίους, αλλά σε όλους τους χριστιανούς, «klhtoi/j a`gi,oij», δηλαδή αυτούς που ο Θεός τους επέλεξε, τους κάλεσε και τους αγάπησε 73. Τέλος, ο Παύλος εύχεται η «ca,rij» και η «eivrh,nh» να μείνουν για πάντα στις ζωές των χριστιανών, ώστε να μην οδηγηθούν και πάλι στην αμαρτία και απομακρυνθούν από το Θεό Αγάπη του Θεού και δικαιοσύνη (Ρωμ 3,21-26) Έμμεση αναφορά στην αγάπη του Θεού έχουμε και στο Ρωμ 3, Αναφέρει, συγκεκριμένα, ο απόστολος: «21. Nuni. de. cwri.j no,mou dikaiosu,nh qeou/ pefane,rwtai( marturoume,nh u`po. tou/ no,mou kai. tw/n profhtw/n\22. dikaiosu,nh de. qeou/ dia. pi,stewj VIhsou/ cristou/ eivj pa,ntaj kai. evpi. pa,ntaj tou.j pisteu,ontaj\ ouv ga,r evstin diastolh,\ 23. pa,ntej ga.r h[marton kai. u`sterou/ntai th/j do,xhj tou/ qeou/(24. dikaiou,menoi dwrea.n th/ auvtou/ ca,riti dia. th/j avpolutrw,sewj th/j evn cristw/ VIhsou/\25. o]n proe,qeto o` qeo.j i`lasth,rion( dia. th/j pi,stewj( evn tw/ auvtou/ ai[mati( eivj e;ndeixin th/j dikaiosu,nhj auvtou/( dia. th.n pa,resin tw/n progegono,twn a`marthma,twn( 26. evn th/ avnoch/ tou/ qeou/\ pro.j e;ndeixin th/j dikaiosu,nhj auvtou/ evn tw/ nu/n kairw/ ( eivj to. ei=nai auvto.n di,kaion kai. dikaiou/nta to.n evk pi,stewj VIhsou/Å» Το παρόν χωρίο προέρχεται από την πρώτη ενότητα της προς Ρωμαίους επιστολής (1,16-4,25) στην οποία ο απόστολος αναφέρεται στη δικαιοσύνη του Θεού και στη σωτηρία των ανθρώπων η οποία πηγάζει 71 Βλ. J. D. G. Dunn, Romans 1-8, σελ Βλ. J. D. G. Dunn, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, ό.π., σελ

28 από το ευαγγέλιο 75. Ο Παύλος από το 1,18 έως το 3,20 αναφέρθηκε στην οργή και τη κρίση του Θεού η οποία μπορεί να έχει αποδέκτες όλους τους ανθρώπους καθώς αυτοί απέτυχαν να τηρήσουν το Νόμο. Από το 3,21 και μετά ο απόστολος αντιστρέφει το επιχείρημά του καθώς εξηγεί ότι η δικαιοσύνη του Θεού δεν είναι αποτέλεσμα της εφαρμογής του Νόμου, αλλά της πίστεως στο Χριστό και φανερώθηκε μέσω της θυσίας του στο σταυρό καθώς έτσι πραγματοποιήθηκαν όλες οι υποσχέσεις του προς το λαό του Ισραήλ 76. Στο ιδιαίτερης σημασίας αυτό χωρίο ο Παύλος αναφέρεται στην δικαιοσύνη του Θεού και τη σωτήρια προσφορά του στους ανθρώπους. Ο Παύλος τονίζει ότι η δικαιοσύνη Θεού, δηλαδή η σωτηρία του ανθρώπου, δεν σχετίζεται με το Νόμο. Γι αυτό δηλώνει χαρακτηριστικά ότι: «Nuni. de. cwri.j no,mou dikaiosu,nh qeou/ pefane,rwtai». Με τη χρήση του ρήματος «φανερόω» στο στίχο, σε παρακείμενο χρόνο θέλει να μας δείξει ότι η φανέρωση της σωτηρίας είναι γεγονός και δεν αφορά το μέλλον, δηλαδή τα έσχατα 77. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του στίχου είναι ότι στην ουσία «οριοθετεί τη σωτηριώδη δράση του μωσαϊκού νόμου. Ο Νόμος μετά τον Χριστό παύει πλέον να αποτελεί πηγή της δικαιοσύνης του Θεού» 78. Στον στίχο 22 δηλώνεται από τον Παύλο ότι η δικαιοσύνη του Θεού προϋποθέτει την πίστη στον Ιησού, ώστε όλοι οι άνθρωποι να μπορούν να την προσεγγίσουν, αφού είναι απαραίτητη για όλους, καθώς όλοι έχουν αμαρτήσει (στ. 23) 79. Σε γενικές γραμμές στους στίχους 22 και 23 υπογραμμίζονται από τον απόστολο δυο πραγματικότητες: πρώτον ότι η πίστη στο Χριστό είναι το μέσο για να δικαιωθεί ο άνθρωπος και να απαλλαγεί από την αμαρτία και δεύτερον επισημαίνει ότι η αμαρτία συμβάλλει μόνο στο κακό του ανθρώπου 80. Με τον στίχο 24 ο Παύλος περιγράφει πως η «δικαιοσύνη Θεού» έρχεται σαν αποτέλεσμα της πίστεως στον Ιησού Χριστό και υπογραμμίζει ότι όσοι έχουν αμαρτήσει υπολείπονται της δόξας του Θεού 81. Περιγράφει εδώ ουσιαστικά ο Παύλος τον τρόπο με τον οποίο ο Θεός δικαίωσε τους ανθρώπους, αυτό έγινε όταν 75 Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. T. R. Schreiner, Romans, BECNT,Michigan: Baker Book,2000, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. J. G. Khalil, Δικαίωση-Καταλλαγή-Τελική κρίση στην προς Ρωμαίους επιστολή: Συμβολή στην Παύλεια Σωτηριολογία, ΒΒ 30, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, 2004, σελ Βλ. J. G. Khalil, Δικαίωση-Καταλλαγή-Τελική κρίση στην προς Ρωμαίους επιστολή: Συμβολή στην Παύλεια Σωτηριολογία, σελ Βλ. J. D. G. Dunn, Romans 1-8, σελ

29 ο Θεός τους λύτρωσε από τις αμαρτίες τους με το σωτήριο έργο του Χριστού 82. Στο Ρωμ 3,25 ο απόστολος τονίζει ότι σκοπός της αποστολής του Υιού ήταν να ελευθερώσει τον άνθρωπο από την αμαρτία. Σύμφωνα με πολλούς ερμηνευτές ο στίχος αυτός δεν ανήκει στον Παύλο αλλά σε προγενέστερη χριστιανική παράδοση 83. Αυτό τεκμηριώνεται κατά κύριο λόγο από τη χρήση της λέξης «ιλαστήριον», λέξη που χρησιμοποιεί και αλλού ο Παύλος και παραπέμπει στη γιορτή της ημέρας του Εξιλασμού (Λευ 16, ,26-32 κ.ά.). Η ημέρα του Εξιλασμού ήταν για τον Ισραήλ μια μέρα ταπείνωσης και συγγνώμης ενώπιον του Θεού 84. Σκοπός αυτής της εορτής ήταν η άφεση των αμαρτιών του ιερατείου και του λαού, κάτι που επιτυγχανόταν με τη ζωοθυσία. Με τον καπνό που ανυψωνόταν από αυτή την διπλή θυσία, γινόταν η αποκατάσταση των σχέσεων του λαού με τον Γιαχβέ και από το αίμα τους γινόταν η κάθαρση του ιλαστηρίου του Ναού 85. Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην ουσία ο απόστολος ταυτίζει τον Ιησού με το ιλαστήριο και «γιορτάζει την καθιέρωση ενός νέου «τόπου» εξιλασμού και επιφάνειας του Θεού» 86. Στον στίχο 26 υπογραμμίζει ο Παύλος ότι ο Θεός δείχνει ότι είναι δίκαιος και στη συνέχεια δικαιώνει και τον άνθρωπο που πιστεύει στον Ιησού 87. Ακόμη τονίζει ότι η δικαιοσύνη του Θεού προσφέρεται μέσω του εξιλεωτικού θανάτου του Υιού του Αγάπη του Θεού και σωτηρία (Ρωμ 5,5-8) Ένα άλλο σημείο όπου ο απόστολος Παύλος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην αγάπη του Θεού είναι το Ρωμ 5,5-8. Αναφέρει: «5. h` de. evlpi.j ouv kataiscu,nei( o[ti h` avga,ph tou/ qeou/ evkke,cutai evn tai/j kardi,aij h`mw/n dia. pneu,matoj a`gi,ou tou/ doqe,ntoj h`mi/nå6. :Eti ga.r cristo,j( o;ntwn h`mw/n avsqenw/n( kata. kairo.n u`pe.r avsebw/n avpe,qanenå7. Mo,lij ga.r u`pe.r dikai,ou tij 82 Βλ. J. G. Khalil, Δικαίωση-Καταλλαγή-Τελική κρίση στην προς Ρωμαίους επιστολή: Συμβολή στην Παύλεια Σωτηριολογία, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ. 369 J. G. Khalil, ό.π., σελ Βλ. Δ. Καϊμάκη, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Θεσ/νίκη: SIMBO, 2000, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. T. R. Schreiner, Romans, σελ

30 avpoqanei/tai\ u`pe.r ga.r tou/ avgaqou/ ta,ca tij kai. tolma/ avpoqanei/nå8. Suni,sthsin de. th.n eàutou/ avga,phn eivj h`ma/j o` qeo,j( o[ti e;ti a`martwlw/n o;ntwn h`mw/n cristo.j u`pe.r h`mw/n avpe,qanenå» Οι συγκεκριμένοι στίχοι προέρχονται από την ενότητα 5,1-21 στην οποία ο απόστολος εκθέτει τη νέα προοπτική που απέκτησαν οι χριστιανοί με την πίστη τους και μπορεί τώρα να περνάνε από διάφορες δοκιμασίες έχουν όμως βέβαιη την ελπίδα της σωτήριας (στ.1-11) 89. Η ενότητα 5,1-21 δύναται να χωριστεί σε δύο επιμέρους ενότητες: στην πρώτη ενότητα (5,1-11), από την οποία προέρχονται και οι εξεταζόμενοι στίχοι, ο απόστολος αναφέρεται στην νέα προοπτική των πιστών για το παρόν και το μέλλον και στη δεύτερη (5, 12-21) τη νέα προοπτική της δικαιοσύνης του Θεού η οποία εκφράζεται μέσω δύο προσώπων, του Αδάμ και του Χριστού ο πρώτος ως σημείο αμαρτίας και θανάτου και ο δεύτερος ως σημείο χάριτος και ζωής 90. Στους παραπάνω στίχους ο Παύλος κάνει λόγο για τη σωτηριώδη παρέμβαση του Θεού και την εκδήλωση της αγάπης του προς τους ανθρώπους. Η σωτηρία επέρχεται δια του Ιησού Χριστού που πέθανε υπέρ των ανθρώπων. Ιδιαίτερα στον στίχο 8 τονίζεται ότι ο θάνατος του Χριστού είναι η απόδειξη της αγάπης του Θεού 91. Ο Χριστός σύμφωνα με τον Παύλο, πέθανε «u`pe.r avsebw/n» (στίχος 6) και «a`martwlw/n» (στίχος 7). Με τη χρήση αυτών των δύο όρων ο απόστολος θέλει να τονίσει το μεγαλείο της αγάπης του Θεού που φανερώνεται με τη θυσία του Ιησού υπέρ των αμαρτωλών 92. Αυτό που τονίζεται στο συγκεκριμένο χωρίο είναι η υπερβολή της αγάπης, γιατί είναι υπερβολή αγάπης να πεθάνει ο Χριστός για τους αμαρτωλούς Βλ. J. D. G. Dunn, Romans 1-8, σελ Βλ. J. D. G. Dunn, ό.π., σελ Βλ. T. R. Schreiner, Romans, σελ Βλ. T. R. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ

31 Αγάπη του Θεού και εκλογή των ανθρώπων (Ρωμ 9,13) Ένα ακόμη χωρίο που αναφέρεται στην αγάπη του Θεού είναι το Ρωμ 9,13. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Kaqw.j ge,graptai( To.n VIakw.b hvga,phsa( to.n de. VHsau/ evmi,shsaå» Στα κεφάλαια 9-11 της προς Ρωμαίους επιστολής ο απόστολος Παύλος ασχολείται με το θέμα της σωτηρίας όλης της ανθρωπότητας. Στην ενότητα 9, 6-13, από όπου αντλούμε και το παρόν χωρίο, ο Παύλος ασχολείται με την εκλογή του Ισραήλ 94. Η ενότητα αυτή σύμφωνα με τον E. F. Harrison 95 μπορεί να χωριστεί σε δύο μέρη: στο πρώτο περιλαμβάνονται οι στίχοι 6-9 και στο δεύτερο οι στίχοι Ο Παύλος, λοιπόν, αναφέρεται στην αγάπη του Θεού με αφορμή τα όσα γράφει για την εκλογή του Ισραήλ από το Θεό. Τονίζει, με παραδείγματα από την ιστορία του Ισραήλ ότι όλα εξαρτώνται από το έλεος και την αγάπη του Θεού (στίχος 16) και όχι από την ανθρώπινη θέληση και προσπάθεια. Ο Παύλος με όσα αναφέρει στο Ρωμ 9,13 παραπέμπει στο Μαλ 1,2-3 και ολοκληρώνει το επιχείρημά του που ανέπτυξε στο στίχο 6, όπου χαρακτηριστικά αναφέρει: «Ouvc oi-on de. o[ti evkpe,ptwken o` lo,goj tou/ qeou/å Ouv ga.r pa,ntej oi` evx VIsrah,l( outoi VIsrah,l\» Αυτός που απέτυχε δεν είναι ο λόγος του Θεού, αυτός πάντα αφορούσε την εκλογή των ανθρώπων και εκπληρώθηκε με την επιλογή του αυτός που στην ουσία απέτυχε είναι ο Ισραήλ 96. Σύμφωνα με τον J. D. G. Dunn 97 : «ο Παύλος τονίζοντας την επιλογή του Ιακώβ με το χωρίο του Μαλαχία επιβεβαιώνει τον χαρακτήρα της ελεύθερης επιλογής του Θεού». Στην ουσία ο Παύλος σημειώνει ότι τα πάντα εξαρτώνται από το Θεό και μόνο από τον Θεό. Ακόμη και η εκδήλωση της αγάπης του δεν αξιολογείται με ανθρώπινα κριτήρια, γιατί είναι πάνω από αυτά. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στην προς Ρωμαίους επιστολή η αγάπη του Θεού συνδέεται με την εκλογή και την σωτηρία των ανθρώπων. 94 Βλ. E. F. Harrison, «Romans», The Expositor s Bible Commentary, Volume 10, Michigan: Grand Rapids, 1976, σελ Βλ. E. F. Harrison, Romans, σελ Βλ. J. D. G. Dunn, Romans 1-8, σελ Βλ. J. D. G. Dunn, ό.π.,

32 Αρχικά, στο προοίμιο της επιστολής ο απόστολος αποκαλεί τους χριστιανούς της Ρώμης «avgaphtoi/j qeou» δίνοντας έμφαση στην αγαπητική σχέση μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Παρακάτω, στο 3,21-26 έχουμε, όπως προαναφέρθηκε μια έμμεση αναφορά στην αγάπη του Θεού η οποία σχετίζεται με τη δικαιοσύνη του Θεού. Αυτή προσφέρθηκε στους ανθρώπους μέσω της θυσίας του Ιησού Χριστού και έτσι ο Νόμος έπαψε να αποτελεί πηγή δικαιοσύνης. Αυτό που είναι πλέον απαραίτητο για τη σωτηρία είναι η πίστη στον Ιησού Χριστό. Στο 5,5-8 ο απόστολος επικεντρώνεται στο γεγονός ότι ο θάνατος του Χριστού αποτελεί απόδειξη της αγάπης του Θεού που οδηγεί τον άνθρωπο στη σωτηρία. Τέλος, στο 9,13 ο Παύλος σχετίζει για ακόμη μια φορά την αγάπη του Θεού με την εκλογή των ανθρώπων, επισημαίνοντας ότι όλα εξαρτώνται από την αγάπη και το έλεος του Θεού. Συμπεράσματα. Από την παραπάνω εξέταση του θέματος για την αγάπη του Θεού ως προϋπόθεση της αγάπης των ανθρώπων μεταξύ τους, διαπιστώνουμε την ποικιλομορφία του περιεχομένου της αγάπης που είναι θεολογικό και αποκαλύπτεται ιδιαίτερα μέσα από το πρόγραμμα της λογείας. Η αγάπη του Θεού έχει επίσης χριστολογικό περιεχόμενο, καθώς ενεργοποιείται μέσα από την θυσία του Χριστού. Τέλος έχει και μια έντονη κοινωνική ή εκκλησιαστική διάσταση. Ο Παύλος αρχικά, στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή και στην προς Ρωμαίους, συνδέει την αγάπη με την εκλογή των ανθρώπων από τον Θεό. Η απέραντη αγάπη του Θεού είναι η προϋπόθεση για την εκλογή των ανθρώπων. Στην Α προς Κορινθίους επιστολή η αγάπη του Θεού συνδέεται με το πρόβλημα των ειδολοθύτων που είχε προκύψει στην κοινότητα και τη γνώση του Θεού. Η αγάπη είναι για τον απόστολο το θεολογικό θεμέλιο για τη γνώση του Θεού. Στην Β προς Κορινθίους επιστολή η αγάπη του Θεού συνδέεται με το πρόγραμμα της λογείας. Ανταποκρινόμενοι οι χριστιανοί της Κορίνθου στο κάλεσμα του Παύλου να βοηθήσουν τους χριστιανούς των Ιεροσολύμων, ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του Θεού που πραγματοποιήθηκε με την αποστολή του Ιησού Χριστού. Τέλος, στην προς Ρωμαίους επιστολή, εκτός από την εκλογή που προαναφέρθηκε, ο απόστολος συνδέει την αγάπη του Θεού με τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη του Θεού εκφράζεται με την θυσία του Χριστού η οποία αποτελεί την μεγαλύτερη απόδειξη της απέραντης αγάπης Του. Βλέπουμε λοιπόν ότι στον καινούριο κόσμο που θεμελιώνει ο Θεός κοινός παρονομαστής όλων είναι η αγάπη Του που προσφέρεται μέσα από τον Ιησού Χριστό και την σταυρική του θυσία υπέρ των ανθρώπων. 32

33 2. Η αγάπη του Χριστού. Η αγάπη του Χριστού περιγράφεται σε πολλά σημεία των πρωτοπαύλειων επιστολών. Παρακάτω αναφέρουμε τα κατά τη γνώμη μας σημαντικότερα Η αγάπη του Χριστού στη Β προς Κορινθίους επιστολή Στο 5 ο κεφάλαιο της επιστολής, και συγκεκριμένα στους στίχους 11-21, ο απόστολος αναφέρεται στην αγάπη του Χριστού και στην συμφιλίωση των ανθρώπων με το Θεό. Αναφέρει χαρακτηριστικά τα εξής: «11. Eivdo,tej ou=n to.n fo,bon tou/ kuri,ou avnqrw,pouj pei,qomen( qew/ de. pefanerw,meqa\ evlpi,zw de. kai. evn tai/j suneidh,sesin u`mw/n pefanerw/sqaiå 12. Ouv ga.r pa,lin eàutou.j sunista,nomen u`mi/n( avlla. avformh.n dido,ntej u`mi/n kauch,matoj u`pe.r h`mw/n( i[na e;chte pro.j tou.j evn prosw,pw kaucwme,nouj kai. ouv kardi,a Å13. Ei;te ga.r evxe,sthmen( qew/ \ ei;te swfronou/men( u`mi/nå14. ~H ga.r avga,ph tou/ cristou/ sune,cei h`ma/j( kri,nantaj tou/to( o[ti eiv ei-j u`pe.r pa,ntwn avpe,qanen( a;ra oi` pa,ntej avpe,qanon\15. kai. u`pe.r pa,ntwn avpe,qanen i[na oi` zw/ntej mhke,ti e`autoi/j zw/sin( avlla. tw/ u`pe.r auvtw/n avpoqano,nti kai. evgerqe,ntiå 16. {Wste h`mei/j avpo. tou/ nu/n ouvde,na oi;damen kata. sa,rka\ eiv de. kai. evgnw,kamen kata. sa,rka cristo,n( avlla. nu/n ouvke,ti ginw,skomenå17. {Wste ei; tij evn cristw/ ( kainh. kti,sij\ ta. avrcai/a parh/lqen( ivdou,( ge,gonen kaina. ta. pa,ntaå18. Ta. de. pa,nta evk tou/ qeou/( tou/ katalla,xantoj h`ma/j e`autw/ dia. VIhsou/ cristou/( kai. do,ntoj h`mi/n th.n diakoni,an th/j katallagh/j\ 19. w`j o[ti qeo.j h=n evn cristw/ ko,smon katalla,sswn e`autw/ ( mh. logizo,menoj auvtoi/j ta. paraptw,mata auvtw/n( kai. qe,menoj evn h`mi/n to.n lo,gon th/j katallagh/jå20. ~Upe.r cristou/ ou=n presbeu,omen( w`j tou/ qeou/ parakalou/ntoj div h`mw/n\ deo,meqa u`pe.r cristou/( katalla,ghte tw/ qew/ Å 21. To.n ga.r mh. gno,nta a`marti,an( u`pe.r h`mw/n a`marti,an evpoi,hsen( i[na h`mei/j genw,meqa dikaiosu,nh qeou/ evn auvtw/ Å» Οι στίχοι που θα εξετάσουμε παρακάτω χωρίζονται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα (5,11-15) ο απόστολος αναφέρεται στα κίνητρα του κηρύγματος του και στη δεύτερη (5,16-21) περιγράφει τη νέα ζωή που εγκαινιάστηκε με το θάνατο του Χριστού 98. Στο εξεταζόμενο χωρίο ο απόστολος ξεκινάει προτρέποντας τους χριστιανούς της Κορίνθου να συμφιλιωθούν με το Θεό, γεγονός που 98 Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, WBC 40, Waco, Texas,1986, σελ

34 μπορεί να επέλθει μέσω της αγάπης του Χριστού 99. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο στίχο 14: «~H ga.r avga,ph tou/ cristou/ sune,cei h`ma/j( kri,nantaj tou/to( o[ti eiv ei-j u`pe.r pa,ntwn avpe,qanen( a;ra oi` pa,ntej avpe,qanon\». Με το θάνατο του Χριστού εγκαινιάζεται μια νέα δημιουργία, «kainh. kti,sij», στην οποία οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων βασίζονται στην αμοιβαιότητα και στην αγάπη 100. Ο Χριστός, λοιπόν πέθανε για να επιφέρει στους ανθρώπους ένα άλλο είδος θανάτου, οι άνθρωποι πλέον οφείλουν να ζουν «για εκείνον που πέθανε κι αναστήθηκε γι αυτούς» 101. Το μήνυμα του σταυρού είναι στην ουσία ένα μήνυμα συμφιλίωσης. Αυτό το μήνυμα θεμελιώνεται στο θάνατο του Χριστού, ο οποίος είχε σωτηριώδη σημασία για την ανθρωπότητα 102. Όπως χαρακτηριστικά τονίζεται από τον απόστολο, ο Θεός πήρε την πρωτοβουλία και παρεμβαίνοντας συμφιλιώθηκε με τους ανθρώπους, καταρρίπτοντας το εμπόδιο της αμαρτίας 103. Στους στίχους ο Παύλος επικεντρώνεται στο γεγονός ότι η συμφιλίωση των ανθρώπων με το Θεό, είναι αποτέλεσμα του θανάτου του Χριστού, πίσω από τον οποίο βρίσκεται ο ίδιος ο Θεός, ο οποίος ανέθεσε στη συνέχεια στους ανθρώπους το έργο της συμφιλίωσης 104. Ο Θεός κάλεσε τους ανθρώπους μέσω του Χριστού να συμφιλιωθούν μαζί του, και εν συνεχεία τους έκανε πρεσβευτές της νέας αυτής «διαθήκης». Έτσι αυτοί τώρα καλούν με τη σειρά τους όλους τους ανθρώπους να συμφιλιωθούν με το Θεό (στ.20). Με τα λόγια αυτά ο απόστολος ουσιαστικά καλεί την ανθρωπότητα να «αγκαλιάσει» τη συμφιλίωση με το Θεό, η οποία έγινε πραγματικότητα με το θάνατο του Χριστού 105. Τέλος, στον στίχο 21 ο απόστολος υπογραμμίζει για μια ακόμη φορά το πώς έγινε η συμφιλίωση του Θεού με τον άνθρωπο. Στον στίχο αυτό ο Παύλος δίνει και πάλι έμφαση στο γεγονός ότι όλα έγιναν για 99 Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, Epworth Commentaries, London: Epworth Press, 1993, σελ Βλ. F. J. Matera, New Testament Theology: Exploring Diversity and Unity, Louisville/ London, 2007, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. F. J. Matera, New Testament Theology: Exploring Diversity and Unity, σελ

35 χάρη όλης της ανθρωπότητας (u`pe.r h`mw/n), δηλαδή ότι ο Θεός έκανε τον Χριστό «αμαρτωλό» για να σωθεί ο άνθρωπος δεν εννοεί βέβαια ότι έγινε αμαρτωλός, γιατί τονίζει ότι δεν γνώρισε την αμαρτία 106. Θέλει με αυτό να δείξει ότι ο Χριστός δέχτηκε να σηκώσει το βάρος της αμαρτίας των ανθρώπων, κατά αντιπροσωπευτικό τρόπο, ώστε να σωθούν οι άνθρωποι 107. Σύμφωνα με τον F. J. Matera 108 ο απόστολος φανερώνει, μια κατά κάποιο τρόπο «θεία ανταλλαγή», παρόμοια με το Γαλ. 3,13 όπου αναφέρεται ότι ο Χριστός λύτρωσε την ανθρωπότητα από την κατάρα του Νόμου, με το να γίνει ο ίδιος κατάρα. Με την ιδέα της «ανταλλαγής» ο απόστολος θέλει να δείξει ότι ο Θεός τοποθέτησε τον Χριστό στη θέση των ανθρώπων. Στην ουσία δείχνει ότι με τη συμφιλιωτική κίνηση του Θεού ο πιστός ταυτίζεται με το Χριστός και αυτό γίνεται με το βάπτισμα 109. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στο παρόν χωρίο η αγάπη συνδέεται από τον απόστολο με την συμφιλίωση των ανθρώπων με το Θεό μέσα από την αγαπητική και σωτήρια θυσία του Ιησού Χριστού. Ο Χριστός, λοιπόν, πέθανε «u`pe.r pa,ntwn» (στ. 14) και έτσι μέσω αυτού οι άνθρωποι συμφιλιώθηκαν με το Θεό. 106 Βλ. F. J. Mattera, New Testament Theology: Exploring Diversity and Unity, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. F. J. Matera, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ

36 2.2. Η αγάπη του Χριστού στην προς Γαλάτας επιστολή Αναφορά στην αγάπη του Χριστού βρίσκουμε και στην προς Γαλάτας επιστολή. Συγκεκριμένα στο 2,15-21 ο απόστολος λέει τα εξής: «15. ~Hmei/j fu,sei VIoudai/oi kai. ouvk evx evqnw/n a`martwloi, 16. eivdo,tej o[ti ouv dikaiou/tai a;nqrwpoj evx e;rgwn no,mou( eva.n mh. dia. pi,stewj VIhsou/ cristou/( kai. h`mei/j eivj cristo.n VIhsou/n evpisteu,samen( i[na dikaiwqw/men evk pi,stewj cristou/( kai. ouvk evx e;rgwn no,mou\ dio,ti ouv dikaiwqh,setai evx e;rgwn no,mou pa/sa sa,rxå 17. Eiv de,( zhtou/ntej dikaiwqh/nai evn cristw/ ( eu`re,qhmen kai. auvtoi. a`martwloi,( a=ra cristo.j a`marti,aj dia,konojè Mh. ge,noitoå18. Eiv ga.r a] kate,lusa( tau/ta pa,lin oivkodomw/( paraba,thn evmauto.n suni,sthmiå19. VEgw. ga.r dia. no,mou no,mw avpe,qanon( i[na qew/ zh,swå 20. Cristw/ sunestau,rwmai\ zw/ de,( ouvke,ti evgw,( zh/ de. evn evmoi. cristo,j\ o] de. nu/n zw/ evn sarki,( evn pi,stei zw/ th/ tou/ ui`ou/ tou/ qeou/( tou/ avgaph,santo,j me kai. parado,ntoj e`auto.n u`pe.r evmou/å 21. Ouvk avqetw/ th.n ca,rin tou/ qeou/\ eiv ga.r dia. no,mou dikaiosu,nh( a;ra cristo.j dwrea.n avpe,qanenå» Στην προς Γαλάτας επιστολή ο απόστολος έρχεται αντιμέτωπος με προβλήματα που είχαν ξεσπάσει στους κόλπους της τοπικής εκκλησίας. Από αυτό δικαιολογείται και ο πολεμικός τόνος που βλέπουμε να επικρατεί στο λόγο του 110. Εκεί λοιπόν, ορισμένοι χριστιανοί προσπάθησαν να επιβάλλουν στους χριστιανούς της τοπικής εκκλησίας την περιτομή και την τήρηση του Νόμου. Αυτοί παράλληλα αμφισβητούσαν τον Παύλο ισχυριζόμενοι ότι δεν είναι απόστολος ισάξιος των δώδεκα. Έτσι ο απόστολος παρουσιάζει το «ευαγγέλιό» του, το οποίο έχει ως βάση την απελευθέρωση από τον Νόμο που προσφέρεται από τον Χριστό και στη δικαίωση του ανθρώπου με την πίστη 111. Στο Γαλ 2,15-21 ο απόστολος κάνει μια αρχική νύξη στο θέμα που θα ακολουθήσει παρακάτω (3,1 4,7), για το αν ο χριστιανός σώζεται με την πίστη του στον Χριστό ή με την τήρηση του Νόμου. Στο 2,11-14, που προηγήθηκε, ο απόστολος περιγράφει τη διαμάχη του με τον απόστολο Πέτρο στην Αντιόχεια. Έτσι από κάποιους ερμηνευτές θεωρήθηκε πιθανό κάποιοι στίχοι, ή και όλο το απόσπασμα, ότι αποτελούν μια περίληψη των όσων είπε ο Παύλος στον Πέτρο στην Αντιόχεια 112. Ο H. D. Betz 113 μας δίνει μια μέση λύση σύμφωνα με την ο 110 Βλ. C. R. Holladay, A critical introduction to the New Testament, Interpreting the message and meaning of Jesus Christ, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. Μεταξύ άλλων C. R. Holladay, A critical introduction to the New Testament, Interpreting the message and meaning of Jesus Christ, σελ. 467 H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, Hermenia-A Critical and Historical Commentary on the Bible, Philadelphia: Fortress Press, 1979, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ

37 οποία ο Παύλος επισήμως έρχεται αντιμέτωπος με τον απόστολο Πέτρο και παράλληλα αντιμετωπίζει στην ουσία τους Γαλάτες. Έτσι ο απόστολος εδώ ξεκινά με μια περιληπτική αυτοβιογραφική ανασκόπηση και αναδεικνύει τον αποκαλυπτικό χαρακτήρα των όσων έχει διδάξει στους Γαλάτες, δίνοντας έμφαση ότι αυτό βασίζεται στη θεία αποκάλυψη η οποία ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και τις ανθρώπινες αρχές 114. Ο H. D. Betz αναλύοντας την προς Γαλάτας επιστολή ρητορικά θεωρεί ότι το εξεταζόμενο απόσπασμα αποτελεί μέρος της ρητορικά δομημένης επιστολής και συγκεκριμένα αυτό είναι μέρος της διήγησης (narratio) και συγκεφαλαιώνει το περιεχόμενό της 115. Από την αρχή του αποσπάσματος ο απόστολος διαχωρίζει τους εξ Ιουδαίων χριστιανούς από τους εξ εθνών. Με την έκφραση «ouvk evx evqnw/n a`martwloi,», προϋποθέτει την ιουδαϊκή αντίληψη για την αμαρτωλότητα των ανθρώπων, κατά την οποία οι Ιουδαίοι πρέπει να διακρίνονται από τους μη-ιουδαίους που επιθυμούν να συμμετάσχουν στη σωτηρία 116. Η διάκριση αυτή πρέπει, σύμφωνα με αυτούς, να γίνεται, γιατί οι Ιουδαίοι όταν αμαρτήσουν μπορούν να λάβουν συγχώρεση μέσω διάφορων λατρευτικών μέσων που απορρέουν από το Νόμο, ενώ για τους Εθνικούς δεν μπορεί να ισχύει αυτό, γιατί κατά τους Ιουδαίους, έξω από τον Νόμο δεν υπάρχει σωτηρία 117. Η φράση όμως που πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή σε αυτό το απόσπασμα βρίσκεται στον στίχο 16: «e;rgwn no,mou». Στην ιστορία της έρευνας έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερη συζήτηση για το τι εννοεί ο απόστολος, κατά κύριο λόγο για το αν ο Παύλος εννοεί κάποιες διατάξεις του Νόμου ή όλο τον Νόμο. Αν τα όσα λέει ο απόστολος σχετίζονται με ορισμένες διατάξεις, όπως είναι η περιτομή, αυτό αφορά μόνο τους Ισραηλίτες και όχι τους εθνικούς καθώς οι δεύτεροι μπορούν να σωθούν μόνο με την πίστη τους στο Χριστό 118. Από την άλλη αν εννοεί το σύνολο του Νόμου, πιθανότατα ο Παύλος να πιστεύει ότι η συνολική τήρηση του Νόμου δεν 114 Βλ. B. Longenecker, «Galatians», The Cambridge Companion of St. Paul, Editor: J. D. G. Dunn, Cambridge University Press, 2003, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Τα κύρια μέρη ενός ρητορικού λόγου είναι: α) principium, exordium/ προοίμιον, β) narratio/ διήγησις, γ) egressio/ παρέκβασις ή propositio-partitio/ πρόθεσις, δ) confirmatio, probatio, argumentatio/ πίστεις αλλά και η refutatio/ λύσις, και ε) peroratio, conclusio/ επίλογος. Για τα κύρια μέρη ενός ρητορικού λόγου Βλ. μεταξύ άλλων Χ. Ατματζίδη, Η έννοια της δόξας στην Παύλεια Θεολογία, σελ. 32, υποσημείωση 26. Βλ. και H. J. Klauck, Ancient Letters and the New Testament, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Για την ιστορία της έρευνας Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ

38 είναι δυνατή για τους ανθρώπους και έτσι οδηγούνται στην αμαρτία. Στην ουσία δεν αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα του Νόμου, αλλά υπογραμμίζει την αδυναμία των ανθρώπων να τον τηρήσουν στο σύνολό του 119. Για το απόστολο η πίστη στον Ιησού Χριστό αποτελεί μονόδρομο και έτσι καταλήγει να λέει στον στίχο 20 ότι η ζωή του είναι πλέον βασισμένη στην πίστη του στον Ιησού Χριστό, ο οποίος τον αγάπησε και πέθανε για χάρη του. Στους στίχους φανερώνεται από τον απόστολο ο τρόπος έκφρασης της αγάπης του Χριστού προς τους ανθρώπους, που από αγάπη παρέδωσε τον εαυτό του στη θυσία υπέρ των ανθρώπων. Στο σημείο αυτό ο απόστολος χρησιμοποιεί την μετοχή «parado,ntoj», η οποία προέρχεται από το ρήμα «παραδίδωμι» και αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους ομολογιακούς τύπους, ο οποίος έχει ως υποκείμενο ενέργειας τον Ιησού 120. Ο Παύλος, τονίζει στο τέλος ότι αν η σωτηρία είναι αποτέλεσμα της τηρήσεως του Νόμου, τότε ο Χριστός πέθανε χωρίς λόγο. Με αυτά τα λόγια θέλει να δείξει ο Παύλος ότι πλέον όλοι οι άνθρωποι μπορούν να σωθούν. Όπως όλοι οι άνθρωποι υπόκεινται στην αμαρτία, έτσι όλοι έχουν τη δυνατότητα να σωθούν μέσω της πίστης τους στον Χριστό 121. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο απόστολος συνδέει εδώ την αγάπη του Χριστού με την απελευθέρωση των ανθρώπων από τα δεσμά του Νόμου και με την απελευθερωτική πράξη του Ιησού Χριστού. Ο Χριστός αγάπησε τον άνθρωπο και παρακινούμενος από αυτή την αγάπη έζησε και πέθανε γι αυτόν έτσι ώστε να μπορέσουν να σωθούν όλοι οι άνθρωποι. 119 Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Για την χρήση του ρήματος «παραδίδωμι» Βλ., μεταξύ άλλων, Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, ό.π., σελ

39 2.3. Η αγάπη του Χριστού στην προς Ρωμαίους επιστολή Στο 8 ο κεφάλαιο της προς Ρωμαίους επιστολής, και συγκεκριμένα στους στίχους 31-39, ο απόστολος κορυφώνει με έναν ύμνο στην αγάπη του Χριστού, όσα έχει αρχίσει να αναπτύσσει από το 1,16 σχετικά με το θέμα της δικαίωσης «ἐκ πίστεως» 122. Γράφει ο απόστολος: «31. Ti, ou=n evrou/men pro.j tau/taè Eiv o` qeo.j u`pe.r h`mw/n( ti,j kaqv h`mw/nè 32. {Oj ge tou/ ivdi,ou ui`ou/ ouvk evfei,sato( avllv u`pe.r h`mw/n pa,ntwn pare,dwken auvto,n( pw/j ouvci. kai. su.n auvtw/ ta. pa,nta h`mi/n cari,setaiè33. Ti,j evgkale,sei kata. evklektw/n qeou/è Qeo.j o` dikaiw/n\34. ti,j o` katakri,nwnè Cristo.j o` avpoqanw,n( ma/llon de. kai, evgerqei,j( o]j kai. e;stin evn dexia/ tou/ qeou/( o]j kai. evntugca,nei u`pe.r h`mw/nå35. Ti,j h`ma/j cwri,sei avpo. th/j avga,phj tou/ cristou/è Qli/yij( h' stenocwri,a( h' diwgmo,j( h' limo,j( h' gumno,thj( h' ki,ndunoj( h' ma,cairaè36. Kaqw.j ge,graptai o[ti {Eneke,n sou qanatou,meqa o[lhn th.n h`me,ran\ evlogi,sqhmen w`j pro,bata sfagh/jå37. VAllV evn tou,toij pa/sin u`pernikw/men dia. tou/ avgaph,santoj h`ma/jå 38. Pe,peismai ga.r o[ti ou;te qa,natoj ou;te zwh. ou;te a;ggeloi ou;te avrcai. ou;te duna,meij ou;te evnestw/ta ou;te me,llonta 39. ou;te u[ywma ou;te ba,qoj ou;te tij kti,sij e`te,ra dunh,setai h`ma/j cwri,sai avpo. th/j avga,phj tou/ qeou/ th/j evn cristw/ VIhsou/ tw/ kuri,w h`mw/nå» Σύμφωνα με τον Schreiner 123 το απόσπασμα αυτό μπορεί να χωριστεί σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, που εκτείνεται στους στίχους ο απόστολος δίνει περισσότερη έμφαση στη δικαίωση των ανθρώπων. Στο δεύτερο μέρος, που περιλαμβάνει τους στίχους 35-39, ο απόστολος επικεντρώνεται στην αγάπη. Από τον στίχο 30 παρατηρούμε ότι ο Παύλος αντιμετωπίζει τη δόξα ως το τελευταίο στάδιο από μια πορεία που ο ίδιος περιγράφει ως εξής: αυτούς που ο Θεός προόρισε, τους κάλεσε και αφού τους κάλεσε τους έσωσε και τους δόξασε 124. Συνεπώς στον στίχο 31 ο απόστολος υπογραμμίζει ότι εφόσον ο Θεός επέλεξε και δόξασε τους πιστούς, είναι στην ουσία με το μέρος τους και έτσι δεν μπορεί κανείς να τους χωρίσει από αυτόν 125. Σύμφωνα με τον απόστολο οι πιστοί οφείλουν να έχουν εμπιστοσύνη στο Θεό. Όπως βλέπουμε στον στίχο 32, η βεβαιότητα του πηγάζει από το 122 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. T.R. Schreiner, Romans, σελ Πολλοί ερμηνευτές, όπως ο Dunn και ο Käsemann, χωρίζουν το απόσπασμα σε πέντε μέρη. 124 Βλ. Μεταξύ άλλων Χ. Ατματζίδη, Η έννοια της δόξας στην Παύλεια Θεολογία, σελ F. J. Matera, New Testament Theology: Exploring Diversity and Unity, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, σελ

40 γεγονός ότι παρέδωσε τον Υιό του στο θάνατο για χάρη των ανθρώπων 126. Γενικότερα, η επιχειρηματολογία του Παύλου σε αυτό το στίχο κινείται από το μείζον στο ελάσσον: αφού ο Θεός έκανε το μείζον «παρέδωσε στο θάνατο» τον Υιό του, τότε το ελάχιστο που είναι να «μας δωρίζει μαζί μ αυτόν τα πάντα» είναι εγγυημένο 127. Αυτό που είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, είναι η χρήση του ρήματος «cari,setai», διότι εννοεί ότι όλα τα δώρα που προσλαμβάνουν οι άνθρωποι τα οφείλουν στη χάρη και τη γενναιοδωρία του Θεού 128. Τέλος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ ο Παύλος υπαινίσσεται το Γεν 22,12: «le,gwn katv evmautou/ w;mosa le,gei ku,rioj ou- ei[neken evpoi,hsaj to. r`h/ma tou/to kai. ouvk evfei,sw tou/ uiòu/ sou tou/ avgaphtou/ div evme,». Το μεγαλύτερο μέρος του κεφαλαίου 22 της Γενέσεως είναι αφιερωμένο στην θυσία του Ισαάκ (22,1-19). Εκεί αναφέρεται ότι ο Θεός πέρασε από μια δοκιμασία τον Αβραάμ, ζητώντας του να θυσιάσει τον μονογενή υιό του. Ο Αβραάμ δείχνοντας την πίστη του στο Θεό δεν δίστασε να οδηγήσει στο «θυσιαστήριο» τον Ισαάκ, αλλά όταν ήταν έτοιμος να σφάξει το παιδί του εμφανίστηκε ένας άγγελος Κυρίου και του είπε να μην θυσιάσει το παιδί του καθώς έδειξε ότι φοβάται το Θεό. Μετά από αυτό ο Αβραάμ είδε ένα κριάρι δεμένο σε έναν θάμνο, το πήρε και το θυσίασε. Ο τόπος που έγιναν όλα αυτά ονομάστηκε από τον Αβραάμ «Γιαχβέ-Ιερέ». Ακολούθως, ο άγγελος μίλησε και πάλι στον Αβραάμ και του είπε ότι εφόσον δεν αρνήθηκε να θυσιάσει τον μοναχογιό του και υπάκουσε στην εντολή του Κυρίου, αυτός θα τον ευλογήσει με το παραπάνω και θα του χαρίσει αμέτρητους απόγονους με τους οποίους θα ευλογηθούν όλα τα έθνη της γης. Ο Παύλος εδώ βλέπουμε ότι συνδέει αυτά τα δύο γεγονότα, όπως ο Αβραάμ δέχτηκε να θυσιάσει τον μονογενή υιό του, έτσι ο Θεός θυσιάζει τον Υιό του για τη σωτηρία των ανθρώπων 129. Στο στίχο 33 τονίζει ο Παύλος ότι κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τους πιστούς, γιατί τους διάλεξε ο Θεός και κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει την επιλογή του Θεού 130. Στον στίχο 34 ουσιαστικά επαναδιατυπώνει ο απόστολος αυτά που είπε στον στίχο 33. Κανείς δεν 126 Βλ. T.R. Schreiner, Romans, σελ Βλ. T.R. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. T.R. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. P. Stuhlmacher, Paul s Letter to the Romans, A commentary, Louisville, Kentucky: Westminster/ John Knox Press, 1994, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, σελ

41 μπορεί να καταδικάσει τους πιστούς, γιατί ο Ιησούς πέθανε και αναστήθηκε γι αυτούς 131. Ο Θεός διάλεξε τους πιστούς, τους δικαίωσε και έστειλε τον Υιό Του, ο οποίος πέθανε και αναστήθηκε για την αγάπη των ανθρώπων. Η αγαπητική διάθεση όμως του Χριστού δεν σταμάτησε στο θάνατο και την ανάσταση, αλλά συνεχίζει να πρεσβεύει τον Πατέρα του για χάρη των ανθρώπων 132. Παρακάτω, στον στίχο 35 ο Παύλος αναφέρεται σε εφτά προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίσουν οι χριστιανοί, και όπως περιγράφει και στις δύο προς Κορινθίους επιστολές του (Α Κορ 4,10-13 Β Κορ 6,4-5 11,22-27), παρόμοια προβλήματα αντιμετώπισε και αυτός και οι υπόλοιπο απόστολοι 133. Τίποτα, λοιπόν, δεν μπορεί να χωρίσει τους ανθρώπους από την αγάπη του Χριστού, ούτε ακόμα και όλα τα προβλήματα που περιγράφονται στον στίχο αυτό 134. Στο στίχο 36 ο Παύλος παραθέτει το Ψλ 44(ΜΤ 43),23, το οποίο αναφέρεται στη μοίρα των δικαίων που υποφέρουν για το Θεό 135. Με την επίκληση αυτή στους Ψαλμούς ο Παύλος σκοπεύει ουσιαστικά να επιβεβαιώσει στους χριστιανούς ότι όλα αυτά τα προβλήματα είναι αναπόφευκτα 136. Σύμφωνα με τον Νικόδημο Αγιορείτη παράλληλα θέλει να δείξει στους χριστιανούς πόσο μεγάλη παρηγοριά είναι να τα υπομένουν όλα αυτά για χάρη του Θεού 137. Στο στίχο 37 όμως ο Παύλος τονίζει ότι οι χριστιανοί ξεπερνούν όλα αυτά τα εμπόδια και αυτή η δύναμη τους πηγάζει από την αγάπη του Χριστού 138. Κλείνοντας το 8 ο κεφάλαιο στους στίχους ο απόστολος τονίζει ότι εφόσον ο Θεός αγαπά τους ανθρώπους, καμία δύναμη είτε επίγεια είτε επουράνια δεν μπορεί να τους χωρίσει από αυτήν την αγάπη 139. Τίποτα δεν μπορεί να τους χωρίσει από την αγάπη του Χριστού καθώς ο θάνατός του και η ανάστασή του σημαίνουν ότι όλες οι ουράνιες δυνάμεις έχουν χάσει κάθε εξουσία σε αυτούς που ανήκουν στο Χριστό Βλ. T.R. Schreiner, Romans, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, ό.π.,σελ Βλ. R. Jewett, «Romans», σελ Βλ. T.R. Schreiner, Romans, σελ Βλ. P. Stuhlmacher, Paul s Letter to the Romans, A commentary, σελ Βλ. T.R. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Β, σελ Βλ. T.R. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. R. Jewett, ό.π., σελ Βλ. J.D. G. Dunn, The Theology of Paul the Apostle, UK: Grand Rapids, 1998 σελ

42 Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι ο Παύλος συνδέει εδώ την αγάπη του Χριστού με τη θυσία του στο σταυρό που επέφερε τη δικαίωση των ανθρώπων. Ο Θεός θυσίασε τον Υιό του για τη σωτηρία των ανθρώπων και αφού συνέβη αυτό το σπουδαίο γεγονός τίποτα δεν είναι, κατά τον απόστολο, ικανό να χωρίσει τους ανθρώπους από την αγάπη του Χριστού, ο οποίος και μετά το θάνατό του συνεχίζει να μεσολαβεί στο Θεό υπέρ των ανθρώπων. Συμπερασματικά, ως προς την αγάπη του Χριστού προς τους ανθρώπους ως προϋπόθεση για την κατανόηση της αγάπης των ανθρώπων μεταξύ τους μπορούμε να πούμε ότι αυτή κατά κύριο λόγο συνδέεται από τον απόστολο Παύλο με τη δικαίωση των ανθρώπων η οποία επήλθε με το σταυρικό του θάνατο. Στην Β προς Κορινθίους επιστολή είδαμε ότι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να συμφιλιωθούν με το Θεό χάρη στην αγάπη του Χριστού ο οποίος πέθανε για χάρη τους. Στην προς Γαλάτας επιστολή η σύνδεση της αγάπης του Χριστού με τη δικαίωση των ανθρώπων είναι ακόμα πιο ξεκάθαρη. Σύμφωνα με την προτροπή του Παύλου οι πιστοί απαγκιστρώνονται από το Νόμο και πλέον όλοι, όχι μόνο οι εξ Ιουδαίων χριστιανοί, έχουν την δυνατότητα να σωθούν. Τέλος, στην προς Ρωμαίους επιστολή κυριαρχεί και πάλι το μοτίβο της δικαίωσης. Ο Θεός έστειλε τον μονογενή Υιό του στη γη. Αυτός σταυρώθηκε και αναστήθηκε για να μπορέσουν να σωθούν οι άνθρωποι και τώρα βρίσκεται στα δεξιά του Θεού και μεσολαβεί για τους ανθρώπους (8,34). Οι άνθρωποι με τη σειρά τους υπομένουν πολλά βάσανα και κακουχίες αλλά παρόλα αυτά τίποτα δεν μπορεί να τους χωρίσει από την αγάπη του Χριστού. 42

43 Β ΜΕΡΟΣ Εικόνα 3: «Η μεταστροφή του Αποστόλου Παύλου», Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο, , Παρεκκλήσι Τσεράζι, Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο, Ρώμη 43

44 Β ΜΕΡΟΣ Η ΑΓΑΠΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Στο πρώτο μέρος εξετάσαμε τις δύο προϋποθέσεις που μας βοηθούν στην κατανόηση της αγάπης των ανθρώπων μεταξύ τους, την αγάπη του Θεού και την αγάπη του Χριστού προς τους ανθρώπους. Στο δεύτερο μέρος θα ασχοληθούμε με τις εκφάνσεις της αγάπης των ανθρώπων μεταξύ τους στις πρωτοπαύλειες επιστολές. Λαμβάνοντας υπόψη μας το ότι η αγάπη αυτή περιγράφεται στις διάφορες επιστολές του Παύλου και καθρεφτίζει τις ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκαν οι επιστολές, θα προβούμε στην εξέταση της έννοιας της αγάπης ξεχωριστά σε κάθε μια από τις επιστολές αυτές κατά χρονική σειρά συγγραφής τους Η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή Η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων περιγράφεται στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή στα εξής χωρία: 1,3 3,6 3, ,9-12 5, Η έμπρακτη αγάπη μεταξύ των ανθρώπων (Α Θεσ 1,3) Μετά το προοίμιο της Α προς Θεσσαλονικείς επιστολής, ακολουθούν οι ευχαριστίες του αποστόλου προς τους χριστιανούς της πόλης. Έτσι τους λέει στο 1,3: «avdialei,ptwj mnhmoneu,ontej u`mw/n tou/ e;rgou th/j pi,stewj( kai. tou/ ko,pou th/j avga,phj( kai. th/j u`pomonh/j th/j evlpi,doj tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou/( e;mprosqen tou/ qeou/ kai. patro.j h`mw/n\». Το παρόν χωρίο ανήκει στο προοίμιο της επιστολής (1,2-3,13) και πιο συγκεκριμένα είναι μέρος των ευχαριστιών του Παύλου προς το Θεό για 141 Για την χρονολόγηση των επιστολών Βλ. μεταξύ άλλων Ι. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, καθώς και C. R. Holladay, A critical introduction to the New Testament, Interpreting the message and meaning of Jesus Christ. 44

45 την πίστη των Θεσσαλονικέων 142. Στις ευχαριστίες του Παύλου περιλαμβάνεται εδώ μια προσευχή (2β-4), η οποία σχετίζεται με την πίστη των Θεσσαλονικέων και έχει ένα ιδιαίτερα ρυθμικό μοτίβο το οποίο διακρίνεται από τις μετοχές «mnei,an u`mw/n poiou,menoi», «mnhmoneu,ontej» και «eivdo,tej» 143. Σ αυτό το στίχο αξιοπρόσεκτο είναι η χρήση από τον Παύλο της τριάδας των λέξεων «πίστη-ελπίδα-αγάπη». Ο Παύλος αναφέρεται επίσης στον στίχο αυτό στην πίστη των Θεσσαλονικέων με τη φράση «tou/ e;rgou th/j pi,stewj». Η πίστη των χριστιανών της Θεσσαλονίκης απορρέει από το αίσθημα ασφάλειας ότι ο Θεός με την αποστολή του Χριστού στον κόσμο, τους οδήγησε στο δρόμο της σωτηρίας 144. Στο συγκεκριμένο χωρίο όταν ο Παύλος αναφέρεται στην πίστη, εννοεί την έμπρακτη πίστη, αυτή που γίνεται φανερή από τις πράξεις των χριστιανών 145. Σύμφωνα με τον Νικόδημο Αγιορείτη 146 η έμπρακτη πίστη των χριστιανών φανερώνεται στο να μην περηφανεύονται γι αυτήν και να υπομένουν τους διάφορους πειρασμούς. Ο απόστολος και σε άλλες επιστολές προτρέπει τους χριστιανούς να εκδηλώνουν έμπρακτα την πίστη τους. Ένα χαρακτηριστικό χωρίο είναι το Γαλ 5,6, το οποίο και θα αναλύσουμε παρακάτω, όπου ο απόστολος λέει στους χριστιανούς τα εξής: «VEn ga.r cristw/ VIhsou/ ou;te peritomh, ti ivscu,ei( ou;te avkrobusti,a( avlla. pi,stij div avga,phj evnergoume,nhå» Ο απόστολος επίσης αναφέρει την έκφραση «tou/ ko,pou th/j avga,phj» εννοώντας την έμπρακτη αγάπη που οφείλουν να επιδείξουν οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης προς τους συνανθρώπους τους. Πρότυπο αυτής της αγάπης είναι ο ίδιος ο Χριστός. Γενικότερα, στο σύνολο της Καινής Διαθήκης, η αγάπη προς τον συνάνθρωπο είναι ο βασικός τρόπος εκδήλωσης της χριστιανικής αγάπης, η οποία θεμελιώθηκε με την αγάπη 142 Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ.93. Για περισσότερα σχετικά με το προοίμιο της επιστολής Βλ. παραπάνω Α Μέρος, Προϋποθέσεις της αγάπης μεταξύ των ανθρώπων:1. Η αγάπη του Θεού, 1.1 Η αγάπη στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή, Αγάπη του Θεού και εκλογή (Α Θεσ. 1,4). 143 Βλ. F. F. Bruce, 1&2 Thessalonians, WBC 45, Waco, Texas: Word Book Publisher, 1982, σελ Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Γ,σελ

46 του Θεού προς τους ανθρώπους και την αποστολή του Υιού Του να θυσιαστεί για τους ανθρώπους 147. Επίσης, ο Παύλος αναφέρεται στην ελπίδα των πιστών χρησιμοποιώντας την έκφραση «th/j u`pomonh/j th/j evlpi,doj». Η ελπίδα των χριστιανών είναι συνδεδεμένη με την πεποίθηση ότι ο Θεός που ξεκίνησε το έργο της σωτηρίας των ανθρώπων θα το ολοκληρώσει κατά τον ερχομό του 148. Η ελπίδα των ανθρώπων αποτελεί το έναυσμα για την παρούσα ζωή αλλά και για την μελλοντική 149. Την έκφραση «th/j u`pomonh/j th/j evlpi,doj» ακολουθεί η γενική αντικειμενική «tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou». Η φράση αυτή προσδιορίζει την ελπίδα καθώς στον Ιησού βασίζεται η ελπίδα των ανθρώπων και είναι πολύ πιθανό η ελπίδα να μπαίνει τελευταία στην τριάδα των αρετών για να δώσει εσχατολογική έμφαση, που άλλωστε είναι διάχυτη στο σύνολο της επιστολής 150. Τέλος, η τριάδα αυτή των λέξεων «πίστη-ελπίδα-αγάπη» αποτελεί την πεμπτουσία της εν Χριστώ ζωής 151. Η απαρίθμηση των διάφορων αρετών που θα πρέπει να διέπουν τη ζωή των πιστών είναι ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο στις παύλειες επιστολές. Στις αρετές αυτές συμπεριλαμβάνονται πάντοτε η πίστη και η αγάπη, άλλοτε σε τριαδική μορφή, όπως στο παρόν χωρίο και άλλοτε ανάμεσα σε άλλες, όπως για παράδειγμα στο Γαλ 5, Γενικότερα, ο τρόπος που περιγράφει το θέμα ο απόστολος θέλει να τονίσει ότι απαιτείται συνεχής προσπάθεια από τους πιστούς της Θεσσαλονίκης. Περιγράφει ουσιαστικά τη σωστή πορεία των πιστών η οποία ξεκινάει από την πίστη στο ευαγγέλιο, θεμελιώνεται με την έμπρακτη αγάπη και κορυφώνεται με την ελπίδα τους για τη Δευτέρα Παρουσία Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς,, σελ Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. B. Witherington III, 1 and 2 Thessalonians: A Socio-Rhetorical Commentary, Cambridge: Grand Rapids, 2006, σελ.59 F. F. Bruce, ό.π., σελ Βλ. F. F. Bruce, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. F. J. Matera, New Testament Theology: Exploring Diversity and Unity, σελ

47 1.2. Η αγάπη ως βασικό χαρακτηριστικό των σχέσεων των πιστών μεταξύ τους (Α Θεσ 3,6) Στο τρίτο κεφάλαιο της προς Θεσσαλονικείς επιστολή ο απόστολος αναφέρεται στην αγάπη των ανθρώπων λέγοντας τα εξής: «:Arti de. evlqo,ntoj Timoqe,ou pro.j h`ma/j avfv u`mw/n( kai. euvaggelisame,nou h`mi/n th.n pi,stin kai. th.n avga,phn u`mw/n( kai. o[ti e;cete mnei,an h`mw/n avgaqh.n pa,ntote( evpipoqou/ntej h`ma/j ivdei/n( kaqa,per kai. h`mei/j u`ma/j\» Το τρίτο κεφάλαιο της προς Θεσσαλονικείς επιστολής ξεκινάει με την αναφορά του Παύλου στην αποστολή του Τιμόθεου στη Θεσσαλονίκη για να ενθαρρύνει και να στηρίξει τους πιστούς (3,1-3). Ο Τιμόθεος, λοιπόν, πήγε στη Θεσσαλονίκη, ως εκπρόσωπος του Παύλου και μετά την επίσκεψή του εκεί, επιστρέφει και φέρνει τα καλά νέα στον Παύλο για την πίστη και την αγάπη των Θεσσαλονικέων, καθώς και για την αφοσίωσή τους στον Παύλο, η οποία εκφράζεται με την ανάμνηση του και την επιθυμία τους να τον ξαναδούν 154. Ο σχολιαζόμενος στίχος ανήκει στην ενότητα 3,6-10 όπου ο Παύλος εκφράζει τη χαρά του και τις ευχαριστίες του αναφορικά με τα καλά νέα που του μετέφερε ο Τιμόθεος 155. Στο κομμάτι αυτό είναι διάχυτη η χαρά και ο ενθουσιασμός του αποστόλου και έτσι εκφράζει τις ευχαριστίες του προς το Θεό και προσεύχεται να μπορέσει να συναντήσει εκ νέου από κοντά τους Θεσσαλονικείς 156. Οι ευχαριστίες του Παύλου καταλαμβάνουν μεγάλο χώρο στην παρούσα επιστολή καθώς ξεκίνησαν από το 1,2-10, επαναλαμβάνονται στο 2,13 και θα ολοκληρωθούν στο 3, Με τη χρήση του επιρρήματος «ἄrti» στην αρχή του στίχου θέλει ο απόστολος να υπογραμμίσει το πόσο πρόσφατη ήταν η επιστροφή του Τιμόθεού, την μεγάλη εντύπωση που του προκάλεσαν τα ευχάριστα νέα που του μετέφερε και το γεγονός ότι αυτά τον έκαναν να γράψει άμεσα την επιστολή του προς τους Θεσσαλονικείς για να εκφράσει τη χαρά του και τις ευχαριστίες του 158. Για να εκφράσει τα καλά νέα που του έφερε ο Τιμόθεος ο απόστολος χρησιμοποιεί τη μετοχή «euvaggelisame,nou». Η μετοχή εδώ δεν 154 Βλ. M. M. Mitchel, «1 &2 Thessalonians», σελ Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. F. F. Bruce, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ

48 χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική της σημασία, αλλά τη χρησιμοποιεί θέλοντας να δώσει έμφαση στις χαρμόσυνες ειδήσεις που του έφερε ο Τιμόθεος 159. Οι χαρμόσυνες ειδήσεις που έφερε ο Τιμόθεος συνοψίζονται σε τρία σημεία. Το πρώτο σημείο είναι τα νέα για την πίστη των Θεσσαλονικέων. Η ανησυχία του Παύλου έχει ήδη υπογραμμιστεί από το 2,5 και τώρα ο απόστολος εκφράζει την ανακούφισή του ότι δεν αμφιταλαντεύτηκαν και διατήρησαν την πίστη τους στο Θεό 160. Το δεύτερο σημείο είναι ότι οι Θεσσαλονικείς συνεχίζουν να επιδεικνύουν αγάπη. Όπως η πίστη είναι η χαρακτηριστική διάθεση των ανθρώπων προς το Θεό, έτσι και η αγάπη είναι αυτή που θα πρέπει να χαρακτηρίζει τις σχέσεις των πιστών με τον πλησίον τους. Τέλος, το τρίτο σημείο των χαρμόσυνων ειδήσεων του Τιμόθεου συνοψίζεται στις καλές αναμνήσεις που συνεχίζουν να έχουν οι Θεσσαλονικείς από τον Παύλο καθώς και στην επιθυμία τους να τους επισκεφτεί και πάλι 161. Η δύναμη της αγάπης τους, που τους κάνει να επιθυμούν να συναντήσουν ξανά τον Παύλο εκφράζεται στο στίχο με το «evpipoqou/ntej». Ο Απόστολος Παύλος με τη χρήση των προσωπικών αντωνυμιών «h`mei/j u`ma/j» θέλει ο απόστολος να τονίσει τον αμοιβαίο χαρακτήρα των συναισθημάτων αυτών 162. Η χαρά του Παύλου είναι διάχυτη καθώς ήταν έκδηλη η ανησυχία του, μήπως οι πιστοί παρασυρθούν από τους εχθρούς τους, αλλά αυτοί όχι μόνο δεν παρασύρθηκαν αλλά συνεχίζουν να θυμούνται με χαρά τον Παύλο και να περιμένουν να τους επισκεφτεί εκ νέου Βλ.Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Το Α Θεσ. 3,6 είναι μια από τις δύο περιπτώσεις σε όλη την Καινή Διαθήκη που ο όρος «ευαγγέλιο» δεν χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική έννοια. Η άλλη είναι το Λκ 1, Βλ. L. Morris, 1 & 2 Thessalonians, The New International Commentary on the NΤ, Michigan: Grand Rapids, 1991, σελ Βλ. L. Morris, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. L. Morris, ό.π., σελ

49 1.3. Η αγάπη προς όλους τους ανθρώπους (Α Θεσ 3,11-13) Ο απόστολος Παύλος κλείνοντας το πρώτο μέρος της επιστολής λέει στους Θεσσαλονικείς τα εξής: «11. Auvto.j de. o` qeo.j kai. path.r h`mw/n( kai. o` ku,rioj h`mw/n VIhsou/j cristo,j( kateuqu,nai th.n o`do.n h`mw/n pro.j u`ma/j\12. u`ma/j de. o` ku,rioj pleona,sai kai. perisseu,sai th/ avga,ph eivj avllh,louj kai. eivj pa,ntaj( kaqa,per kai. h`mei/j eivj u`ma/j(13. eivj to. sthri,xai u`mw/n ta.j kardi,aj avme,mptouj evn a`giwsu,nh ( e;mprosqen tou/ qeou/ kai. patro.j h`mw/n( evn th/ parousi,a tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou/ meta. pa,ntwn tw/n a`gi,wn auvtou/å» Οι στίχοι που θα εξετάσουμε προέρχονται από την τελευταία ενότητα του τρίτου κεφαλαίου της επιστολής. Πρόκειται για μια προσευχή του αποστόλου με τη μορφή ευχής για τους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης. Αυτό που διακρίνει την παρούσα προσευχή και την κάνει να χαρακτηρίζεται ως μια προσευχή με τη μορφή ευχής είναι η χρήση της ευκτικής που συναντούμε, σε αντίθεση με τις άμεσες προσευχές που συνήθως συναντούμε την προστακτική 164. Το τμήμα αυτό της επιστολής θεωρήθηκε πιθανό ότι αποτελεί το κλείσιμο μιας άλλης, ανεξάρτητης επιστολής η οποία ξεκίνησε στο 2,13 και ολοκληρώνεται στο 4,1 165 Στους στίχους αυτούς ο Παύλος απευθύνει μια προσευχή στο Θεό Πατέρα και στον Κύριο Ιησού. Η προσευχή αυτή απευθύνεται και στους δύο, καθώς και οι δύο θεωρούνται «μέρος» της θεότητας 166. Η προσευχή αυτή ξεκινάει με τη λέξη «αuvto.j» (στ.11) θέλοντας να τονίσει τη σοβαρότητα της προσωπικής αναφοράς στο Θεό 167. Τα ρήματα σε αυτό το στίχο βρίσκονται σε γ ενικό πρόσωπο και στην ευκτική, θέλοντας να δείξουν τη βεβαιότητα του ό,τι ο Πατέρας και ο Κύριος μπορούν να επιτύχουν ότι τους ζητούν οι πιστοί στις προσευχές τους 168. Επιπλέον, είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη η προσφώνηση του Θεού ως Πατέρα, καθώς εγκαινιάζει μια σχέση με το Θεό, άγνωστη μέχρι τότε. Βέβαια, η αφετηρία για την πατρότητα του Θεού είναι σωτηριολογική και μπορεί να κατανοηθεί μόνο χριστολογικά, καθώς ο Θεός γίνεται πατέρας όλων των πιστών μόνο ως πατέρας του Ιησού Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Για την γνησιότητα και την ενότητα της Α προς Θεσσαλονικείς επιστολής βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. B. Witherington III, 1 and 2 Thessalonians: A Socio-Rhetorical Commentary, σελ Βλ. I.H. Marshall, 1 and 2 Thessalonians, σελ Βλ. B. Witherington III, ό.π., σελ. 102 F. F. Bruce, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ

50 Η φράση «kateuqu,nai th.n o`do.n h`mw/n pro.j u`ma/j» εκφράζει την επιθυμία του Παύλου να επισκεφτεί και πάλι τους Θεσσαλονικείς. Η φράση αυτή χρησιμοποιείται, εκτός από την Καινή Διαθήκη, και στην Παλαιά (Ιδθ 12,8 Ψλ 5 (ΜΤ 6),9) κατά κύριο λόγο σε προσευχές προς το Θεό, εκφράζοντας την επιθυμία των πιστών να «τους κρατάει σε μια διαρκή και σταθερή πορεία προς την τήρηση των εντολών του» 170. Στον στίχο 12 συνεχίζεται η προσευχή του Παύλου και χρησιμοποιεί άλλα δύο ρήματα σε ευκτική. Ο Παύλος ζητά από το Θεό η αγάπη των Θεσσαλονικέων να «pleona,sai kai. perisseu,sai», έχοντας ως στόχο να τονίσει το μέγεθος και την έκταση της αγάπης που θα πρέπει να έχουν οι Θεσσαλονικείς 171. Αφού έχει αναφέρει στον στίχο 10 το πόσο σημαντικό είναι να αυξήσουν την πίστη τους, τώρα συνεχίζει λέγοντας πόσο σημαντικό είναι να αυξήσουν την αγάπη τους, τονίζοντας ότι αυτός που τους παρέχει αυτό το δώρο είναι ο Ιησούς 172. Ο Παύλος δεν εύχεται απλά η αγάπη να «pleona,sai kai. perisseu,sai», αλλά αυτή η αγάπη να κατευθύνεται «eivj avllh,louj kai. eivj pa,ntaj». Με αυτή της έκφραση ο απόστολος θέλει να εκφράσει την ανησυχία του για την ενότητα των χριστιανών και με το «eivj pa,ntaj» θέλει να υπογραμμίσει ότι η αγάπη αυτή πρέπει να έχει ως αποδέκτες όλους τους ανθρώπους 173. Οι πιστοί της Θεσσαλονίκης έχουν ήδη δείξει την αγάπη τους (4,9-10), ωστόσο ο Παύλος εύχεται να αυξηθεί και να περιλάβει όλους τους ανθρώπους, καθώς γι αυτόν η χριστιανική αγάπη δεν περιορίζεται μόνο στους ομόθρησκους, αλλά σε όλους τους ανθρώπους, ακόμη και στους εχθρούς 174. Ακολούθως ο Παύλος παραθέτει τον εαυτό του ως παράδειγμα αγάπης: «kaqa,per kai. h`mei/j eivj u`ma/j». Με την προσωπική αυτή αναφορά ο απόστολος έχει ως στόχο να προτρέψει τους πιστούς να αφήσουν τον 170 Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. I.H. Marshall, 1 and 2 Thessalonians, σελ Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. I.H. Marshall, ό.π., σελ Η αγάπη αποτελεί ρυθμιστικό κανόνα στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους και με το Θεό, κάτι που υπογραμμίζεται στο σύνολο της Καινής Διαθήκης (Ρωμ 12,10 Γαλ 5,13 κ.ά.) καθώς αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εν Χριστώ κοινωνίας. Η αγάπη, λοιπόν, του Θεού που εκχύνεται στις καρδιές των ανθρώπων μέσω του Αγίου Πνεύματος πρέπει να διαχέεται χωρίς περιορισμούς σε όλους τους ανθρώπους. Αυτό το πνεύμα κυριαρχεί σε όλη την Καινή Διαθήκη, καθώς πολλάκις οι πιστοί προτρέπονται να αγαπούν όλους τους ανθρώπους ακόμα και τους εχθρούς. Για το θέμα Βλ. μεταξύ άλλων Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ. 228 και F. F. Bruce, ό.π., σελ

51 Κύριο να ολοκληρώσει το έργο του στις ζωές τους 175. Έτσι ο Παύλος εξαίρει την ένταση και την έκταση της αγάπης, κάτι βέβαια που ήταν γνωστό στους Θεσσαλονικείς καθώς γνώριζαν ήδη τη συμπεριφορά του Παύλου απέναντι στους εχθρούς του ευαγγελίου 176. Η προβολή του προσωπικού παραδείγματος και η προτροπή για μίμηση του είναι ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο στις παύλειες επιστολές και αυτό βασίζεται στο γεγονός ότι και ο ίδιος ο Παύλος, όπως λέει, μιμείται το παράδειγμα του Χριστού (Α Θεσ 1,6 Α Κορ 4,16 11,1 κ.ά.). είναι Στο στίχο 13 φαίνεται και ο τελικός σκοπός της προσευχής που «sthri,xai u`mw/n ta.j kardi,aj avme,mptouj evn a`giwsu,nh ( e;mprosqen tou/ qeou/ kai. patro.j h`mw/n( evn th/ parousi,a tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou/». Στον στίχο αυτό ο Παύλος ασχολείται με την ελπίδα των χριστιανών, ολοκληρώνοντας έτσι την τριάδα πίστη-ελπίδα-αγάπη που πιθανότατα να υπήρχε στο νου του 177. Όπως λέει ο απόστολος και στο 2,4 ο Θεός γνωρίζει καλά τις καρδιές μας, έτσι αν οι πιστοί λάβουν στο εσωτερικό τους αυτή την ηθική παραίνεση δεν θα πρέπει να φοβούνται την ημέρα που ο Κύριος «θα φέρει στην επιφάνεια τις κρυφές προθέσεις της καρδιά μας» (Α Κορ. 4,5) 178. Οι χριστιανοί, λοιπόν, οφείλουν να επιδείξουν έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, πηγή του οποίου θα είναι η αναμονή της Δευτέρας Παρουσίας που θα σημάνει και τη σωτηρία τους 179. Παρατηρούμε τέλος, ότι ολόκληρος ο στίχος έχει εκκλησιολογικό και εσχατολογικό χαρακτήρα. Με τη λέξη «a`giwsu,nh» εννοεί το πώς θα πρέπει να εκδηλώνεται η ακεραιότητα των πιστών, καθώς αυτή αποτελεί και χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός γνήσιου χριστιανού 180. Η σημασία της λέξεως έχει διττό χαρακτήρα, από τη μια εκκλησιολογικό καθώς συνδέεται με την ευχή για αγάπη, του παραπάνω στίχου, και από την άλλη εσχατολογικό γιατί αποβλέπει στην τελική σωτηρία 181. Με το «e;mprosqen tou/ qeoῦ» ο απόστολος δηλώνει την αναγκαιότητα, του να είναι «άμεμπτοι» απέναντι στο Θεό, καθώς κατά την εμφάνιση τους ενώπιων Του κατά τη Δευτέρα Παρουσία θα ολοκληρωθεί ο αγιασμός τους 182. Η 175 Βλ. I.H. Marshall, 1 and 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. I.H. Marshall, ό.π., σελ Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. F. F. Bruce, ό.π., σελ

52 αναφορά βέβαια στην παρουσία δεν εννοεί μόνο το καθεαυτό γεγονός, αλλά παρέχει στους πιστούς Θεσσαλονικείς και στον ίδιο τον Παύλο, ένα κίνητρο για μια «αγία διαβίωση» Αγάπη και φιλαδελφία (Α Θεσ 4, 9-12) Ο απόστολος Παύλος αφιερώνει ένα μέρος της επιστολής του στον τρόπο που οι Θεσσαλονικείς ανταποκρίθηκαν στο κήρυγμα του περί αγάπης και πόσο σημαντικό είναι να προοδεύουν 184. Στο παρόν χωρίο ο απόστολος λέει στους Θεσσαλονικείς τα εξής: «9. Peri. de. th/j filadelfi,aj ouv crei,an e;cete gra,fein u`mi/n\ auvtoi. ga.r u`mei/j qeodi,daktoi, evste eivj to. avgapa/ n avllh,louj\10. kai. ga.r poiei/te auvto. eivj pa,ntaj tou.j avdelfou.j tou.j evn o[lh th/ Makedoni,a Å Parakalou/men de. u`ma/j( avdelfoi,( perisseu,ein ma/llon(11. kai. filotimei/sqai h`suca,zein( kai. pra,ssein ta. i;dia( kai. evrga,zesqai tai/j ivdi,aij cersi.n u`mw/n( kaqw.j u`mi/n parhggei,lamen\ 12. i[na peripath/te euvschmo,nwj pro.j tou.j e;xw( kai. mhdeno.j crei,an e;chteå» Οι στίχοι 9-12 ανήκουν στην ενότητα στην οποία ο απόστολος απευθύνει στους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης ορισμένες προτροπές για ηθική καθαρότητα και φιλαδελφία (4,1-12). Η ενότητα αυτή δύναται να χωριστεί σε τρεις υποενότητες, ως εξής:1) οι στίχοι 1-2 μπορούν να χαρακτηριστούν ως μια σύντομη εισαγωγή για τα όσα θα ακολουθήσουν 2) οι στίχοι 3-8 περιέχουν διάφορες παραινέσεις για την αποφυγή της πορνείας και 3) οι στίχοι 9-12, όπου και θα εξετάσουμε, περιέχουν νουθεσίες σχετικές με τη φιλαδελφία και τη σωστή συμπεριφορά προς όσους δεν έχουν ασπαστεί τον χριστιανισμό 185. Ο F.F. Bruce 186 εξετάζει το ενδεχόμενο οι στίχοι αυτοί (9-12) να αποτελούν μια σειρά απαντήσεων σε ερωτήσεις που έθεσαν, μέσω μιας επιστολής, οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης στον Παύλο. Παρόλα αυτά λόγω της γενικής φρασεολογίας που χρησιμοποιεί ο απόστολος εδώ ο F. F. Bruce θεωρεί πιο πιθανό το ενδεχόμενο ο απόστολος να γνώριζε τα προβλήματα του και την συμπεριφορά τους γενικότερα και έτσι σε αυτό το σημείο να δίνει αυθόρμητες συμβουλές στους Θεσσαλονικείς. 183 Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. L. Morris, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. F. F. Bruce, ό.π., σελ

53 Οι λέξεις που οφείλουμε, κατά αρχάς, να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή σ αυτό το χωρίο, είναι οι εξής: «filadelfi,aj»: ως φιλαδελφία ορίζεται η αδερφική αγάπη187. Τον όρο «φιλαδελφία» τον συναντούμε σπάνια στις επιστολές του Παύλου (Ρωμ 12,10) και γενικότερα η χρήση της δεν είναι ιδιαίτερα συχνή τόσο στην Παλαιά Διαθήκη αλλά και στην αρχαιοελληνική γραμματεία 188. Σε όλες τις περιπτώσεις που η λέξη χρησιμοποιείται κατά την ελληνιστική εποχή είναι με την κυριολεκτική έννοια, δηλαδή της αγάπης προς τα φυσικά αδέρφια189. Βέβαια στην αρχαία ελληνική γραμματεία συναντούμε τον όρο φιλάδελφος που σημαίνει αυτόν που αγαπά τον αδελφό του190. Χρησιμοποιείται όμως και με τη μεταφορική του έννοια δηλώνοντας την αγάπη προς τους ομοεθνείς, φίλους κλπ.191. Επιπλέον, ο χαρακτηρισμός Βλ. H. G. Liddell-R. Scott, φιλαδελφία, Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, Τόμος Δ, Αθήνα: Ιω. Σιδέρης, 1997, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, «Είναι ο ξένος πλησίον; Βιβλική Διδασκαλία και Νέο-ελληνική πραγματικότητα», ΙΔ Παύλεια, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Ιερά Μητρόπολη Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Βέροια, 2008, σελ Βλ. Πλουτάρχου,Περί φιλαδελφίας, 478α, 480, «PrÕj mn oân gone j ¹ filadelf a toioàtòn stin, éste tõ file n delfõn eùqýj pòdeixin eιnai toà kaˆ t¾n mhtšra file n kaˆ tõn patšra, prõj d pa daj aâ d dagma kaˆ par deigma filadelf aj oœon oùq n llo» Λουκιανού, Θεών Διάλογοι 25,1, «`UpÕ filadelf aj toàto poioàsin peˆ g r œdei na mn teqn nai tîn L»daj uƒšwn, na d q naton eιnai, ne manto oûtwj aùtoˆ t¾n qanas an.» Ερατοσθένης, Καταστερισμοί 1,10,, «Oátoi lšgontai DiÒskouroi eιnai n d tí LakwnikÍ trafšntej pif neian œscon, filadelf v d Øper»negkan p ntaj oüte g r perˆ rcáj oüte perˆ llou tinõj ½risan mn»mhn d aùtîn ZeÝj qšsqai boulòmenoj táj koinòthtoj, DidÚmouj Ñnom saj e j tõ aùtõ mfotšrouj œsthsen n to j stroij.» Βάβριος, 1,47,15-16, «[Filadelf a mšgiston gaqõn nqrèpoij, kaˆ tapeinoýj Ôntaj Ãren e j Ûyoj.]» Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία 4,26, «oùd di filadelf an Ö dika wj n teroj e ce toàto fšrwn œdwka t delfù» Φίλωνας, Πρεσβεία προς Γάιον 87,2, ed. L. Cohn and S. Reiter, Philonis Alexandrini opera quae supersunt, vol. 6, Berlin: Reimer, 1915 (repr. De Gruyter, 1962): , «mim»sw toýj DioskoÚrouj e j filadelf an; na nteàqen rxwmai. tõn m n delfõn kaˆ sugklhronòmon n kmí táj prèthj ¹lik aj, ð sid»reie kaˆ nhlešstate, çmîj pšsfaxaj, t j <d'> delf j Ûsteron fug deusaj» Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. H. G. Liddell-R. Scott, φιλάδελφος, Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, Τόμος Δ, σελ. 537 Σοφοκλέους, Αντιγόνη , «Kaˆ m¾n prõ pulîn ¼d' 'Ism»nh, fil delfa k tw d kru' e bomšnh nefšlh d' ÑfrÚwn Ûper aƒmatòen šqoj a scúnei, tšggous' eùîpa parei n.» Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, 2,3,17, «T g r llo, œfh Ð Swkr thj, À kinduneúseij pide xai sý m n crhstòj te kaˆ fil delfoj e nai, ke noj d faàlòj te kaˆ oùk xioj eùerges aj;». 191 Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ. 257 Επίκτητος Διατριβαί, 3,3,9-10, «xei tõ plšon toà groà <Ð delfòj>. Óson kaˆ qšlei. m» ti oân toà a d»monoj, m» ti toà pistoà, m» ti toà filadšlfou; k taúthj g r táj oùs aj t j 187 dúnatai kbale n;» Πλάτωνας, Μενέξενος, 293α, «μιᾶς μητρὸς πάντες ἀδελφοὶ φύντες, οὐκ ἀξιοῦμεν δοῦλοι οὐδὲ δεσπόται ἀλλήλων εἶναι, ἀλλ' ἡ ἰσογονία ἡμᾶς ἡ κατὰ φύσιν ἰσονομίαν ἀναγκάζει ζητεῖν κατὰ νόμον, καὶ μηδενὶ ἄλλῳ ὑπείκειν ἀλλήλοις ἢ ἀρετῆς δόξῃ καὶ φρονήσεως.ὅθεν δὴ ἐν πάσῃ ἐλευθερίᾳ τεθραμμένοι οἱ τῶνδέ γε πατέρες καὶ οἱ ἡμέτεροι καὶ αὐτοὶ οὗτοι, καὶ καλῶς φύντες, πολλὰ δὴ καὶ καλὰ ἔργα ἀπεφήναντο εἰς 53

54 «φιλάδελφος» δίνεται πολλές φορές ως τίτλος σε βασιλείς, όπως στον Πτολεμαίο Β και τον Ατταλο Β 192. Στον σχολιαζόμενο στίχο, η λέξη «φιλαδελφία» χρησιμοποιείται για να δηλώσει την αγάπη ανάμεσα στα μέλη της χριστιανικής κοινότητας 193. Όπως είπαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο οι χριστιανοί ύστερα από προτροπή του ίδιου του Χριστού αποκαλούνται μεταξύ τους αδερφοί (Μτ 12, ,8). Οι χριστιανοί με την πίστη τους στον Χριστό, γίνονται παιδιά του Θεού και αδερφοί μεταξύ τους 194. Η φιλαδελφία λοιπόν, στον Παύλο σχετίζεται με τους εν Χριστώ αδερφούς που οι χριστιανοί απέκτησαν με την πίστη τους, και έτσι η αγάπη αφορά πλέον όλους τους ανθρώπους 195. Όπως αναφέρει ο απόστολος δεν χρειάζεται να γράψει («ouv crei,an e;cete gra,fein u`mi/n») στους Θεσσαλονικείς για την αγάπη καθώς οι ίδιοι έχουν διδαχτεί από το θεό την αγάπη προς τον πλησίον 196. «θεοδίδακτοι»: Η λέξη αυτή αποτελεί άπαξ λεγόμενο στο σύνολο της Αγίας Γραφής και κατά τον Καραβιδόπουλο όσες φορές την συναντούμε σε κείμενο χριστιανών συγγραφέων πιθανότατα οφείλεται σε επίδραση από τον Παύλο 197. Ο Παύλος αποκαλεί τους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης θεοδίδακτους καθώς ο Θεός τους χορηγεί το Άγιο Πνεύμα να τους κατευθύνει ορθά ώστε να ενεργούν κατά το θέλημά του 198. Ο απόστολος βλέπει ότι μετά τη φυγή του από την Θεσσαλονίκη οι νεοφώτιστοι χριστιανοί συνέχισαν να δρουν στα πλαίσια της διδασκαλίας του 199. Έτσι ο Παύλος δείχνει ότι η διδασκαλία του είναι ο λόγος του Θεού 200. Από πολλούς ερμηνευτές συσχετίζεται με το Ιω 6,45: «:Estin gegramme,non evn toi/j profh,taij( Kai. e;sontai pa,ntej didaktoi. qeou/å Pa/j ou=n o` avkou,wn para. tou/ patro.j kai. maqw,n( e;rcetai pro,j me» πάντας ἀνθρώπους» Ξενοφώντος, Κύρου Ανάβασης 7,2,25 «taàta e pën p»reto tõn Mhdos dhn e lhqá taàta e h. Ð d' œfh. Aâqij Ãlqe Mhdos dhj oátoj peˆ gë dišbhn p lin pˆ tõ str teuma k Par ou, ØpiscnoÚmenoj, e goimi tõ str teuma prõj sš, t«lla tš se f lj». 192 Βλ. G. Liddell-R. Scott, φιλάδελφος, Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, Τόμος Δ,σελ Βλ.Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ.Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ.Ι. Καραβιδόπουλου, Βιβλικές μελέτες Β, ΒΒ 16, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναράς, 2000, σελ Βλ. I.H. Marshall, 1 and 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Βιβλικές μελέτες Β, σελ Βλ.Χ. Οικονόμου, Η συγκρότηση της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, ΣΑΧ 6, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναράς, 1999, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Χ. Οικονόμου, Η συγκρότηση της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, σελ

55 από άλλους ερμηνευτές θεωρούνται ως πιο πιθανές πηγές τα Ησ 54,13 και Ιερ 31,14, τα οποία είναι και η πηγή του Ιωάννη 201. Το γεγονός ότι οι χριστιανοί είναι θεοδίδακτοι φανερώνεται και από τον στίχο 10, όπου ο απόστολος λέει ότι εφάρμοσαν την αγάπη σε όλους τους αδερφούς στη Μακεδονία. Το πιο πιθανό είναι, όταν ο Παύλος αναφέρεται στους αδερφούς «evn o[lh th/ Makedoni,a» να εννοεί τους χριστιανούς των Φιλίππων και της Βέροιας 202. Την εποχή εκείνη η Θεσσαλονίκη ήταν εμπορικό κέντρο και λιμάνι και έτσι είναι πολύ πιθανό χριστιανοί από άλλες πόλεις της Μακεδονίας να την επισκεπτόταν 203. Οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης απ ότι φαίνεται συμπεριφέρθηκαν με αγάπη στους επισκέπτες αυτούς είτε φιλοξενώντας τους είτε βοηθώντας του σε προσωπικό επίπεδο ή σε θέματα της εκκλησίας 204. Παρόλα αυτά ο Παύλος δεν επιτρέπει στους Θεσσαλονικείς να επαναπαυτούν, αλλά τους ζητά να αυξάνουν κι άλλο την αγάπη τους. Για τον Παύλο δεν έχει σημασία πόσο έχουν προοδεύσει στην πίστη και την αγάπη, πάντα υπάρχουν περιθώρια για βελτίωση 205. Γενικότερα, είναι αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο ο απόστολος να προτρέπει τους χριστιανούς να προσπαθούν όλο και περισσότερο (βλ. Ρωμ 15,13 Α Κορ 14,12 κ.ά.) καθώς η ζωή των χριστιανών είναι μια «διαρκής και δυναμική πορεία προς την αιωνιότητα» 206. Στον στίχο 11 ο απόστολος προτρέπει τους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης να ζουν χωρίς αναταραχές, να ασχολούνται μόνο με τις δικές τους υποθέσεις και να εργάζονται για να βγάζουν μόνοι τους το ψωμί τους. Ο Παύλος για τις προτροπές του αυτές χρησιμοποιεί τέσσερα απαρέμφατα. Σύμφωνα με τον Γαλάνη 207 όλα αυτά τα απαρέμφατα συνδέονται με το «πarakalou/men», έχοντας την έννοια της προτροπής και εκφράζοντας τις επιμέρους συμβουλές. Όλα τα απαρέμφατα επικεντρώνονται στον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς των πιστών της Θεσσαλονίκης: α) τους προτρέπει να μην ασχολούνται με θέματα που ενδέχεται να τους κάνουν να παραμελήσουν «ta. i;dia», β) τους εφιστά την προσοχή ώστε να αποφεύγουν οτιδήποτε θα μπορούσε να διαταράξει την προσωπική τους ηρεμία αλλά και τις σχέσεις τους με τους άλλους, γ) η 201 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Βιβλικές μελέτες Β, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. I.H. Marshall, 1 and 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. I.H. Marshall, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ

56 τρίτη συμβουλή που δίνει ο Παύλος στους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης, να εργάζονται και βγάζουν μόνοι τους το ψωμί τους («evrga,zesqai tai/j ivdi,aij cersi.n u`mw/n») πιθανότατα να οφείλεται σε τρεις κύριες αιτίες: α) οι πλούσιοι χριστιανοί ανέθεταν τις δουλείες τους στους δούλους τους και οι ίδιοι περνούσαν την ώρα τους στην αγορά, β) κάποιοι άφηναν τις δουλειές τους για να ασχολούνται με άλλα θέματα και ζητιάνευαν για τα προς το ζειν, και γ) άλλοι πιστοί αναμένοντας την έλευση του Χριστού εγκατέλειπαν τις δουλειές τους και ζούσαν ζητιανεύοντας. Αν, λοιπόν, οι χριστιανοί ακολουθήσουν τις προτροπές του Παύλου θα έχουν τον σεβασμό αυτών που δεν είναι χριστιανοί και δεν θα εξαρτώνται οικονομικά από κανέναν (στ.12). Οι χριστιανοί δεν θα πρέπει να δώσουν καμία αφορμή στους μη χριστιανούς να τους κατηγορήσουν ότι είναι επιζήμια μέλη της κοινωνίας 208. Η όλη συμπεριφορά των χριστιανών αποτελεί ανάμεσα στα άλλα και ένα μέσο ιεραποστολής 209. Οι χριστιανοί δεν θα πρέπει να έχουν ανάγκη κανέναν, είτε αυτός είναι χριστιανός, είτε δεν είναι, είτε είναι μέλος άλλης κοινότητας, αλλά να συντηρούν μόνοι τους τους εαυτούς τους 210. Σύμφωνα με τον Morris όλα αυτά συνδέονται με την φιλαδελφία καθώς αυτοί που ζουν εις βάρος των αδερφών τους δεν ζουν με αγάπη Η αγάπη και η πίστη ως «θώρακας» για τους πιστούς (Α Θεσ 5,8) Ο Παύλος και στο 5 ο κεφάλαιο της επιστολής συνεχίζει τις προτροπές προς τους» 212. Στον στίχο 8 αναφέρει χαρακτηριστικά ο Παύλος στους Θεσσαλονικείς: «~Hmei/j de,( h`me,raj o;ntej( nh,fwmen( evndusa,menoi qw,raka pi,stewj kai. avga,phj( kai. perikefalai,an( evlpi,da swthri,ajå» Στην ενότητα 5,1-11 ο απόστολος Παύλος ασχολείται με το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού. Η ενότητα θα μπορούσε να χωριστεί σε τέσσερα μέρη, κατά τα οποία παρατηρούμε ότι ο απόστολος 208 Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ.J. E. Frame, A critical and Exegetical Commentary on the Epistle of St. Paul to the Thessalonians, The International Critical Commentary, Edinburgh: T&T CLARK, 1946, σελ. 163 Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. L. Morris, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. M.M. Mitchel, «1&2 Thessalonians», σελ

57 ασχολείται: α) με την ημέρα του Κυρίου (στ. 1-3), β) απευθύνει μια έκκληση για επαγρύπνηση στους Θεσσαλονικείς (στ. 4-8α), 3) ασχολείται με τη χριστιανική υπόσταση (στ. 8β-10) και 4) έχουμε το γενικό συμπέρασμα (στ. 11) 213. Σε γενικές γραμμές βλέπουμε ότι ο απόστολος απαντά στο «πότε» της Δευτέρας Παρουσίας με το «πώς», χρησιμοποιώντας τρεις εικόνες, με τις δύο από αυτές να είναι συμπληρωματικές της πρώτης 214. Έτσι έχουμε την εικόνα του κλέφτη την νύχτα (στ.2) και του ξαφνικού ολέθρου και του τοκετού (στ.3). Επειδή, λοιπόν, οι πιστοί της Θεσσαλονίκης είναι «άνθρωποι του φωτός και της ημέρας» είναι και νηφάλιοι 215. Ζουν δηλαδή, οι πιστοί στο φως του Χριστού, έχοντας την ηρεμία, την πνευματική διαύγεια και καθαρότητα που προϋποθέτει 216. Για να συνεχίσουν να ζουν κατά αυτό τον τρόπο χρειάζονται και την «κατάλληλη ενδυμασία» 217. Έτσι ο απόστολος τους παρακινεί να φορέσουν για θώρακα την πίστη και την αγάπη και για περικεφαλαία την ελπίδα της σωτηρίας. Η πίστη και η αγάπη είναι αυτά που θα πρέπει να χαρακτηρίζουν τους χριστιανούς στις σχέσεις τους τόσο με το Θεό όσο και με τους ανθρώπους και η ελπίδα της σωτηρίας είναι αυτή που τους διαφυλάσσει από τις ενδεχόμενες δυσκολίες 218. Στο σημείο αυτό ο απόστολος παίρνει μια ευρέως διαδεδομένη εικόνα για την εποχή του, που αντλείται από τον στρατιωτικό χώρο, παρουσιάζοντας τον χριστιανό ως έναν μαχητή, που πολεμάς συνεχώς την αμαρτία σε έναν κόσμο αντίθεο και εχθρικό 219. Αυτό είναι μια προσφιλής συνήθεια για τον Παύλο, καθώς και σε άλλες επιστολές βλέπουμε να δανείζεται την πολεμική ορολογία 220. Βέβαια, ο στίχος αυτός μας φέρνει στο νου και το Ησ 59,17, όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά: «kai. evnedu,sato dikaiosu,nhn w`j qw,raka kai. perie,qeto perikefalai,an swthri,ou evpi. th/j kefalh/j kai. perieba,leto i`ma,tion evkdikh,sewj kai. to. peribo,laion». 213 Βλ. F. F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. I.H. Marshall, 1 and 2 Thessalonians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, ό.π., σελ Βλ. M.M. Mitchel, ό.π., σελ Βλ. I.H. Marshall, ό.π., σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, σελ Βλ. Ρωμ 13,12 «~H nu.x proe,koyen( h` de. h`me,ra h;ggiken\ avpoqw,meqa ou=n ta. e;rga tou/ sko,touj( kai, evndusw,meqa ta. o[pla tou/ fwto,jå» Β Κορ 6,7: «evn lo,gw avlhqei,aj( evn duna,mei qeou/( dia. tw/n o[plwn th/j dikaiosu,nhj tw/n dexiw/n kai. avristerw/n(» 10,4: «ta. ga.r o[pla th/j stratei,aj h`mw/n ouv sarkika,( avlla. dunata. tw/ qew/ pro.j kaqai,resin ovcurwma,twn» 57

58 Πιθανόν είναι στον σχολιαζόμενο στίχο ο απόστολος να αλλάζει την εικόνα και συνδέει την πανοπλία με την πίστη και την αγάπη, και την περικεφαλαία με την ελπίδα της σωτηρίας. Δεν παραθέτει το χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά χρησιμοποιεί τη γλώσσα του για να τα φέρει στη χριστιανική τριάδα της πίστης, της αγάπης και της ελπίδας 221. Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι ο απόστολος Παύλος στην Α προς Θεσσαλονικείς επιστολή αναφερόμενος στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων τους παροτρύνει να την κάνουν φανερή με τις πράξεις τους. Στο 1,13 ο Παύλος αναφερόμενος στην γνωστή τριάδα «πίστη-ελπίδααγάπη» παροτρύνει τους πιστούς να δείχνουν έμπρακτα την αγάπη τους. Στο 3,6 εκφράζει την χαρά του για την πνευματική κατάσταση των Θεσσαλονικέων και τους υπογραμμίζει ότι η αγάπη θα πρέπει να είναι αυτή που θα χαρακτηρίζει τις σχέσεις τους με τον πλησίον, όπως και στο 3,11-13 όπου τονίζει το γεγονός ότι αυτή η αγάπη οφείλει να έχει αποδέκτες όλους τους ανθρώπους χωρίς καμία διάκριση. Στο 4,9-12 κυριαρχεί η αρετή της φιλαδελφίας η οποία φανερώνει την αγάπη μεταξύ των μελών της χριστιανικής κοινότητας. Τέλος, στο 5,8 ο απόστολος παροτρύνει τους πιστούς να «φορέσουν» για θώρακα την πίστη και την αγάπη και για περικεφαλαία την ελπίδα. 221 Βλ. L. Morris, 1 & 2 Thessalonians, σελ

59 2. Η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων στην Α προς Κορινθίους επιστολή Αναφορές στην αγάπη των ανθρώπων μεταξύ τους συναντάμε και στην Α προς Κορινθίους επιστολή. Συγκεκριμένα η αγάπη αναφέρεται στα εξής σημεία: 4,21 13,1-14,1 16, Η αγάπη ως μέσο ειρήνης στη χριστιανική κοινότητα (Α Κορ 4,21) Στο σημείο αυτό ο απόστολος ολοκληρώνει το 4 ο κεφάλαιο με μια τελική επίκληση προς τους Κορίνθιους. Τους λέει συγκεκριμένα: «Ti, qe,leteè VEn rà,bdw e;lqw pro.j u`ma/j( h' evn avga,ph pneu,mati, te pra o,thtojè». Στο τέλος του τετάρτου κεφαλαίου της Α προς Κορινθίους επιστολής και συγκεκριμένα στην ενότητα που ξεκινάει από τον στίχο 17 και ολοκληρώνεται στον στίχο 21 ο απόστολος Παύλος μιλάει στους Κορίνθιους για την αποστολή του Τιμόθεου καθώς και για την δική του μελλοντική επίσκεψη έχοντας ως σκοπό να τους νουθετήσει. Εφόσον στους προηγούμενους στίχους έχει αναφερθεί στις δυσκολίες που περνάνε οι απόστολοι για χάρη του Θεού και τους έχει προτρέψει σαν καλός πατέρας να ακολουθήσουν το δικό του παράδειγμα, τώρα, αφού τους διαβεβαιώνει ότι με το θέλημα του Κυρίου θα τους ξαναεπισκεφτεί, αφήνει την τελική επιλογή σ αυτούς. O Παύλος εδώ έρχεται αντιμέτωπος με μια ομάδα ανθρώπων οι οποίοι έχουν υποτιμήσει την εξουσία του και στην ουσία δεν τον αντιμετωπίζουν ως πνευματικό πατέρα τους 222. Χρησιμοποιεί λοιπόν ο Παύλος μια ρητορική ερώτηση, αφήνοντας στους ίδιους του Κορίνθιους την τελική επιλογή. Κατά τον Νικόδημο Αγιορείτη 223, όταν εδώ ο Παύλος μιλάει για ράβδο εννοεί την παιδεία και την τιμωρία. Η αναφορά της ράβδου, η οποία αποτελεί και άπαξ λεγόμενο στον Παύλο, συνδέεται με την πατρική διόρθωση, καθώς αποτελεί ένα όργανο παιδείας για τη σωστή ανατροφή ενός παιδιού 224. Αυτό είναι ένα μοτίβο που προϋπήρχε καθώς διαβάζουμε στο βιβλίο των Παροιμιών (13, 24): 222 Βλ.N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, Epworth Commentaries, London: Epworth Press, 1992, σελ Βλ.Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ

60 «o]j fei,detai th/j bakthri,aj misei/ to.n uiò.n auvtou/ o` de. avgapw/n evpimelw/j paideu,ei» Η έκφραση αυτή του αποστόλου ίσως να ακούγεται κάπως ειρωνική μιας και κάτι τέτοιο θα φάνταζε εντελώς ξένο για τον Παύλο 225. Παρόλα αυτά βλέπουμε το σθένος με το οποίο απαντάει ο απόστολος στη δυσαρέσκεια που είχε δημιουργηθεί στους κόλπους της κοινότητας της Κορίνθου και παρόλο που η απάντηση του να μπορούσε ίσως θα χαρακτηριστεί ως απότομη, δείχνει όμως το ενδιαφέρον του αποστόλου να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που προκύπτουν 226. Η επιλογή, λοιπόν, είναι των Κορινθίων. Ο απόστολος ή θα πάει με αυστηρότητα σε αυτούς ή με αγάπη και πραότητα. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι όταν ο Παύλος μιλάει για πραότητα δεν εννοεί απλά μια ταπεινή διάθεση, αλλά για έναν ουσιαστικό ταπεινό τρόπο συμπεριφοράς 227. Στην ουσία λέει ο απόστολος ότι αν δεν θέλετε να έρθω σε εσάς με αυστηρή διάθεση, να προσέχετε και να διορθωθείτε και έτσι θα σας συμπεριφερθώ με αγάπη και πραότητα Ο «ύμνος» της αγάπης (Α Κορ 13) Ο απόστολος Παύλος επανέρχεται στο θέμα της αγάπης στο Α Κορ 13. Λέει χαρακτηριστικά ο απόστολος: «1. VEa.n tai/j glw,ssaij tw/n avnqrw,pwn lalw/ kai. tw/n avgge,lwn( avga,phn de. mh. e;cw( ge,gona calko.j hvcw/n h' ku,mbalon avlala,zonå2. κai. eva.n e;cw profhtei,an( kai. eivdw/ ta. musth,ria pa,nta kai. pa/san th.n gnw/sin( kai. eva.n e;cw pa/san th.n pi,stin( w[ste o;rh meqista,nein( avga,phn de. mh. e;cw( ouvqe,n 3. Kai. eva.n ywmi,sw pa,nta ta. u`pa,rconta, mou( kai. eva.n paradw/ to. sw/ma, mou i[na kauqh,swmai( avga,phn de. mh. e;cw( ouvde.n wvfelou/maiå4.~h avga,ph makroqumei/( crhsteu,etai\ h` avga,ph ouv zhloi/\ h` avga,ph ouv perpereu,etai( ouv fusiou/tai( 5. ouvk avschmonei/( ouv zhtei/ ta. eàuth/j( ouv paroxu,netai( ouv logi,zetai to. kako,n(6. ouv cai,rei evpi. th/ avdiki,a ( sugcai,rei de. th/ avlhqei,a ( 7. pa,nta ste,gei( pa,nta pisteu,ei( pa,nta evlpi,zei( pa,nta u`pome,neiå 8. ~H avga,ph ouvde,pote evkpi,ptei\ ei;te de. profhtei/ai( katarghqh,sontai\ ei;te glw/ssai( pau,sontai\ ei;te gnw/sij( katarghqh,setaiå 9. VEk me,rouj de. ginw,skomen( kai. evk me,rouj profhteu,omen\10. o[tan de. e;lqh to. te,leion( to,te to. evk me,rouj katarghqh,setaiå11. {Ote h;mhn nh,pioj( w`j nh,pioj evla,loun( w`j nh,pioj evfro,noun( w`j nh,pioj evlogizo,mhn\ 225 Βλ. H. Conzelmann, 1 Corinthians: A commentary on the First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. H. Conzelmann, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ

61 o[te de. ge,gona avnh,r( kath,rghka ta. tou/ nhpi,ou. 12. Ble,pomen ga.r a;rti div evso,ptrou evn aivni,gmati( to,te de. pro,swpon pro.j pro,swpon\ a;rti ginw,skw evk me,rouj( to,te de. evpignw,somai kaqw.j kai. evpegnw,sqhnå 13. Nuni. de. me,nei pi,stij( evlpi,j( avga,ph( ta. tri,a tau/ta\ mei,zwn de. tou,twn h` avga,phå14.1. Diw,kete th.n avga,phn\ zhlou/te de. ta. pneumatika,( ma/llon de. i[na profhteu,hteå» Στο 13 ο κεφάλαιο ο απόστολος Παύλος διακόπτει τη ροή του λόγου του για να μας παρουσιάσει τη βασική αρχή που θα πρέπει να διέπει τη ζωή των χριστιανών, την αγάπη. Όπως και στο Α Κορ 9,1-27, όπου και εκεί κάνει μια παρέκβαση στο λόγο του σχετικά με την προσωπική αυταπάρνηση για χάρη του κοινού καλού, έτσι και στο 13 η παρέκβαση αφορά στην προτεραιότητα της αγάπης για τον ίδιο σκοπό 229. Η παρέκβαση αυτή του Παύλου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με όσα προηγήθηκαν το χάρισμα των γλωσσών του πρώτου στίχου συνεχίζει το μοτίβο του 12,28 30 και το χάρισμα της προφητείας στο στίχο 2 συνδέεται με το 12,28 όπου κάνει λόγο τους προφήτες 230. Ο απόστολος, όπως ένας «καλός πατέρας» αναπτύσσει το θέμα της αγάπης μέσω του προσωπικού του παραδείγματος. Οι πιστοί της Κορίνθου, λοιπόν, θα μάθουν την πρακτική της αγάπης μιμούμενοι τον ίδιο τον Παύλο, καθώς και ο ίδιος ακολουθεί το παράδειγμα του Χριστού, όπως τους λέει και στο 11,1: «Mimhtai, mou gi,nesqe( kaqw.j kavgw. cristou/å» 231. Αυτό που θα πρέπει, κατ αρχάς, να υπογραμμίσουμε είναι ότι στο παρόν κεφάλαιο δεν εξυμνείται γενικά η αγάπη, αλλά αυτή όντας ενταγμένη στη γενικότερη συνάφεια, σχετίζεται κατά κύριο λόγο με τα χαρίσματα και τις σχέσεις μεταξύ των αξιωματούχων της Εκκλησίας 232. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο η λέξη αγάπη αναφέρεται δέκα φορές και σύμφωνα με τον Spicq 233 δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι αποτελεί την πιο πλήρη αναφορά για την αγάπη σε όλη την Καινή Διαθήκη. Σύμφωνα και πάλι με τον ίδιο, δεν θα πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι συγγραφέας του κεφαλαίου είναι ο ίδιος ο απόστολος, παρά το γεγονός ότι αποτελεί περισσότερο ένα λογοτεχνικό, παρά ένα επιστολογραφικό κείμενο. Βέβαια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το 229 Βλ. S. C. Barton, «1 Corinthians», Eerdmans Commentary on the Bible, Editors J.D.G.Dunn- J.W.Rogerson, Grand Rapids, 2003, σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. S. C. Barton, «1 Corinthians», σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. A. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: A commentary on the Greek text, Cambridge: Grand Rapids, 2000, σελ

62 κεφάλαιο διακόπτει τη ροή των κεφαλαίων 12-14, ταιριάζει όμως επακριβώς στο ευρύτερο πλαίσιο, καθώς είναι ένας απαραίτητος σύνδεσμος στη συζήτηση, θέτοντας τα χαρίσματα στην κατάλληλη θέση ανάμεσα στα θέματα που σχετίζονται με τη λατρεία, τα ειδωλόθυτα και την Ευχαριστία 234. Το κεφάλαιο χωρίζεται σε τρία μέρη και διαρθρώνεται με χιαστί τρόπο, με τα στοιχεία από το πρώτο μέρος να επαναλαμβάνονται στο τρίτο, βάζοντας με αυτόν τον τρόπο στο επίκεντρο τους χαρακτηρισμούς για την αγάπη στο Στο πρώτο μέρος (1-3) υπογραμμίζεται το γεγονός ότι χωρίς αγάπη κανένα χάρισμα δεν έχει αξία. Στο δεύτερο μέρος (4-7) γίνεται αναφορά σε αυτά που μπορούν να πραγματοποιηθούν και σε αυτά που δεν πραγματοποιούνται με την αγάπη. Τέλος, στο τρίτο μέρος (8-13) γίνεται μια σύγκριση της αγάπης με τα πνευματικά χαρίσματα καταλήγοντας στο γεγονός ότι η αγάπη είναι πάνω απ όλα και δεν παύει να υπάρχει 236. Οι στίχοι 1-3, που αποτελούν και τον πρόλογο του κεφαλαίου, περιέχουν τρία παράλληλα επιχειρήματα, καθένα από τα οποία έχει την ίδια διάταξη: μια ή περισσότερες υποθετικές προτάσεις, τη φράση «avga,phn de. mh. e;cw» και μια απόδοση στην οποία επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι χωρίς αγάπη τίποτα δεν έχει αξία 237. Στους στίχους αυτούς βλέπουμε ότι η φράση «avga,phn de. mh. e;cw» κατέχει κυρίαρχη θέση 238. Ακόμα δηλαδή, κι αν κάποιος έχει τα πιο ξεχωριστά χαρίσματα, όπως της γλωσσολαλιάς, αν έχει το χάρισμα της προφητείας και είναι σε θέση να γνωρίζει όλα τα μυστήρια και να κατέχει όλη τη γνώση, ακόμα και αν έχει τόσο δυνατή πίστη ώστε να μπορεί να μετακινεί βουνά, αν δεν έχει αγάπη είναι ένα τίποτα (1-2). Τέλος, ακόμα κι αν μοιράσει όλα του τα υπάρχοντα στους φτωχούς και αν παραδώσει το σώμα του στη φωτιά, αν αυτό δεν γίνεται από αγάπη τότε είναι ανώφελο (στ.3). Αρχικά βλέπουμε ότι η σκέψη του Παύλου ακολουθεί μια κλιμακωτή διάταξη, κατά την οποία ξεκινάει από το μικρότερου βαθμού χάρισμα, που είναι η ομιλία των γλωσσών, συνεχίζει με το μεγαλύτερο που είναι η γνώση των μυστηρίων και η δυνατή πίστη, και καταλήγει με το ύψιστο χάρισμα της προσωπικής αυτοθυσίας 239. Αναφέρεται, λοιπόν, 234 Βλ. A. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: A commentary on the Greek text, σελ Βλ. S. C. Barton, «1 Corinthians», σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ

63 πρώτα ο Παύλος στο χάρισμα των γλωσσών, και δεν μιλάει απλά για μια γλώσσα, αλλά για όλες τις γλώσσες των ανθρώπων, όλων των εθνών και ακόμα προσθέτει και κάτι ακόμη πιο ανώτερο, τις γλώσσες των αγγέλων. Στο συγκεκριμένο χωρίο, όταν ο Παύλος αναφέρεται στις γλώσσες των αγγέλων εννοεί τις γλώσσες που θεωρείται ότι οι άγγελοι μιλούν μεταξύ τους και αυτό είναι ένα αποκαλυπτικό χάρισμα που κάνει τους ανθρώπους που το κατέχουν ικανούς να μεταφέρουν στους ανθρώπους σπουδαία πράγματα από τον κόσμο των αγγέλων 240. Ακόμα, λοιπόν, κι αν έχει κάποιος αυτό το χάρισμα, αν δεν έχει αγάπη είναι σαν «calko.j hvcw/n h' ku,mbalon avlala,zon». Εννοεί εδώ ο απόστολος, έναν ήχο χάλκινου οργάνου και ενός κυμβάλου που ηχούν ακανόνιστα, δηλαδή ήχους που δεν έχουν κανένα νόημα 241. Θέλει να τονίσει εδώ ο Παύλος το γεγονός, ότι όποιος δεν έχει αγάπη μοιάζει με κάτι άψυχο και αναίσθητο και ότι γίνεται φορτικός και βαρετός 242. Προχωράει ο Παύλος την σκέψη του αναφέροντας ένα ακόμα μεγαλύτερο χάρισμα, αυτό της προφητείας. Συνδέει εδώ ο απόστολος την προφητεία με τη γνώση όλων των μυστηρίων, πιθανότατα των εσχατολογικών, όπως κάνει και στα Γενικότερα, φαίνεται ότι η προφητεία έχει διπλή λειτουργία, αρχικά δίνει σε κάποιον την ικανότητα να προβλέπει το μέλλον και κατά δεύτερον δίνει τη δυνατότητα να επικοινωνεί ο Θεός με τους ανθρώπους 244. Ακόμα όμως και αυτό το χάρισμα είναι μάταιο για τον απόστολο αν δεν υπάρχει αγάπη. Φτάνοντας ο Παύλος στην αποκορύφωση μιλάει για τη δύναμη της πίστης. Η πίστη εδώ είναι ένα ξεχωριστό χάρισμα για την τέλεση ξεχωριστών πράξεων, όπως η μετακίνηση βουνών που αναφέρεται στον στίχο 245. Γενικά, η πίστη αναφέρεται στη βεβαιότητα και την εμπιστοσύνη στο Θεό, η οποία κάνει τον άνθρωπο να είναι ανοιχτός στην ξεχωριστή δράση του Θεού 246. Βέβαια, η φράση αυτή μας θυμίζει το Μκ 11,23, όπου αναφέρεται: «VAmh.n ga.r le,gw u`mi/n o[ti o]j a'n ei;ph tw/ o;rei tou,tw ( :Arqhti( kai. blh,qhti eivj th.n qa,lassan( kai. mh. diakriqh/ evn th/ kardi,a auvtou/( avlla. pisteu,sh o[ti a] le,gei gi,netai\ e;stai auvtw/ o] eva.n ei;ph Å». 240 Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, ό.π., σελ Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις την πρώτην προς Κορινθίους Επιστολήν (ομιλίαι 1-44), MPG 61: Βλ. Σ. Αγουρίδη, ό.π., σελ Βλ. Orr W. F. Walter J. A., 1 Corinthians, AncB, Garden City, NY, 1976., σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, ό.π., σελ Βλ. Orr W. F. Walter J. A., 1 Corinthians, σελ

64 Η αναφορά αυτή ενδέχεται να αποτελεί μια αναπόληση του Παύλου ή πιθανότερα να είναι μια κατά κάποιο τρόπο διασκευή εκφράσεως της εποχής, που λεγόταν για κάτι που ήταν αδύνατο 247. Ακόμα, λοιπόν, και η τόση δυνατή πίστη είναι μάταιη χωρίς αγάπη. Στον στίχο 3 ο απόστολος φτάνει στην υπέρτατη υπερβολή: «κι αν μοιράσω στους φτωχούς όλα μου τα υπάρχοντα, κι αν παραδώσω στη φωτιά το σώμα μου για να καεί, αλλά δεν έχω αγάπη, σε τίποτα δε μ ωφελεί». Ο Παύλος σε προηγούμενα κεφάλαια, προέτρεψε τους Κορίνθιους να σκεφτούν τι είναι για το καλό τους (6,12 7,35 10, ,7). Τώρα δίνει για άλλη μια φορά τον εαυτό του ως παράδειγμα κάποιου που σκέφτεται τι είναι για το καλό του και καταλήγει ότι δεν θα υπάρχει κανένα όφελος αν οι πράξεις του δεν χαρακτηρίζονται από αγάπη 248. Έτσι λοιπόν, λέει ο Παύλος ότι ακόμη και η μεγαλύτερη πράξη φιλανθρωπίας, που είναι να παραδώσει κάποιος όλα του τα υπάρχοντα στους φτωχούς, αλλά και η μεγαλύτερη αυτοθυσία, δεν θα ωφελήσει σε τίποτα αν δεν γίνεται με κίνητρο την αγάπη. Φτάνοντας εδώ ο απόστολος στον υπέρτατο βαθμό υπερβολής, δε λέει απλά να βοηθήσει όσους έχουν ανάγκη, αλλά να τους παρέχει κάθε φροντίδα που ενδέχεται να έχουν και δε μιλά για έναν απλό θάνατο αλλά για καύση του σώματος 249. Τέλος, αυτό που θα πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στο στίχο είναι η αλλαγή στον τρόπο έκφρασης του Παύλου. Στο παρόν στίχο δεν καταλήγει λέγοντας ότι οι πράξεις αυτές δεν έχουν καμία αξία, αλλά ότι αυτός δεν θα έχει κανένα όφελος. Αυτό, δηλαδή, που θέλει να τονίσει εδώ ο απόστολος είναι ότι αν αυτές οι πράξεις δεν γίνουν από αγάπη δεν θα έχουν κανένα όφελος γι αυτόν που τις κάνει, καθώς τουλάχιστον η πρώτη πράξη, θα ωφελήσει αυτούς που θα την δεχτούν, δηλαδή τους φτωχούς 250. Στους στίχους 4-7 φαίνεται ότι ο Παύλος απαντάει ουσιαστικά στο ερώτημα «τι είναι αγάπη;». Η απάντηση όμως δεν δίνεται με τη χρήση ενός ορισμού, αλλά με μια φαινομενολογική περιγραφή 251. Βλέπουμε ότι 247 Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις την πρώτην προς Κορινθίους επιστολή (Ομιλίαι 1-44), MPG 61: Βλ. N. Watson, ό.π., σελ Βλ. N. Watson, ό.π., σελ

65 εδώ γίνεται μια αλλαγή στο στιλ γραφής του Παύλου και θα μπορούσαμε να πούμε ότι το απόσπασμα αυτό, όσον αφορά τα μορφολογικά κριτήρια αποτελεί μια ανεξάρτητη ενότητα καθώς το ύφος είναι πιο προσωπικό και διδακτικό 252. Η αγάπη, θα λέγαμε, ότι είναι μια διάθεση του ανθρώπου η οποία γίνεται φανερή μέσα από μια σειρά πράξεων 253. Το απόσπασμα θα μπορούσε να χωριστεί σε τέσσερις υποενότητες 254 : α) στο στ 4 α περιέχονται δύο χαρακτηριστικά της αγάπης: «H avga,ph makroqumei/( crhsteu,etai» β) στους στίχους 4β-5 έχουμε εφτά αρνητικές βεβαιώσεις σχετικά με την αγάπη: «h` avga,ph ouv zhloi/\ h` avga,ph ouv perpereu,etai( ouv fusiou/tai( ouvk avschmonei/( ouv zhtei/ ta. eàuth/j( ouv paroxu,netai( ouv logi,zetai to. kako,n» γ) ο στίχος 6 περιέχει αντιθετικές ιδιότητες σε σχέση με την αγάπη: «ouv cai,rei evpi. th/ avdiki,a ( sugcai,rei de. th/ avlhqei,a» δ) στον στίχο 7 βλέπουμε τις βασικές αρχές που σχετίζονται με τη θετική φύση της αγάπης: «pa,nta ste,gei( pa,nta pisteu,ei( pa,nta evlpi,zei( pa,nta u`pome,neiå» Ο στίχος 4 ξεκινάει με τη διαβεβαίωση ότι όποιος αγαπά έχει μακροθυμία και καλοσύνη. Οι συγκεκριμένες ιδιότητες της αγάπης είναι αυτές που, όπως διαβάζουμε στο Ρωμ 2,4 χαρακτηρίζουν τη διάθεση του Θεού προς τους ανθρώπους: «"H tou/ plou,tou th/j crhsto,thtoj auvtou/ kai. th/j avnoch/j kai. th/j makroqumi,aj katafronei/j( avgnow/n o[ti to. crhsto.n tou/ qeou/ eivj meta,noia,n se a;geiè». Βέβαια, αυτές είναι αρετές τις οποίες αξιώνει ο Παύλος και για τους ίδιους τους Κορίνθιους 255, όπως βλέπουμε και στο Β Κορ 6,6, όπου αναφέρει χαρακτηριστικά ο απόστολος: 252 Βλ. H. Conzelmann, 1 Corinthians: A commentary on the First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. N. Watson, ό.π., σελ Βλ. Anchor Bible Dictionary, volume 4 (K-N), ABD Doublebay, first edition 1992, «love», σελ Βλ. S. C. Barton, «1 Corinthians», σελ

66 «evn a`gno,thti( evn gnw,sei( evn makroqumi,a ( evn crhsto,thti( evn pneu,mati a`gi,w ( evn avga,ph avnupokri,tw (». Σύμφωνα με τον Ιωάννη Χρυσόστομο 256 η μακροθυμία αποτελεί τη ρίζα της ευσέβειας, καθώς θωρακίζει την ψυχή ενάντια σε οτιδήποτε απροσδόκητο. Η καλοσύνη με τη σειρά της, βοηθάει στην ανακούφιση του πόνου του πλησίον, καταπραΰνει τους φόβους και τις εχθρότητες και συμβάλλει στην ευτυχία των άλλων 257. Συνεχίζοντας στον ίδιο στίχο, ο απόστολος αναφέρει ότι αυτός που αγαπά δεν ζηλοφθονεί, δεν κομπάζει, ούτε περηφανεύεται. Από τους ερευνητές δίνεται έμφαση στην σημασία της αναφοράς ότι η αγάπη δεν ζηλοφθονεί, καθώς αυτό λέγεται σε μια κοινότητα όπου υπάρχουν η ζήλεια και ο ανταγωνισμός 258. Όπως αναφέρεται και από τον ίδιο τον απόστολο στο 3,3: «e;ti ga.r sarkikoi, evste\ o[pou ga.r evn u`mi/n zh/loj kai. e;rij kai. dicostasi,ai( ouvci. sarkikoi, evste( kai. kata. a;nqrwpon peripatei/teè». Εδώ πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το «περπερεύεται» δεν το συναντάμε πουθενά αλλού στην Καινή Διαθήκη και όπου αλλού το βλέπουμε σημαίνει «καυχῶμαι, κομπάζω, αλαζονεύομαι» 259. Στον στίχο 5 συνεχίζει την απαρίθμηση των αρνητικών βεβαιώσεων σχετικά με την αγάπη. Αυτός που έχει αγάπη είναι ευπρεπής, δεν είναι εγωιστής, ούτε ευερέθιστος και ξεχνάει το κακό που του έχουν κάνει. Κατά τον Thiselton 260 με τις αναφορές του ότι η αγάπη «ouvk avschmonei/( ouv zhtei/ ta. eàuth/j», υπαινίσσεται τη διδασκαλία του για τα ειδωλόθυτα στο 10, Επίσης, είναι πιθανό να αναφέρεται στην συμπεριφορά ορισμένων γυναικών κατά την λατρεία που περιγράφεται στο 11,2-16, αλλά ακόμα και στην συμπεριφορά των «εχόντων» στο Δείπνο του Κυρίου των στίχων του ίδιου κεφαλαίου 261. Τέλος, 256 Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις την πρώτην προς Κορινθίους επιστολή (Ομιλίαι 1-44), MPG 61: Βλ. Anchor Bible Dictionary,«love», σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. Liddle Scοtt, Τόμος ΙΙΙ Μάρκος Αντωνίνος 5,5, «kaˆ reskeúesqai kaˆ perpereúesqai kaˆ tosaàta ipt zesqai». 260 Βλ. A. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: A commentary on the Greek text, σελ Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ

67 ενδέχεται να θέλει να προετοιμάσει τους αναγνώστες για όσα θα πει σχετικά με την τήρηση της τάξεως κατά τη λατρεία στο 14, Η αγάπη στον 6 ο στίχο του κεφαλαίου δεν χαίρεται με το κακό που γίνεται, αλλά συμμετέχει στη χαρά για το καλό. Θα μπορούσαμε εδώ να χρησιμοποιήσουμε για την αγάπη μια φράση του αποστόλου Παύλου από την προς Ρωμαίους επιστολή 12,15: «Cai,rein meta. cairo,ntwn( kai. klai,ein meta. klaio,ntwn». Αυτός που έχει αγάπη χαίρεται με το καλό που γίνεται στον πλησίον του, προτιμά να μειωθεί ο ίδιος παρά ο συνάνθρωπός του 263. Ο απόστολος εδώ πιθανότατα να υπαινίσσεται μια κατάσταση που συναντάμε συχνά, ακόμα και στις πιο σύγχρονες κοινωνίες, όταν οι άνθρωποι βλέπουν κάποιον να έχει υποπέσει σε κάποιο λάθος τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας μπαίνουν στον πειρασμό να συζητούν για το κακό του άλλου, ακόμα και να ζητούν επίμονα την τιμωρία του, ενώ αντίθετα όποιος έχει αγάπη δεν χαίρεται ποτέ με το κακό που συμβαίνει σε κάποιον, αντιθέτως το μόνο που τον ευχαριστεί είναι η προκοπή του πλησίον του 264. Χαρακτηριστικά αναφέρει επ αυτού ο Ιωάννης Χρυσόστομος: «Otan g r Òrghtoj Ï, kaˆ baskan aj kaqarõj, kaˆ pantõj turannikoà p qouj leúqeroj, nnòhson Óti kaˆ táj nqrwp nhj fúsewj phll gh loipõn, kaˆ prõj aùt¾n tîn ggšlwn t¾n p qeian meqwrm sato 'All' Ómwj oùk rke tai toútoij, ll' œcei ti kaˆ ple on toútwn e pe n t g r scuròtera Ûsteron t qhsi.» 265 Στον επόμενο στίχο διαβάζουμε ότι η αγάπη όλα τα ανέχεται, όλα τα εμπιστεύεται, για όλα ελπίζει και όλα τα υπομένει (στ.7). Η αγάπη είναι μια αστήρευτη πηγή καλοσύνης και ενδιαφέρεται μόνο για τις αρετές των άλλων 266. Το ρήμα που οφείλουμε δώσουμε ιδιαίτερη σημασία σε αυτό το στίχο είναι το «στέγει». Το ρήμα αυτό μπορεί να σημαίνει είτε ότι καλύπτει κάτι με πέπλο σιωπής είτε ότι υπομένει και δέχεται τα πάντα. Κατά τον Αγουρίδη 267 πιο σωστή είναι η δεύτερη σημασία καθώς 262 Βλ. A. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: A commentary on the Greek text, σελ Βλ.Β. Ιωαννίδη, Η καινή εντολή της αγάπης και ο ύμνος αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου, Θεσ/νίκη: Ν.Ζλατάνου, 1956, σελ Βλ.J. Moffatt, The First Epistle of Paul to the Corinthians, The Moffatt New Testament Commentary, London: HODDER AND STOUGHTON LIMITED, 1959, σελ Βλ. Ιωάννου Χρυστοστόμου, Υπόμνημα εις την πρώτην προς Κορινθίους επιστολή (Ομιλίαι 1-44), MPG 61: 9-382, 61, 281, Βλ. Β. Ιωαννίδη, Η καινή εντολή της αγάπης και ο ύμνος αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ

68 ταιριάζει καλύτερα στην όλη συνάφεια του κειμένου. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει τίποτα που να μην μπορεί να το αντιμετωπίσει η αγάπη 268. Ο ίδιος ο απόστολος αποτελεί το μεγαλύτερο παράδειγμα κάποιου που αντέχει τα πάντα και είναι έτοιμος να συμβιβαστεί με κάθε δυσκολία για χάρη του ευαγγελίου και για το καλό του λαού του Θεού 269. Το τρίτο μέρος του κεφαλαίου (στ. 8-13) ξεκινάει με τη διαβεβαίωση ότι η αγάπη, σε αντίθεση με τη προφητεία και τη γλωσσολαλία, δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει (στ.8). Τονίζονται εδώ από τον απόστολο τα βασικά χαρακτηριστικά της αγάπης που είναι η διάρκεια και η αιωνιότητα 270. Γενικότερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι με το τρίτο μέρος ολοκληρώνεται το χιαστί σχήμα που κυριαρχεί σε όλο το κεφάλαιο καθώς οι στίχοι 8-13 αντιστοιχούν στους στίχους 1-3, περιέχοντας τον προβληματισμό σχετικά με την αξία της αγάπης απέναντι στα υπόλοιπα χαρίσματα 271. Αυτό που κυριαρχεί στο παρόν μέρος του κεφαλαίου είναι ο εσχατολογικός χαρακτήρας των δηλώσεων του αποστόλου, καθώς τονίζει ότι κατά τα έσχατα θα πάψουν να υπάρχουν τα υπόλοιπα χαρίσματα, σε αντίθεση με την αγάπη 272. Η αγάπη λοιπόν, είναι το μέτρο όλων καθώς αυτή είναι η πλήρης και οριστική εσχατολογική πραγματικότητα, ενώ τα άλλα χαρίσματα είναι πρόσκαιρα και μεταβατικά και όταν έρθει η Βασιλεία του Θεού δεν θα τα χρειαζόμαστε 273. Μπορούμε να πούμε ότι τα χαρίσματα της προφητείας και της γνώσης είναι μέσα προετοιμασίας ή πρόγευσης της Βασιλείας του Θεού, τα οποία όμως όταν έρθει το τέλειο θα πάψουν 274. Παρακάτω, στους στίχους ο απόστολος χρησιμοποιεί δυο μεταφορές για να ενισχύσει τα λεγόμενά του σχετικά με την μονιμότητα της αγάπης και το πρόσκαιρό των υπόλοιπων χαρισμάτων. Η πρώτη μεταφορά αφορά τη σχέση μεταξύ της νηπιακής ηλικίας και της ωριμότητας. Ο απόστολος εδώ, εκτός των άλλων, έχει ως σκοπό να υπογραμμίσει τον παιδικό χαρακτήρα που έχει η γνώση που λαμβάνουμε μέσω των χαρισμάτων 275. Έτσι λοιπόν, όπως η λογική που έχει ένα μικρό 268 Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. Β. Ιωαννίδη, Η καινή εντολή της αγάπης και ο ύμνος αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου, σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. S. C. Barton, «1 Corinthians», σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, ό.π., σελ

69 παιδί αντικαθίσταται από αυτά ενός ενήλικα, έτσι και τα τωρινά χαρίσματα θα δώσουν τη θέση τους στην πληρότητα της Βασιλείας του Θεού 276. Επιπλέον, μπορούμε να πούμε ότι με αυτή τη μεταφορά ο Παύλος προκαλεί με έναν ίσως ειρωνικό τρόπο τους Κορίνθιους με την πεποίθηση τους ότι ήδη κατέχουν τη γνώση 277. Στον στίχο 12 ακολουθεί η δεύτερη μεταφορά. Τονίζει ο απόστολος ότι όσα γνωρίζουν στην τωρινή ζωή είναι σαν να βλέπουν τα πράγματα μέσα από έναν καθρέφτη. Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση του στίχου οφείλουμε να τονίσουμε ότι η αρχαία Κόρινθος ήταν περίφημη για τα εργαστήρια χαλκού που είχε, στα οποία κατασκευαζόταν πληθώρα ειδών οικιακής χρήσης άριστης ποιότητας 278. Η Κόρινθος, λοιπόν, ήταν ιδιαίτερα ξακουστή για τα εξαιρετικά χάλκινα κάτοπτρά της. Αλλά, ακόμα και το πιο καλό είδωλο δεν μπορεί να αντικαταστήσει την άμεση όραση. Τα λόγια του αποστόλου εδώ, αποτελούν μια μομφή προς κάποιους χαρισματούχους οι οποίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους τέλειους, υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι η ολοκλήρωση και η αληθινή γνώση πηγάζουν μόνο από την αγάπη η οποία είναι και η εμφάνιση της εσχατολογικής ολοκλήρωσης 279. Τώρα λοιπόν, γνωρίζουμε μόνο αποσπασματικά, όταν όμως έρθει το τέλειο, τότε η γνώση του ανθρώπου θα είναι πλήρης 280. Η τελευταία φράση του στίχου 12, «πρόσωπο με πρόσωπο» μας θυμίζει το Αρ 12,18, όπου ο Θεός λέει για τον Μωυσή: «sto,ma kata. sto,ma lalh,sw auvtw/ evn ei;dei kai. ouv div aivnigma,twn kai. th.n do,xan kuri,ou ei=den kai. dia. ti, ouvk evfobh,qhte katalalh/sai kata. tou/ qera,ponto,j mou Mwush/». Έτσι λοιπόν, η άμεση γνώση του Θεού βρίσκεται στο μέλλον, όπου Θεός και θνητοί δεν θα επικοινωνούν με «γρίφους» αλλά πρόσωπο με πρόσωπο, όπως ακριβώς ο Θεός με τον Μωυσή 281. Τέλος, σημειώνουμε ότι τις έννοιες του «επι μέρους», του νηπίου και του κατόπτρου σχετικά με τη 276 Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. S. C. Barton, ό.π., σελ Βλ. Μ. Γκουτζιούδη, «Η συνδρομή της τοπογραφίας και της Αρχαιολογικής Μαρτυρίας στην κατανόηση του χώρου δράσης των χριστιανών της Κορίνθου», Καινοδιαθηκικές Μελέτες με τη Συνδρομή της Αρχαιολογίας, Θεσ/νίκη: Μέθεξις, 2012, σελ Στο αρχαιολογικό μουσείο της Κορίνθου υπάρχει ένα δείγμα καθρέφτη από χαλκό, μαζί με το καπάκι του, το οποίο ανάγεται περίπου στο 250 μ.χ. 279 Βλ.Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. S. C. Barton, «1 Corinthians», σελ

70 γνώση του κόσμου, τις συναντάμε και στον Πλάτωνα, στους Στωικούς και στον Πλούταρχο, με μια όμως διαφορετική ιστορική διάσταση 282. Σκοπός βέβαια και αυτών είναι να εκφράσουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν το Θεό 283. Κλείνοντας το κεφάλαιο 13 ο Παύλος βεβαιώνει τους Κορίνθιους ότι στο τέλος θα μείνουν η πίστη, η ελπίδα και η αγάπη. Κατά τον Collins 284 η πίστη είναι η εμπιστοσύνη που έχουμε στο Θεό και στη δύναμη της ανάστασης που μας προσέφερε με την αποστολή του Ιησού. Η ελπίδα επικεντρώνεται στην έλευση της Βασιλείας και στην εσχατολογική εκπλήρωση. Τέλος, η αγάπη δείχνει την δυναμική της σχέση με το Θεό αλλά και με τον συνάνθρωπο, είναι στην ουσία μια πρόγευση της μελλοντικής μας ένωσης με το Θεό. Ο απόστολος στο τέλος τονίζει ότι σπουδαιότερο απ όλα είναι η αγάπη. Αυτό συμβαίνει καθώς η αγάπη είναι το κατεξοχήν γνώρισμα του Θεού, ενώ η πίστη και η ελπίδα είναι ξεκάθαρα ανθρώπινες αρετές, καθώς η πίστη και η ελπίδα δεν αναφέρονται ως χαρακτηριστικά του Θεού, με την αγάπη όμως δεν ισχύει το ίδιο καθώς λέμε ότι Αυτός είναι αγάπη 285. Έτσι ο Παύλος δείχνει στους χαρισματούχους της Κορίνθου ότι η αγάπη είναι αυτή που οικοδομεί την Εκκλησία και χωρίς αυτήν τα υπόλοιπα χαρίσματα είναι άνευ αντικειμένου 286. Η αγάπη λοιπόν βρίσκεται στο επίκεντρο καθώς μέσω αυτής γίνεται πραγματικότητα η κοινή ζωή της Εκκλησίας 287. Με το 13 ο κεφάλαιο θα μπορούσαμε να συνδέσουμε το πρώτο ημιστίχιο του επόμενο κεφαλαίου (Α Κορ 14,1): «Diw,kete th.n avga,phn\ zhlou/te de. ta. pneumatika,( ma/llon de. i[na profhteu,hteå» Εδώ ο απόστολος πριν αρχίσει την διαπραγμάτευση του θέματος της εκδήλωσης των χαρισμάτων κατά τη λατρεία, συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο και προτρέπει τους Κορίνθιους να επιδιώκουν την αγάπη. Εφόσον έδειξε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι η αγάπη είναι η ύψιστη αρετή τώρα προτρέπει τους χριστιανούς να «επιδιώκουν» την αγάπη, δηλαδή όχι απλά 282 Βλ. Σ. Αγουρίδη, Αποστόλου Παύλου Πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή, σελ Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ. 487 καθώς και S. C. Barton, σελ Βλ. Β. Ιωαννίδη, Η καινή εντολή της αγάπης και ο ύμνος αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου, σελ Βλ. Σ. Αγουρίδη, ό.π., σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ

71 να αγαπούν αλλά να δείχνουν υπερβολικό ζήλο στην απόκτηση της αγάπης Η αγάπη και η καθολική εφαρμογή της στη ζωή των πιστών (Α Κορ 16,13-14) Ο απόστολος Παύλος αναφέρεται και πάλι στο θέμα της αγάπης στο Α Κορ 16, Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Grhgorei/te( sth,kete evn th/ pi,stei( avndri,zesqe( krataiou/sqeåpa,nta u`mw/n evn avga,ph gine,sqw.» Το κεφάλαιο 16, από όπου προέρχονται και οι στίχοι που πρόκειται να εξετάσουμε, αποτελεί τον επίλογο της Α προς Κορινθίους επιστολής. Ο επίλογος είναι ιδιαίτερα εκτενής και σε αυτόν ο Παύλος ασχολείται με τα τελικά ζητήματα, παραθέτει μια σειρά από προτροπές σχετικά με τους φτωχούς αδερφούς της Ιερουσαλήμ και εκθέτει τα σχέδια του για τα επερχόμενα ταξίδια του ίδιου, του Τιμόθεου και του Απολλώ 289.Από τον στίχο 13 και μετά αρχίζει ουσιαστικά ο επίλογος της επιστολής. Σε αυτόν ο απόστολος περιλαμβάνει τα εξής: α) στ Πέντε σύντομες προτροπές β) στ Προτροπή μιμήσεως του Στεφάνα και της οικογένειάς του γ) στ Εκφράζει τη χαρά του για την επίσκεψη του Στεφάνα, του Φουρτουνάτου και του Αχαϊκού δ) στ α Στέλνει χαιρετισμούς προς τους Κορίνθιους από τις εκκλησίες της Ασίας, από τον Ακύλα και την Πρίσκιλλα και από όλους τους «ἐν Χριστῶ» αδερφούς ε) στ. 20β Τους προτρέπει να χαιρετήσουν ο ένας τον άλλον με ένα αδελφικό φιλί στ) στ. 21 Παραθέτει έναν χαιρετισμό γραμμένο από τον ίδιο ζ) στ. 22 Περιέχει έναν αναθεματισμό προς τους άπιστους η) στ. 23 Παραβάλλει μια τελευταία ευλογία θ) στ. 24 Περιέχει μια τελική διαβεβαίωση για την αγάπη του Χριστού 288 Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ Βλ. H.- J. Klauck, Ancient Letters and the New Testament, a guide to context and exegesis, σελ

72 Ο Παύλος λοιπόν, στο κλείσιμο της επιστολής του αναφέρει πέντε παραινέσεις οι οποίες βρίσκονται σε χρόνο ενεστωτικό για να δείξει στους Κορίνθιους ότι η προσπάθειά τους θα πρέπει να είναι συνεχής 290. Οι Κορίνθιοι, επομένως, θα πρέπει να βρίσκονται σε συνεχή εγρήγορση. Τη λέξη αυτή (γrhgorei/te ) τη συναντάμε σε αρκετά σημεία στην Καινή Διαθήκη και κατά κύριο λόγο αναφέρεται στην συνεχή επαγρύπνηση των πιστών για τον ερχομό του Κυρίου (π.χ. Μτ 25,42 Μκ 13,35 κ.ά.). Είναι πολύ πιθανό στο παρόν χωρίο η λέξη να μην έχει εσχατολογική χροιά αλλά να εννοεί την συνεχή προσοχή των Κορινθίων ώστε να μην υποπέσουν στην αμαρτία 291. Έτσι ο Παύλος ενδεχομένως να προτρέπει τους Κορίνθιους να είναι πάντα σε εγρήγορση και να μην εναποθέτουν τις ελπίδες τους για σωτηρία μόνο στους διδασκάλους τους, αλλά και στο γεγονός ότι και η δική τους προθυμία και επιμέλεια έχει καθοριστικό ρόλο 292. Επιπλέον, οι Κορίνθιοι οφείλουν να έχουν δυνατή πίστη, να είναι γενναίοι και δυνατοί. Ο Παύλος τους παρακινεί να έχουν δυνατή πίστη και να μην παρασύρονται από παρανοήσεις του ευαγγελίου αλλά να έχουν εμπιστοσύνη σε αυτά που τους δίδαξε ο ίδιος 293. Για να μην υποκύψουν οι Κορίνθιοι σε αυτούς που παρανοούν τα όσα τους δίδαξε ο Παύλος, τους παρακινεί να είναι γενναίοι και δυνατοί 294. Τελευταία προτροπή του Παύλου είναι όλες τους οι πράξεις να διέπονται από αγάπη (στ.14). Αυτό που οφείλουμε να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στον στίχο είναι ότι ενώ οι προηγούμενες τέσσερις παραινέσεις βρίσκονται σε β πληθυντικό πρόσωπο, η τελευταία παραίνεση για αγάπη είναι στο γ πρόσωπο. Από αυτό γίνεται φανερή η ευχή του Παύλου, πως όλα όσα συμβαίνουν στην κοινότητα των Κορινθίων πρέπει να χαρακτηρίζονται από αγάπη 295. Τοποθετώντας την αγάπη στο τέλος από μια σειρά παραινέσεων ο Παύλος έχει σκοπό να τονίσει το πόσο σημαντικό είναι να χαρακτηρίζονται όλες τους οι πράξεις από αγάπη 296. Είναι τόσο σημαντική η αγάπη γιατί όταν αυτή υπάρχει μεταξύ των 290 Βλ. R. Collins, First Corinthians, σελ Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ Βλ. N. Watson, ό.π., σελ Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ Βλ. R. Collins, ό.π., σελ

73 μελών της κοινότητας δεν μπορούν να υπάρχουν ούτε η έπαρση, ούτε η διχόνοια ούτε τα σχίσματα 297. Αν έχουν την αγάπη ως βασική αρχή στη ζωή τους όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινότητα θα πάψουν να υπάρχουν 298. Βλέπουμε λοιπόν, ότι στην Α προς Κορινθίους επιστολή ο απόστολος αρχικά εφιστά την προσοχή των πιστών στην συμπεριφορά τους θέτοντάς τους ένα δίλλημα στο 4,21, αν θέλουν να τους επισκεφτεί με αυστηρότητα ή με αγάπη. Φάνηκε μάλιστα να προκρίνει όχι την συνηθισμένη για εκείνη την εποχή, αυστηρή μέθοδο αλλά την προσέγγισή τους με γνώμονα την αγάπη. Θεωρεί, δηλαδή την αγάπη ως πιο αποτελεσματικό μέσο ειρήνευσης. Επιπλέον, στο κεφάλαιο 13 στα πλαίσια της διαπραγμάτευσης του θέματος των χαρισμάτων και των σχέσεων των χαρισματούχων της Κορινθιακής εκκλησίας ο απόστολος παραθέτει τον ύμνο της αγάπης. Επισημαίνει ότι κανένα χάρισμα και καμία πράξη δεν έχει αξία αν δεν γίνεται με γνώμονα την αγάπη. Τα πάντα πρέπει να χαρακτηρίζονται από αγάπη καθώς κατά τα έσχατα όλα τα υπόλοιπα θα καταργηθούν, το μόνο που θα μείνει είναι η αγάπη. Έτσι οι χριστιανοί θα πρέπει να επιδιώκουν την αγάπη. Η αγάπη, λοιπόν, μεταξύ των ανθρώπων αναδεικνύεται ως η πιο σταθερή αξία που ξεπερνά όλες τις άλλες παραμένοντας ταυτόχρονα ο δείκτης σωτηρίας κατά τα έσχατα. Τέλος ο απόστολος, είδαμε ότι ολοκληρώνει την επιστολή του αναφερόμενος για μια ακόμη φορά στην αγάπη που πρέπει να διέπει τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους και τονίζοντας με αυτό τον τρόπο την σημασία της αγάπης για την κοινότητα. 297 Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Τόμος Α, σελ Βλ. N. Watson, The First Epistle to the Corinthians, σελ

74 3. Η αγάπη των ανθρώπων στη Β προς Κορινθίους επιστολή Αναφορές στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων βρίσκουμε και στην Β προς Κορινθίους επιστολή. Συγκεκριμένα, η αγάπη αναφέρεται στα 6,4-7 και 8, Η γνησιότητα της αγάπης (Β Κορ 6,4-7) Στο 6 ο κεφάλαιο της Β προς Κορινθίους επιστολής ο απόστολος Παύλος αναφέρεται στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Λέει χαρακτηριστικά: «4. avllv evn panti. sunistw/ntej eàutou.j w`j qeou/ dia,konoi( evn u`pomonh/ pollh/ ( evn qli,yesin( evn avna,gkaij( evn stenocwri,aij(5. evn plhgai/j( evn fulakai/j( evn avkatastasi,aij( evn ko,poij( evn avgrupni,aij( evn nhstei,aij(6. evn a`gno,thti( evn gnw,sei( evn makroqumi,a ( evn crhsto,thti( evn pneu,mati a`gi,w ( evn avga,ph avnupokri,tw ( 7. evn lo,gw avlhqei,aj( evn duna,mei qeou/( dia. tw/n o[plwn th/j dikaiosu,nhj tw/n dexiw/n kai. avristerw/n(» Το παραπάνω χωρίο αποτελεί μέρος της κυριότερης ενότητας της επιστολής, Β Κορ 2,14-6,10, στην οποία ο Παύλος υπεραμύνεται της αποστολικής του ιδιότητας απέναντι στους αντιπάλους του και ταυτόχρονα παρουσιάζει μια έκθεση της αποστολικής του διακονίας 299. Ειδικότερα το Β Κορ 4,6-7 εντάσσεται στην ενότητα 6,4β-10. Αυτή αποτελεί έναν «κατάλογο παθημάτων» του, που αναφέρει ο Παύλος και μπορεί να χωριστεί σε τέσσερα μέρη 300 : 1) στ. 4β-5 Αναφορά του Παύλου σε εννέα παθήματα που έχει υποστεί. Αυτά παρατίθενται σε τρεις τριάδες και φανερώνουν, μεταξύ άλλων, την εσχατολογική φύση της διακονίας του 2) στ. 6-7α Αναφορά σε τέσσερα ζεύγη αρετών και χρήση του σχήματος της παρήχησης και της χιαστί διάταξης 3) στ. 7β-8 Περιγραφή των μέσων άσκησης του ιεραποστολικού του έργου και των συνεπειών που προκύπτουν. Χρήση του χιαστί σχήματος 4) 8β-10 Συνέχιση της αρίθμησης των παθημάτων που 299 Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. R. P. Martin, ό.π., σελ Για τους καταλόγους παθημάτων βλ. Χ. Ατματζίδη, Από την βιβλική έρευνα στην πίστη της Εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ

75 συνάντησε ο Παύλος κατά την αποστολική του δράση Στους στίχους 4-7 βλέπουμε ότι ο Παύλος παραθέτει ένα από τους λεγόμενους καταλόγους παθημάτων. Αυτού του είδους οι κατάλογοι ήταν ευρέως διαδεδομένοι κατά την αρχαιότητα και ο Παύλος τους χρησιμοποιεί προσαρμόζοντάς τους όμως 301. Στους καταλόγους αυτούς παρατηρούμε ότι κάποιες φράσεις ηχούν τη ζωή του Παύλου 302. Αυτό που παρατηρούμε στην ενότητα αυτή είναι η αλλαγή στην στάση του Παύλου, καθώς λίγο νωρίτερα στο 5,12 έχει διαβεβαιώσει τους Κορίνθιους ότι δεν θα συστήσει και πάλι τον εαυτό του, λέγοντας: «Ouv ga.r pa,lin eàutou.j sunista,nomen u`mi/n( avlla. avformh.n dido,ntej u`mi/n kauch,matoj u`pe.r h`mw/n( i[na e;chte pro.j tou.j evn prosw,pw kaucwme,nouj kai. ouv kardi,a». Ο απόστολος παρωθούμενος από την αγάπη του για τους Κορίνθιους και όντας ανήσυχος για την κατάστασή τους, δεν αντέχει να μη δώσει τον εαυτό του ως παράδειγμα και αναφέρει πάλι λεπτομερώς τα διεπιστευτήριά του, κορυφώνοντας ουσιαστικά το λόγο του που ξεκίνησε από το 5, Η βασική διαφορά του Παύλου και των αντιπάλων του, τους οποίους και επικρίνει, είναι ότι αυτοί συστήνονται στους Κορίνθιους μέσα από ένα κατάλογο επιτευγμάτων και εντυπωσιακών πραγμάτων, ενώ ο ίδιος και οι συνεργάτες του παρουσιάζουν τους εαυτούς τους μέσα από τις ταλαιπωρίες που υπέστησαν κατά τη διακονία του ευαγγελίου 304. Έτσι λοιπόν, στους στίχους 4 και 5 ο απόστολος παραθέτει εννιά είδη παθημάτων χωρισμένα σε τρεις ομάδες αυτά που είναι γενικά, όπως οι θλίψεις, οι δυσχέρειες και οι στεναχώριες. Αυτές που προκαλούνται από άλλους ανθρώπους, όπως οι κακοποιήσεις, οι φυλακίσεις και οι εξεγέρσεις, και τέλος αυτές που είναι πιο προσωπικές, όπως οι 301 Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ. 54. Βλ. καιχ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ. 165 όπου παρατίθεται ένα παράδειγμα καταλόγου παθημάτων από την αρχαιότητα το οποίο αρύεται από τον Επίκτητο, Διατριβαί, ΙΙΙ, 22,45-48, όπου αναφέρεται: «Κοιτάξτε με, «δεν έχω σπίτι, πατρίδα, χωράφια, δούλους» κοιμάμαι καταγής δεν έχω ούτε γυναίκα, ούτε παιδιά ούτε έδρα ούτε κυβερνήτη, αλλά μόνον γη, ουρανό κι ένα παλιό πανωφόρι. Και τι μου λείπει; Δεν είμαι ελεύθερος; Πότε κάποιος από σας με είδε να αποτυγχάνω στις επιθυμίες μου, να συναντώ εκείνα που αποφεύγω; Πότε μέμφθηκα θεό ή άνθρωπο; Πότε κατηγόρησα κάποιον; Με είδε κανείς σας σκυθρωπό;». 302 Β Κορ 4, ,23-29 Α Κορ 4,11-13, άλλοι κατάλογοι παθημάτων. 303 Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ

76 ταλαιπωρίες, οι αγρυπνίες και η πείνα 305. Πρώτες στον κατάλογο αναφέρονται οι θλίψεις (4), που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των αποστόλων, ακολουθούν οι κόποι και οι στεναχώριες που περνά ο απόστολος κατά την άσκηση του αποστολικού του έργου 306. Στον στίχο 5 συνεχίζει ο απόστολος με την περιγραφή πιο ειδικών δυσκολιών. Πρώτες στον κατάλογο μπαίνουν οι κακοποιήσεις που υφίσταται, οι φυλακίσεις, οι εξεγέρσεις, οι ταλαιπωρίες, οι αγρυπνίες και η πείνα. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι με την αναφορά του στις ταλαιπωρίες, τις αγρυπνίες και την πείνα, θεωρήθηκε ότι ο Παύλος εννοεί τη φυσική καταπόνησή του από την εργασία του ως σκηνοποιός, ωστόσο, υπό το πρίσμα της παρόμοιας λίστας στο 11,27 εξ. θεωρείται πιο πιθανό να αναφέρεται στις πλεκτάνες, τις ανησυχίες και τις στερήσεις που αντιμετωπίζει ο Παύλος κατά την αποστολική του διακονία 307. Ίσως ο Παύλος όταν απαριθμούσε όλες αυτές τις δυσκολίες να είχε στο νου του όλα όσα εθελοντικά υπέστη ώστε να αφιερωθεί στη διακονία του ευαγγελίου 308. Προχωρώντας ο απόστολος στον στίχο 6 παρουσιάζει δύο σύνολα αρετών, οι οποίες δεν είναι γενικής φύσεως και στη συνέχεια παραθέτει δύο ζεύγη όρων σε σχήμα χιαστό, όπου το πρώτο και το τέταρτο, και το δεύτερο και το τρίτο σχετίζονται 309. Η μακροθυμία είναι μια ιδιότητα του ίδιου του Θεού, όπως διαβάζουμε και στην προς Ρωμαίου επιστολή, στα 2,4 και 9, Εδώ ενδεχομένως να χρησιμοποιείται με την έννοια της υπομονής που επιδεικνύουν ο Παύλος και οι συνεργάτες του απέναντι στη μωρία των αντιπάλων τους 311. Σε αυτό το στίχο απασχόλησε ιδιαίτερα τους ερμηνευτές η φράση «evn pneu,mati a`gi,w» σχετικά με το αν ο απόστολος εννοεί το Άγιο Πνεύμα, ή αν εννοεί ότι μεταφέρει την ιδέα του πνεύματος της αγιότητας ή και τον ιερό ζήλο 312. Θεωρούμε πιο πιθανή την άποψη ότι ο Παύλος εδώ εννοεί ότι 305 Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. R. P. Martin, ό.π., σελ Βλ. F.T. Fallon, ό.π., σελ Βλ. Ρωμ. 2,4 : «"H tou/ plou,tou th/j crhsto,thtoj auvtou/ kai. th/j avnoch/j kai. th/j makroqumi,aj katafronei/j( avgnow/n o[ti to. crhsto.n tou/ qeou/ eivj meta,noia,n se a;geiè» και 9,22: «Eiv de. qe,lwn o` qeo.j evndei,xasqai th.n ovrgh,n( kai. gnwri,sai to.dunato.n auvtou/( h;negken evn pollh/ makroqumi,a skeu,h ovrgh/j kathrtisme,na eivj avpw,leian». 311 Βλ. N. Watson, ό.π., σελ Για το συγκεκριμένο θέμα έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, ακόμα για τον λόγο για τον οποίο ο απόστολος εδώ χρησιμοποιεί αυτή τη φράση. Για περισσότερα βλ. R. P. Martin, ό.π., σελ. 176 κ. εξ. 76

77 αυτά είναι τα δώρα του Αγίου Πνεύματος, δηλαδή οι δυνατότητες που τους παραχωρεί ή ότι αυτές είναι ο καρπός του Αγίου Πνεύματος 313. Το τελευταίο στοιχείο του στίχου 6 είναι η αναφορά στην ανυπόκριτη αγάπη. Την ίδια ακριβώς φράση συναντάμε και στο Ρωμ 12,9, όταν ο Παύλος λέει στους Ρωμαίους: «~H avga,ph avnupo,kritojå VApostugou/ntej to. ponhro,n( kollw,menoi tw/ avgaqw/ Å». Ο απόστολος, λοιπόν, σ αυτό το σημείο θέτοντας την αγάπη τελευταία στη σειρά των αρετών έχει ως στόχο να δείξει στους Κορίνθιους την γνήσια και ειλικρινή αγάπη του, ενάντια σε όσους τον κατηγόρησαν για πονηριά και απάτη 314. Η αναφορά στην αγάπη γίνεται και εδώ κλιμακωτά, υπογραμμίζοντας την ποιότητα των καρπών του Πνεύματος Η αγάπη και η ισοκατανομή των υλικών αγαθών (Β Κορ 8,7-15) Ο απόστολος Παύλος επανέρχεται στο θέμα της αγάπης στο Β Κορ 8,7-15. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «7. VAllV w[sper evn panti. perisseu,ete( pi,stei( kai. lo,gw ( kai. gnw,sei( kai. pa,sh spoudh/ ( kai. th/ evx u`mw/n evn h`mi/n avga,ph ( i[na kai. evn tau,th th/ ca,riti perisseu,hteå 8. Ouv katv evpitagh.n le,gw( avlla. dia. th/j e`te,rwn spoudh/j kai. to. th/j u`mete,raj avga,phj gnh,sion dokima,zwnå 9. Ginw,skete ga.r th.n ca,rin tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou/( o[ti div u`ma/j evptw,ceusen( plou,sioj w;n( i[na u`mei/j th/ evkei,nou ptwcei,a plouth,shteå10. Kai. gnw,mhn evn tou,tw di,dwmi\ tou/to ga.r u`mi/n sumfe,rei( oi[tinej ouv mo,non to. poih/sai avlla. kai. to. qe,lein proenh,rxasqe avpo. pe,rusiå11. nuni. de. kai. to. poih/sai evpitele,sate( o[pwj( kaqa,per h` proqumi,a tou/ qe,lein( ou[twj kai. to. evpitele,sai evk tou/ e;ceinå 12. Eiv ga.r h` proqumi,a pro,keitai( kaqo. eva.n e;ch tij( euvpro,sdektoj( ouv kaqo. ouvk e;ceiå13. Ouv ga.r i[na a;lloij a;nesij( u`mi/n de. qli,yij\ avllv evx ivso,thtoj( evn tw/ nu/n kairw/ to. u`mw/n peri,sseuma eivj to. evkei,nwn u`ste,rhma(14. i[na kai. to. evkei,nwn peri,sseuma ge,nhtai eivj to. u`mw/n u`ste,rhma\ o[pwj ge,nhtai ivso,thj(15.kaqw.j ge,graptai( ~O to. polu,( ouvk evpleo,nasen\ kai. o` to. ovli,gon( ouvk hvlatto,nhsenå» Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί μέρος της ενότητας Β Κορ 8-9 στην οποία ο απόστολος Παύλος αναφέρεται στο θέμα της λογείας Βλ. και N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Σχετικά με την ενότητα των κεφαλαίων, καθώς και όλης της Β προς Κορινθίους επιστολής για περισσότερα Βλ. μεταξύ άλλων Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α,σελ

78 Το όγδοο κεφάλαιο της επιστολής μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη: στο πρώτο μέρος (στ. 1-6) ο απόστολος αναφέρεται στο παράδειγμα των εκκλησιών της Μακεδονίας, στο δεύτερο μέρος (στ. 7-15), όπου και θα αναλύσουμε παρακάτω, θέτει τον Ιησού Χριστό ως παράδειγμα και αναφέρεται στην ισοκατανομή των υλικών αγαθών, και τέλος στο τρίτο μέρος (στ ) ο απόστολος παραθέτει τις συστάσεις του Τίτου και άλλων δυο αδερφών 317. Στο 8,7-15 ο Παύλος με αφορμή τον επερχόμενο έρανο για τους χριστιανούς της Ιερουσαλήμ μιλάει στους Κορίνθιους για την ισοκατανομή των υλικών αγαθών, θέτοντας ως πρότυπο τον ίδιο τον Ιησού 318. Ο απόστολος, λοιπόν, ξεκινάει το λόγο του προς τους χριστιανούς της Κορίνθου, εξαίροντας αρχικά τα πνευματικά τους πλούτη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο στίχος 7 αποτελεί την κατακλείδα της προηγούμενης ενότητας και με αυτόν ο Παύλος ξεκινάει τον προτρεπτικό του λόγου κάνοντας σαφές ότι υπονοούνταν πιο πάνω: οι Κορίνθιοι θα πρέπει να συνεισφέρουν στον έρανο 319. Έτσι ο Παύλος στην αρχή του λόγου του αναφέρει δύο τριάδες χαρισμάτων, η πρώτη περιέχει την πίστη, το λόγο και τη γνώση και η δεύτερη την σπουδή, την αγάπη και την χάρη. Από όλες αυτές τις αρετές που αναφέρθηκαν εμείς θα επικεντρωθούμε στην αρετή της αγάπης καθώς γύρω από αυτή αναπτύχθηκε μεγαλύτερη προβληματική σχετικά με το ποια αγάπη εννοεί ο Παύλος, τη δική του προς τους Κορίνθιους ή την αγάπη των Κορινθίων προς αυτόν. Το όλο πρόβλημα δημιουργείται από την φράση «th/ evx u`mw/n evn h`mi/n». Σύμφωνα με μια γραφή αναφέρεται: «th/ evx h`mw/n evn u`mi/n avga,ph» 320. Ο Παύλος, συνεπώς κατά αυτή τη γραφή αναφέρεται στην αγάπη που απορρέει από αυτόν. Κατά τη δεύτερη όμως γραφή αναφέρεται: «th/ evx u`mw/n evn h`mi/n avga,ph» 321. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή τη γραφή ο Παύλος αναφέρεται στην αγάπη που αυτός δέχεται από τους Κορίνθιους. Τέλος, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι η 27 η έκδοση της κριτικής έκδοσης της Καινής Διαθήκης των Nestle-Aland έχει ως πρώτη γραφή την «evx h`mw/n». 317 Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, «Η λογεία ως πρότυπο άσκησης της αγάπης και της κοινωνικής αλληλεγγύης μεταξύ των χριστιανών», Ανάκτηση από το διαδίκτυο στο (προσπελάστηκε 2/6/2013). 319 Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π.,σελ. 339 καθώς και M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, Edinburg: T&T CLARK, 2000, σελ Βλ. Η γραφή αυτή μαρτυρείται στα χειρόγραφα: P 46 B pc r sy p co; Ambst. 321 Βλ. Αυτή μαρτυρείται στα χειρόγραφα: א C D F G Ψ (33) lat sy h. 78

79 Όσοι θεωρούν ως αρχική την πρώτη γραφή, δηλαδή ότι ο Παύλος εννοεί την δική του αγάπη προς τους Κορίνθιους, επικεντρώνονται κυρίως στα όσα λέει ο απόστολος στο 6,11-13 και 7,3 από τα οποία γίνεται φανερό ότι οι Κορίνθιοι δεν είχαν και τόση αγάπη, έτσι μια τέτοια δήλωση θα ήταν αντίθετη με τα ιστορικά γεγονότα 322. Σύμφωνα με τον, Betz 323 αν η γραφή αυτή θεωρηθεί σωστή, τότε μπορούμε να πούμε ότι εδώ ο Παύλος υπενθυμίζει στους Κορίνθιους το γεγονός ότι αντίθετα με τις άλλες αρετές, η αγάπη οφείλεται κατά κύριο λόγο στις δικές του προσπάθειες. Ο Betz ενισχύει την άποψη του αυτή υπογραμμίζοντας ότι μπορούμε να βρούμε πληθώρα στοιχείων στις δυο προς Κορινθίους επιστολές που να μαρτυρούν ότι ο Παύλος δυσκολεύτηκε αρκετά στο να τους κάνει να αντιληφθούν την έννοια της αγάπης, και έτσι εδώ μπορεί να αναφέρεται σε αυτό το πρόβλημα. Δυο υπερασπιστές της δεύτερης γραφής είναι ο Βασιλειάδης και ο R. Martin. Ο πρώτος, όντας σύμφωνος με την άποψη του Barrett, θεωρεί πιο λογική γραφή την «evx u`mw/n», καθώς αυτή συνάδει με τη συνάφεια του κειμένου και έτσι δέχεται ότι εδώ ο Παύλος εννοεί την αγάπη των Κορίνθιων προς το πρόσωπό του 324. Επόσης ο R. Martin θεωρεί ότι ο απόστολος αναφέρεται στην αγάπη των Κορινθίων προς αυτόν καθώς ανταποκρίνονται στην αποστολικότητα του Παύλου η οποία είχε τεθεί υπό αμφισβήτηση και τώρα ο απόστολος είχε πειστεί ότι οι σχέσεις τους έχουν αποκατασταθεί (εξ ου και η επιστολή ονομάζεται συμφιλίωσης 5, ,1) και έτσι έχει σκοπό να θεμελιώσει στις αρετές αυτές την παραίνεσή του 325. Από την αρχή του στίχου 8 ο απόστολος ξεκαθαρίζει στους Κορίνθιους ότι όσα λέει δεν είναι στα πλαίσια μιας διαταγής, αλλά έχει σκοπό να τους παρακινήσει να συμμετάσχουν στον έρανο για την εκκλησία της Ιερουσαλήμ. Την φράση «katv evpitagh.n» τη συναντάμε αρκετά συχνά στον Παύλο, όπως για παράδειγμα στο Α Κορ 7,6 («Tou/to de. le,gw kata. suggnw,mhn( ouv katv evpitagh,nå»), όπου σχετικά με τα όσα λέει για το γάμο, αναφέρεται και σε όσα ο Κύριος έχει ή όχι δώσει ως εντολή 326. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ ο Παύλος προσπαθεί να χειριστεί 322 Βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, σελ Βλ.H. Betz, 2 Corinthians 8 and 9: a Commentary on two administrative letters of the Apostle Paul, Hermenia-a Critical and Historical Commentary on the Bible, Philadelphia: Fortress Press, 1985, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. M. Thrall, ό.π., σελ

80 διακριτικά αυτούς που μόλις έχουν επιστρέψει στο πλευρό του και τους ξεκαθαρίζει ότι δεν τους δίνει εντολές, σεβόμενος παράλληλα και την ανεξαρτησία της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου 327. Ο Παύλος στην αρχή του κεφαλαίου 8 (στ. 1) αναφέρθηκε στο ζήλο που επέδειξαν οι Μακεδόνες στο έργο της λογείας. Έτσι το «e`te,rwn» θεωρείται ότι είναι γενική αντικειμενική και αναφέρεται στο ζήλο των Μακεδόνων που ειπώθηκε και στον πρώτο στίχο του κεφαλαίου 328. Αυτό που στην ουσία θέλει να πει εδώ ο απόστολος είναι ότι ελπίζει η δική τους αγάπη να μην φανεί λιγότερη από αυτή των Μακεδόνων, το παράδειγμα των οποίων θα είναι χρήσιμο ως κριτήριο για τον έλεγχο της δικής τους αγάπης τόσο προς τον Παύλο όσο και προς τους υπόλοιπους χριστιανούς 329. Έτσι λοιπόν θα λέγαμε ότι το αντικείμενο της δοκιμασίας αυτής είναι να αποδείξουν τη γνησιότητα της αγάπης τους μέσα από την επιτυχημένη συμμετοχή τους στον έρανο 330. Στον στίχο 9 ο απόστολος παραθέτει στους Κορίνθιους το παράδειγμα του Χριστού. Ο Χριστός έγινε φτωχός, ενώ ήταν πλούσιος, για να μπορέσουν μέσω αυτού να πλουτίσουν και οι άνθρωποι. Μετά την αναφορά του στην αγάπη στους στίχους 7 και 8 ο απόστολος εδώ παρουσιάζει στους αναγνώστες του το μεγαλύτερο παράδειγμα έμπρακτης αγάπης, τον ίδιο τον Ιησού 331. Με τη χρήση του ρήματος «γιγνώσκετε» γίνεται φανερό ότι οι Κορίνθιοι είχαν μια κάποια γνώση επί του θέματος 332. Ο απόστολος εδώ εισέρχεται στην καρδιά του θέματος: ό,τι προσφέρουμε και ό,τι κάνουμε για τους άλλους γίνεται ως απάντηση στη γενναιοδωρία (χάρις) του Χριστού 333. Η φράση «th.n ca,rin tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou/(» είναι μια συμπυκνωμένη αρχαία ομολογία πίστεως και στο παρόν χωρίο αναλύεται έχοντας ως βάση το Α Κορ 8,6 ως μια κλασική περίπτωση διμερούς πρωτοχριστιανικής ομολογίας 334. Γενικά, οι ομολογίες πίστης είναι συμπτυγμένες διατυπώσεις της πίστης για την ἐν 327 Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ. 262 καθώς και Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ. 343 και M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ Βλ. H. Betz, 2 Corinthians 8 and 9: a Commentary on two administrative letters of the Apostle Paul, σελ Βλ. R. P. Martin, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Επίκαιρα Αγιογραφικά Θέματα: Αγία Γραφή και Ευχαριστία, ΒΒ15, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναράς, 2000, σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ

81 Χριστῷ λύτρωση, οι οποίες ξεχωρίζουν από τη συντομία τους, την επιγραμματικότητα τους, την περιεκτικότητά του και τις τυποποιημένες εκφράσεις που περιέχουν 335. Η ιστορία, λοιπόν, του Χριστού είναι γνωστή, άρα μπορεί να ειπωθεί εν συντομία και να αποτελέσει ένα αυθεντικό παράδειγμα για τη ζωή των χριστιανών της Κορίνθου 336. Γύρω από την πρόταση «o[ti div u`ma/j evptw,ceusen( plou,sioj w;n( i[na u`mei/j th/ evkei,nou ptwcei,a plouth,shteå», αναπτύχθηκε ιδιαίτερη προβληματική κυρίως για ποιον πλούτο και ποια φτώχεια μιλάει ο απόστολος. Σύμφωνα με την επικρατέστερη η φράση «plou,sioj w;n» περιγράφει την προϋπάρχουσα κατάσταση του Χριστού, ενώ το «evptw,ceusen» στην ενσάρκωσή του 337. Σε γενικές γραμμές ο στίχος αυτός φαίνεται ως παράλληλος με το Φιλ 2,6-8, όπου εκεί, στα πλαίσια του Χριστολογικού ύμνου, ο απόστολος μιλάει για την κένωση του Χριστού και την ενανθρώπηση του 338. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, ο Παύλος αναφέρεται στην προΰπαρξη του Χριστού και θεωρεί την ενσάρκωση ως «παράδοση του πλούτου» για να αποκτήσουν οι άνθρωποι τη δυνατότητα να μοιραστούν τα πνευματικά πλούτη της σωτηρίας 339. Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο, της αυτοπροσφοράς, οι πιστοί θα μπορέσουν να εμποτιστούν από τη γενναιοδωρία του (χάρις) 340. Οφείλουμε, βέβαια, να υπογραμμίσουμε ότι το μοτίβο «πτωχείαςπλούτου», δεν είμαστε βέβαιοι αν είναι προπαύλειο ή όχι, πάντως είναι συχνή η χρήση του στη Β Κορινθίους, όπως στο 6,10 και 8,2 αλλά όχι με χριστολογική προέκταση όπως εδώ 341. Στον δέκατο στίχο του κεφαλαίου ο απόστολος προτρέπει τους Κορίνθιους να ολοκληρώσουν το έργο που ξεκίνησαν από «πέρυσι» με τη βούληση τους. Ο Παύλος φαίνεται και εδώ ιδιαίτερα προσεκτικός ώστε να 335 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. H. Betz, 2 Corinthians 8 and 9: a Commentary on two administrative letters of the Apostle Paul, σελ Υπάρχουν άλλες δύο απόψεις πάνω σε αυτό το θέμα, αυτή του G. W. Buchanan και του J.D.G.Dunn. Για περισσότερα βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, σελ όπου παρουσιάζονται και οι τρεις απόψεις καθώς και G. W. Buchanan. Jesus and the Upper Class, NovT7 ( ), σελ και J. D. G. Dunn, Christology in the making, London, 1980, σελ Επιπλέον, τη λεγόμενη παραδοσιακή άποψη αποδέχονται οι R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ. 262 F. T. Fallon, 2 Corinthians, σελ N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ. 91 Π. Βασιλειάδη, Επίκαιρα Αγιογραφικά Θέματα: Αγία Γραφή και Ευχαριστία, σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. και F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ Βλ. N. Watson, ό.π., σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ

82 μη δώσει την εντύπωση στους Κορίνθιους ότι τους δίνει εντολές, αλλά ότι τους συμβουλεύει 342. Αυτό φανερώνεται από το «gnw,mhn evn tou,tw di,dwmi», το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμπληρώνει το «Ouv katv evpitagh.n le,gw» που διαβάσαμε στον όγδοο στίχο 343. Ο Παύλος σ αυτόν τον στίχο (10) αναφέρεται στο «συμφέρον» των Κορινθίων. Το ερώτημα που εγείρεται εδώ είναι για ποιο συμφέρον μιλάει ο απόστολος. Υπάρχουν δύο πιθανές απαντήσεις σ αυτό το ερώτημα σύμφωνα με τον Βασιλειάδη 344. Η πρώτη είναι ότι αυτό που συμφέρει τους Κορίνθιους είναι η συμβουλή του Παύλου και όχι η επιταγή και η δεύτερη είναι ότι το συμφέρον τους είναι η συμμετοχή στη λογεία. Ο Παύλος, λοιπόν, προτρέπει τους αναγνώστες του να ολοκληρώσουν το έργο του εράνου, το οποίο και είχαν ξεκινήσει πριν από τους Μακεδόνες, «την προηγούμενη χρονιά» 345. Για την «προηγούμενη χρονιά» που αναφέρει ο Παύλος δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι τι εννοεί καθώς υπάρχουν τέσσερις πιθανοί υπολογισμοί, είτε σύμφωνα με το ρωμαϊκό ημερολογιακό έτος που ξεκινούσε τον Ιανουάριο, είτε με βάση το Μακεδονικό που άρχιζε κάπου τον Οκτωβρη, είτε με το ιουδαϊκό που ξεκινούσε από τον Σεπτέμβριο, ή τέλος, σύμφωνα με τις Ολυμπιάδες που γινόταν το καλοκαίρι 346. Εδώ οφείλουμε να σημειώσουμε ότι το σημείο αυτό θεωρείται από κάποιους ερμηνευτές ότι αποτελεί εσωτερική μαρτυρία για τον χρόνο συγγραφής της επιστολής, παρόλα αυτά αυτό δεν μπορεί να ισχύει, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Βασιλειάδης 347, κυρίως αν θεωρήσουμε ότι το «προενήρξασθε» έχει περισσότερο συγκριτική σημασία, παρά χρονική. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο αυτού του στίχου είναι η φράση «ouv mo,non to. poih/sai avlla. kai. to. qe,lein». Προτρέπει λοιπόν τους χριστιανούς της Κορίνθου να συνεχίσουν το έργο που ξεκίνησαν προσθέτοντας βέβαια ότι οι πράξεις τους συνεχίζουν να συμβαδίζουν με τη θέλησή τους 348. Όπως είναι φυσικό, δεν έχει σημασία μόνο η πράξη αλλά και η πρόθεση η οποία είχε εκδηλωθεί πρωτίστως μεταξύ των χριστιανών της Κορίνθου, 342 Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume IΙ, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Πιθανότερος θεωρείται ο υπολογισμός με βάση το ρωμαϊκό ημερολόγιο 347 Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. F.T. Fallon, ό.π., σελ

83 πριν τη Μακεδονία 349. Σ αυτό το σημείο θα μπορούσαμε να πούμε ότι φτάνουμε στην κορύφωση των σκέψεων του αποστόλου καθώς ξεκίνησε με το παράδειγμα των αδερφών στη Μακεδονία (στ.1-5), συνέχισε με το παράδειγμα του ίδιου του Χριστού (στ.9) και τώρα υπογραμμίζει ότι οι ίδιοι προηγήθηκαν από τους Μακεδόνες, κυρίως με την πρόθεσή τους 350. Προχωρώντας ο Παύλος στον στίχο 11 καλεί τους Κορίνθιους να ολοκληρώσουν το έργο τους ανάλογα με τις δυνατότητες που έχουν. Προτρέπονται, λοιπόν, οι Κορίνθιοι να φέρουν εις πέρας το έργο της λογείας, με μια ήπια εντολή από μεριάς του Παύλου, που εκφράζεται με το «ἐπιτελέσετε», το οποίο έχει ως άμεσο αντικείμενο το «ποιῆσαι» 351. Βέβαια, δεν παραλείπει ο απόστολος να υπογραμμίσει στους αναγνώστες του τον αρχικό ενθουσιασμό που τους χαρακτήρισε, και αυτό γίνεται με τη φράση «h` proqumi,a tou/ qe,lein» 352. Η φράση που θα πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση σ αυτόν τον στίχο είναι η τελευταία, δηλαδή το «evk tou/ e;cein». Ο Παύλος εδώ παραθέτει μια αρχή που γνωρίζουν ήδη τόσο οι Ιουδαίοι όσο και οι χριστιανοί (βλ. Λκ 12, 47-48), ότι η οποιαδήποτε δωρεά γίνεται αποδεκτή από το Θεό, αρκεί να γίνεται αναλογικά με τα υπάρχοντά του, χωρίς να παίζει κάποιο ρόλο το μέγεθος του ποσού που θα δώσει 353. Έτσι, δεν ζητάει από τους Κορίνθιους να δώσουν περισσότερα από αυτά που έχουν τη δυνατότητα να διαθέσουν. Βλέπουμε, μ αυτόν τον τρόπο, ότι δεν τους ζητά να μιμηθούν τους Μακεδόνες ως το σημείο της «ηρωικής θυσίας», όπως επίσης παρατηρούμε και την ευαισθησία του Παύλου προς την κοινότητα των Κορινθίων που έχει επιστρέψει στο πλευρό του 354. Τέλος, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι αυτή η ειδική μεταχείριση, θα λέγαμε, των Κορινθίων ενδέχεται να σημαίνει ότι η κοινότητα απαρτιζόταν από ανθρώπους των κατώτερων τάξεων και έτσι ο Παύλος σεβόμενος αυτή την κατάσταση, ζητά να συνεισφέρουν όσο μπορούν 355. Σχετικά με το 12 ο στίχο μπορούμε να πούμε ότι είναι επεξηγηματική του «ἐκ τοῦ ἐχειν» του στίχου Ο απόστολος εξηγεί 349 Βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, σελ Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. M. Thrall, ό.π., σελ

84 στους Κορίνθιους ότι οποιαδήποτε προσφορά γίνεται με όσα έχει ο καθένας είναι ευπρόσδεκτη από το Θεό. Ο Παύλος, λοιπόν, δεν ζητά από τους Κορίνθιους να κάνουν μια υπεράνθρωπη προσπάθεια, η προθυμία τους είναι αρκετή, αρκεί να συμβάλλουν με όσα μπορεί ο καθένας 357. Το νόημα του στίχου είναι ξεκάθαρο, αυτό που τους ζητά είναι η δωρεά τους να είναι ανάλογη με τα μέσα που διαθέτουν 358. Προχωρώντας ο Παύλος κάνει ακόμα πιο σαφή την σκέψη του: η ανακούφιση των άλλων (χριστιανών της Ιερουσαλήμ) δεν θα πρέπει να προκαλέσει την «θλίψη» των προσφερόντων (Κορίνθιοι). Εδώ οφείλουμε να σημειώσουμε ότι με τον όρο «θλίψιν» ο απόστολος εννοεί την οικονομική ανέχεια 359. Βέβαια, τόσο ο όρος «θλίψιν» όσο και ο όρος «ἄνεσιν» είναι ήδη γνωστά στους Κορίνθιους (βλ. 2,13 7,15 1,8 4,17 8,2) και αντανακλούν τις εμπειρίες του αποστόλου βάση των οποίων ο Παύλος θέλει να αποφύγει να τις επωμιστούν οι Κορίνθιοι 360. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν κάτι τέτοιο συμβεί θα πάει χαμένος ο σκοπός του εράνου 361. Επομένως, σκοπός του εράνου είναι η ισότητα 362. Το θέμα εδώ είναι αν το «ἐξ ἰσότητας» συνδέεται με τα προηγούμενα ή με τα επόμενα. Όποια από τις δύο εκδοχές προτιμηθεί δεν επηρεάζει ιδιαίτερα το νόημα, με τη δεύτερη όμως εκδοχή να εφιστά περισσότερο την προσοχή στις αξιώσεις του αποστόλου για την ισοκατανομή των υλικών αγαθών 363. Τέλος, ορισμένοι ερμηνευτές συνδέουν τη φράση με το Φίλωνα 364 ενώ άλλοι, όπως ο Betz, θεωρούν ότι ο Παύλος εδώ έχει στο νου του την αρχαιοελληνική αρετή της ισότητας, όπως αυτή παρουσιάζεται από τον Αριστοτέλη 365. Ο Παύλος βέβαια είχε στο μυαλό του αυτή την έννοια της 357 Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. R. P. Martin, ό.π., σελ Βλ. H. Betz, 2 Corinthians 8 and 9: a Commentary on two administrative letters of the Apostle Paul, σελ Βλ. N. Watson, The Second Epistle to the Corinthians, σελ Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ Βλ. R. P. Martin, ό.π., σελ O R. Martin εδώ παρουσιάζει τη θέση του Georgi ο οποίος θεωρεί ότι ο Φίλωνας συνδέει τον όρο με τη θεία δύναμη 365 Βλ. H. Betz, 2 Corinthians 8 and 9: a Commentary on two administrative letters of the Apostle Paul, σελ Αριστοτέλης Πολιτικά 1282b, 19-23, «doke d p sin son ti tõ d kaion eιnai, kaˆ mšcri gš tinoj Ðmologoàsi to j kat filosof an lògoij, n oœj dièristai perˆ tîn ºqikîn (tˆ g r kaˆ tisˆ tõ d kaion, kaˆ de n to j soij son e nai fasin), po wn d¾ sòthj stˆ kaˆ po wn nisòthj, de m¾ lanq nein. œcei g r toàt' por an». 84

85 ισότητας, στην οποία όμως δίνει νέο νόημα βασισμένο στην χριστιανική αγάπη 366. Με τον στίχο 14 ο απόστολος ουσιαστικά επεξηγεί τον στίχο 13. Τώρα το περίσσευμα των Κορινθίων θα προστεθεί στο υστέρημα των χριστιανών της Ιερουσαλήμ και κάποια άλλη φορά το δικό τους περίσσευμα θα προστεθεί στο υστέρημα των Κορινθίων. Με αυτό τον τρόπο η ισότητα θα γίνει πραγματικότητα. Το σημείο που οφείλουμε να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή σ αυτόν τον στίχο είναι η φράση το «i[na kai. to. evkei,nwn peri,sseuma ge,nhtai eivj to. u`mw/n u`ste,rhma», καθώς δεν είναι ξεκάθαρο τι εννοεί εδώ ο απόστολος. Μια πιθανή εξήγηση δίνει ο Furnish 367 ο οποίος θεωρεί ότι η φράση αυτή αποτελεί μια «επίσημη δήλωση της αρχής της ισότητας» καθώς ο Παύλος δεν έχει στο μυαλό μια απάντηση από τους χριστιανούς της Ιερουσαλήμ. Η δεύτερη πιθανή ερμηνεία, όπου αποδέχονται και οι αρχαίοι ερμηνευτές, είναι αυτή που θεωρεί ότι ο Παύλος εδώ μιλάει για μια «ανταλλαγή» των υλικών αγαθών των Κορίνθιων με τα πνευματικά των χριστιανών της Ιερουσαλήμ 368. Ο απόστολος Παύλος ολοκληρώνει την πραγμάτευση του θέματος με μια αναφορά στην Παλαιά Διαθήκη και στο βιβλίο της Εξόδου (16,18). Όπως λοιπόν αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη, όποιος μαζεύει πολλά δεν έχει περίσσευμα κι όποιος μαζεύει λίγα δεν έχει υστέρημα. Η διήγηση αυτή αναφέρεται στο μάννα εξ ουρανού που προσφερόταν στους Ισραηλίτες κατά την πορεία τους στην έρημο. Ο Μωυσής τότε είχε πει στους Ισραηλίτες ότι ο Κύριος διέταξε να μαζεύει ο καθένας όσο του αναλογεί και να μην κρατάει περίσσευμα για την επόμενη μέρα. Κάποιοι όμως παράκουσαν τις εντολές του Κυρίου και αποθήκευσαν μάννα και για την επόμενη μέρα, βρήκαν όμως το μάννα να έχει σκουληκιάσει και να έχει βρωμίσει (Εξ 16,13-19). Η παράθεση της ιστορίας για το μάννα στο συγκεκριμένο χωρίο λειτουργεί επεξηγηματικά για τους Κορίνθιους 369. Θα λέγαμε ότι δεν θα μπορούσε να βρεθεί καταλληλότερο παράδειγμα για να δηλώσει τη χριστιανική ισότητα και αυτό να δείξει ο Παύλος στους Κορίνθιους ότι «η αναγκαστική ισότητα που επιβλήθηκε στους Ισραηλίτες στην έρημο αποτελεί προτύπωση της ισότητας, που αναφορικά με τα υλικά αγαθά, οφείλει να επικρατεί στο νέο Ισραήλ» 370. Έτσι λοιπόν, με τη χάρη του Θεού, 366 Βλ. Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, σελ Βλ. M. Thrall, A critical and exegetical Commentary on the Second Epistle to the Corinthians: Volume II όπου παραθέτει αναλυτικότερα τη θέση του Furnish. 368 Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ. 364 καθώς και M. Thrall, ό.π., σελ Βλ. R. P. Martin, 2 Corinthians, σελ Βλ. Π. Βασιλειάδη, ό.π., σελ

86 η επιτυχής ολοκλήρωση του εράνου θα επιφέρει και την ισότητα μεταξύ των εκκλησιών 371. Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι στη Β προς Κορινθίους επιστολή ο απόστολος αναφέρεται αρχικά στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων στο 6,4-7. Στο απόσπασμα αυτό σχετίζει την αγάπη με την αμφισβήτηση του αποστολικού του αξιώματος. Ο Παύλος αναφέρεται στη γνησιότητα της αγάπης του ενάντια σε όσους τον κατηγορούν. Η δεύτερη αναφορά του αποστόλου στην αγάπη είναι στο 8,7-15 όπου ο απόστολος μιλώντας για το πρόγραμμα της λογείας αναφέρεται στην ισοκατανομή των υλικών αγαθών και τονίζει στους χριστιανούς της Κορίνθου ότι η προσφορά τους για τους χριστιανούς των Ιεροσολύμων θα πρέπει να γίνει με γνώμονα την ειλικρινή τους αγάπη, γεγονός που θα λειτουργήσει και ως απόδειξη της γνησιότητάς της. Η αγάπη, λοιπόν, εδώ έχει βαθύ κοινωνικό περιεχόμενο, ξεφεύγει από τη θεωρητική περιγραφή της αγάπης και επικεντρώνεται στην εφαρμογή της αγάπης μεταξύ των μελών της κοινότητας. 371 Βλ. F.T. Fallon, 2 Corinthians, σελ

87 4. Η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων στην προς Γαλάτας επιστολή Εκτενής αναφορά για την αγάπη μεταξύ των ανθρώπων έχουμε στο 5 ο κεφάλαιο της προς Γαλάτας επιστολής. Πιο συγκεκριμένα, ο απόστολος αναφέρεται στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων στους στίχους Αγάπη και εν Χριστώ ελευθερία (Γαλ 5) Από το 5 ο κεφάλαιο της προς Γαλάτας επιστολής ξεκινάει η ενότητα (5,1-6,10) στην οποία ο Παύλος αναφέρεται στην ἐν Χριστῷ ελευθερία και προτρέπει τους πιστούς να παραμείνουν σ αυτή την οδό 372. Η ενοτητα αυτή μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη, καθένα από τα οποία ξεκινάει με την ένδειξη της σωτηρίας 373. Έτσι έχουμε 374 : 1) 5,1-12 Ξεκινάει με την ένδειξη της σωτηρίας (1α) και προειδοποιεί τους Γαλάτες να μην τεθούν υπό τον ζυγό του Νόμου αποδεχόμενοι την περιτομή 2) 5,13-24 Αρχίζει και πάλι με την επαναδιατύπωση της ενδεικτικής σωτηρίας (5,13) και τους προειδοποιεί να μην παρασυρθούν από τις επιθυμίες της σάρκας 3) 5,25-6,10 Ξεκινά και πάλι με την ενδεικτική σωτηρία (5,25α) και περιέχει μια σειρά ηθικών προτροπών, μια εσχατολογική προειδοποίηση (6,7-9) και τέλος μια περιληπτική δήλωση όλης της παραινετικής ενότητας Στον 1 ο στίχο ο Παύλος μιλάει για την ελευθερία που τους πρόσφερε ο Χριστός και τους καλεί να μείνουν σταθεροί και να μην επιστρέψουν στην κατάσταση της δουλείας. Για τον απόστολο Παύλο η ελευθερία είναι αυτή που συνοψίζει την κατάσταση των πιστών απέναντι στο Θεό, αλλά και στον παρόντα κόσμο και η βασική του πεποίθηση είναι ότι γύρω από αυτή την ελευθερία λύνονται τα πάντα και έτσι τίποτα, ούτε ο Νόμος, δεν μπορεί να μπει ανάμεσα στον Χριστό και στους πιστούς Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, Hermenia- A Critical and Historical commentary on the Bible, Philadelphia: Fortress Press, 1979, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. Osiek, Galatians, R.S.C.J., Dublin: Veritaw Publications, 1980, σελ

88 Στην παρούσα εργασία θα επικεντρωθούμε σε όσα λέει ο απόστολος στο Γαλ 5, Αγάπη και περιτομή (Γαλ 5, 2-6) Στο απόσπασμα αυτό ο απόστολος ασχολείται με το θέμα της περιτομής για τους εξ εθνών χριστιανούς. Λέει συγκεκριμένα: «2. :Ide( evgw. Pau/loj le,gw u`mi/n( o[ti eva.n perite,mnhsqe( cristo.j u`ma/j ouvde.n wvfelh,seiå 3. Martu,romai de. pa,lin panti. avnqrw,pw peritemnome,nw ( o[ti ovfeile,thj evsti.n o[lon to.n no,mon poih/saiå4. Kathrgh,qhte avpo. tou/ cristou/( oi[tinej evn no,mw dikaiou/sqe\ th/j ca,ritoj evxepe,sateå 5. ~Hmei/j ga.r pneu,mati evk pi,stewj evlpi,da dikaiosu,nhj avpekdeco,meqaå 6. VEn ga.r cristw/ VIhsou/ ou;te peritomh, ti ivscu,ei( ou;te avkrobusti,a( avlla. pi,stij div avga,phj evnergoume,nhå» Το παρόν απόσπασμα προέρχεται από το πρώτο μέρος της ενότητας 5,1-6,10 στο οποιο ο απόστολος προειδοποιει τους εξ εθνών χριστιανούς της Γαλατίας να μην υιοθετήσουν το Νόμο. Ο Παύλος εδώ ξεκινάει τη διαπραγμάτευση του θέματος υπογραμμίζοντας τις χριστολογικές και σωτηριολογικές επιπτώσεις που θα έχουν οι εξ εθνών χριστιανοί αν υποβληθούν σε περιτομή 376. Από τον υποθετικό λόγο που χρησιμοποιεί εδώ ο απόστολος βλέπουμε ότι οι εξ εθνών χριστιανοί της Γαλατίας δεν έχουν δεχθεί ακόμα την περιτομή 377. Αυτοί όμως είτε επειδή θεωρούν ότι η περιτομή είναι απαραίτητη για τη σωτηρία τους είτε επειδή πιέζονται να περιτμηθούν από τους εξ Ιουδαίων χριστιανούς αδερφούς τους, σκέφτονται να υποβληθούν στην περιτομή. Ο Παύλος όμως θεωρεί ότι αν υποβληθούν σε περιτομή θα πρέπει να αποδεχτούν και το σύνολο του Νόμου και έτσι η σχέση τους με το Θεό θα καθορίζεται εξ ολοκλήρου από αυτόν και με αυτόν τον τρόπο δεν θα αφήσουν χώρο για τον Χριστό και την πίστη σε αυτόν 378. Ουσιαστικά δηλαδή, αν θεωρήσουν απαραίτητη για τη σωτηρία τους την περιτομή θα είναι σαν να θεωρούν ανεπαρκή την ἐν Χριστῷ σωτηρία, και ακόμη θα στερηθούν τα πλεονεκτήματα που αυτή τους προσφέρει 379. Η σωτηρία, λοιπόν, ταυτίζεται από τον απόστολο Παύλο στο σημείο αυτό με την πίστη στον Χριστό που μέσω του θανάτου του χαρίζει τη σωτηρία στους ανθρώπους Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ.D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, Michigan: Grand Rapids, 1989, σελ Βλ. E. D. W. Burton, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Galatians, The International Critical Commentary, Edinburgh: T&T CLARK, 1948, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. Θ. Ζωγράφου, Ερμηνεία εις την προς Γαλάτας Επιστολή του Αποστόλου Παύλου, Βόλος: Τύποις-Κ. Παρασκευοπούλου, 1936, σελ

89 Στον στίχο 3 ο απόστολος προσθέτει ένα ακόμα αρνητικό επακόλουθο της περιτομής. Όποιος κάνει την περιτομή οφείλει και να τηρεί το σύνολο των διατάξεων του Νόμου. Ο Παύλος είναι σε θέση να τους μιλήσει για την τήρηση όλων των διατάξεων του Νόμου, καθώς ως Ιουδαίος που ήταν το γνωρίζει πολύ καλά, ενώ οι εξ εθνών χριστιανοί όχι 381. Εάν, λοιπόν, οι Γαλάτες υποβληθούν σε περιτομή δεν χάνουν απλά κάθε πλεονέκτημα που θα τους προσέφερε η σχέση τους με το Χριστό, αλλά υιοθετούν το βαρύ φορτίο του Νόμου 382. Την ίδια περίπου φράση χρησιμοποιεί ο απόστολος και στο Ρωμ 2,12 λέγοντας στους χριστιανούς της Ρώμης ότι ο Νόμος οφειλεί μόνο αν τηρείται στο σύνολό του, αλλιώς είναι σαν να μην έχει εφαρμοστεί. Στον επόμενο στίχο ο απόστολος βεβαιώνει ότι αν προχωρήσουν οι εξ ενθών χριστιανοί στην περιτομή και στην αποδοχή του Νόμου, τότε απομακρύνονται από το Χριστό και τη χάρη του Θεού (στ.4). Άλλη μια συνέπεια, επομένως, της αποδοχής του Νόμου από τους χριστιανούς αυτούς είναι ο διαχωρισμός τους από το Χριστό καθώς οι δύο τρόποι σωτηρίας είναι ασυμβίβαστοι μεταξύ τους, αυτός που αποδέχεται τον έναν απορρίπτει τον άλλον 383. Στους προηγούμενους στίχους είπαμε ότι ο απόστολος μιλάει υποθετικά στους Γαλάτες, εδώ όμως χρησιμοποιώντας αόριστο χρόνο φαίνεται σαν να αναφέρεται σε ένα τετελεσμένο γεγονός. Με τον τρόπο αυτό κάνει πιο οικείες τις συνέπειες της περιτομής για τους Γαλάτες, αλλά και συνοψίζει όλο το νόημα, ότι δηλαδή, έχουν απομακρυνθεί από το Χριστό 384. Για τον Παύλο οι εξ Ιουδαίων χριστιανοί δεν χρειάζεται να αλλάξουν τις «εβραϊκές» τους συνήθειες, το θέμα είναι ότι οι εθνικοί που βαπτίστηκαν χριστιανοί αν υιοθετήσουν τις συνήθειες του νόμου είναι σαν να θεωρούν ότι ο Χριστός και η «χάρις» του Θεού δεν είναι αρκετά για την σωτηρία τους και έτσι στρέφονται προς το Νόμο και απομακρύνονται από το Χριστό 385. Ο επόμενος στίχος (5) αιτιολογεί ουσιαστικά όσα ειπώθηκαν στον στίχο Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι στον στίχο αυτό ο απόστολος δεν απευθύνεται στους Γαλάτες σε δεύτερο αλλά σε πρώτο πρόσωπο αποσκοπώντας στο να τονίσει με αυτόν τον τρόπο την αντίθεσή του με 381 Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. E. D. W. Burton, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Galatians, σελ Βλ. E. D. W. Burton, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Galatians, σελ Βλ. D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. Θ. Ζωγράφου, Ερμηνεία εις την προς Γαλάτας Επιστολή του Αποστόλου Παύλου, σελ

90 όσους ακολουθούν το Νόμο 387. Στην ουσία η αντίθεση μεταξύ του Παύλου και των αντιπάλων του επικεντρώνεται στο γεγονός ότι αφού αυτοί επιζητούν τη σωτηρία μέσω του Νόμου στην ουσία επικαλούνται τη σάρκα, ενώ ο απόστολος και όσοι είναι με το μέρος του βασίζονται στο Πνεύμα 388. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του στίχου 5 είναι ότι περιέχει μια σειρά δογματικών δηλώσεων: πρώτο μπαίνει το «pneu,mati», το κύριο δεδομένο της χριστιανικής ύπαρξης, ακολουθεί το «evk pi,stewj», που αναπτύχθηκε στο 3 ο κεφάλαιο, μετά το «avpekdeco,meqa» που αφορά το τι πρέπει να κάνει ο κάθε χριστιανός, και τέλος η φράση «evlpi,da dikaiosu,nhj», που προσδιορίζει τον εσχατολογικό χαρακτήρα της χριστιανικής σωτηρίας μέσω της πίστεως 389. Όλα αυτά μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν μια σύνοψη της παύλειας θεολογίας και ουσιαστικά μια περίληψη όσων έχει πει μέχρι τώρα στους Γαλάτες 390. Το ίδιο ισχύει και για τον επόμενο στίχο(6). Το πρώτο σημείο που οφείλουμε να προσέξουμε στον στίχο 6 είναι η φράση «evn Cristw/». Με τη φράση αυτή ουσιαστικά ο Παύλος οριοθετεί όσα είπε και όσα θα πει, αυτό που τα καθορίζει όλα είναι η πίστη στον Χριστό και έτσι για όσους είναι «evn ga.r Cristw/» η περιτομή δεν μπορεί να επιφέρει τη δικαίωση 391. Όσα αναφέρει σ αυτό το στίχο ο Παύλος απηχούν όσα έχει πει στο 3,26-28 και γενικότερα φαίνεται ότι θεωρεί δεδομένα όσα έχει δηλώσει στα κεφάλαι Για τον Χριστό δεν έχει σημασία αν κάποιος είναι Έλληνας ή Ιουδαίος, δούλος ή ελεύθερος, άντρας ή γυναίκα (3,27-28). Έτσι λοιπόν, ούτε η περιτομή, ούτε η ακροβυστία έχουν κάποια σημασία, αυτό που έχει σημασία είναι η «πίστη», αυτή μπορεί να εξασφαλίσει τη δικαίωση 393. Η πίστη λοιπόν, είναι αυτή που μπορεί να οδηγήσει τους χριστιανούς στη δικαίωση. Ο απόστολος όμως εδώ δεν μας μιλάει αόριστα για την πίστη στο Χριστό, αλλά για την πίστη η οποία φανερώνεται έμπρακτα με αγάπη («div avga,phj evnergoume,nhå»). Ο χριστιανός σύμφωνα με τον Παύλο, δεν είναι ένα άτομο το οποίο έχει απλά πίστη στο Χριστό, 387 Βλ. D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, σελ Βλ. E. D. W. Burton, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Galatians, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. Osiek, Galatians σελ. 61. Για τη θεματολογία στα προηγούμενα κεφάλαια της προς Γαλάτας βλ. μεταξύ άλλων Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης. 391 Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, The New Testament Library, Louisville, Westminster: John Knox Press, 2011, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ

91 αλλά εφόσον γίνεται πιστός, γίνεται ένα μέσω της θείας δύναμης της αγάπης 394. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η πίστη έτσι αφηρημένα δεν αρκεί, οι χριστιανοί οφείλουν να τη δείχνουν μέσω της έμπρακτης αγάπης 395. Ο απόστολος μέχρι στιγμής, στην συγκεκριμένη επιστολή, δεν έχει αναφέρει το ουσιαστικό «αγάπη», παρά μόνο μια φορά το ρήμα «αγαπώ» το οποίο αναφέρεται στην αγάπη του Χριστού για τους ανθρώπους (2,20). Στο παρόν όμως κεφάλαιο η λέξη «αγάπη» αναφέρεται άλλες δύο φορές και από δω και πέρα μπορούμε να πούμε ότι κυριαρχεί στο παραινετικό μέρος της επιστολης 396. Για τον απόστολο Παύλο οι έννοιες της πίστης και της αγάπης είναι αλληλένδετες, η μια συμπληρώνει την άλλη και όπως θα δούμε και παρακάτω, η αγάπη αποτελεί το θεμέλιο λίθο της χριστιανικής εσχατολογικής ελπίδας 397. Ο Παύλος, όπως είπαμε, μίλησε για την αγάπη του Χριστού στο 2,20: «zw/ de,( ouvke,ti evgw,( zh/ de. evn evmoi. cristo,j\ o] de. nu/n zw/ evn sarki,( evn pi,stei zw/ th/ tou/ uiòu/ tou/ qeou/( tou/ avgaph,santo,j me kai. parado,ntoj eàuto.n u`pe.r evmou/å». Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με τον De Boer 398 η πίστη του Χριστού έχει τον ανθρώπινο συσχετισμό της, δηλαδή την πίστη των ανθρώπων προς τον Χριστό, έτσι και η αγάπη του Χριστού για τους ανθρώπους έχει και αυτή των ανθρώπινο συσχετισμό της, που είναι η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων, με αυτό τον τρόπο η ανθρώπινη πίστη και αγάπη είναι μορφές συμμετοχής στην πίστη και στην αγάπη του Χριστού. Τέλος, μπορούμε να πούμε ότι εδώ ο Παύλος ίσως να προβλέπει μια ενδεχόμενη ένσταση από την πλευρά των Γαλατών, οι οποίοι θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι με την αποσύνδεση των χριστιανών από το Νόμο η ζωή μένει χωρίς «ηθική δύναμη». Ο Παύλος όμως εδώ απαντά ότι την «ηθική δύναμη» θα αποτελούν η πίστη και η αγάπη, αρετές οι οποίες φανερώνονται από την συμπεριφορά των πιστών Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ Βλ. E. D. W. Burton, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Galatia, σελ

92 Η έμπρακτη άσκηση της αγάπης (Γαλ 5,13-15) Στους στίχους του πέμπτου κεφαλαίου ο Παύλος αναφέρεται εκ νέου στην αγάπη. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «~13.Umei/j ga.r evpv evleuqeri,a evklh,qhte( avdelfoi,\ mo,non mh. th.n evleuqeri,an eivj avformh.n th/ sarki,( avlla. dia. th/j avga,phj douleu,ete avllh,loijå14. ~O ga.r pa/j no,moj evn eǹi. lo,gw plhrou/tai( evn tw/ ( VAgaph,seij to.n plhsi,on sou w`j eàuto,nå 15. Eiv de. avllh,louj da,knete kai. katesqi,ete( ble,pete mh. u`po, avllh,lwn avnalwqh/teå» Στους στίχους αυτούς ο απόστολος επιστρέφει και πάλι στην ελευθερία τονίζοντας όμως ότι θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί ώστε αυτή η ελευθερία να μη γίνει αφορμή για αμαρτωλές πράξεις. Οι στίχοι αυτοί βρίσκονται στο δεύτερο μέρος της ενότητας όπου ο Παύλος απευθύνει ορισμένες προειδοποιήσεις προς τους Γαλάτες, ώστε να μην επιτρέψουν στους εαυτούς τους να διαβρωθούν από τα πάθη της σάρκας. Αυτό που οφείλουν να κάνουν είναι να υπηρετούν ο ένας τον άλλον με αγάπη. Το πρώτο σημείο που οφείλουμε να προσέξουμε στον στίχο 13, πέραν από την αγάπη, είναι οι λέξεις «avformh.n» και «sarki,». Ο όρος αφορμή έχει συνήθως στρατιωτικό περιεχόμενο και σημαίνει κατά κύριο λόγο το ορμητήριο, τον τόπο από τον οποίο εξορμούσαν κατά τη διάρκεια ενός πολέμου 400. Στο συγκεκριμένο χωρίο ο όρος χρησιμοποιείται με τη γενικότερη έννοια του, παρόλα αυτά ο «εχθρός» είναι η σάρκα 401. Με τη λέξη αυτή ο απόστολος, σύμφωνα με τον Ι. Γαλάνη 402, εννοεί «την αμαρτωλή διάθεση του ανθρώπου, τη φθορά και το θάνατο, στον οποίο οδηγούνται όσοι αρνούνται να δεχτούν τον νικητή του θανάτου, όσοι δηλαδή εξαντλούν τη δραστηριότητά τους στον παρόντα κόσμο και αναζητούν σ αυτόν και μόνο τη σωτηρία.. Σάρξ λοιπόν είναι η έλλειψη του πνεύματος ελευθερίας, υιοθεσίας, ζωής και αγάπης». Εάν, λοιπόν, οι χριστιανοί της Γαλατίας επιτρέψουν στη σάρκα να πάρει τον έλεγχο τότε θα επέλθει η απώλεια της ελευθερίας 403. Από το 13γ και μετά ο απόστολος αρχίζει ουσιαστικά να διασαφηνίζει τη σημασία της μετοχικής πρότασης «pi,stij div avga,phj 400 Βλ. H. G. Liddell-R. Scott, αφορμή, Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, Τόμος Α, Αθήνα: Ιω. Σιδέρης, 2007, σελ Επιπλέον σημασίες του όρου είναι:1) αρχή, αιτία, πρόφαση 2) ο πόρος, το κεφάλαιο, κυρίως για μέσα πολέμου 3) το κεφάλαιο τραπεζίτου. 401 Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, «Γαλ.5,13-26 (Βιβλική Μελέτη)», ΔΒΜ, Αθήνα: Άρτος Ζωής, Δεκέμβριος 1977-Ιούνιος 1978, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ

93 evnergoume,nhå» του στίχου Οι χριστιανοί, λοιπόν, με ασπίδα την αγάπη, θα μπορέσουν να αμυνθούν τους πειρασμούς της σάρκας. Στον στίχο 6 είδαμε ότι ο απόστολος σύνδεσε την αγάπη με την πίστη, και εδώ συνδέει την αγάπη με την ελευθερία, αυτό συμβαίνει γιατί και η πίστη και η ελευθερία χάνουν το αληθινό τους νόημα όταν διαχωριστούν από την αγάπη 405. Ως εκ τούτου οι Γαλάτες οφείλουν, για να διατηρήσουν, αλλά και για να ασκήσουν την χριστιανική ελευθερία να ασκήσουν την αρετή της αγάπης 406. Το παράδοξο αυτού του στίχου είναι ότι η άσκηση της ελευθερίας προϋποθέτει το να γίνεις δούλος του πλησίον σου 407. Ουσιαστικά, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η έκφραση της χριστιανικής ελευθερίας είναι η προσωπική υποταγή για την κάλυψη των αναγκών του πλησίον 408. Αυτό συμβαίνει γιατί η χριστιανική αγάπη δεν μπορεί να είναι μια μονόπλευρη εκδήλωση, αλλά με την υποταγή του καθενός στις ανάγκες του πλησίον του δημιουργείται μια κοινωνία ελεύθερων ἐν Χριστῷ ανθρώπων και με αυτόν τον τρόπο η αγάπη του καθενός δεν προσβάλλει την ελευθερία του άλλου, και είναι και ο ίδιος ελεύθερος καθώς ενώνεται με το Θεό και αποβάλλει το εγώ του 409. Στον στίχο 14 ο απόστολος επικεντρώνεται σε μια εντολή του Νόμου, στο «Agaph,seij to.n plhsi,on sou w`j e`auto,nå» (Λευ 19,18). Στο σημείο αυτό επισημαίνουμε ότι: «Το ενδιαφέρον είναι ότι ο απόστολος αντλεί τα επιχειρήματά του κατά του μωσαϊκού Νόμου από τον ίδιο τον Νόμο» 410. Μπορούμε να πούμε ότι με τον ερχομό του Χριστού, ο ρόλος του Νόμου στη ζωή των Ιουδαίων έπαψε να ισχύει, παρόλα αυτά όμως η ανάγκη να οδεύουν σε ένα κατάλληλο δρόμο για τη σχέση τους με το Θεό παρέμεινε, αλλά τώρα εκφράζεται με την πίστη και την αγάπη, που είναι οι καρποί του Πνεύματος (5,22) 411. Αυτό που προκαλεί εντύπωση στον αναγνώστη είναι η αντίθεση μεταξύ του «poih/sai» του στίχου 3 και του «peplh,rwtai» του παρόντος στίχου. Όπως είπαμε και πιο πάνω στο στίχο 3 ο Παύλος υπογραμμίζει 404 Βλ. J.D.G.Dunn, The Epistle to the Galatians, Black s New Testament Commentaries, London: T&T CLARK, 1993, σελ Βλ. D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. J.D.G.Dunn, The Epistle to the Galatians, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, «Γαλ.5,13-26 (Βιβλική Μελέτη)», σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, New Testament Theology: The Theology of Paul s Letter to the Galatians, Great Britain: Cambridge University Press, 1994, σελ

94 στους Γαλάτες ότι αν ακολουθήσουν το Νόμο πρέπει να τον τηρούν στο σύνολό του, ενώ εδώ συνοψίζει όλο το νόημα του νόμου στην αγάπη για τον πλησίον. Ως εκ τούτου παρατηρούμε ότι για τους Ιουδαίους είναι επιτακτικό να τηρούν το σύνολο των διατάξεων του Νόμου, οι χριστιανοί όμως ολοκληρώνουν τον νόμο μέσω των πράξεών τους. Έτσι η βασική διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι για τους Ιουδαίους οι διατάξεις του Νόμου είναι «απαιτήσεις», δηλαδή είναι επιτακτικό να γίνουν, ενώ για τους χριστιανούς η αγάπη είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας και καρπός του Πνεύματος και με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνει το Νόμο 412. Στον στίχο αυτό προβάλλονται για άλλη μια φορά οι αντιθέσεις ανάμεσα στον Νόμο και την ελευθερία, συνδέοντας τον πρώτο με την δουλεία, την έχθρα και τα έργα της σαρκός, ενώ η ελευθερία συσχετίζεται με την αγάπη και τους καρπούς του Πνεύματος 413. Με την αναφορά όμως για την αγάπη μέσα από μια διατάξη του Νόμου ο απόστολος δείχνει ότι η συμπεριφορά των χριστιανών θα πρέπει να χαρακτηρίζεται και από την εξωτερική συμπεριφορά τους, γεγονός που συγκεφαλαιώνεται στην εντολή της αγάπης η οποία αρύεται από το Νόμο 414. Επιπροσθέτως, με την παράδοση μιας εντολής μέσα από το Νόμο κάνει φανερό ότι δεν είναι αρνητικός απέναντι στον Νόμο, αλλά θέλει να επικεντρωθεί στα θετικά του στοιχεία 415. Πιθανότατα ο απόστολος αναφέρει εδώ την εντολή της αγάπης από το Λευιτικό για να θυμίσει στους Γαλάτες πως αυτή η εντολή έγινε πράξη από τον ίδιο τον Ιησού κάτι που γίνεται φανερό μέσα από το ευαγγέλιο που λειτουργεί ως το καλύτερο παράδειγμα αυτό-θυσιαστικής αγάπης 416. Έτσι λοιπόν, φαίνεται ότι για τον Παύλο η εντολή της αγάπης έχει ξεχωριστή και αυξημένη δυναμική ανάμεσα στις άλλες εντολές του Μωσαϊκού Νόμου 417. Οι Γαλάτες οφείλουν να ζήσουν μια ζωή εν Πνεύματι, γεγονός που θα οδηγήσει και στην εκπλήρωση του Νόμου 418. Οι Γαλάτες δεν θα πρέπει να θεωρήσουν ότι η αγάπη για τον πλησίον είναι μια εύκολη επιλογή απέναντι στην τήρηση του Νόμου. Αντίθετα, είναι μια δύσβατη οδός καθώς δεν είναι προκαθορισμένη αλλά 412 Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. Ι. Γαλάνη, «Γαλ.5,13-26 (Βιβλική Μελέτη)», σελ Βλ. J.D.G. Dunn, New Testament Theology: The Theology of Paul s Letter to the Galatians, σελ Βλ. D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, ό.π., σελ Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ

95 προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες και ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα απαιτητική, κάτι που εντείνεται και από το γεγονός ότι ο «πλησίον» μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε, την οποιαδήποτε στιγμή και να κληθούν να δείξουν έμπρακτα την αγάπη τους 419. Αυτό γίνεται φανερό και από την προτροπή του Παύλου στο 6,2 όπου λέει στους Γαλάτες: «VAllh,lwn ta. ba,rh basta,zete( kai. ou[twj avnaplhrw,sate to.n no,mon tou/ cristou/». Με μια παρότρυνση γνωστή στο ελληνορωμαικό περιβάλλον 420 ο Παύλος συνδέει το Νόμο με το Χριστό δίνοντάς του μια «ηθική χροιά» καθώς πλέον η εφαρμογή του έγκειται στην έμπρακτη αγάπη 421. Για τον Παύλο ο νόμος του Χριστού είναι ένας νόμος αγάπης που φανερώνεται από την αγαπητική συμπεριφορά προς τον πλησίον, και όχι ένας τελετουργικός νόμος 422. Πριν όμως δώσει αυτή την προτροπή στον στίχο 15 επισημαίνει στους Γαλάτες να μην «δάκνετε» μεταξύ τους γιατί αυτό ενδέχεται να τους οδηγήσει στην αλληλοεξόντωση. Ο Παύλος εδώ δίνει μια εκριβώς αντίθετη εικόνα που φέρνει στο νου των ακροατών του άγρια θηρία να μάχονται και εν τέλει να αλληλοσκοτώνονται. Η γλώσσα, φυσικά του Παύλου είναι υπερβολική και αυτό δεν σημαίνει ότι έχει στο νου του κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά 423. Αυτό που στην ουσία θέλει να πει ο απόστολος στους Γαλάτες είναι ότι όσοι ζουν σύμφωνα με τις επιταγές της σαρκός αφήνουν τους εαυτούς τους εκτεθιμένους σε «κτηνώδεις» συμπεριφορές Η αγάπη ως καρπός του Πνεύματος (Γαλ 5,22-23) Ο απόστολος επανέρχεται στο θέμα της αγάπης στους στίχους 22-23, όπου γράφει: «~O de. karpo.j tou/ pneu,mato,j evstin avga,ph( cara,( eivrh,nh( makroqumi,a( crhsto,thj( avgaqwsu,nh( pi,stij( pra o,thj( evgkra,teia\ kata. tw/n toiou,twn ouvk e;stin no,mojå» Οι στίχοι 22 και 23 προέρχονται και αυτοί από το δεύτερο μέρος της ενότητας 5,1-6,10. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει ο απόστολος σε αυτό το 419 Βλ. J.D.G.Dunn, The Epistle to the Galatians, σελ Βλ. Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα 11,7,11 Μενάνδρου, Γνώμαι, Βλ. Χ. Ατματζίδη, Από τη βιβλική έρευνα στην πίστη της εκκλησίας: Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ. Osiek, Galatians, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. Osiek, ό.π., σελ

96 σημείο προειδοποιεί τους χριστιανούς να μην παρασυρθούν από τα πάθη της σάρκας. Έτσι, αφού στους στίχους 19-21α που προηγήθηκαν, ο απόστολος Παύλος παρέθεσε έναν κατάλογο από «αμαρτωλά έργα» που μπορούν να στερήσουν από τους Γαλάτες τη Βασιλεία του Θεού, τώρα σε αντιδιαστολή προς αυτά έρχεται στους στίχουν 22-23α ένας κατάλογος αρετών που αποτελούν τον καρπό του Πνεύματος. Αρχικά η χρήση του όρου καρπός αποσκοπεί στο να κάνει φανερό ότι όλες αυτές οι αρετές είναι επακόλουθο μια ζωτικής σχέσης ανάμεσα στους χριστιανούς και το Πνεύμα 425. Γενικότερα ο Παύλος συνηθίζει να χρησιμοποεί τον όρο «καρπός» στις επιστολές του κυρίως με μεταφορική σημασία για να δηλώσει άλλωτε τους νέους χριστιανούς που κατακτήθηκαν με το λόγο του Ευαγγελίου (Ρωμ 1,13 πρβλ. Κολ 1,6). Άλλοτε θέλοντας να εκφράσει έναν «θεοσεβή» τρόπο ζωής (Ρωμ 6,22 7,4 Εφ 5,9 Φιλ 1,11 πρβλ. Κολ 1,10) ή το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή έναν τρόπο ζωής μακριά από το Θεό (Ρωμ 6,21 7,5 πρβλ. Εφ 5,11). Τέλος ο όρος καρπός χρησιμοποιείται από τον απόστολο για να περιγράψει στους Ρωμαίους (15,28) τη χρηματική εισφορά που έφερε στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων από τις εκκλησίες των Εθνικών 426. Αυτό που παρατηρούμε σχετικά με τον όρο «καρπός» είναι ότι ενώ αναφέρονται εννιά αρετές ο απόστολος χρησιμοποιεί τον όρο στον ενικό λέγοντας «καρπός του Πνεύματος» και όχι «καρποί». Η χρήση του ένικού γίνεται για να δείξει ότι η αγάπη είναι ο καρπός του Πνεύματος ενώ όλα τα υπόλοιπα αποτελούν πτυχές της 427. Μπορούμε να πούμε ότι ο απόστολος έχει ως στόχο να δείξει στους Γαλάτες ότι η εν Πνεύματι ζωή ολοκληρώνεται στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του χριστιανού που επέρχεται από αυτές τις αρετές και η βασική αντίθεση με τα έργα της σαρκός βρίσκεται στο γεγονός ότι η σάρκα «απαιτεί» ενώ το Πνεύμα «παράγει», όπως διαβάζουμε στον J. D. G. Dunn 428. Οι εννιά αρετές που απαριθμούνται από τον απόστολο συνηθίζεται να χωρίζονται σε τρεις ομάδες των τριών αρετών. Κατά τον Lightfool 429 η πρώτη τριάδα που περιλαμβάνει την αγάπη, τη χαρά και την ειρήνη περιγράφει από μια γενική οπτική τις χριστιανικές νοητικές συνήθειες. Η δεύτερη τριάδα με τη μακροθυμία, την πραότητα και την αγαθότητα σκιαγραφεί τις αρετές που επιδρούν στις σχέσεις των χριστιανών με τον πλησίον τους, και η τελευταία τριάδα που περικλύει την πίστη την 425 Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ Βλ. R.N. Longenecker, Galatians, WBC 41, Dallas, Texas: WORD BOOK PUBLISHER, 1990, σελ Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ Βλ. J.D.G.Dunn, The Epistle to the Galatians, σελ Βλ. M.C. De Boer, ό.π., όπου παρουσιάζεται η άποψη του Lightfool, σελ

97 πραότητα και την εγκράτεια είναι αρετές οι οποίες διέπουν την χριστιανική συμπεριφορά. Από τη μεριά του ο Betz 430 θεωρεί ότι η πρώτη τριάδα αρετών διαφέρει από τις υπόλοιπες ως προς το γεγονός ότι είναι αρετές που δύναται να προσιδιάζουν όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στο Θεό και στον Χριστό. Οι επόμενες τρεις περιγράφουν την ανθρώπινη δράση και η τελευταία τριάδα απαρτίζεται από τις περιώνυμες αρετές την ελληνικής ηθικής. Όπως είδαμε λοιπόν, ο Παύλος τοποθετεί, σκοπίμως, την αγάπη πρώτη στη λίστα των αρετών και μάλιστα αφήνει να εννοηθεί ότι αυτή είναι ο άμεσος καρπός του Πνεύματος. Ο Παύλος φυσικά δεν εννοεί μια θεωρητική και αόριστη αγαπητική διάθεση, αλλά την αγάπη όπως αυτή περιγράφεται στους στίχους που έχουν προηγηθεί. Όπως είδαμε μέχρι στιγμής η αγάπη έχει κεντική θέση σε όλο το 5 ο κεφάλαιο της προς Γαλάτας επιστολής (5, ). Έτσι λοιπόν έχοντας στο νου μας και όσα θα πει ο Παύλος για την αγάπη στους χριστιανούς της Κορίνθου (Α Κορ 13) 431 βλέπουμε πόσο σημαντική ήταν γι αυτόν η αρετή της αγάπης και ότι θέτοντας την πρώτη στον καταλόγό του και μοναδικό καρπό του Πνεύματος θεωρεί ότι όλες οι υπόλοιπες αρετές πηγάζουν από αυτήν 432. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Betz 433 η αγάπη είναι του Θεού, του Χριστού και του Πνεύματος και απαιτείται από τους χριστιανούς όπως για παράδειγμα βλέπουμε στο παρόν κεφάλαιο στους στίχους 6 και αλλά και στη Β Κορ 6,4-6. Η αρετή της αγάπης συμβάλλει ουσιαστικά ώστε να συμβεί ένας «εσωτερικός» μετασχηματισμός» στον πιστό που θα τον οδηγήσει να υπηρετεί εκούσια τον πλησίο και χωρίς τον οποίο ελλοχεύει ο κίνδυνος να αλλοιωθεί η συμπεριφορά του και να γίνει μια υπηρεσία της σάρκας 434. Βλέπουμε, έτσι ότι με τη χάρη του Πνεύματος δημιουργείται το πρόσφορο έδαφος ώστε να πραγματοποιηθούν οι αληθινές πράξεις αγάπης Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Σύμφωνα με τον χρονολογικό πίνακα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης που μας παρατίθεται από τον Καραβιδόπουλο στην Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη οι δύο επιστολές είναι γραμμένες περίπου την ίδια περίοδο με την προς Γαλάτας επιστολή να χρονολογείται μεταξύ του 54 με 55 μ.χ και την Α Κορινθίους το 55. Και οι δύο επιστολές γράφτηκαν όταν ο απόστολος βρισκόταν στην Έφεσο. Για περισσότερα βλ. Ι. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. R.N. Longenecker, Galatians, σελ Βλ. H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, New Testament Theology: The Theology of Paul s Letter to the Galatians, σελ Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ

98 Στις υπόλοιπες αρετές θα αναφερθούμε με αρκετή συντομία. Την πρώτη τριάδα αρετών, όπως είδαμε, την συμπληρώνουν η χαρά και η ειρήνη. Η χαρά στην παρούσα συνάφεια δεν σχετίζεται αποκλειστικά με την άποψη της ευτυχίας που δημιουργείται από την ύπαρξη των κατάλληλων συνθηκών, αλλά για όσους βιώνουν μια «εν Πνεύματι» ζωή η χαρά σχετίζεται με τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και την ελπίδα 436. Η αρετή της ειρήνης, που κλείνει την πρώτη τριάδα, δίνεται από το Θεό στον άνθρωπο και χαρακτηρίζει τη χριστιανική ύπαρξη 437. Η σημαντικότητα των όρων χαρά και ειρήνη στην παύλεια θεολογία φαίνεται και από την συχνή αναφορά τους από τον απόστολο σχεδόν σε όλες του τις επιστολές 438. Η επόμενη τριάδα περιέχει τρεις όρους που δεν τους συναντάμε συχνά στα υπόλοιπα βιβλία της Καινής Διαθήκης πέραν από τις Παύλειες επιστολές 439. Ο όρος μακροθυμία χρησιμοποιείται συχνά από τον απόστολο για να χαρακτηρίσει το Θεό, όπως στο Ρωμ 9,22: «Eiv de. qe,lwn o` qeo.j evndei,xasqai th.n ovrgh,n( kai. gnwri,sai to. dunato.n auvtou/( h;negken evn pollh/ makroqumi,a skeu,h ovrgh/j kathrtisme,na eivj avpw,leian\». Από αυτό γίνεται φανερό πόσο σημαντική είναι για τον απόστολο η αρετή της μακροθυμίας κατά την οποία δίνεται έμφαση στην υπομονή απέναντι στις δυσκολίες της ζωής 440. Οι αρετές της χρηστότητας και της αγαθωσύνης αναφέρονται από τον Παύλο για να δώσουν περισσότερη έμφαση στην υπομονή η οποία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την αγαπητική δράση 441. Η τελευταία τριάδα αρετών αποτελείται από αρετές οι οποίες πιθανότατα δεν θεωρούνται από τον απόστολο έμφυτες αλλά είναι αρετές οι οποίες σηματοδοτούν την παρουσία του Αγίου Πνεύματος και επηρεάζουν άμεσα την κοινωνική ζωή των πιστών 442. Η πίστη εδώ 436 Βλ. R.N. Longenecker, Galatians, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. χαρά: Ρωμ 14,17 15,32 Β Κορ 2,3 7,4 7,13 Φιλ 4,1 πρβλ. Α Θεσ 2,19 2,20 3,9 και ειρήνη: Ρωμ 1,7 2,10 8,6 14,17 Α Κορ 1,3 7,15 16,11 Β Κορ 1,2 Γαλ. 1,3 6,16 Φιλ 1,2 4,7 Α Θεσ 1,1 5,3 πρβλ. Εφ 1,2 2,14 6,23 Κολ 1,2 3,15 Β Θεσ 1,2 Α Τιμ 1,2 Β Τιμ 1,2 Τιτ 1,4 Φλμ 1, Τον όρο μακροθυμία τον συναντούμε επίσης στα: Ρωμ 9.22 Β Κορ 6,6 Β Τιμ 4,2 3,10 Α Πε 3,20, τον όρο χρηστότης στο Τιτ 3,4 και τον όρο αγαθωσύνη στο Εφ 5, Βλ. D. Guthrie, Galatians, The New Century Bible Commentary, σελ Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ Βλ. M.C. De Boer, ό.π., σελ

99 αναφέρεται υπό την έννοια της αξιοπιστίας, της πιστότητος 443. Η πραότητα περιγράφει στο σημείο αυτό την «λεπτότητα», το «ενδιαφέρον» και την «ευγένεια» που θα πρέπει να χαρακτηρίζουν την συμπεριφορά των χριστιανών απέναντι στους άλλους ανθρώπους 444. Τελευταία στη σειρά των αρετών τίθεται η αρετή της εγκρατείας. Η αρετή αυτή ήταν ευρέως διαδεδομένη στο ελληνιστικό περιβάλλον καθώς είχε εισαχθεί σαν όρος από τον Σωκράτη και δόθηκε σε αυτή ιδιαίτερη βαρύτητα τόσο από τον Πλάτωνα όσο και από τον Αριστοτέλη 445. Ο λόγος που ο Παύλος περιλαμβάνει την αρχαιοελληνική αρετή της εγκράτειας στον κατάλοό του, είναι αρχικά ως αντιστάθμοισμα των τελευταίων δύο αμαρτωλών έργων του στίχου 21α (me,qai( kw/moi). Όταν ο χριστιανός κατακτήσει αυτή την αρετή οι επιπτώσεις θα είναι θετικές για την κοινωνία των Γαλατών 446. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Betz 447 η έννοια της εγκράτειας στην παρούσα συνάφεια συνεπάγεται ότι στα πλαίσια της χριστιανικής ηθικής δεν ολοκληρώνεται μόνο ο Νόμος (5,14) αλλά και του κυρίου αιτήματος της ελληνικής ηθικής, καθώς φαίνεται ότι με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος εκπληρώνουν και το παλιό ελληνικό ιδανικό της εγκράτειας. Ο Παύλος κλίνει τον κατάλογο των αρετών με τη διαβεβαίωση, για άλλη μια φορά, ότι «kata. tw/n toiou,twn ouvk e;stin no,mojå». Εφόσον οι χριστιανοί έχουν ελευθερωθεί από τον Χριστό δεν έχουν άναγκη τον Νόμο να τους καθορίζει τη ζωή τους και να τους συγκρατεί από τις κακές πράξεις, όταν τους καθοδηγεί το Πνεύμα τότε οδηγούνται και στις σωστές πράξεις 448. Οι αρετές που πηγάζουν από το Άγιο Πνεύμα δεν έχουν ανάγκη τον Νόμο. 443 Βλ. J.M. Boice, «Galatians», The Expositor s Bible Commentary, Volume 10, Michigan: Grand Rapids, 1976, σελ. 499 καθώς και H. D. Betz, Galatians: A Commentary on Paul s Letter to the Churches in Galatia, σελ Βλ. R.N. Longenecker, Galatians, σελ Βλ.Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα 1,5,4, ««r ge où cr¾ p nta ndra,¹ghs menon t¾n gkr teian retáj e nai krhp da, taúthn prîton n tí yucí kataskeu sasqai; t j g r neu» Πλάτωνας, Πολιτεία, 430 Ε, «KÒsmoj poú tij, Ãn d' gè, ¹ swfrosúnh stˆn kaˆ ¹donîn tinwn kaˆ piqumiîn gkr teia, éj fasi kre ttw d¾ aøtoà pofa nontej oùk o d' Óntina tròpon, kaˆ lla tta toiaàta ésper cnh aùtáj lšgetai. Ã g r;» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια,1145a,15-19, «Met d taàta lektšon, llhn poihsamšnouj rc»n Óti tîn perˆ t ½qh feuktîn tr a stˆn e dh, kak a kras a qhriòthj. t d' nant a to j m n dusˆ dála tõ m n g r ret¾n tõ d' gkr teian kaloàmen prõj d t¾n qhriòthta m list' n rmòttoi lšgein t¾n Øp r ¹m j ret»n». 446 Βλ. M.C. De Boer, Galatians: A commentary, σελ Βλ. H. D. Betz, ό.π., σελ Βλ. Osiek, Galatians, σελ

100 Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι στην προς Γαλάτας επιστολή η αρετή της αγάπης κατέχει δεσπόζουσα θέση. Ο απόστολος στα πλαίσια των προτροπών του για την εν Χριστώ ελευθερία αρχικά στους στίχους 2-6 παροτρύνει τους εξ εθνών χριστιανούς να μην υιοθετήσουν την πρακτική της περιτομής γιατί έτσι θα ακυρώνουν το σωτηριώδες έργο του Χριστού. Αυτό που θα τους σώσει και θα τους οδηγήσει στην εν Χριστώ ελευθερία είναι η έμπρακτη αγάπη. Εν συνεχεία, στους στίχους ο απόστολος με ένα επιχείρημα που πηγάζει από τον Νόμο τονίζει στους Γαλάτες ότι όλος ο Νόμος ολοκληρώνεται με την εντολή της αγάπης. Αυτό που είναι πάνω από όλα είναι να αγαπήσουν τον πλησίον τους όπως τον εαυτό τους. Τέλος, στους στίχους ο Παύλος παρουσιάζει την αγάπη ως ένα και μοναδικό καρπό του Πνεύματος, ενώ οι υπόλοιπες αρετές πηγάζουν από αυτήν και αποτελούν πτυχές της. 100

101 5. Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Φιλιππησίους επιστολή (Φιλ 2,1-4) Στην αρχή του δευτέρου κεφαλαίου της προς Φιλιππησίους επιστολής ο απόστολος Παύλος προτρέπει τους χριστιανούς των Φιλιππών να έχουν ενότητα ως εκκλησία λέγοντάς τους τα εξής (Φιλ 2,1-4): «1. Ei; tij ou=n para,klhsij evn cristw/ ( ei; ti paramu,qion avga,phj( ei; tij koinwni,a pneu,matoj( ei; tij spla,gcna kai. oivktirmoi,( 2. plhrw,sate, mou th.n cara,n( i[na to. auvto. fronh/te( th.n auvth.n avga,phn e;contej( su,myucoi( to. e]n fronou/ntej\ 3. mhde.n kata. evri,qeian h' kenodoxi,an( avlla. th/ tapeinofrosu,nh avllh,louj h`gou,menoi u`pere,contaj eàutw/n\4. mh. ta. eàutw/n e[kastoj skopei/te( avlla. kai. ta. e`te,rwn e[kastojå» Από όσα λέει ο απόστολος στους στίχους αυτούς μπορούμε εύκολα να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η εκκλησία των Φιλίππων ταλανιζόταν από διάφορες έριδες μεταξύ των πιστών. Έτσι ο απόστολος αναλαμβάνει να επαναφέρει την τάξη στο εκκλησίασμα και παροτρύνει τους Φιλιππήσιους να έχουν ενότητα, αγάπη και σύμπνοια. Προφανώς υπήρχαν κάποιοι πιστοί στους Φιλίππους οι οποίοι θεωρούσαν ότι είναι ανώτεροι των υπολοίπων, δεν έδειχναν την ίδια αγάπη, δεν είχαν ταπεινοφροσύνη και κοιτούσαν περισσότερο το δικό τους συμφέρον. Σύμφωνα με τον Καραβιδόπουλο 449 από τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο απόστολος εδώ εννοεί τους αδερφούς που αναφέρθηκαν στο 1, Ο απόστολος Παύλος ξεκινάει την παράδοση των προτροπων με το «εi;». Αυτό δεν έχει ως σκοπό να δείξει υπόθεση ή ότι έχει αμφιβολίες για αυτά που λέει, στόχος του είναι να δείξει στους Φιλιππήσιους ότι αν κάποια πράγματα είναι γεγονός στη ζωή τους, δηλαδή η κοινή εν Χριστώ ζωή, τότε αποτελεί φυσικό επακόλουθο ότι οφείλουν να συμπεριφέρονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο 450. Στον στίχο 1 ο απόστολος ζητάει από τους Φιλιππήσιους μια ενθάρρυνση ή παρηγοριά που να πηγάζει από την αγάπη τους. Με αυτά τα λόγια του είναι πιθανόν ο απόστολος να ζητάει παρηγοριά και ενθάρρυνση αναφερόμενος στην αιχμαλωσία του 451. Οι 449 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, ΕΚΔ 10, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναράς, 2006, σελ Βλ. H. Marshall, The Epistle to the Philippians, Epworth Commentaries, London: Epworth Press, 1992, σελ Η προς Φιλιππησίους επιστολή θεωρείται ότι ανήκει στην ομάδα επιστολών που ονομάζονται «αιχμαλωσίας» ή «επιστολές των δεσμών». Σε αυτή την ομάδα επιστολών, εκτός από την προς Φιλιππησίους, συμπεριλαμβάνονται οι επιστολές προς Εφεσίους, 101

102 χριστιανοί των Φιλίππων θα πρέπει να έχουν στο νου τους τις εντολές και τη διδασκαλία του Χριστού, να ενωθούν σε μια κοινή ομάδα που θα χαρακτηρίζεται από αγάπη για τον Χριστό και τους υπόλοιπους πιστούς και έτσι δεν θα υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσά τους, αντιθέτα θα κυριαρχεί η ενότητα και η συντροφικότητα 452. Η αγάπη, λοιπόν, είναι αυτή που θα τους παρέχει το κίνητρο για να έχουν ομόνοια μεταξύ τους. Κατά τον H. Marshall 453 στον στίχο αυτό ο Παύλος δίνει στους Φιλιππήσιους μια εντολή να υπακούσουν, μια ενθάρρυνση για την υπακοή, τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος που θα τους βοηθήσει να υπακούσουν και την ποιότητα της αγάπη για να εκπληρώσουν την εντολή αυθόρμητα και με χαρά. Στον δεύτερο στίχο του αποσπάσματος ο απόστολος ζητάει από τους χριστιανούς των Φιλίππων να ολοκληρώσουν την χαρά που νιώθει γι αυτούς. Αυτό θα πραγματοποιηθεί αν αυτοί ζουν με ομόνοια, έχουν μεταξύ τους την ίδια αγάπη, μια ψυχή και ένα φρόνημα. Το πρώτο λοιπόν που οφείλουν να πράξουν οι αναγνώστες του είναι να έχουν μια αμοιβαία αγάπη. Εφόσον είναι πιστοί και καρπός του Πνεύματος είναι η αγάπη, όπως είδαμε και στην προς Γαλάτας επιστολή (5,22), θα πρέπει αυτό να το κάνουν πραγματικότητα στη ζωή τους 454. Θα πρέπει επίσης να έχουν μια ψυχή και κοινό φρόνημα. Γενικότερα για τον απόστολο το θέμα της ενότητας στο εκκλησίασμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό για αυτόν και το παρατηρούμε αυτό από την επιμονή του στο θέμα αυτό 455. Ο Παύλος λοιπόν, εδώ υπογραμμίζει ότι θα πρέπει να επιδείξουν κοινό φρόνημα, κοινές επιθυμίες, κοινή αγάπη, κοινά συναισθήματα και έτσι θα ζουν αρμονικά. Στην ουσία στον στίχο αυτό ο απόστολος λέει το ίδιο πράγμα με τέσσερις διαφορετικούς τρόπους, ο στόχος είναι ένας η ενότητα της εκκλησίας η οποία θα οδηγήσει σε μια πνευματική ανάπτυξη και στην υπερνίκηση των έξωθεν εμποδίων 456. Στον επόμενο στίχο η προσοχή του Παύλου εστιάζεται στην αποφυγή της ματαιοδοξίας και του ανταγωνισμού που επιφέρουν τριγμούς στην ενότητα της Εκκλησίας. Κατά τον απόστολο τις πράξεις των χριστιανών πρέπει να τις διέπει η ταπεινοφροσύνη και όχι η Κολοσσαείς και Φιλήμονα. Ονομάζονται έτσι γιατί, όπως ο ίδιος ο απόστολος αναφέρει, ήταν φυλακισμένος όταν τις έγραφε. Βέβαια δεν αναφέρεται στον τόπο φυλάκισής του, ο οποίος όμως θεωρείται ότι είναι η Ρώμη κατά την περίοδο της πρώτης αιχμαλωσίας του. Για περισσότερα Βλ. Ι. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. Jr H. A. Kent, «Philippians», The Expositor s Bible Commentary, Volume II, Michigan: Grand Rapids, 1978, σελ Βλ. H. Marshall, The Epistle to the Philippians, σελ Βλ. Jr H. A. Kent, «Philippians», σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, σελ Βλ. G.F. Hawthorne, Philippians, WBC 43, Waco, Texas: WORD BOOKS, 1983, σελ

103 ματαιοδοξία. Η ταπεινοφροσύνη αποτελεί στο κήρυγμα του ευαγγελίου το κλειδί για τη Βασιλεία του Θεού, καθώς με την αρετή αυτή οι χριστιανοί αναγνωρίζουν τις αρετές του πλησίον τους και προσπαθούν να τις μιμηθούν 457. Με τη φράση «kata. evri,qeian» ο Παύλος πιθανότατα υπονοεί τους αδελφούς του 1,17 οι οποίοι «καταγγέλουν τον Χριστό evx evriqei,aj με διασπαστική και φατριστική διάθεση» 458. Ο απόστολος μιλάει γι αυτά καθώς και ο ίδιος υπήρξε αποδέκτης παρόμοιων αλαζονικών συμπεριφορών όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο 1,15: «Tine.j me.n kai. dia. fqo,non kai. e;rin( tine.j de. kai. div euvdoki,an to.n cristo.n khru,ssousin\». Οι χριστιανοί σε αντίθεση με όλους αυτούς που τους χαρακτηρίζει η κενοδοξία οφείλουν να συμπεριφέρονται με ταπεινοφροσύνη και «να θεωρεί ο καθένας τον άλλον ανώτερο». Ζητάει με λίγα λόγια ο απόστολος από τους χριστιανούς των Φιλίππων να προηγείται η ανησυχία για τον πλησίον από την προσωπική ανησυχία και έτσι θα εκλείψουν τα προβλήματα της κοινότητας 459. Ο απόστολος φυσικά δεν εννοεί να παραμελούν τους εαυτούς τους αλλά να μην έχουν ως αυτοσκοπό την προσωπική τους προβολή και να υπολογίζουν τις ανάγκες και τα συμφέροντα και των άλλων πιστών 460. Στους επόμενους στίχους (5-11) ο απόστολος δίνει ως παράδειγμα προς τους χριστιανούς των Φιλιππών τον ίδιο τον Χριστό μέσα από τον χριστολογικό ύμνο ο οποίος αναφέρεται στην προύπαρξη του, στην ενσάρκωσή του, το θάνατό του και την ανάστασή του. Δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα για τους χριστιανούς από αυτό του Χριστού ο οποίος γεννήθηκε, έζησε, πέθανε και αναστήθηκε για τη σωτηρία τους. Βλέπουμε λοιπόν ότι στην προς Φιλιππησίους επιστολή ο απόστολος συνδέει την αγάπη με την ομόνοια στην Εκκλησία. Αν οι χριστιανοί των Φιλίππων έχουν αγάπη τότε θα επικρατήσει στην Εκκλησία η ομόνοια και θα πάψουν οι έριδες. Οι χριστιανοί με κινητήρια δύναμη την αγάπη θα δείξουν μια ψυχή και κοινό φρόνημα. Μεγαλύτερο και σπουδαιότερο παράδειγμα αγάπης γι αυτούς αποτελεί ο ίδιος ο 457 Βλ. M.A. Getty, Philippians and Philemon, New Testament Message 14, Dublin: Veritas Publications, 1980, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, σελ Βλ. Jr. H. A. Kent, Philippians, σελ Βλ. H. Marshall, The Epistle to the Philippians, σελ

104 Χριστός και το λυτρωτικό του έργο που παρουσιάζεται εν συντομία στον χριστολογικό ύμνο που ακολουθεί τους σχολιαζόμενους στίχους. 104

105 6. Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Ρωμαίους επιστολή Η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων αναφέρεται και στην προς Ρωμαίους επιστολής. Συγκεκριμένα στα 12, ,8-10 και 14, Η ειλικρινής αγάπη (Ρωμ 12,9-21) Στους στίχους αυτούς ο απόστολος Παύλος δίνει ορισμένες προτροπές στους χριστιανούς της Ρώμης σχετικά με την εν Χριστώ ζωή. Λέει συγκεκριμένα: «9. ~H avga,ph avnupo,kritojå VApostugou/ntej to. ponhro,n( kollw,menoi tw/ avgaqw/ Å 10. Th/ filadelfi,a eivj avllh,louj filo,storgoi\ th/ timh/ avllh,louj prohgou,menoi\11. th/ spoudh/ mh. ovknhroi,\ tw/ pneu,mati ze,ontej\ tw/ kuri,w douleu,ontej\12. th/ evlpi,di cai,rontej\ th/ qli,yei u`pome,nontej\ th/ proseuch/ proskarterou/ntej\ 13. tai/j crei,aij tw/n a`gi,wn koinwnou/ntej\ th.n filoxeni,an diw,kontejå 14. Euvlogei/te tou.j diw,kontaj u`ma/j\ euvlogei/te( kai. mh. katara/sqeå 15. Cai,rein meta. cairo,ntwn( kai. klai,ein meta. klaio,ntwnå 16. To. auvto. eivj avllh,louj fronou/ntejå Mh. ta. u`yhla. fronou/ntej( avlla. toi/j tapeinoi/j sunapago,menoiå Mh. gi,nesqe fro,nimoi parv e`autoi/jå17. Mhdeni. kako.n avnti. kakou/ avpodido,ntejå Pronoou,menoi kala. evnw,pion pa,ntwn avnqrw,pwnå18. Eiv dunato,n( to. evx u`mw/n( meta. pa,ntwn avnqrw,pwn eivrhneu,ontejå19. Mh. e`autou.j evkdikou/ntej( avgaphtoi,( avlla. do,te to,pon th/ ovrgh/ \ ge,graptai ga,r( VEmoi. evkdi,khsij( evgw. avntapodw,sw( le,gei ku,riojå 20. VEa.n ou=n peina/ o` evcqro,j sou( yw,mize auvto,n\ eva.n diya/ ( po,tize auvto,n\ tou/to ga.r poiw/n( a;nqrakaj puro.j swreu,seij evpi. th.n kefalh.n auvtou/å 21. Mh. nikw/ u`po. tou/ kakou/( avlla. ni,ka evn tw/ avgaqw/ to. kako,nå» Το απόσπασμα αυτό μπορεί να χωριστεί σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τους στίχους 9-13 και αναφέρεται στην αγάπη και στις σχέσεις μεταξύ των χριστιανών και το δεύτερο που ξεκινάει από τον στίχο 14 και καταλήγει στο στίχο 21 αναφέρεται στην αγάπη και στις σχέσεις με αυτούς που δεν είναι χριστιανοί 461. Ο T. Schreiner 462 χωρίζει επίσης το απόσπασμα διαφορετικά, σε δύο μέρη. Θεωρεί όμως ότι το πρώτο μέρος αποτελείται από τους στίχους 9-16 και αναφέρεται σε γενικές παραινέσεις σχετικές με την αγάπη και το δεύτερο μέρος (στ ) περιέχει παραινέσεις σχετικές με την μη απόδοση αντιποίνων από τους χριστιανούς. 461 Έτσι, μεταξύ άλλων, Βλ. D.J.G. Dunn, Romans 9-16, WBC 38B, Dallas, Texas: WPRD BOOK, 1988, σελ E.F. Harrison, «Romans» C.E. B. Cranfield, Romans 9-16, Volume II, ICC, Great Britain: T&T Clark, Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ

106 Τέλος, έναν ιδιαίτερα λεπτομερή διαχωρίσμο του αποσπάσματος μας παραθέτει ο R. Jewett 463. Ο R. Jewett εντάσσει αρχικά το χωρίο σε ένα ένα μέρος που ξεκινάει από το 12,1 και ολοκληρώνεται στο 15,13 και περιέχει την τέταρτη από ρητορικής σκοπιάς απόδειξη για το πώς θα ζουν οι πιστοί ενωμένοι σύμφωνα με το ευαγγέλιο. Ειδικότερα, το απόσπασμα χωρίζεται ως εξής: Ρωμ 12,9-21: Προτροπές για την πραγματική αγάπη Α) 12,9α: περιέχεται η θέση σχετικά με την γνήσια αγάπη Β) 12,9β-13: Χιαστί ανάπτυξη της αγάπης αναφορικά με την εκκλησιαστική ζωή: 1) 12,9β-γ: Η αντίθεση που ορίζει την γνήσια αγάπη: α)12,9β:η σχέση με το καλό β)12,9γ:η σχέση με το κακό 2)12,10 α -11 α : Τρεις προτάσεις που ξεκινούν με το «τh/»: α)12,10 α :η αδερφική αγάπη β)12,10β:η αμοιβαία εκτίμηση γ)12,11 α :ο πνευματικός ζήλος 3)12,11β-γ: δύο προτάσεις που ξεκινούν με το «τῷ»: α)12,11β: η πνευματική αντίθεση β)12,11γ:η υπηρεσία προς τον Κύριο 4)12,12α-γ: τρεις προτάσεις που ξεκινούν με το «τῇ»: α)12α:η ελπίδα β)12β:οι διωγμοί γ)12γ:η προσευχή 5)12,13α-β: Το να μοιράζονται με τα υπόλοιπα μέλη της εκκλησίας αλλά και με τους ξένους: α)13α: θα πρέπει να μοιράζονται μέσα στη χριστιανική κοινότητα β)13β: να μοιράζονται εντός και εκτός της Γ) 12,14-20: Οδηγίες σχετικά με το πώς θα πρέπει να ανταποκρίνονται στη φιλοξενία: 1)12,14-15: Τέσσερις προειδοποιήσεις σχετικά με τις διώξεις και τις αντιξοότητες που μπορεί να υποστούν 2)12,16: Τέσσερις προειδοποιήσεις σχετικά με την αποφυγή εχθρικών διαθέσεων 3)12,17-19: Τέσσερις προειδοποιήσεις σχετικά με τα αντίποινα και την εκδίκηση 4)12,20: Δύο προειδοποιήσεις σχετικά με την συμφιλίωση με τους εχθρούς Δ) 12,21: Ανακεφαλαίωση των εντολών σχετικά με το καλό και το κακό: 1)12,21α: Δίνεται η αρνητική κατευθυντήρια γραμμή: να μην επιτρέψουν στους εαυτούς τους να κατακτηθούν από το κακό 2)12,21β: Η θετική κατευθυντήρια γραμμή: να υποτάξουν το κακό στο καλό 463 Βλ. R. Jewett, Romans, Hermenia-A critical and Historical Commentary on the Bible, Minneapolis: Fortress Press, 2007, σελ

107 χριστιανικής κοινότητας Πρώτη και κυρίαρχη προτροπή είναι αυτή της αγάπης. Όπως έχουμε ήδη δει σε πολλά πολλά σημεία των επιστολών του ο απόστολος επικεντρώνεται στην ανωτερότητα της αγάπης έναντι των άλλων χαρισμάτων (Α Κορ 13,1-13 Γαλ 5,22 Φιλ 2,1-2 κ.ά.). Με το ίδιο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι η προτροπή για αγάπη μεταξύ των χριστιανών είναι αυτή που κυριαρχεί στο παρόν απόσπασμα και όλες οι νουθεσίες που ακολουθούν αποτελούν τρόπους με τους οποίους η αγάπη μπορεί να εκφραστεί στον πλησίον, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όσα θα ακολουθήσουν είναι ισοδύναμα με την αγάπη, αλλά ότι εμπνέεονται από αυτή 464. Αυτό που οφείλουμε εδώ να παρατηρήσουμε είναι ότι μέχρι εδώ στην προς Ρωμαίους επιστολή ο απόστολος έχει αναφερθεί στην αγάπη αλλά μόνο σχετικά με την αγάπη του Θεού ή του Χριστού (1,7 3, ,5-8 8,31-39), για πρώτη φορά αναφέρεται εδώ στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων και θα ακολούθησουν και άλλα δυο χωρία που θα εξετάσουμε παρακάτω (13, ,13-23). Ο απόστολος Παύλος, λοιπόν, ζητάει από τους Ρωμαίους να έχουν αγάπη «ανυπόκριτη», δηλαδή χωρίς υποκρισία. Την ίδια έκφραση συναντήσαμε και στην Β προς Κορινθίους επιστολη 6,6, όπου ο απόστολος αναφέρεται στην ειλικρίνη αγάπη του προς τους Κορίνθιους, αντιτιθέμενος στους αντιπάλους του που τον είχαν κατηγορήσει για πονηριά και απάτη. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, δηλαδή στο Ρωμ 12, 9 και στο Β Κορ 6,6, ο απόστολος χρησιμοποιεί τη λέξη «ανυπόκριτος» αναφορικά με την αγάπη. Αυτό που επισημαίνουν κατά κύριο λόγο οι ερμηνευτές είναι ότι ο απόστολος είχε στο νου του ότι υπήρχε πάντα ο κίνδυνος για μια ψεύτικη, ανειλικρινή αγάπη 465. Ως εκ τούτο ο Παύλος καλεί εδώ τους χριστιανούς της Ρώμης να έχουν γνήσια αγάπη η οποία θα εκφράζεται τόσο με τα λόγια, όσο και με τις πράξεις τους 466. Ακολούθως ο απόστολος προτρέπει τους Ρωμαίους να αποστρέφονται το κακό και να ακολουθούν το καλό. Η φράση αυτή του αποστόλου μας θυμίζει όσα είχε πει στους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης, 5,21-22: 464 Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, Cambridge: Grand Rapids, Βλ. Μεταξύ άλλων J.D.G. Dunn, Romans 1-8, σελ. 740 καθώς και C.E.B. Cranfield, Romans 9-16, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, ό.π., σελ

108 «pa,nta de. dokima,zete\ to. kalo.n kate,cete\ avpo. panto.j ei;douj ponhrou/ avpe,cesqeå». Η προτροπή αυτή του Παύλου θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνδέεται περισσότερο με όσα θα ακολουθήσουν και λιγότερο με την ειλικρινή αγάπη. Έτσι θα λέγαμε ότι το «kollw,menoi tw/ avgaqw/ Å» επεξηγείται ουσιαστικά στους στίχους και η φράση «VApostugou/ntej to. ponhro,n» στους στίχους Στον στίχο 10 ο Παύλος ζητά από τους Ρωμαίους να δείχνουν έμπρακτα και με στοργή την αγάπη τους προς τους άλλους και να συναγωνίζονται για το ποιος θα δείξει περισσότερη εκτίμηση στον άλλον. Οι δυο σημαίνοντες όροι του στίχου είναι όρος «filadelfi,a» και ο όρος «filo,storgoi». Για τον όρο φιλαφελφία αναφερθήκαμε λεπτομερέστερα στο Α Θεσ. 4,9. Εδώ θα περιοριστούμε να αναφέρουμε ότι με τη φιλαδελφία ορίζεται η αδελφική αγάπη 468. Στην Καινή Διαθήκη κατά κύριο λόγο η λέξη φιλαδελφία χρησιμοποιείται για να κάνει φανερή την αγάπη μεταξύ των χριστιανών ως παιδιά του Θεού και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο A. Hultgren 469 σε συνδυασμό με το φιλόστοργος και την φράση «eivj avllh,louj» ο Παύλος θέλει να μας εκφράσει εδώ την προσφορά της αγάπης στην οικογένεια. Ο όρος «φιλόστοργος» χαρακτηρίζει αυτόν που αγαπά τρυφερά και με στοργή και αναφέρεται κυρίως στην αγάπη των γονέων, των παιδιών και των αδερφών 470. Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο απόστολος Παύλος αντιλαμβάνεται την εκκλησία ως μια οικογένεια η οποία είναι ενωμένη μέσω του Χριστού, και η αγάπη που θα πρέπει να έχουν μεταξύ τους οφείλει να έχει την ποιότητα της αγάπης που κυριαρχεί μέσα στην οικογένεια 471. Εφόσον θα επικρατούν στην οικογένεια της εκκλησίας η «αδερφική αγάπη» και η «οικογενειακή στοργή» ο καθένας θα είναι πρόθυμος να δείξει τον σεβασμό του προς τους άλλους 472. Ακολουθούν άλλες τρεις παραινέσεις στον στίχο 11. Οι χριστιανοί της Ρώμης οφείλουν να έχουν τον απαραίτητο ζήλο, όπου απαιτείται, να 467 Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. Lidle-Scott, «φιλαδελφία», ό.π., σελ Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. Lidle-Scott, «φιλόστοργος», ό.π., σελ Ένα παράδειγμα χρήσης του όρου από την αρχαιοελληνική γραμματεία βρίσκουμε στον Ξενοφώντα, Κύρου Παιδεία 1.3,2, Cyropaedia, εκδ. E. E. Marchant, Xenophontis opera omnia, vol.4, Oxford: Clarendon Press, 1910 (repr. 1970), «eùqýj oœa d¾ pa j fúsei filòstorgoj ín ºsp zetò te aùtõn ésper n e tij p lai sunteqrammšnoj kaˆ p lai filîn sp zoito». 471 Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 1-8, σελ

109 διακατέχονται από πνευματικό ενθουσιασμό και να υπηρετούν τον Κύριο. Ο Παύλος λοιπόν υπογραμμίζει αρχικά στους Ρωμαίους ότι δεν θα πρέπει να επιτρέψουν στους εαυτούς τους να υποπέσουν σε μια πνευματική νωθρότητα και να χάσουν το ζήλο τους. Η προθυμία που οφείλουν να επιδείξουν οι χριστιανοί της Ρώμης εκφράζεται στον στίχο αυτό με τη φράση «tw/ pneu,mati ze,ontej», η οποία δηλώνει την αλλαγή που έχει επέλθει στους πιστούς από τη ζωοποιό ενέργεια του Πνεύματος και αυτή έχει ενεργοποιήσει τη ζωή τους 473. Αυτό που οφείλουμε να τονίσουμε σε αυτό το σημείο είναι ότι τη μετοχή «ζέοντες» τη συναντούμε και στις Πράξεις (18,25) όπου αναφέρεται στην προθυμία του Απολλώ, όπου λέει χαρακτηριστικά: «Ou-toj h=n kathchme,noj th.n o`do.n tou/ kuri,ou( kai. ze,wn tw/ pneu,mati evla,lei kai. evdi,dasken avkribw/j ta. peri. tou/ kuri,ou( evpista,menoj mo,non to. ba,ptisma VIwa,nnou\». Αυτό κατά τον R. Jewett 474 μας επιτρέπει να θεωρήσουμε αρκετά πιθανό ότι η έκφρασή αυτή χρησιμοποιούνταν για να εκφράσει την πνευματική προθυμία κατά τα πρώιμα χρόνια του χριστιανισμού. Άμεση συνέπεια της αποφυγής της πνευματικής νωθρότητας και ως αποτέλεσμα του πνευματικού ζήλου που θα πρέπει να χαρακτηρίζει τους χριστιανούς της Ρώμης είναι το να υπηρετούν τον Κύριο. Παρατηρούμε έτσι ότι για τον Παύλο η υπηρεσία στον Κύριο δεν εμπεριέχει καμία μορφή δουλείας ούτε παραβιάζει την ελευθερία των πιστών, αλλά έρχεται ως άμεσο αποτέλεσμα του πνευματικού ζήλου, είναι η «πνευματική έκφραση του ενθουσιασμού τους» 475.Με λίγα λόγια οι χριστιανοί θα επιθυμούν από μόνοι τους να υπηρετούς τον Κύριό τους χωρίς να αισθάνονται ότι αυτό τους περιορίζει. Επιπλέον οι χριστιανοί της Ρώμης θα πρέπει να αντλούν τη χαρά τους από την ελπίδα, να επιδεικνύουν υπομονή απέναντι στις διάφορες δυσχέριες που ενδέχεται να συναντήσουν και να επιμένουν στην προσευχή (στ. 12). Η ελπίδα των χριστιανών έχει εσχατολογική χροιά και από εκεί θα πηγάζει και η χαρά των χριστιανών. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο Παύλος λίγο νωρίτερα στην ίδια επιστολή (5,2): «div ou- kai. th.n prosagwgh.n evsch,kamen th/ pi,stei eivj th.n ca,rin tau,thn evn h- e`sth,kamen( kai. kaucw,meqa evpv evlpi,di th/j do,xhj tou/ qeou/». 473 Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. R. Jewett, ό.π., σελ

110 Οι χριστιανοί, λοιπόν, ελπίζουν σε κάτι δέδομενο, δεν είναι κάτι που ενδέχεται να μη γίνει και να τους απογοητεύσει, έτσι ενώ η ελπίδα τους προσανατολίζεται στο μέλλοντα κόσμο η χαρά τους μπορεί να ισχύει από το παρόν. Όπως είδαμε τον απόστολο να λέει και στο 5,2 πρέπει να είναι περήφανοι γιατί έχουν συμφιλιωθεί με το Θεό. Οι χριστιανοί θα πρέπει να βιώνουν τη χαρά, καθώς η χριστιανική ζωή είναι μια ζωή χαράς η οποία θα ολοκληρωθεί στο μέλλον 476. Έχοντας οι πιστοί ως βάση αυτή τη χαρά και στηριζόμενοι στη ελπίδα της δικαίωσης θα μπορούν να υπομένουν κάθε δυσκολία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο απόστολος στο 5,3-4: «Ouv mo,non de,( avlla. kai. kaucw,meqa evn tai/j qli,yesin( eivdo,tej o[ti h` qli/yij u`pomonh.n katerga,zetai(h` de. u`pomonh. dokimh,n( h` de. dokimh. evlpi,da\». Οι πιστοί, λοιπόν, παρόλο που είναι δικαιωμένοι και συμφιλιωμένοι με το Θεό δεν εξαιρούνται από τις δοκιμάσιες και τις διάφορες δυσκολίες, χάρη όμως σε αυτή την συμφιλίωη θα πρέπει να αντέξουν τα πάντα 477. Τελευταία στη σειρά αυτή της τριάδας νουθεσιών έρχεται από τον απόστολο η επιμονή στην προσευχή. Ο Παύλος αναφέρεται εδώ στην προσευχή καθώς αυτή αποτελεί την πηγή αντλήσεως δύναμης για κάθε χριστιανό όταν αυτός αντιμετωπίζει δυσκολίες 478. Επιπλέον όταν ο Παύλος επιμένει στην αφοσίωση κατά την προσευχή έχει ως σκοπό να δείξει ότι η προσευχή δεν θα πρέπει να γίνεται μηχανικά αλλά απαιτεί αφοσίωση, να έχουν το μυαλό και την καρδιά για να το πράξουν 479. Επιπλέον, αυτό που θα πρέπει να παρατήρησουμε είναι ότι η τελευταία προτροπή σχετικά με την προσευχή ξεχωρίζει από τις άλλες δύο κάθως αναφέρεται σε κάποια δραστηριότητα και όχι σε διαθέσεις, το ίδιο συμβαίνει και με τις νουθεσίες που ακολουθούν παρακάτω 480. Στον στίχο 13 ο απόστολος Παύλος ζητάει από τους χριστιανούς της Ρώμης να βοηθάνε τους άλλους χριστιανούς όταν αυτοί το έχουν ανάγκη και να είναι ανοιχτοί στην φιλοξενία. Ο απόστολος για να εκφράσει τη βοήθεια προς τους άλλους χριστιανούς χρησιμοποεί το ρήμα «κοινωνέω», το οποίο συχνά χρησιμοποιείται για να εκφράσει την οικονομική ή άλλη υλική βοήθεια, όπως για παράδειγμα στο Β Κορ 8,4: 476 Βλ. C.E.B. Cranfield, Romans 9-16, σελ Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. A. Hultgren, ό.π., σελ

111 «meta. pollh/j paraklh,sewj deo,menoi h`mw/n( th.n ca,rin kai. th.n koinwni,an th/j diakoni,aj th/j eivj tou.j a`gi,ouj\». Θεωρείται πολύ πιθανό σε αυτό το σημείο ο απόστολος να ανάφερεται στην συνεισφορά των Ρωμαίων στον έρανο για τους αδερφούς της Ιερουσαλήμ, για τους οποίους γίνεται λόγος στο 15,25-28 και δεδομένου ότι μέχρι στιγμής δεν έχει τους έχει ζητηθεί να συμμετάσχουν στον έρανο 481. Ο όρος που οφείλουμε να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή σε αυτόν τον στίχο είναι ο όρος «φιλοξενία». Όπως παρατηρεί και ο J.D.G. Dunn 482 η υποχρέωση της φιλοξενίας ήταν ιδαίτερα σημαίνουσα στον αρχαίο κοσμό. Αρχικά, ο Δίας συχνά χαρακτηρίζεται και ως «Ξένιος Ζευς» και θεωρείται ως προστάτης της φιλοξενίας, ήταν αυτός που προστάτευε τους ξένους, τους φτωχούς και τους φυγάδες 483. Για τον λαό του Ισραήλ ήταν επίσης πολύ σημαντική η ιδέα της φιλοξενίας όπως διαβάζουμε και στο Λευιτικό 19,33-34: «eva.n de, tij prose,lqh prosh,lutoj u`mi/n evn th/ gh/ u`mw/n ouv qli,yete auvto,n w`j o` auvto,cqwn evn u`mi/n e;stai o` prosh,lutoj o` prosporeuo,menoj pro.j u`ma/j kai. avgaph,seij auvto.n w`j seauto,n o[ti prosh,lutoi evgenh,qhte evn gh/ Aivgu,ptw evgw, eivmi ku,rioj o` qeo.j u`mw/n» αλλά και στο Δευτερονόμιο 10,19: «kai. avgaph,sete to.n prosh,luton prosh,lutoi ga.r h=te evn gh/ Aivgu,ptw». Φυσικά δεν θα πρέπει να παραλείψουμε και τη φιλοξενία του Αβραάμ στο 18 ο κεφάλαιο της Γενέσεως. Βέβαια, η σπουδαιότητα της φιλοξενίας ήταν ιδαίτερα μεγάλη και για το έργο του Χριστού καθώς αυτό έπαιζε καθοριστικό ρόλο τόσο στην πράξη όσο και ως ένα πρότυπο της θείας γενναιοδωρίας 484. Γενικότερα οι πρώτες αποστολές των μαθητών βασιζόταν στην φιλοξενία, όπως χαρακτηριστικά διαβάζουμε στο Κατά Μάρκον ευαγγέλιο 6, Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 9-16, σελ Βλ. Ι. Θ. Κακρίδη, Ελληνική Μυθολογία, «Διας», Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1986, σελ. 72. Όπως αναφέρει και ο Όμηρος στην Οδύσσεια (ι,270), Odyssea, εκδ. P. von der Mohll, Homeri Odyssea, Basel: Helbing & Lichtenhahn, 1962: 1-456: «Ζεὺς δ ἐπιτιμήτωρ ἱκετάων τε ξείνων τε, ξείνιος, ὃς ξείνοισιν ἅμ αἰδοίοισιν ὀπηδεῖ». 484 Βλ. ενδεικτικά Μκ 14,3 2,15-17 Λκ 10,

112 Επιπλέον, και για το έργο του αποστόλου Παύλου η φιλοξενία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο. Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο των Πράξεων όταν ο απόστολος Παύλος βρισκόταν στους Φιλίππους η Λυδία, του ζήτησε να τον φιλοξενήσει στο σπίτι της (Πρ 16,15), στη συνέχεια όταν βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη μαζί με το Σιλά φιλοξενήθηκε στο σπίτι κάποιου Ιάσονα (Πρ 17,7) αλλά και όταν βρισκόταν στην Κόρινθο διέμενε στο σπίτι του Ακίλα και της Πρίσκιλλας (Πρ 18,2-3). Αλλά και στο τέλος της παρούσας επιστολής (16,23) διαβάζουμε ότι φιλοξενούνταν στο σπίτι του Γάιου όταν βρισκόταν στην Κόρινθο στο τέλος της τρίτης περιοδείας του 485. Παρατηρούμε λοιπόν, ότι χωρίς την προσφορά της φιλοξενίας η εξάπλωση του ευαγγελίου θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, ίσως και αδύνατη. Οι χριστιανοί θα πρέπει να συνειδητοποίησουν ότι όταν προσφέρουν φιλοξενία στους ταξιδιώτες είναι σαν να προσφέρουν φιλοξενία και στον ίδιο τον Χριστό και αυτοί με τη σειρά τους θα φιλοξενηθούν από τον Χριστό 486. Όπως λέει και ο ίδιος ο Χριστός στο Μτ 10,40: «~O deco,menoj u`ma/j evme. de,cetai\ kai. o` evme. deco,menoj de,cetai to.n avpostei,lanta, meå». Τέλος, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι κατά τον R. Jewett 487 θεωρείται πιθανό ο Παύλος με την αναφορά του στη φιλοξενία να υπαινίσσεται την κατάσταση στην οποία βρέθηκαν οι χριστιανοί της Ρώμης μετά το διάταγμα του Κλαυδίου (49 μ.χ.). Με το διάταγμα αυτό επιβλήθηκε από τον Κλαύδιο να απομακρυνθούν από την Ιταλία όλοι οι Ιουδαίοι ώστε να λάβουν τέλος οι ταραχές που προκλήθηκαν μεταξύ τους 488 Μετά από αυτό, ο απόστολος ζητάει από τους Ρωμαίους να προσεύχονται για το καλό όσων τους διώκουν και να ζητούν από το Θεό να τους ευλογει και όχι να τους καταριούνται (στ.14). Από εδώ και πέρα βλέπουμε ότι οι προτροπές που κυριαρχούν σχετίζονται με την συμπεριφορά των χριστιανών απέναντι σε όσους ήταν αντίθετοι με αυτούς. Η παράκληση αυτή του Παύλου μας φέρνει στο νου τα λόγια του ίδιου του Ιησού όπως διαβάζουμε στο Μτ 5,44: «evgw. de. le,gw u`mi/n( VAgapa/te tou.j evcqrou.j u`mw/n( euvlogei/te tou.j katarwme,nouj u`ma/j( kalw/j poiei/te toi/j misou/sin u`ma/j( kai. proseu,cesqe u`pe.r tw/n evphreazo,ntwn u`ma/j( kai. diwko,ntwn u`ma/j\» και Λκ 6,28: 485 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου., Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, ό.π., σελ

113 «euvlogei/te tou.j katarwme,nouj u`mi/n( proseu,cesqe u`pe.r tw/n evphreazo,ntwn u`ma/jå». Σε αυτό τον στίχο ο Παύλος δεν αναφέρει ξεκάθαρα τα λόγια του Ιησού και αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό από την έλλειψη μιας εισαγωγικής φόρμουλας πριν από αυτή τη φράση. Βέβαια, η ομοιότητα που παρατηρείται στη γλώσσα του Παύλου με αυτή των Συνοπτικών μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Παύλος είναι πιθανόν είχε στο νου του τη διδασκαλία του Ιησού και με αυτά τα λόγια του να την υπαινίσσεται 489. Παρόλα αυτά δεν θα πρέπει απαραιτήτως να θεωρήσουμε τις παύλειες επιστολές ως ένα μέσο διάδοσης της παράδοσης του Ιησού, αλλά ότι εμπεριέχουν παραδόσεις για τον Ιησού τις οποίες γνώριζαν οι χριστιανικές κοινότητες, και ο ίδιος ο Παύλος, και μπορούσε να τις προσαρμόζει στις εκάστοτε συνθήκες 490. Ένα ακόμα σημείο που οφείλουμε να παρατηρήσουμε σε αυτόν τον στίχο είναι η αντίθεση μεταξύ του «euvlogei/te» και του «katara/sqe», με το πρώτο να αναφέρεται δύο φορές. Σύμφωνα με τον R. Jewett 491 η αντίθεση αυτή εξυπηρετεί ώστε να κάνει φανερό στους χριστιανούς της Ρώμης ότι με την ειλικρινή αγάπη μπορούν να κάνουν πραγματικότητα τον «μετασχηματισμό» για τον οποίο τους μίλησε στο 12,2: «Kai. mh. suschmati,zesqai tw/ aivw/ni tou,tw ( avlla. metamorfou/sqai th/ avnakainw,sei tou/ noo.j u`mw/n( eivj to. dokima,zein u`ma/j ti, to. qe,lhma tou/ qeou/ to. avgaqo.n kai. euva,reston kai. te,leionå». Στον στίχο 15 ο Παύλος παροτρύνει τους πιστούς της Ρώμης να χαίρονται μαζί με όσους χαίρονται και να συμπάσχουν με τον πόνο του άλλου. Η φράση αυτή του Παύλου παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το Σειρ 7,34 όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά: «μὴ ὑστέρει ἀπὸ κλαιόντων καὶ μετὰ πενθούντων πένθησον». Βέβαια, παρόμοιες προτροπές έχουμε και στην αρχαιοελληνική γραμματεία, για παράδειγμα στον Μένανδρο: «Lupoànta lúpei, kaˆ filoànq' Øperf lei.» 492 αλλά και στον Επίκτητο: 489 Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 8-16, σελ Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. Μενάνδρου, Γνώμαι, 1,

114 «Ópou g r tõ ca rein eùlògwj, ke kaˆ tõ sugca rein.» 493. Όμως και σε άλλες επιστολές του Παύλου συναντούμε παρόμοιες νουθεσίες όπως για παράδειγμα, στο Α Κορ 12,26: «Kai. ei;te pa,scei e]n me,loj( sumpa,scei pa,nta ta. me,lh\ ei;te doxa,zetai e]n me,loj( sugcai,rei pa,nta ta. me,lhå» αλλά και στο Φιλ 2,17-18: «VAllV eiv kai. spe,ndomai evpi. th/ qusi,a kai. leitourgi,a th/j pi,stewj u`mw/n( cai,rw kai. sugcai,rw pa/sin u`mi/n\ to. dv auvto. kai. u`mei/j cai,rete kai. sugcai,rete, moiå». Ως εκ τούτο οι πιστοί οφείλουν να συμμερίζονται τόσο την χαρά όσο και την λύπη των άλλων ανθρώπων, στους οποίους δεν συμπεριλαμβάνονται μόνο οι χριστιανοί, αλλά όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτου θρησκείας 494. Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει και ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος: «Ka toi ge ke no filosofwtšraj de tai yucáj, tõ ca rein met cairòntwn, m llon À tõ kla ein met klaiòntwn. Toàto mεn g r kaˆ ¹ fúsij aùt¾ katorqo, kaˆ oùdeˆj oûtw l qinoj, Öj où kla ei tõn n sumfora j Ônta ke no d genna aj sfòdra de tai yucáj, éste tù eùdokimoànti m¾ mònon m¾ fqone n, ll kaˆ sun»desqai. Di toàto kaˆ pròteron aùtõ tšqeiken. OÙdεn g r oûtwj g phn sun gei, æj Ótan kaˆ car j kaˆ lúphj koinwnîmen ll»loij.» 495. Γενικότερα βλέπουμε ότι οι άνθρωποι τείνουν να συμπάσχουν στον πόνο του άλλου, παρά να χαίρονται με τη χαρά του. Ο Παύλος τους ζητάει να κάνουν αυτή την υπέρβαση η οποία ως πιο δύσκολη αναφέρεται πρώτη στη σειρά, και είναι αυτή η οποία απαιτεί να έχουν στην καρδιά του «avga,ph avnupo,kritoj». Και η επόμενη συμβολή του Παύλου προς τους χριστιανούς της Ρώμης σχετίζεται με τις σχέσεις μεταξύ των πιστών. Ο απόστολος στον στίχο 16 παροτρύνει τους Ρωμαίους να είναι ενωμένοι, να μην χαρακτηρίζονται από αλαζονεία αλλά να συναναστρέφονται τους απλούς χριστιανούς. Αυτό που αρχικά παρατηρούμε είναι ότι στον στίχο αυτό ο απόστολος χρησιμοποιεί δυο φορές τη μετοχή «fronou/ntej» και μια φορά το ουσιαστικό «fro,nimoi». Ο Παύλος χρησιμοποιεί τρεις φορές στον ίδιο στίχο λέξεις που έχουν ως ρίζα το ρήμα «φρονέω» θέλοντας να 493 Βλ. Επίκτητου, Διατριβαί εις τον Αρριανό, 2,5, Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. Ιωάννη Χρυσοστόμου, 60,610, In Epistulam ad Romanos (homiliae 1-32), MPG 60:

115 τονίσει τον τρόπο με τον οποίο θα επικρατήσουν στην εκκλησία η αμοιβαία αποδοχή και η εκτίμηση 496. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί εδώ ο Παύλος μας θυμίζει το Φιλ 2,2 όπου και εκεί μιλούσε για την ενότητα της Εκκλησίας όπως έχουμε δει σε προηγούμενο κεφάλαιο. Για να επιτευχθεί αυτή η αρμονία και η ενότητα μέσα στην εκκλησία ο απόστολος υπογραμμίζει ότι θα πρέπει να μην υποκύψουν στον πειρασμό της αλαζονείας 497. Οι πιστοί, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο T. Schreiner 498, δεν θα πρέπει να αποφεύγουν να συναναστρέφονται με αυτούς που δεν έχουν τόσο μεγάλη φήμη και να επιδιώκουν να συγχρωτίζονται με όσους μπορούν να επηρρεάσουν θετικά τη φήμη τους, αυτός που είναι «φρόνιμος» και έχει ειλικρινή αγάπη την δείχνει σε όλους τους ανθρώπου ανεξάρτητα με την κοινωνική τους θέση. Στους στίχους 17 και 18 ο απόστολος Παύλος παρακινεί τους Ρωμαίους να μην ανταποδίδουν το κακό, αντιθέτως να φροντίζουν να κάνουν το καλό και όσο εξάρταται από τους ίδιους να φροντίζουν να ζουν ειρηνικά με όλους τους ανθρώπους. Μια παρόμοια προτροπή έχει δώσει κάποια χρόνια νωρίτερα ο απόστολος και στους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης, τους οποίους προτρέπει (Α Θεσ. 5,15): «~Ora/te mh, tij kako.n avnti. kakou/ tini avpodw/ \ avlla. pa,ntote to. avgaqo.n diw,kete kai. eivj avllh,louj kai. eivj pa,ntaj». Ο Παύλος έχει ως σκοπό να δείξει στους χριστιανούς της Ρώμης ότι αν η καρδιά τους είναι γεμάτη από αγάπη και αυτή η αγάπη χαρακτηρίζει και τη ζωή τους δεν θα πρέπει να διαχωρίζουν τους ανθρώπους σε δυο ομάδες, σε αυτούς που πιστεύουν και σε αυτούς που δεν πιστεύουν και από αυτό να εξάρταται η συμπεριφορά τους. Η αγάπη των χριστιανών οφείλει να είναι η ίδια προς όλους τους ανθρώπους, και γι αυτό δεν υπάρχει καλύτερο πρότυπο από τον ίδιο τον Ιησού 499. Ο Παύλος εδώ είναι πολύ πιθανό να είχε στο νου του τη δισκαλία του Ιησού 500. Παρόμοιες προτροπές συναντάμε και στους συνοπτικούς ευαγγελιστές: α) Μτ 5,38-39: 496 Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 8-16, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, ό.π., σελ. 745 καθώς και T. Schreiner, ό.π., σελ

116 «VHkou,sate o[ti evrre,qh( VOfqalmo.n avnti. ovfqalmou/( kai. ovdo,nta avnti. ovdo,ntoj\ evgw. de. le,gw u`mi/n mh. avntisth/nai tw/ ponhrw/ \ avllv o[stij se ràpi,sei evpi, th.n dexia.n siago,na( stre,yon auvtw/ kai. th.n a;llhn\» και 44-45: «evgw. de. le,gw u`mi/n( VAgapa/te tou.j evcqrou.j u`mw/n( euvlogei/te tou.j katarwme,nouj u`ma/j( kalw/j poiei/te toi/j misou/sin u`ma/j( kai. proseu,cesqe u`pe.r tw/n evphreazo,ntwn u`ma/j( kai. diwko,ntwn u`ma/j\ o[pwj ge,nhsqe uiòi. tou/ patro.j u`mw/n tou/ evn toi/j ouvranoi/j( o[ti to.n h[lion auvtou/ avnate,llei evpi. ponhrou.j kai. avgaqou,j( kai. bre,cei evpi. dikai,ouj kai. avdi,koujå» β) Λκ 6,29: «Tw/ tu,ptonti, se evpi. th.n siago,na( pa,rece kai. th.n a;llhn\ kai. avpo. tou/ ai;ronto,j sou to. i`ma,tion( kai. to.n citw/na mh. kwlu,sh jå» και 35: «Plh.n avgapa/te tou.j evcqrou.j u`mw/n( kai. avgaqopoiei/te( kai. danei,zete( mhde.n avpelpi,zontej\ kai. e;stai o` misqo.j u`mw/n polu,j( kai. e;sesqe uiòi. uỳi,stou\ o[ti auvto.j crhsto,j evstin evpi. tou.j avcari,stouj kai. ponhrou,jå» Στον στίχο 19 ο Παύλος επανέρχεται στο θέμα του στίχου 17, δηλαδή στην αποφυγή απόδοσης αντιποίνων. Ο απόστολος ζητά από τους χριστιανούς να μην προσπαθούν να πάρουν εκδίκηση από όποιον τους έβλαψε γιατί αυτό είναι δουλειά του ίδιου του Θεού. Αν το συνειδητοποιήσουν αυτό τότε θα αντλήσουν δύναμη ώστε να αντέξουν τις δυσκολίες γνωρίζοντας πως αυτούς θα τους κρίνει ο ίδιος ο Θεός, αυτό που οφείλουν να κάνουν αυτοί είναι να προσεύχονται ακόμα και γι αυτούς και τη σωτηρία τους, όπως τους είπε και στον στίχο 12, και αν αυτοί δεν μετανοήσουν τότε θα έρθουν αντιμέτωποι με το Θεό 501. Για την ενίσχυση των όσων λέει ο απόστολος παραθέτει μια φράση από το Δευτερονόμιο 32,35: «evn h`me,ra evkdikh,sewj avntapodw,sw evn kairw/ o[tan sfalh/ o` pou.j auvtw/n o[ti evggu.j h`me,ra avpwlei,aj auvtw/n kai. pa,restin e[toima u`mi/n». Την ιδέα για την απόδοση της δικαιοσύνης από το Θεό τη συναντάμε και σε άλλα σημεία της Παλαιάς Διαθήκης, όπως στο Πρμ 20,9: «ti,j kauch,setai a`gnh.n e;cein th.n kardi,an h' ti,j parrhsia,setai kaqaro.j ei=nai avpo. a`martiw/n kakologou/ntoj pate,ra h' mhte,ra sbesqh,setai lampth,r ai` de. ko,rai tw/n 501 Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ

117 ovfqalmw/n auvtou/ o;yontai sko,toj meri.j evpispoudazome,nh evn prw,toij evn toi/j teleutai,oij ouvk euvloghqh,setai mh. ei;ph j tei,somai to.n evcqro,n avlla. u`po,meinon to.n ku,rion i[na soi bohqh,sh» και στο Σειρ 28,1: «o` evkdikw/n para. kuri,ou eu`rh,sei evkdi,khsin kai. ta.j a`marti,aj auvtou/ diathrw/n diathrh,sei». Στον στίχο 20 που ακολουθεί ο Παύλος χρησιμοποιεί άλλη μια φράση από το Πρμ 25,21-22: «eva.n peina/ o` evcqro,j sou tre,fe auvto,n eva.n diya/ po,tize auvto,n tou/to ga.r poiw/n a;nqrakaj puro.j swreu,seij evpi. th.n kefalh.n auvtou/ o` de. ku,rioj avntapodw,sei soi avgaqa,». Με μια φράση λοιπόν, που την αντλεί από την Παλαιά Διαθήκη ο απόστολος παρακινεί τους χριστιανούς όταν δουν έναν εχθρό τους να πεινάει να του δώσουν φαγητό και όταν τον δουν να διψάει να του δώσουν να πιεί, με αυτό τον τρόπο θα τον κάνουν να αισθανθεί τύψεις και ντροπή. Κατά τον Schreiner 502 οι στίχοι 19 και 20 είναι παράλληλοι και δείχνουν ότι οι πιστοί δεν θα πρέπει να επιδιώκουν τους εχθρούς τους αλλά να τους φέρονται με καλό τρόπο και ο Θεός θα τους τιμωρήσει αν δεν αλλάξουν. Τέλος, σύμφωνα με τον J. D. G. Dunn 503 ο Παύλος παραθέτει το χωρίο από το βιβλίο των Παροιμιών για να υπογραμμίσει το πόσο σημαντικό είναι να έρθουν οι πιστοί κοντά στους εχθρούς τους και να τους προσεγγίσουν με καλοσύνη και με το αίσθημα της φιλοξενίας. Ο Παύλος κλείνοντας τη διαπραγμάτευση του θέματος της γνήσιας αγάπης παραθέτει στον στίχο 21 μια προτροπή προς τους πιστούς, που θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως κατακλείδα: να μην επιτρέψουν στο κακό να τους νικήσει αλλά να το νικούν αυτοί με το καλό. Αυτό που θα τους δώσει κουράγιο στην «μάχη» τους ενάντια στο κακό είναι η γνώση της δικαιοσύνης του Θεού εφόσον πλέον γνωρίζουν ότι είναι ο πιο δίκαιος κριτής που θα διορθώσει ότι κακό έχει γίνει 504. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτός ο στίχος θέτει τη χριστιανική ηθική μέσα σε ένα νέο πλαίσιο που η αλλαγή στη ζωή των χριστιανών θα φαίνεται μέσα από τις καθημερινές πράξεις, ακόμα και η απλή προσφορά στον συνάνθρωπο θα λειτουργεί ως έκφραση της αγάπης του Χριστού Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 8-16, σελ Βλ. T. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. R. Jewett, Romans, σελ

118 6.2. Η αγάπη ως εκπλήρωση των εντολών του Θεού (Ρωμ 13,8-10) Ο Παύλος επανέρχεται στο θέμα της αγάπης στο Ρωμ 13,8-10, λέγοντας τα εξής: «8. Mhdeni. mhde.n ovfei,lete( eiv mh. to. avgapa/ n avllh,louj\ o` ga.r avgapw/n to.n e[teron( no,mon peplh,rwkenå 9. To. ga,r( Ouv moiceu,seij( ouv foneu,seij( ouv kle,yeij( ouvk evpiqumh,seij( kai. ei; tij e`te,ra evntolh,( evn tou,tw tw/ lo,gw avnakefalaiou/tai( evn tw/ ( VAgaph,seij to.n plhsi,on sou w`j seauto,nå 10. ~H avga,ph tw/ plhsi,on kako.n ouvk evrga,zetai\ plh,rwma ou=n no,mou h` avga,phå» Ο απόστολος Παύλος στους στίχους 1-7 του κεφαλαίου 13 μίλησε στους χριστιανούς της Ρώμης για την εκπλήρωση των υποχρεώσεών τους απέναντι στη Ρωμαϊκή πολιτεία. Τους παρότρυνε να κάνουν πάντα το καλό και αυτό συμπεριλαμβάνει ακόμα και το να πληρώνουν τους φόρους τους προς την πολιτεία. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο απόστολος αφού αυτοί που έχουν το καθήκον της είσπραξης των φόρων είναι υπηρέτες του Θεού, έτσι και οι χριστιανοί έχουν καθήκον να αποδίδουν ότι οφείλουν, είτε αυτό είναι φόρος, είτε και σεβασμός. Από τον στίχο 8 ο απόστολος ασχολείται εκ νέου με το θέμα της αγάπης θέτοντας την ως το σημείο ολοκλήρωσης του Νόμου. Στους στίχους 8-10 ο Παύλος συγκεφαλαιώνει την ηθική του διδασκαλία αντλώντας τα επιχειρήματά του από την Παλαιά Διαθήκη αλλά και από τη διδασκαλία του Ιησού 506. Αυτό που παρατηρούμε ως προς τη μορφή της ενότητας είναι ότι οι στίχοι 8 και 10 είναι μεταξύ τους παράλληλοι με τα πρώτα ημιστίχια να τονίζουν την αγάπη προς τον πλησίον και τα δεύτερα να επεξηγούν την αγάπη ως εκπλήρωση του Νόμου 507. Επιπλέον θα μπορούσαμε να πούμε ότι με την τριπλή έμφαση στην αγάπη προς τον πλησίον στους στίχους 8-10 ο Παύλος στην ουσία ανακεφαλαιώνει τα όσα έχει πει για την αγάπη σε προηγούμενα σημεία της προς Ρωμαίους επιστολής 508. Στην ενότητα αυτή, λοιπόν, ο απόστολος συνοψίζει τις προτροπές του επαναλαμβάνοντας την αναγκαιότητα και την σπουδαιότητα της αγάπης. Θα μπορούσανε ακόμα να ισχυριστούμε ότι ο Παύλος στους τρεις αυτούς στίχους (8-10) λέει το ίδιο πράγμα με τρεις διαφορετικούς τρόπους, αποσκοπώντας στο να τονίζει τη σπουδαιότητα και το μεγαλείο της αγάπης. Με το ρήμα «ovfei,lete» στον στίχο 8 ο Παύλος πιθανότατα 506 Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 8-16, σελ

119 αναφέρεται σε όσα έχει πει στους προηγούμενους στίχους και κυρίως στον στίχο Έτσι στον στίχο 8 αναφέρει στους Ρωμαίους ότι δεν χρειάζεται να οφείλουν τίποτα και σε κανέναν. Το μόνο που οφείλουν να έχουν είναι αγάπη για τον πλησίον τους. Ο Παύλος λοιπόν καλεί τους πιστούς να δείξουν την αγάπη τους σε όλους τους ανθρώπους είτε αυτοί είναι χριστιανοί, είτε οι εχθροί τους (12,14-21) είτε ακόμη και η ρωμαϊκή πολιτεία (13,1-7) δίνοντας έτσι, όπως προτείνεται, μια παραλλαγή της παραβολής του καλού Σαμαρείτη (Λκ 10,10-35) 510. Στην περίπτωση αυτής της παραβολής ήταν ο ιερέας και ο Λευίτης που απέτυχαν να δείξουν την αγάπη τους προς τον πλησίον. Σε αντίθεση με αυτούς οι χριστιανοί της Ρώμης έχουν την ευκαιρία να δείξουν προς όλους τους ανθρώπους την αγάπη τους και με αυτό τον τρόπο θα ολοκληρώσουν όλα όσα επιζητεί ο Νόμος. Για άλλη μια φορά, όπως και στο Γαλ 5,12 ο απόστολος τονίζει ότι όλος ο Νόμος ολοκληρώνεται στην εντολή της αγάπης. Οι εντολές του Νόμου είχαν ως σκοπό να οδηγήσουν τους πιστούς του Ισραήλ ώστε να ζουν με δικαιοσύνη. Έτσι κατά τον Παύλο αν οι χριστιανοί έχουν αγάπη, που είναι ο καρπός του Πνεύματος (Γαλ 5,22), θα ζουν με δικαιοσύνη και θα εκπληρώσουν και τις απαιτήσεις του Νόμου 511. Από την άλλη θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Παύλος στο σημείο αυτό δεν εννοεί απαραιτήτως μόνο τον Νόμο, αλλά και το δίκαιο της Ρωμαϊκής πολιτείας, αλλά και κάθε άλλο καθώς η ολοκλήρωση που αναφέρει εδώ ο Παύλος πραγματοποιείται στην καθημερινή ζωή του κάθε πιστού μέσα από τις πράξεις του 512. Αυτό δηλαδή που ολοκληρώνει κάθε νόμο, είναι η έμπρακτη αγάπη. Στον στίχο 9 ο απόστολος παραθέτει τέσσερις από τις εντολές του Δεκαλόγου (Εξ 20,13-17 Δτ 5,17-21). Απέναντι σε αυτές τις εντολές του Δεκαλόγου ο απόστολος αναφέρεται σε ένα χωρίο από το Λευιτικό (19,18) επαναλαμβάνοντας στην ουσία ό,τι είπε στον προηγούμενο στίχο, δηλαδή ότι όλες αυτές οι εντολές συνοψίζονται στο να αγαπήσουν οι χριστιανοί τον πλησίον τους όπως τον εαυτό τους. Βέβαια, πριν τον απόστολο Παύλο και ο ίδιος ο Χριστός είχε τονίσει το γεγονός ότι όλος ο Νόμος συνοψίζεται στο να «Agaph,seij to.n plhsi,on sou w`j seauto,» Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 8-16, σελ Βλ. A. Hultgren, ό.π., σελ Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. Μτ 22,37-40 Μκ 12,

120 Βλέπουμε λοιπόν, ότι για τον απόστολο όλες οι εντολές του Νόμου αποτελούν εκφάνσεις της αγάπης και χωρίς αυτή ακόμα και η πιο πιστή τήρηση της κάθε εντολής ενδέχεται να χάσει κάθε νόημα. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι απλώς η πραγματοποίηση καλών πράξεων ούτε το να ζουν μια έννομη ζωή, αλλά όλα αυτά να γίνονται από την καρδιά τους και έτσι η αγάπη θα θέσει τον Νόμο σε πλήρη εφαρμογή 514. Ο Παύλος κλείνει αυτή την σύντομη ενότητα με τη διαβεβαίωση ότι η αγάπη δεν μπορεί να βλάψει κανέναν καθώς αποτελεί την τέλεια εκπλήρωση των εντολών του Θεού (στ.10). Στο σημείο αυτό παρατηρούμε ότι ο απόστολος κλείνει την ενότητα έτσι όπως την ξεκίνησε, με τη διαβεβαίωση ότι η αγάπη ολοκληρώνει τον Νόμο 515. Η ειλικρινής αγαπη λοιπόν προς τον πλησίον επιδιώκει το καλό του συνανθρώπου χωρίς να βασίζεται σε κανέναν νόμο, είτε αυτός είναι η Τορά είτε το δίκαιο της κάθες κοινωνίας, και ολοκληρώνει έτσι τις εντολές του Θεού πέρα από κάθε διαχωρισμό 516. Αφού λοιπόν, όποιος έχει αγάπη δεν μπορεί να κάνει κακό στον πλησίον του και τον αγαπά όπως τον εαυτό του (στ. 9β) ολοκληρώνει έτσι και τον Νόμο και είναι λογικό επακόλουθο η αγάπη να αποτελεί την πλήρωση του Νόμου, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο T. Schreiner Η συμπεριφορά των πιστών στις αγάπες (Ρωμ 14,13-23) Ο Παύλος αναφέρεται στο θέμα της αγάπης για άλλη μια φορά στην προς Ρωμαίους επιστολή όταν αναφέρεται στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πιστοί κατά τα κοινά τους δείπνα. Γράφει χαρακτηριστικά στο 14,13-23: «13. Mhke,ti ou=n avllh,louj kri,nwmen\ avlla. tou/to kri,nate ma/llon( to. mh. tiqe,nai pro,skomma tw/ avdelfw/ h' ska,ndalonå14. Oi=da kai. pe,peismai evn kuri,w VIhsou/( o[ti ouvde.n koino.n div auvtou/\ eiv mh. tw/ logizome,nw ti koino.n ei=nai( evkei,nw koino,nå 15. Eiv de. dia. brw/ma o` avdelfo,j sou lupei/tai( ouvke,ti kata. avga,phn peripatei/jå Mh. tw/ brw,mati, sou evkei/non avpo,llue( u`pe.r ou- cristo.j avpe,qanenå 16. Mh. blasfhmei,sqw ou=n u`mw/n to. avgaqo,n\ 17. ouv ga,r evstin h` basilei,a tou/ qeou/ brw/sij kai. po,sij( avlla. dikaiosu,nh kai. eivrh,nh kai. cara. evn pneu,mati a`gi,w Å 18. ~O ga.r evn tou,toij douleu,wn tw/ cristw/ euva,restoj tw/ qew/ ( kai. do,kimoj toi/j avnqrw,poijå 19. :Ara ou=n 514 Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ Βλ. J.D.G. Dunn, Romans 8-16, σελ Βλ. T. Schreiner, ό.π., σελ

121 ta. th/j eivrh,nhj diw,kwmen( kai. ta. th/j oivkodomh/j th/j eivj avllh,loujå 20. Mh. e[neken brw,matoj kata,lue to. e;rgon tou/ qeou/å Pa,nta me.n kaqara,( avlla. kako.n tw/ avnqrw,pw tw/ dia. prosko,mmatoj evsqi,ontiå 21. Kalo.n to. mh. fagei/n kre,a( mhde. piei/n oi=non( mhde. evn w- o` avdelfo,j sou prosko,ptei h' skandali,zetai h' avsqenei/å 22. Su. pi,stin e;ceijè kata. seauto.n e;ce evnw,pion tou/ qeou/å Maka,rioj o` mh. kri,nwn eàuto.n evn w- dokima,zeiå 23. ~O de. diakrino,menoj( eva.n fa,gh ( katake,kritai( o[ti ouvk evk pi,stewj\ pa/n de. o] ouvk evk pi,stewj( a`marti,a evsti,nå» Στο 14 ο κεφάλαιο της προς Ρωμαίους επιστολής ο απόστολος ασχολείται με το θέμα της συμπεριφοράς των πιστών στα κοινά τους δείπνα, τις αγάπες. Στους στίχους 1-13, που προηγήθηκαν, ο απόστολος συμβούλεψε τους χριστιανούς της Ρώμης να μην κατακρίνουν τους αδερφούς τους φέρνοντας κάποια παραδείγματα από την κοινή ζωή τους. Οι χριστιανοί δεν θα πρέπει να κατακρίνουν τους αδερφούς τους που έχουν πιο ασθενική πίστη καθώς ο Θεός τους έχει δεχτεί στην εκκλησία του και είναι ο μόνος που μπορεί να τους κρίνει. Δεν θα πρέπει να ξεχνούν ότι δεν ζουν για τον εαυτό τους αλλά για τον Χριστό, ο οποίος πέθανε και αναστήθηκε και είναι αυτός στον όποιο όλοι θα δώσουν λόγο, και οι δυνατοί στην πίστοι, και οι αδύναμοι. Η ενότητα 14,13-23 θα μπορούσε να χωριστεί σε τρία μέρη: α) 13-18, όπου ο απόστολος με την πρώτη του φράση σκιαγραφεί την ουσία των όσων έχουν ειπωθεί και συνεχίζει τονίζοντας ότι και οι δυο (δυνατοι και αδυναμοί) είναι «ένοχοι» εφόσον κατακρίνουν ο ένας τον άλλον, β) στίχοι 19-21, όπου ο Παύλος δίνει οδηγίες ώστε να μπορούν να προστατευτούν τόσο οι δυνατοί όσο και οι αδύναμοι και γ) στίχοι 22-23, ο απόστολος εφιστά την προσοχή ώστε να διατηρήσουν την ακεραιότητα της πίστης του και να αποφεύγουν την κριτική 518. Ο απόστολος, λοιπόν, από τον στίχο 13 και μετά επιστά την προσοχή στους Ρωμαίους ώστε να μην βάζουν εμπόδια στους αδερφούς τους. Ο Παύλος ζητά από τους αναγνώστες του να μην βάζουν εμπόδια στην πνευματική ανάπτυξη των υπόλοιπων χριστιανών οι οποίοι ενδέχεται να θεωρούνται ότι έχουν πιο ασθενική πίστη. Το όλο ζήτημα περιστρέφεται γύρω από το θέμα των τροφών που καταναλώνουν κατά τα κοινά τους δείπνα. Όπως έχουμε δει το θέμα αυτό είχε απασχολήσει τον απόστολο και όταν έγραφε την Α προς Κορινθίους επιστολή του (Α Κορ 8,1-6). Η ενότητα ξεκινά με μια γενική συμβουλή προς τους χριστιανούς της Ρώμης (στ. 13) ώστε να αποφεύγουν να κατακρίνουν τους αδερφούς τους. Αν χωρίσουμε τον στίχο 13 σε τρία ημιστίχια τότε μπορούμε να πούμε ότι στο 13α ο απόστολος τονίζει το γεγονός ότι πρέπει να αποφεύγουν να κρίνουν τους αδερφούς τους, στο 13β παραθέτει μια 518 Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ. 147 R. Jewett, Romans, σελ

122 αντίθετη κρίση και στο 13γ υπογραμμίζει ότι δεν θα πρέπει να βάζουν εμπόδια στην πνευματική ανάπτυξη των άλλων 519. Οι χριστιανοί της Ρώμης θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με την συμπεριφορά τους καθώς μια ενδεχόμενη κατάκριση μπορεί να δημιουργήσει εμπόδια στους αδερφούς τους, ακόμα και να τους κάνει να συμπεριφερθούν άσχημα. Αξιοπρόσεκτο στον στίχο 13 είναι ότι και εδώ ο Παύλος απευθύνεται στους Ρωμαίους και τους αποκαλεί «αδερφούς», κάτι που θα γίνει και παρακάτω (στ. 15 και 21) έχοντας ως σκοπό να τους υποδείξει ότι η συμπεριφορά τους θα πρέπει να είναι ανάλογη με αυτή που δείχνουν τα αδέρφια στην οικογένειά τους, να χαρακτηρίζεται δηλαδή από σεβασμό προς τον άλλο 520. Εδώ ο απόστολος υπογραμμίζει το γεγονός πως, όταν κάποιος κατακρίνει τον αδερφό του επειδή δεν καταναλώνει κάποιες τροφές, ακόμα και αν το κάνει με καλή πρόθεση για να τον βοηθήσει, αυτό μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες γιατί ενδέχεται να τον πληγώσει και να τον στεναχωρήσει, και αυτό δεν θα πρέπει να συμβαίνει σε κανέναν άνθρωπο μέσα στην εκκλησία 521. Αν οι χριστιανοί φέρονται κατά αυτόν τον τρόπο τότε δεν βαδίζουν στο δρόμο της αγάπης, όπως τους διαβεβαιώνει στον στίχο 15: «Eiv de. dia. brw/ma o` avdelfo,j sou lupei/tai( ouvke,ti kata. avga,phn peripatei/jå Mh. tw/ brw,mati, sou evkei/non avpo,llue( u`pe.r ou- cristo.j avpe,qanenå» Επειδή υπάρχει το ενδεχόμενο οι ασθενείς αδερφοί να πληγωθούν από τους ισχυρούς αδελφούς τους και έτσι να απομακρυνθούν από το Χριστό με συνέπεια να χάσουν την σωτηρία τους, οι δυνατοί αδερφοί θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί γιατί αν κάτι τέτοιο συμβεί τότε θα έχουν αποκλείνει από την οδό της αγάπης. Η αγάπη, λοιπόν είναι αυτή που θα οδηγήσει τους δυνατούς χριστιανούς να μην κάνουν υποδείξεις στους αδυνάτους και να παραιτηθούν, ουσιαστικά, από τα δικαιώματά τους 522. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο E. F. Harrison 523 ακόμα και αν ο ισχυρός αδερφός δεν προσπαθήσει να πείσει τον ασθενή να αλλάξει τις συνήθειές του, η δική του πρακτική, από την στιγμή που είναι γνωστή μπορεί να προκαλέσει εμπόδιο για τον άλλο προκαλώντας τον αγωνία και λύπη. Υπό τέτοιες συνθήκες η αγάπη δεν λειτουργεί. 519 Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. A. Hultgren, ό.π., σελ Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ

123 Στον στίχο 16 ο Παύλος απευθύνεται στους ισχυρούς. Ο απόστολος εδώ προτρέπει τους δυνατούς στην πίστη Ρωμαίους να είναι προσεκτικοί ώστε να μην επιτρέψουν να θεωρηθεί κακό αυτό που για εκείνους είναι καλό. Ο Παύλος γνωρίζοντας ότι οι διαφορετικές παραδόσεις που συνυπάρχουν σε ένα εκκλησίασμα μπορεί να προκαλέσουν συγκρούσεις εφιστά αυτό το θέμα στους ισχυρούς ώστε να προστατέψει και την δική τους ακεραιότητα 524. Με τον στίχο 17 ο απόστολος επεξηγεί στην ουσία αυτό που ανέφερε ως «avgaqo,n» στον στίχο Έτσι ο Παυλος εδώ υπογραμμίζει με μια αντιθετική πρόταση ότι η Βασιλεία του Θεού δεν έχει σχέση με το φαγητό ή το ποτό αλλά είναι η δικαιοσύνη, η χαρά και η ειρήνη. Έτσι λοιπόν, αυτό που θα πρέπει να απασχολεί τους χριστιανούς δεν είναι η τροφή ή το ποτό αλλά οι πνευματικές πραγματικότητες που θα αποτελέσουν το κίνητρο για τη συμπεριφορά τους 526. Με το «evn tou,toij» του στίχου 18 ο απόστολος αναφέρεται σε όσα έχει πει στον στίχο 17, δηλαδή στην δικαιοσύνη, τη χαρά και την ειρήνη. Όσοι, λοιπόν, ζουν με γνώμονα την δικαιοσύνη, τη χαρά και την ειρήνη δεν τους απασχολεί το φαγητό ή το ποτό, είναι έτοιμοι να προσπεράσουν κάποιες αδυναμίες και να υπηρετήσουν τον Χριστό 527. Το να υπηρετήσουν τον Χριστό είναι το μόνο που θα τους επιφέρει την ενότητα με το Θεό αλλά και με τους υπόλοιπους ανθρώπους 528. Στους στίχους ο απόστολος επισημαίνει ότι οι χριστιανοί οφείλουν να επιζητούν την ειρήνη και οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να είναι ευεργετικό για την πνευματική τους προκοπή (στ 19). Επιπλέον, δεν θα πρέπει να επιτρέψουν τα φαγητά να αποτελέσουν τροχοπέδη στο έργο του Θεού (στ.20). Όπως σημειώνει ο Παύλος όλα είναι καθαρά αλλά κάνουν κακό στον άνθρωπο που τα καταναλώνει αν με αυτή του την πράξη θέτει σε πειρασμό τους άλλους. Αυτό που οφείλουν να κάνουν είναι να αποφεύγουν οτιδήποτε επηρρεάζει αρνητικά την πίστη των αδερφών τους. Οι στίχοι 22 και 23 ολοκληρώνουν την ενότητα η οποία ασχολείται με την συμπεριφορά των πιστών στις αγάπες. Στους στίχους αυτούς ο απόστολος δίνει οδηγίες τόσο στους ισχυρούς όσο και στους αδύναμους ώστε να προστατέψουν την πίστη τους. Ο στίχος 22 απευθύνεται στους ισχυρούς και ο 23 στους αδύναμους. Ο απόστολος πρώτα συμβουλεύει τους ισχυρούς να διατηρήσουν την ακεραιότητα της πίστης τους δίνοντας 524 Βλ. R. Jewett, Romans, σελ Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ Βλ. E.F. Harrison, «Romans», σελ Βλ. T. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ

124 έμφαση στο γεγονός ότι αυτοί είναι πραγματικά ευλογημένοι από το Θεό καθώς δεν διακατέχονται από αμφιβολίες σχετικά με το τι θα φάνε ή τι θα πιούνε 529. Επιπλέον ο Παύλος εφιστά την προσοχή στους ισχυρούς ώστε να είναι προσεκτικοί και να μην επιδεικνύουν την πίστη τους, όταν αυτή υπάρχει είναι σπουδαίο αλλά πρέπει να την γνωρίζει ο Θεός, όχι οι άλλοι πιστοί 530. Ακολούθως, στο στίχο 23 ο Παύλος απευθύνεται στους αδύναμους ζητώντας τους να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί και να αποφεύγουν να καταδικάζουν τους εαυτούς τους καθώς κάτι τέτοιο θα είναι αμαρτία. Όταν η κατανάλωση ορισμένων τροφών δεν είναι αποτέλεσμα της πίστη τους αυτό τους γεμίζει ενοχές και έτσι οδηγούνται στην αμαρτία 531. Στο σημείο αυτό είναι πιθανόν ο Παύλος να εννοεί ότι αν κάποιος συμπεριφέρεται με τρόπο που έρχεται αντιμέτωπος με τις πεποιθήσεις του ενδέχεται να διαταραχθεί η σχέση του με το Θεό 532. Βλέπουμε ότι ο Παύλος αναφέρεται στην αγάπη μεταξύ των ανθρώπων σε τρία σημεία στην προς Ρωμαίους επιστολή. Αρχικά στο 12,9-21 στα πλαίσια ορισμένων προτροπων που δίνει στους χριστιανούς σχετικά με την καθημερινή τους ζωή τονίζει την σπουδαιότητα της αγάπης. Οι προτροπές που δίνει ο απόστολος στους στίχους αυτούς αφορούν τόσο τις σχέσεις μεταξύ των πιστών όσο και την συμπεριφορά τους προς τους απίστους. Αυτό που θα πρέπει να τους χαρακτηρίζει σε κάθε περίπτωση είναι η ειλικρινής αγάπη. Εν συνεχεία στο 13,8-10 ο απόστολος υπογραμμίζει την υπεροχή της αγάπης έναντι στις υπόλοιπες εντολές του Νόμου. Η αγάπη αποτελεί την ολοκλήρωση του Νόμου καθώς όταν ζουν με αγάπη εκπληρώνουν και τις απαιτήσεις του. Βέβαια, ο απόστολος στους στίχους αυτούς ενδέχεται να μην αναφέρεται αποκλειστικά στον Νόμο αλλά σε κάθε δίκαιο, κάθε πολιτείας. Όπως και να έχει η αγάπη ολοκληρώνει κάθε νόμο και κάθε δίκαιο. Τέλος, στο 14,13-23 στα πλαίσια της εξέτασης του θέματος της συμπεριφοράς των πιστών στα κοινά τους δείπνα ο Παύλος παροτρύνει τους χριστιανούς να μην κατακρίνουν τον πλησίον τους καθώς έτσι δεν θα βαδίζουν στο δρόμο της αγάπης. 529 Βλ. T. Schreiner, Romans, σελ. 728 R. Jewett, Romans, σελ Βλ. A. Hultgren, Paul s Letter to the Romans: A Commentary, σελ Βλ. T. Schreiner, ό.π., σελ Βλ. A. Hultgren, ό.π., σελ

125 7. Η αγάπη των ανθρώπων στην προς Φιλήμονα επιστολή Η προς Φιλήμονα επιστολή είναι η πιο σύντομη επιστολή του αποστόλου Παύλου και σε αυτήν είναι διάχυτο το πνεύμα της αγάπης. Στην μικρή αυτή επιστολή γράφει ο απόστολος τα εξής: «1. Pau/loj de,smioj cristou/ VIhsou/( kai. Timo,qeoj o` avdelfo,j( Filh,moni tw/ avgaphtw/ kai. sunergw/ h`mw/n(2. kai. VApfi,a th/ avgaphth/ ( kai. VArci,ppw tw/ sustratiw,th h`mw/n( kai. th/ katv oi=ko,n sou evkklhsi,a \ 3. ca,rij u`mi/n kai. eivrh,nh avpo. qeou/ patro.j h`mw/n kai. kuri,ou VIhsou/ cristou/å 4. Euvcaristw/ tw/ qew/ mou( pa,ntote mnei,an sou poiou,menoj evpi. tw/n proseucw/n mou(5. avkou,wn sou th.n avga,phn( kai. th.n pi,stin h]n e;ceij pro.j to.n ku,rion VIhsou/n kai. eivj pa,ntaj tou.j a`gi,ouj(6. o[pwj h` koinwni,a th/j pi,stew,j sou evnergh.j ge,nhtai evn evpignw,sei panto.j avgaqou/ tou/ evn h`mi/n eivj cristo.n VIhsou/nÅ 7. Ca,rin ga.r e;comen pollh.n kai. para,klhsin evpi. th/ avga,ph sou( o[ti ta. spla,gcna tw/n a`gi,wn avnape,pautai dia. sou/( avdelfe,å 8. Dio. pollh.n evn cristw/ parrhsi,an e;cwn evpita,ssein soi to. avnh/kon(9. dia. th.n avga,phn ma/llon parakalw/( toiou/toj w'n w`j Pau/loj presbu,thj( nuni. de. kai. de,smioj VIhsou/ cristou/å10. Parakalw/ se peri. tou/ evmou/ te,knou( o]n evge,nnhsa evn toi/j desmoi/j mou( VOnh,simon( 11. to,n pote, soi a;crhston( nuni. de. soi. kai. evmoi. eu;crhston( o[n avne,pemya\12. su. de. auvto,n( tou/tv e;stin ta. evma. spla,gcna( proslabou/\ 13. o]n evgw. evboulo,mhn pro.j evmauto.n kate,cein( i[na u`pe.r sou/ diakonh/ moi evn toi/j desmoi/j tou/ euvaggeli,ou\14. cwri.j de. th/j sh/j gnw,mhj ouvde.n hvqe,lhsa poih/sai( i[na mh. w`j kata. avna,gkhn to. avgaqo,n sou h= ( avlla. kata. e`kou,sionå15. Ta,ca ga.r dia. tou/to evcwri,sqh pro.j w[ran( i[na aivw,nion auvto.n avpe,ch j\ 16. ouvke,ti w`j dou/lon( avllv u`pe.r dou/lon( avdelfo.n avgaphto,n( ma,lista evmoi,( po,sw de. ma/llon soi. kai. evn sarki. kai. evn kuri,w Å17. Eiv ou=n me e;ceij koinwno,n( proslabou/ auvto.n w`j evme,å18. Eiv de, ti hvdi,khse,n se h' ovfei,lei( tou/to evmoi. evllo,gei\ 19. evgw. Pau/loj e;graya th/ evmh/ ceiri,( evgw. avpoti,sw\ i[na mh. le,gw soi o[ti kai. seauto,n moi prosofei,leijå 20. Nai,( avdelfe,( evgw, sou ovnai,mhn evn kuri,w \ avna,pauso,n mou ta. spla,gcna evn kuri,w Å 21. Pepoiqw.j th/ u`pakoh/ sou e;graya, soi( eivdw.j o[ti kai. u`pe.r o] le,gw poih,seijå 22. {Ama de. kai. e`toi,maze, moi xeni,an\ evlpi,zw ga.r o[ti dia. tw/n proseucw/n u`mw/n carisqh,somai u`mi/nå 23. VAspa,zontai, se VEpafra/j o` sunaicma,lwto,j mou evn cristw/ VIhsou/(24. Ma/rkoj( VAri,starcoj( Dhma/j( Louka/j( oi` sunergoi, mouå25. ~H ca,rij tou/ kuri,ou h`mw/n VIhsou/ cristou/ meta. tou/ pneu,matoj u`mw/nå VAmh,nÅ» Η προς Φιλήμονα επιστολή, του αποστόλου Παύλου αποτελείται από εικοσιπέντε στίχους. Η επιστολή αυτή απευθύνεται αρχικά στον Φιλήμονα αλλά και σε όλη την εκκλησία που συγκεντρώνεται στο σπίτι του (στ.2). Η υπόθεση της επιστολής έχει να κάνει με την παράκληση του αποστόλου προς τον Φιλήμονα να δεχτεί πίσω τον δούλο του τον Ονήσιμο. Από ό,τι γίνεται αντιληπτό ο Ονήσιμος διέπραξε κάποιο αδίκημα ενάντια στον Φιλήμονα, πιθανότατα έκλεψε κάποια χρήματα, και μετά δραπέτευσε. Συνάντησε όμως τον απόστολο και ασπάστηκε τη 125

126 νέα πίστη και έτσι έγινε παιδί του. Έτσι λοιπόν, ο απόστολος παρακαλά τον Φιλήμονα να δεχτεί πίσω τον Ονήσιμο. Η επιστολή χωρίζεται σε τέσσερα μέρη 533 : α) στ. 1-3: Αποτελούν το προοίμιο της επιστολής β) στ. 4-7: Περιέχουν τις ευχαριστίες του αποστόλου και μια δέηση γ) στ. 8-20: Ο απόστολος εκφράζει το αίτημα για την επιστροφή του Ονήσιμου δ) στ : Αποτελούν τον επίλογο της επιστολής Στον πρώτο στίχο της επιστολής παρατηρούμε ότι ο Παύλος αποποιείται τον τίτλο του αποστόλου και παρουσιάζεται ως «de,smioj cristou/ VIhsou». Ο Παύλος σε αυτό το σημείο δεν αναφέρει τον τίτλο του αποστόλου καθώς δεν έχει σκοπό να αναγκάσει μέσω του αποστολικού αξιώματός του τον Φιλήμονα να κάνει δεκτό το αίτημά του. Αντίθετα, έχει ως στόχο να τον παρακαλέσει στο όνομα της αγάπης, όπως θα πει παρακάτω (στ. 9) 534. Επιπλέον στον πρώτο στίχο ο Φιλήμονας χαρακτηρίζεται από τον Παύλο ως «avdelfo,j( Filh,moni tw/ avgaphtw». Για τον Παύλο είναι αρκετά συνηθισμένο να αποκαλεί τους χριστιανούς αγαπητούς 535. Στον συγκερκιμένο όμως στίχο η προσφώνηση αυτή έχει μια ξεχωριστή βαρύτητα. Ο απόστολος από την αρχή της επιστολής έχει ως σκοπό να θυμίσει στον Φιλήμονα ότι ανήκει σε μια κοινότητα όπου δεσπόζει η αμοιβαία αγάπη και που ο ίδιος το έχει αποδείξει με τις πράξεις του στο παραλθόν (στ. 5, 7). Έτσι ο Φιλήμονας δεν θα μπορέσει να αρνηθεί να δείξει για άλλη μια φορά έμπρακτα την αγάπη του και θα δεχτεί πίσω τον Ονήσιμο Βλ. R. Martin, Colossians and Philemon, The New Century Bible Commentary, London: Grand Rapids, 1973, σελ E. Lohse, Colossians and Philemon: A commentary on the Epistles to the Colossians and to Philemon, Hermenia A critical and Historical Commentary, Philadelphia: Fortress Press, 1971, σελ. 187 P. T. O Brien, Colossians, Philemon, WBC 44, Waco, Texas: WORD BOOKS, 1982, σελ. 270 C. R. Holladay, A critical introduction to the New Testament, Interpreting the message and meaning of Jesus Christ, σελ. 539 Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, σελ Βλ. P. T. O Brien, Colossians, Philemon, σελ Βλ. Α Θεσ 1,4 Α Κορ 10,14 15,58 Β Κορ 7,1 12,19 Φιλ 2,12 4,1 Ρωμ 1, Βλ. E. Lohse, Colossians and Philemon: A commentary on the Epistles to the Colossians and to Philemon, σελ. 189 P. T. O Brien, ό.π., σελ

127 Ο Παύλος ανοίγει το δεύτερο μέρος της επιστολής (στ. 4-7) αναφέροντας ότι πάντοτε στις προσευχές του θυμάται τον Φιλήμονα (στ. 4). Στον στίχο 5 ο απόστολος αναφέρει αρχικά ότι ακούει για την αγάπη που δείχνει ο Φιλήμονας σε όλους τους χριστιανούς καθώς και για την ακεραιότητα της πίστης του. Πιο πιθανό θεωρείται ότι αυτός που πληροφόρησε τον Παύλο για την αγάπη και την πίστη του Φιλήμονα να είναι ο Επαφράς που αναφέρεται στην προς Κολοσσαείς επιστολή (1,7-8), ίσως όμως και διάφορα άλλα μέλη της Εκκλησίας τα οποία μπορούσαν να ταξιδεύουν 537. Ο Παύλος εδώ όπως είπαμε αναφέρεται στην αγάπη και στην πίστη του Φιλήμονα. Οι δυο αυτές χριστιανικές αρετές εμφανίζονται συχνά στις επιστολές του Παύλου, όπως έχουμε δει, συνήθως σε τριαδική μορφή μαζί με την ελπίδα και στη σειρά πρώτη μπαίνει η πίστη 538. Εδώ η αγάπη μπαίνει πρώτη στη σειρά με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα σχήμα χιαστό στο οποίο υπογραμμίζεται η σπουδαιότητα της αγάπης και γίνεται φανερό πόσο στενά συνδεδεμένες είναι μεταξύ τους η πίστη και η αγάπη καθώς είναι αδιανόητη η ύπαρξη της μιας χωρίς την άλλη 539. Η αγάπη του Φιλήμονα κατέχει όπως είπαμε μια ξεχωριστή θέση. Αυτή κατευθύνεται όπως χαρακτηριστικά λέει ο Παύλος «eivj pa,ntaj tou.j a`gi,ouj». Με αυτή τη φράση ο απόστολος θέλει να δηλώσει ότι η αγάπη του Φιλήμονα δεν περιορίζεται μόνο στον κλειστό κύκλο της Εκκλησίας στην οποία ζει, αλλά αφορά όλους τους πιστούς στο Θεό 540. Στην ουσία εδώ ο Παύλος προετοιμάζει τον Φιλήμονα να ακούσει και να δεχτεί το αίτημά του, έχοντας ως βάση την αγάπη που δείχνει και έτσι να μην μπορέσει να αρνηθεί να συγχωρήσει τον Ονήσιμο 541. Με τον στίχο 7 ολοκληρώνεται η δεύτερη ενότητα της επιστολής. Ο στίχος θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί μια μετάβαση από την ενότητα των ευχαριστιών προς το κύριο θέμα της επιστολής, δηλαδή το αίτημα για τον Ονήσιμο, το οποίο και θα εκφραστεί στον αμέσως επόμενο στίχο 542. Στον στίχο 7 ο Παύλος επιστρέφει και πάλι στο θέμα της αγάπης του Φιλήμονα καθώς αυτή έχει προσφέρει στον απόστολο μεγάλη χαρά και ανακούφιση. Ο απόστολος δεν αναφέρει κάποια συγκεκριμένη πράξη του Φιλήμονα αλλά τονίζει ότι μέσω αυτού «ta. spla,gcna tw/n a`gi,wn 537 Βλ. M. Barth-H. Blanke, The Letter to Philemon, Critical Eerdmans Commentary, U.S.A.: Grand Rapids, 2000, σελ Βλ. Α Θεσ. 1,3 3,6 5,8 Α Κορ 13,13 16, Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, σελ Βλ. E. Lohse, Colossians and Philemon: A commentary on the Epistles to the Colossians and to Philemon, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, ό.π., σελ Βλ. P. T. O Brien, Colossians, Philemon, σελ

128 avnape,pautai». Ο απόστολος με τη λέξη «spla,gcna» θέλει να υπογραμμίσει την σπουδαιότητα των πράξεων αγάπης του Φιλήμονα καθώς δείχνει ότι οι άγιοι έχουν ανακουφιστεί 543. Με τις πράξεις αγάπης του Φιλήμονα έχει επωφελήθει όλη η χριστιανική κοινοτήτα, έτσι εφόσον μέσω των δικών του πράξεων ο απόστολος αλλά και οι άλλοι χριστιανοί διακατέχονται πλέον από χαρά και ανακούφιση, ο Φιλήμονας δεν θα αρνηθεί το αίτημα για τον Ονήσιμο 544. Από τον στίχο 8 και μετά ο απόστολος εισέρχεται στο κυρίως θέμα της επιστολής και διατυπώνει το αίτημά του προς τον Φιλήμονα. Ο Παύλος τονίζει ότι δεν θέλει βάσει της αποστολικής του εξουσίας να διατάξει τον Φιλήμονα αλλά, όπως λέει στον στίχο 9, προτιμά «dia. th.n avga,phn» να τον παρακαλέσει. Αυτό που απασχολεί στο στίχο τους ερμηνευτές είναι κατά κύρια λόγο ποια αγάπη εννοεί εδώ ο απόστολος, αν εννοεί την αγάπη του Φιλήμονα, ή την αγάπη του Παύλου ή ακόμα και τα δυο μαζί. Βέβαια, οι περισσότεροι συγκλίνουν στην άποψη ότι ο απόστολος εδώ εννοεί την αγάπη ως γενική αρχή που διέπει τη ζωή των χριστιανών και καθορίζει την συμπεριφορά τους 545. Από την άλλη ο P. T. O Brien 546 θεωρεί ότι ο απόστολος εννοεί την αγάπη του Φιλήμονα εννοώντας την αγάπη που αναφέρθηκε στους στίχους 5 και 7. Στους στίχους ο Παύλος συνεχίζει να αναπτύσει το αίτημα του για τον Ονήσιμο. Ο Παύλος αναφέρει τον Ονήσιμο ως παιδί του που το γέννησε στη φυλακή, καθώς ασπάστηκε τον χριστιανισμό. Ο απόστολος υπογραμμίζει ότι ο Ονήσιμος ο οποίος θεωρούνταν άχρηστος για τον Φιλήμονα τώρα είναι χρήσιμος και για τους δυο και τον παρακαλάει να τον δεχτεί πίσω αυτή τη φορά όχι ως δούλο αλλά ως «avdelfo.n avgaphto,n», όπως αναφέρει στον στίχο 16. Αυτός που καλείται ο Φιλήμονας να συγχωρήσει δεν είναι ένας πλέον ένας δούλος αλλά ένας αγαπητός αδελφός. Έτσι λοιπόν, θεμελιώνεται μια νέα σχέση μεταξύ του Φιλήμονα και του Ονήσιμου, όχι αυτή του κυρίου και του δούλου, αλλά αυτή των εν Χριστῳ αδερφών, η οποία στηρίζεται στην ένωση με των Χριστό 547. Τέλος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο απόστολος αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο στον Φιλήμονα να απελευθερώσει τον Ονήσιμο, χωρίς όμως να τον υποχρεώνει για κάτι τέτοιο, αυτό που απασχολεί τον 543 Βλ. E. Lohse, Colossians and Philemon: A commentary on the Epistles to the Colossians and to Philemon, σελ Βλ. E. Lohse, ό.π., σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, σελ. 568 E. Lohse, ό.π., σελ Βλ. P. T. O Brien, ό.π., σελ Βλ. E. Lohse, ό.π., σελ

129 Παύλο είναι να τονίσει στον Φιλήμονα ότι πλέον ο Ονήσιμος είναι ένας εν Χριστῳ αδερφός 548. Στην συνέχεια της επιστολής ο απόστολος ζητά από τον Φιλήμονα να δεχτεί τον Ονήσιμο σαν να δεχόταν τον ίδιο και αν αυτός του χρωστά κάτι να το χρεώσει στον ίδιο. Ο απόστολος συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο μέχρι τον στίχο 21 και μετά ακολουθεί το κλείσιμο της επιστολής με τους καθιερωμένους χαιρετισμούς και την τελική ευλογία. Βλέπουμε λοιπόν, ότι στην προς Φιλήμονα επιστολή είναι διάχυτο το πνεύμα της αγάπης. Ο Παύλος στην επιστολή αυτή αποποιείται τον τίτλο του αποστόλου και γράφει στον Φιλήμονα ως φίλος και δεν τον διατάσσει να δεχτεί πίσω τον δούλο του, αλλά βασιζόμενος στην αγάπη που έχει δείξει ο Φιλήμονας τον παρακαλά να το κάνει. Μέσα από αυτή την επιστολή θα μπορούσαμε να πούμε ότι φανερώνεται «έμπρακτα το χριστιανικό κήρυγμα της αγάπης» 549. Συμπεράσματα. Κλείνοντας το δεύτερο μέρος της εργασίας μας για την αγάπη μεταξύ των ανθρώπων παρατηρούμε την ποικιλομορφία της και πως ο απόστολος συνδέει την αγάπη με διάφορα προβλήματα που προέκυπταν στην κάθε εκκλησία. Έτσι, ο απόστολος προτρέπει τους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης να ασκούν έμπρακτα την αγάπη προς τον πλησίον τους», χωρίς καμία διάκριση και τους παροτρύνει να έχουν την αγάπη και την πίστη ως «θώρακα». Στην Α προς Κορινθίους επιστολή η αγάπη χρησιμοποιείται ως μέσο νουθεσίας των χριστιανών, ενώ ακολούθως με τον ύμνο της αγάπης υπογραμμίζει το γεγονός ότι όλα τα υπόλοιπα χαρίσματα υστερούν έναντι της αγάπης, η οποία και θα υπάρχει αιώνια. Ακολούθως, στη Β προς Κορινθίους επιστολή ο Παύλος αναφέρεται στην γνησιότητα της αγάπης αλλά παράλληλα μας παρουσιάζει και τον κοινωνικό χαρακτήρα της καθώς αυτή θα γίνει φανερή μέσω της συμμετοχής τους στο πρόγραμμα της λογείας. Στην προς Γαλάτας επιστολή η αγάπη τίθεται πάνω από τον Νόμο καθώς τονίζεται ότι είναι αυτή που ολοκληρώνει τον Νόμο και θα τους οδηγήσει στην εν Χριστώ ελευθερία. Έτσι, η αγάπη παρουσιάζεται ως ο καρπός του Πνεύματος από την οποία πηγάζουν όλες οι υπόλοιπες αρετές. Στην προς Φιλιππησίους επιστολή η αγάπη συνδέεται από τον απόστολο με την ομόνοια στην Εκκλησία. Στην προς Ρωμαίους επιστολή ο απόστολος τονίζει στους χριστιανούς ότι η αγάπη θα πρέπει να χαρακτηρίζει τις σχέσεις τους τόσο με τους πιστούς όσο και με τους απίστους. Επιπλέον, 548 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου Επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, σελ Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, ό.π., σελ

130 τονίζει για άλλη μια φορά την υπεροχή της αγάπης απέναντι στο Νόμο και υπογραμμίζει ότι οι πιστοί οφείλουν να βαδίζουν στον δρόμο της αγάπης και να μην κατακρίνουν τους αδερφούς τους κατά τα κοινά τους δείπνα. Τέλος, στην προς Φιλήμονα επιστολή παρατηρούμε ότι ο απόστολος με γνώμονα την αγάπη ζητά από τον Φιλήμονα να δεχτεί πίσω τον Ονήσιμο, φανερώνοντας, έτσι έμπρακτα την αγάπη του. 130

131 ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 131

132 ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από την παραπάνω εξέταση της μορφολογίας και τη δυναμικής της αγάπης στις πρωτοπαύλειες επιστολές καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα: Στο πρώτο μέρος της εργασίας μας διαπιστώσαμε ότι ο απόστολος Παύλος συνδέει στενά την έννοια της αγάπης των ανθρώπων με την αγάπη του Θεού και την αγάπη του Ιησού Χριστού. Οι δύο αυτές μορφές της αγάπης εμπνέουν την ανθρώπινη αγάπη, αποτελούν δηλαδή τις δυο απαραίτητες προϋποθέσεις για την έκφανσή της στους ανθρώπους. Για τον απόστολο Παύλο ο Θεός, εξαιτίας της αγάπης του προς τους ανθρώπους, τους καλεί κοντά του, επιλέγει όσους ανταποκρίνονται στην κλήση του αυτή και τους καθιστά μετόχους της αγάπης του. Ταυτόχρονα τους εμπνέει ως το πώς πρέπει να αγαπούν ο ένας τον άλλον, τους καθοδηγεί, δηλαδή, στην άσκηση μιας αγάπης παρόμοιας με την θεϊκή. Επίσης, η αγάπη του Θεού συνδέεται από τον Παύλο με την θεία δικαιοσύνη. Συνδέεται, δηλαδή, με τη σωτηρία (δικαιοσύνη) που χαρίζει ο Θεός στους ανθρώπους μέσω της ύψιστης αγαπητικής πράξης, της θυσίας δηλαδή του Υιού του για χάρη των ανθρώπων. Η επίδραση της θεϊκής αγάπης στην ανάπτυξη της αγαπητικής συμπεριφοράς των ανθρώπων μεταξύ τους φαίνεται ιδιαίτερα στο κοινωνικό πρόγραμμα της λογείας που ανέπτυξαν οι χριστιανοί για να βοηθήσουν του χειμαζόμενους αδελφούς τους. Η θεϊκή αγάπη είναι αυτή που εμπνέει τους πιστούς να εφαρμόζουν την αγάπη προς τον συνάνθρωπο μέσα από το πρόγραμμα της λογείας. Εάν οι χριστιανοί ανταποκριθούν θετικά στο κάλεσμα του αποστόλου, ουσιαστικά θα είναι σαν να ανταποκρίνονται και στο κάλεσμα του Θεού για βοήθεια προς τον συνάνθρωπο. Ο Παύλος επίσης συνδέει την αγάπη των ανθρώπων με την αγάπη του Ιησού Χριστού προς τους ανθρώπους. Αυτή εκφράζεται μέσα από το σωτηριώδες έργο του Ιησού Χριστού, ο οποίος ήρθε στη γη, έζησε, πέθανε και αναστήθηκε δείχνοντας έτσι την αγάπη του προς τους ανθρώπους και προσφέροντας ταυτόχρονα τη δυνατότητα της σωτηρίας τους. Ο Παύλος τονίζει ιδιαίτερα τη σχέση της σταυρικής θυσίας του Χριστού με την αγάπη του για τους ανθρώπους. Μέσα από τον σταυρικό 132

133 θάνατο του Χριστού εκφράζεται κυρίως κατά τον απ. Παύλο η αγάπη του Θεού και του Ιησού Χριστού προς τους ανθρώπους. Επίσης, οι άνθρωποι απελευθερώνονται μέσω της πίστης τους στον σταυρωθέντα Ιησού από τη δέσμευση της τήρησης του Νόμου. Η σταυρική αυτή θυσία του Χριστού σφράγισε για πάντα την αγαπητική σχέση του Χριστού με τους ανθρώπους και των ανθρώπων με το Χριστό και τους απάλλαξε από την λεπτομερή τήρηση και των διατάξεων του Νόμου, ως προϋπόθεση σωτηρίας τους. Τέλος ο Παύλος θεωρεί τον Ιησού και το έργο του ως το μέσο με το οποίο ο Θεός αποφασίζει να εγκαινιάσει την καταλλαγή, να συμφιλιωθεί με τους ανθρώπους, να τους καλέσει δηλαδή πάλι κοντά του και να τους προσφέρει τη σωτηρία. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας μελετήσαμε τα χωρία που σχετίζονται με την αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Στα χωρία αυτά γίνεται φανερή, ακόμα περισσότερο, η πολυμορφία της αγάπης και πώς αυτή αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στη ζωή των πιστών. Συγκεκριμένα, διαπιστώσαμε ότι: Η αγάπη και η άσκησής της από τους ανθρώπους αποτελεί την ύψιστη αρετή και την ύψιστη εντολή που δίδεται από το Θεό στους ανθρώπους. Ουσιαστικά αυτή αποτελεί τη συμπύκνωση όλου του Νόμου. Ο χριστιανός καλείται να εφαρμόσει την αγάπη και έτσι απαλλάσσεται από την εφαρμογή των επιμέρους διατάξεων του Νόμου. Η πίστη πλέον στον Ιησού και η άσκηση της αγάπης από τον άνθρωπο αποτελούν τις προϋποθέσεις της σωτηρίας του. Επίσης είδαμε ότι για τον Απόστολο Παύλο η αγάπη υπερέχει της πίστης και της ελπίδας γιατί αποτελεί έκφανση των εσχάτων. Κατά τον απόστολο Παύλο ο χριστιανός οδηγείται στη σωτηρία μέσω της πίστης στον Ιησού Χριστό και την ελπίδα του ερχομού του κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Η σωτηρία όμως αυτή του ανθρώπου, ενώ αρχίζει από το παρόν, ολοκληρώνεται στο μέλλον κατά τα έσχατα. Τότε ο άνθρωπος θα φτάσει στο ύψιστο στάδιο της τελείωσης που ενσαρκώνεται στη σχέση του με το Θεό, το Χριστό και τον συνάνθρωπο, που είναι σχέση αγαπητική. Ακόμη, διακριβώσαμε ότι ένα κύριο χαρακτηριστικό της αγάπης κατά τον απόστολο Παύλο είναι η φανέρωσή της μέσα από τις πράξεις του ανθρώπου. Η αγάπη δεν αποτελεί μια νοητική κατασκευή, αλλά μια 133

134 πρακτική που εντοπίζεται στην καθημερινή ζωή των πιστών. Αυτή πλημμυρίζει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, τόσο τις μικρές και ασήμαντες όσο και τις μεγάλες και σημαντικές. Γι αυτό ο Παύλος επιμένει οι πιστοί να εκφράζουν την αγάπη τους τόσο στα κοινά δείπνα όσο και στην υλική βοήθεια (λογεία) προς τους έχοντες ανάγκη αδελφούς τους. Κατά τον απόστολο Παύλο αυτή η έμπρακτη αγάπη είναι που επιφέρει την ομόνοια στην Εκκλησία. Επίσης, η αγάπη κατά τον απ. Παύλο διαπιστώθηκε ότι δεν προσφέρεται επιλεκτικά αλλά αποτελεί κοινωνικό αγαθό για όλους τους ανθρώπους. Ο Παύλος ακολουθώντας τον Ιησού Χριστό και το έργο του, προτρέπει τους πιστούς να ασκούν την αγάπη προς όλους τους ανθρώπους. Αναδείχτηκε ακόμη η κοινωνική δυναμική της αγάπης. Αυτή αποτελεί το πλέον αποτελεσματικό όπλο για την κατάργηση των ανισοτήτων μέσα στην κοινωνία. Ακόμα κι όταν οι ανισότητες αυτές είναι θεσμικά κατοχυρωμένες, ακόμη και τότε δεν μπορούν να αντισταθούν στην καταλυτική δράση της αγάπης. Αυτό φαίνεται π.χ. στην περίπτωση της προς Φιλήμονα Επιστολής του Παύλου, όπου η θεσμικά κατοχυρωμένη δουλεία ανατρέπεται από τον Παύλο μέσα από την πρόκληση οι χριστιανοί να εφαρμόζουν την εντολή της αγάπης προς όλους. Είδαμε τέλος ότι η εντολή της αγάπης την οποία προτείνει ο Παύλος να ασκούν οι πιστοί μοιάζει με άλλες μορφές έκφρασης αγάπης που περιγράφονται στον ιουδαϊκό και στον εθνικό κόσμο, όπως οι επιταγές της αγάπης προς τον πλησίον και η άσκηση της φιλαδελφίας. Διαπιστώσαμε όμως ότι η χριστιανική αγάπη που προβάλλει ο Παύλος προχωράει ακόμη πιο πέρα, επειδή τονίζει την ανιδιοτελή αγάπη προς όλους. Ο Παύλος έχοντας ως υπόδειγμα την ανιδιοτελή αγάπη του Θεού και του Ιησού Χριστού προς τους ανθρώπους, καλεί τους πιστούς να ασκούν την αγάπη προς όλους και χωρίς να απαιτούν ανταλλάγματα. Με την προτροπή του αυτή για άσκηση της χριστιανικής αγάπης ο Παύλος «συντονίζεται» με το διδάσκαλό του Ιησού Χριστό, ο οποίος επίσης παραπέμπει σε ανάλογες εφαρμογές. 134

135 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εικόνα 4: «Ο Άγιος Παύλος στη φυλακή», Rembrandt, 1627, Staatsgalerie, Stuttgart, Γερμανία 135

136 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ Αγία Γραφή (Παλαιά και Καινή Διαθήκη), Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα, Ελληνική Βιβλική Εταιρεία: Αθήνα, Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, (Ethica Nicomachea), εκδ. I. Bywater, Aristotelis ethica Nicomachea, Oxford: Clarendon Press, 1894 (repr. 1962): (1094a1-1181b23). -, Πολιτικά, Politica, εκδ. W. D. Ross, (Aristotelis politica), Oxford: Clarendon Press, 1957, (repr. 1964): Βάβριος, Mythiambi Aesopici, εκδ. B. E. Perry, Babrins and Phaedrus, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1965: Επίκτητος, Γνωμολόγιο, (Gnomologium Epictetum (e stobaei libris 3-4)), εκδ. H. Schenkl, Epicteti dissertations ab Arriano digestae, Liepzig: Teubner, 1916/ , Διατριβαί, (Dissertationes ab Arriano digestae), εκδ. H. Schenkl, Epicteti dissertations ab Arriano digestae, Liepzig: Teubner, 1916, (repr. Stuttgart: 1965): Ερατοσθένης, Καταστερισμοί, εκδ. A. Olivieri, Pseudo-Eratosthenis, (Catasterismi), Mythographi Graeci, Liepzig: Teubner, 1897: Ηροδοτος, Ιστορία,( Historiae), εκδ. Ph.-E. Legrand, Hirodote Histories, 9 vols, Paris: Les Belles Lettres, Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις την πρώτην προς Κορινθίους επιστολή (Ομιλίαι 1-44), MPG, 61: , Υπόμνημα εις την προς Ρωμαίους επιστολή (Ομιλίαι 1-32), MPG 60: Ιώσηππος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, (Antiquitates Judaicae), εκδ. B. Niese, Flavii losephi opera, vols 1-4, Berlin: Weidmann, 1:1887, 2:1885, 3:1892, 4:1890, (repr. 1955). Καινή Διαθήκη, Novum Testamentum Graece, εκδ. E. Nestle K. Aland J. Karavidopoulos, C. M. Martini, B. M. Metzger, Stuttgart, Λουκιανός, Θεών Διάλογοι, εκδ. M. D. Macleod, Lucian, vol. 7, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1961: Μαρκος Αντωνίνος, εκδ. A. S. L. Farquharson, (The meditations of the emperor Marcus Aurelius), vol.1, Oxford: Clarendon Press, 1944 (repr. 1968): Μένανδρος, Γνώμαι, (Sententiae), εκδ. A. Meineke, Fragment comicorum Graecorum, vol.4, Berlin: Reimer, 1841 (repr. De Gruyter, 1970): Νικόδημος Αγιορείτης, Ερμηνεία εις τας ΙΔ επιστολάς του Αποστόλου Παύλου: Τόμοι Α -Γ, Αθήνα: «Άγιος Νικόδημος», Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα, (Memorabilia), εκδ. E. C. Marchant, Xenophontis opera omnia, vol. 2, 2 nd edn., Oxford: Clarendon Press, 1921 (repr. 1971). 136

137 -, Κύρου Παιδεία, (Cyropaedia), εκδ. E. C. Marchant, Xenophontis opera onia, vol. 4, Oxford: Clarendon Press, 1910 (repr. 1970). Ομηρος, Οδύσσεια, εκδ. P. von der Mohll, (Homeri Odyssea), Basel: Helbing & Lichtenhahn, 1962: Παλαιά Διαθήκη, Septuaginta, εκδ. A. Ralphs, Stuttgart, Πλάτωνας, Μενέξενος, (Menexenus), εκδ. J. Burnet, Platonis opera, vol. 3, Oxford: Clarendon Press, 1903 (repr. 1968). -, Πολιτεία, (Respublica), εκδ. J. Burnet, Platonis opera, vol. 4, Oxford: Clarendon Press (repr. 1968). Πλούταρχος, Περί φιλαδελφίας, (De fraterno amore) (478a-429a), εκδ. M. Pohlenz, Plutarchi moralia, vol. 3, Liepzig: Teubner, 1929 (repr. 1972): Σοφοκλής, Αντιγόνη, (Antigone), εκδ. A. Dain and P. Mazon, Sophocle, vol.1, Paris: Les Belles Lettres (repr (1 st edn. Rev)]: Φίλωνας, Πρεσβεία προς Γάιον, (Legatio and Gaium), εκδ. L. Cohn and S. Reiter, Philonis Alexandrini opera quae supersunt, vol. 6, Berlin:Reimer, 1915 (repr. De Gruyter, 1962): Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Avery, M., St Paul Letters to the Philippians, Approaching the Bible, Oxford: University Press, Barth, M. H. Blanke, The Letter to Philemon, Critical Eerdmans Commentary, USA: Grand Rapids, Barton, S. C., «1 Corinthians», Eerdmans Commentary on the Bible, Editors: J. D. G. Dunn J. W. Rogerson, Grand Rapids, Betz, H. D., Galatians: A commentary on Paul s letter to the Churches in Galatia, Hermenia A critical and historical commentary on the Bible, Philadelphia: Fortress Press, Black, M., Romans, The New Century Bible Commentary, Michigan: Grand Rapids, De Boer, M. C., Galatians: A commentary, The New Testament Library, Luisville/Westminster: John Knox Press, Boice, J. M., «Galatians», The Expositor s Bible Commentary, Volume 10, Michigan: Grand Rapids, Bruce, F. F., 1&2 Thessalonians, WBC 45, Waco, Texas: WORD BOOKS, Burton, E. D. W., A critical and exegetical commentary on the Epistle to the Galatians, The International Critical Commentary, Edinburgh: T&T CLARK, Collins, R., First Corinthians, SPS 7, Minesotta: The Liturgical Press,

138 Conzelmann, H., 1 Corinthians: A commentary on the First Epistle to the Corinthians, Hermenia-A critical and Historical Commentary, Philadelphia: Fortress Press, Cranfield, C. E. B., Romans 9-16, Volume II, ICC, Great Britain: T&T CLARK, Dunn, J. D. G., Romans 1-8, WBC 38A, Dallas, Texas: WORD BOOKS, , Romans 9-16, WBC 38B, Dallas, Texas: WORD BOOKS, , The Epistle to the Galatians, Black s New Testament Commentaries, London: T&T CLARK, , New Testament Theology: The Theology of Paul s Letter to the Galatians, Great Britain: Cambridge University Press, , The Theology of Paul the Apostle, UK: Grand Rapids, Fallon, F. T., 2 Corinthians, Dublin: VERITAS PUBLICATIONS, Frame, J. E., A critical and exegetical commentary on the epistle of St. Paul to the Thessalonians, The International Critical Commentary, Edinburgh: T&T CLARK, Getty, M. A., Philippians and Philemon, New Testament Message 14, Dublin: VERITAS PUBLICATIONS, Guthrie, D., Galatians, The New Century Bible Commentary, Michigan: Grand Rapids, Harrison, E. F., «Romans», The Expositor s Bible Commentary, Volume 10, Michigan: Grand Rapids, Hawthorne, G. F., Philippians, WBC 43, Waco, Texas: WORD BOOKS, Hultgren A., Paul s Letter to the Romans: A Commentary, Cambridge: Grand Rapids, Jewett R., Romans, Hermenia A critical and Historical commentary on the Bible, Minneapolis: Fortress Press, , «Romans», The Cambridge Companion of St. Paul, Edited by J. D. G. Dunn, UK: Cambridge University Press, Kent, Jr H. A., «Philippians», The Expositor s Bible Commentary, Volume II, Michigan: Grand Rapids, Klauck, H.-J., Ancient Letters and the New Testament: A Guide to Context and Exegesis, Waco, Texas: Baylor University Press, Lohse E., Colossians and Philemon: A commentary on the Epistles to the Colossians and to Philemon, Hermenia A critical and historical commentary, Philadelphia: Fortress Press, Longenecker R. N., Galatians, WBC 41, Dallas, Texas: WORD BOOKS, , «Galatians», The Cambridge Companion of St. Paul, Edited by J. D. G. Dunn, UK: Cambridge University Press, Marshall, I. H., 1 and 2 Thessalonians, The New Century Bible Commentary, London: Grand Rapids,

139 -, The Epistle to the Philippians, Epworth Commentaries, London: Epworth Press, Martin, R., Colossians and Philemon, The New Century Bible Commentary, London: Grand Rapids, , Philippians, The New Century Bible Commentary, Michigan: Grand Rapids, , 2 Corinthians, WBC 40, Waco, Texas: WORD BOOKS, Matera F. J., New Testament Theology: Exploring Diversity and Unity, Louisville/London, Michael, J. H., The Epistle of Paul to the Philippians, The Moffatt New Testament Commentary, London: HODDER AND STOUGHTON LIMITED, Mitchel, M. M., «1 & 2 Thessalonians», Cambridge Companion of St. Paul, Edited by J. D. G. Dunn, UK: Cambridge University Press, Moffatt, J., The first Epistle of Paul to the Corinthians, The Moffatt New Testament Commentary, London: HODDER AND STOUGHTON LIMITED, Morris, L., The First and Second Epistles to the Thessalonians, The New International Commentary on the NT, Michigan: Grand Rapids, Moule, H. C. G., The epistle to the Romans, London: Pickering & Inglis LTD, O Brien, P. T., Colossians and Philemon, WBC 44, Waco, Texas: WORD BOOKS, Orr, W. F. Walter J. A., 1 Corinthians, AncB, Garden City, NY, Osiek C. R.S.C.J., Galatians, New Testament Message 12, Dublin: VERITAS PUBLICATIONS, Schreiner, T. R., Romans, BECNT, Michigan: Grand Rapids, Stuhlmacher, P., Paul s Letter to the Corinthians: A Commentary, Westminster: John Knox Press, , Paul s Letter to the Romans: A Commentary, Kentucjy: John Knox Press, Thiselton A., The first Epistle to the Corinthians: A commentary on the Greek text, Cambridge: Grand Rapids, Thrall M., A critical and exegetical commentary on the Second Epistle to the Corinthians, Volume II, Edinburgh: T&T CLARK, Watson N., The First Epistle to the Corinthians, Epworth Commentaries, London: Epworth Press, , The Second Epistle to the Corinthians, Epworth Commentaries, London: Epworth Press,

140 Γ. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ατματζίδη, Χ., Η έννοια της δόξας στην Παύλεια Θεολογία, ΒΒ 17, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , Από την βιβλική έρευνα στην πίστη της Εκκλησίας: Συνοπτική θεολογία της Καινής Διαθήκης, Τόμος Α, ΒΒ 48, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , Κριτικές αναγνώσεις βιβλικών κειμένων: Ερευνητικές επισκέψεις σε βιβλικά τοπία, Τόμος Α, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , «Μονοθεϊσμός και αρχέγονος χριστιανισμός. Το παράδειγμα του Α Κορ 8,1-6», Σ. Ζουμπουλάκης (επιμ.), Ο Θεός της Βίβλου και ο Θεός των φιλοσόφων, ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ: Αθήνα, , «Η λογεία ως πρότυπο άσκησης της αγάπης και της κοινωνικής αλληλεγγύης μεταξύ των χριστιανών». Ανάκτηση από το διαδίκτυο στο (Προσπελάστηκε στις 2/6/2013). Βασιλειάδη, Π., Επίκαιρα Αγιογραφικά Θέματα: Αγία Γραφή και Ευχαριστία, ΒΒ15, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά, , Παύλος: Τομές στη θεολογία του Α, ΒΒ31, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , Θέματα Βιβλικής Θεολογίας, e-books, Θεσ/νίκη,2012. Γαλάνη, Ι., Η πρώτη επιστολή του Απ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς, ΕΚΔ11α, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά, , «Γαλ 5,13-26 (Βιβλική Μελέτη)», ΔΒΜ, (Δεκέμβριος 1977 Ιούνιος 1978). Γκουτζιούδη, Μ., Καινοδιαθηκικές μελέτες με τη συνδρομή της αρχαιολογίας, Θεσ/νίκη: Μέθεξις, Ζωγράφου, Θ., Ερμηνεία εις την προς Γαλάτας επιστολή του αποστόλου Παύλου, Βόλος: Τύποις- Κ.Π. Παρασκευοπούλου, Ιωαννίδη, Β., Η καινή εντολή της αγάπης και ο ύμνος αυτής υπό του αποστόλου Παύλου Εν.1, Κορ.13, Θεσ/νίκη: Ν. Ζλατάνου, Καϊμάκη, Δ., Οι Θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Θεσ/νίκη: SIMBO, Καραβιδόπουλου, Ι., Βιβλικές Μελέτες Β, ΒΒ16, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, ΒΒ1, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , Αποστόλου Παύλου επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς και Φιλήμονα, ΕΚΔ 10, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, , «Είναι ο ξένος πλησίον; Βιβλική Διδασκαλία και Νέοελληνική πραγματικότητα», ΙΔ Παύλεια, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Ιερά Μητρόπολη Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Βέροια, Khalil, G.,J., Δικαίωση-Καταλλαγή-Τελική κρίση στην προς Ρωμαίους επιστολή: συμβολή στην Παύλεια σωτηριολογία, ΒΒ 30, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά,

141 Οικονόμου Χ., Η συγκρότηση της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, ΣΑΧ6, Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρά, π. Σκιαδαρέση Ι., Η δυναμική του σώματος: ερμηνευτική προσέγγιση του Β Κορ. 5, 1-10, ΒΒ39, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά, Fotopoulos I., Τα θυσιαστήρια δείπνα στη Ρωμαϊκή Κόρινθο, ΒΒ37, Μετάφραση: Μ. Γκουτζιούδης, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά, Gooder P., Αναζητώντας το νόημα: μια εισαγωγή στην ερμηνεία της Καινής Διαθήκης, Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης: Α. Τσαλαμπούνη-Χ. Ατματζίδης, Θεσ/νίκη: Π.Πουρναρά, Δ. ΛΕΞΙΚΑ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ Anchor Bible Dictionary, «love», volume 4 (K-N), ABD Doublebay, first edition Dictionary of Paul and his Letters, Editors: G. F. Hawthorne R. P. Martin, England: INTERVASITY PRESS. Κακριδή, Ι. Θ., Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, Μεταφρασμένο από τα Γαλλικά με την εποπτεία των Αγουρίδη Σ. Βαρτανιαν Σ. και Γρατσέα Γ., Μαραγκού Γ., Ρηγόπουλου Γ., Φρέρη Σ., Χιωτέλλη Κ., Αθήνα: Αρτος Ζωής, Liddel G. H. Scott R., Μέγα Λεξικόν την Ελληνικής Γλώσσης, Τόμος Ι - IV, Αθήνα: Ιω. Σιδέρης,

142 ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ Εικoνα 5: «Ο ένθρονος Παύλος», Domenico di Pace Beccafumi, 1515, Museo dell Opera della Metropolitana, Siena. 142