Η Αποβιομηχάνιση της Ελλάδας & η Μετεγκατάσταση Ελληνικών Επιχειρήσεων στη Βουλγαρία

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η Αποβιομηχάνιση της Ελλάδας & η Μετεγκατάσταση Ελληνικών Επιχειρήσεων στη Βουλγαρία ΤΖΑΜΤΖΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΟΓΕΡΕΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστώ τον επιβλέποντα καθηγητή, Δρ. Αθανάσιο Καλογερέση, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Α.Π.Θ., για την συνεργασία μας κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλες τις επιχειρήσεις που δέχτηκαν να συμμετάσχουν στην εργασία μέσω των συνεντεύξεων που παραχώρησαν. 2

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Ελλάδα αποτελεί αξιοσημείωτη περίπτωση για την εξέταση της επίδρασης της κρίσης σε κοινωνικο-οικονομικά φαινόμενα, καθώς η εθνική της οικονομία έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από την παγκόσμια οικονομική κρίση, αναγκάζοντας πολλές επιχειρήσεις να μεταναστεύσουν σε άλλες χώρες για να καταφέρουν να επιβιώσουν. Βέβαια αυτή η μετανάστευση δεν είναι πρωτόγνωρο φαινόμενο καθώς εδώ και πολλά χρόνια η δραστηριότητα των ελληνικών επιχειρήσεων είναι αξιοσημείωτη στις χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης και όχι μόνο. Η βιβλιογραφία έχει αναδείξει διάφορα στοιχεία, που έχουν σημαντικό αντίκτυπο στις αποφάσεις των επιχειρηματιών να μετακινήσουν τις εταιρίες τους. Στην παρούσα διπλωματική εργασία θα ασχοληθούμε με τις «Άμεσες Ξένες Επενδύσεις» ως τρόπους επέκτασης της δραστηριότητας μιας επιχείρησης στο εξωτερικό. Ο σκοπός της εργασίας αυτής είναι να ερμηνεύσει τη μεταφορά μέρους των δραστηριοτήτων ή και την ολική μετεγκατάσταση των ελληνικών επιχειρήσεων στη Βουλγαρία, οι οποίες ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αξιοποιώντας σε θεωρητικό επίπεδο το ζήτημα της διεθνούς παραγωγής και των άμεσων ξένων επενδύσεων και αναλύοντας σε εμπειρικό επίπεδο το ζήτημα της αποβιομηχάνισης και της διάβρωσης της ελληνικής ανταγωνιστικότητας. Λέξεις κλειδιά: αποβιομηχάνιση, μετεγκατάσταση, ελληνικές επιχειρήσεις, Άμεσες Ξένες Επενδύσεις, Βουλγαρία 3

4 ABSTRACT Greece constitutes a remarkable case when it comes to the examination of the impact on socio-economic phenomena, since its national economy has been affected to a great extent by the world economic crisis compelling numerous companies to immigrate into other countries in order to manage to survive. However, this immigration is not an unprecedented phenomenon seeing that for many years now the activity of Greek companies is considerable in the South-East European countries and not only. The present dissertation will concern the Foreign Direct Investments as expansion of the activity of a company abroad. The references have highlighted several factors which have significant impact on the entrepreneurs decisions to move their companies. The aim of this dissertation is to examine the partial transfer of activities or the complete relocation of Greek companies to Bulgaria which had started in the early 90 s taking advantage of the international production issue at a theoretical level and the Foreign Direct Investments analyzing at a practical level the desindustrialization issue and the corruption of Greek competitiveness. Key words: deindustrialization, relocation, Greek companies, Foreign Direct Investments, Bulgaria 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...3 ABSTRACT...4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ....5 EIΣΑΓΩΓΗ...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ EΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΔΙΚΑΙΟΧΡΗΣΗΣ ΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΕΡΓΩΝ «ΜΕ ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΣΤΟ ΧΕΡΙ» ΟΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ Ή ΔΙΕΘΝΕΙΣΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ ΑΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΘΥΓΑΤΡΙΚΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΟΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΜΕΡΙΚΗ ΕΞΑΓΟΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝΞΕΝΩΝΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΖΩΗΣ Η ΘΕΩΡΙΑ KOJIMA Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ PORTER Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΡΙΣΚΟΥ TΟ ΕΚΛΕΚΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ DUNNING ΤΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΤΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑΣ ΤΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΧΡΕΩΚΟΠΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ Η ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ.. 45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΜΕΤΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΆΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΙΝΗΤΡΑ ΤΩΝ ΆΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΆΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΜΕΤΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ: ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ..68 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΚΟΝΑ 1. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ.48 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΛΑΔΩΝ ΣΤΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ (ΑΠΑ)..50 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2: ΑΞΕ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ...52 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3:ΠΟΣΟΣΤΟ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΧΩΡΩΝ ΣΤΙΣ ΑΞΕ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ.53 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ (ΡΟΕΣ/NET TRANSACTIONS) ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΑΝΑ ΤΡΙΜΗΝΑ (ΕΚΑΤ. ) 62 ΠΙΝΑΚΑΣ 2: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ..63 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παγκοσμιοποίηση των αγορών τις τελευταίες δεκαετίες εντείνει την οικονομική αλληλεξάρτηση και τη διαδικασία ενοποίησης των αγορών, των συναλλαγών, του εμπορίου, της παραγωγής και των συντελεστών παραγωγής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην διεθνή οικονομία μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα επιχειρήσεων αφορά εκείνες που δραστηριοποιούνται αποκλειστικά σε εισαγωγές και εξαγωγές ενώ η δεύτερη κατηγορία αφορά επιχειρήσεις οι οποίες ασκούν παραγωγικές δραστηριότητες σε χώρες εκτός των συνόρων της χώρας στην οποία εδρεύουν. Πρόκειται δηλαδή για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις η έννοια των οποίων συνδέεται άμεσα με την πραγματοποίηση άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ). Στην παρούσα διπλωματική εργασία, αρχικά στο πρώτο κεφάλαιο θα γίνει μια ανάλυση των διάφορων μεθόδων διεθνούς παραγωγής με έμφαση στις άμεσες ξένες επενδύσεις οι οποίες και αποτελούν την μέθοδο που συνεπάγεται η μετεγκατάσταση των ελληνικών επιχειρήσεων στην Βουλγαρία. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα γίνει μια εκτενέστερη αναφορά στις θεωρίες των άμεσων ξένων επενδύσεων έτσι ώστε να τεκμηριωθούν θεωρητικά οι λόγοι που οδηγούν τις ελληνικές επιχειρήσεις να επεκταθούν στην Βουλγαρία. Το τρίτο κεφάλαιο θα αναφερθεί στο φαινόμενο της αποβιομηχάνισης το οποίο έπληξε την ελληνική παραγωγική βάση υποδηλώνοντας την διάβρωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής παραγωγής. Το τέταρτο κεφάλαιο θα αναλύσει πιο εμπεριστατωμένα την βουλγαρική οικονομία ως προορισμό άμεσων ξένων επενδύσεων από την Ελλάδα και θα μελετήσει τις διαχρονικές αλλά και τις πρόσφατες εξελίξεις που αφορούν την μετεγκατάσταση των ελληνικών επιχειρήσεων στην Βουλγαρία. Επίσης, στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται τέσσερις συνεντεύξεις με επιχειρήσεις που πήραν την απόφαση να επενδύσουν στη Βουλγαρία. 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 1.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μέθοδοι μέσω των οποίων πραγματοποιείται η διεθνοποίηση της παραγωγής των επιχειρήσεων. Η καταλληλότερη μέθοδος επιλέγεται με γνώμονα τους στρατηγικούς στόχους της επιχείρησης, τον βαθμό του επιχειρηματικού κινδύνου του εγχειρήματος τους, τις ιδιαίτερες συνθήκες της χώρας ή της ομάδας χωρών που η επιχείρηση επιθυμεί να επεκταθεί καθώς και πλήθος άλλων παραγόντων. Σε αυτό το κεφάλαιο θα παρουσιαστούν αναλυτικά οι διαθέσιμες μέθοδοι διεθνούς παραγωγής καθώς και τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που τις συνοδεύουν έτσι όπως αυτές αναφέρονται στο βιβλίο του Ι. Χατζηδημητρίου (2003) ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για την εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας με τίτλο «Αποβιομηχάνιση της Ελλάδας και μετεγκατάσταση ελληνικών επιχειρήσεων στη Βουλγαρία» χρησιμοποιήθηκε πλήθος βιβλιογραφικών αναφορών και στατιστικών στοιχείων, καθώς επίσης πραγματοποιήθηκαν και κάποιες συνεντεύξεις με επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη Βουλγαρία, για την εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο χρησιμοποιήθηκε ως βασική πηγή το βιβλίο του Ι. Χατζηδημητρίου (2003) «Διεθνείς επιχειρηματικές δραστηριότητες», καθώς 9

10 θεωρήθηκε ως το πιο κατάλληλο για μια πρώτη γνωριμία του αναγνώστη με τις μεθόδους διεθνούς παραγωγής. Το δεύτερο κεφάλαιο είναι επίσης προϊόν βιβλιογραφικής ανασκόπησης στην προσπάθεια της κατανόησης του θεωρητικού πλαισίου πάνω στο οποίο έχουν δομηθεί οι άμεσες ξένες επενδύσεις. Το τρίτο κεφάλαιο αναλώνεται με το πρώτο μισό του τίτλου της διπλωματικής εργασίας, δηλαδή την «Αποβιομηχάνιση της Ελλάδας». Σε αυτή την ενότητα παρατίθενται διαφορετικές απόψεις για τους λόγους που οδήγησαν στη φυγή κεφαλαίων και επιχειρήσεων από τη χώρα. Στο τέταρτο κεφάλαιο υπάρχει πληθώρα στατιστικών στοιχείων με στόχο την απάντηση του δεύτερου μέρους του τίτλου της διπλωματικής, δηλαδή «τη μετεγκατάσταση ελληνικών επιχειρήσεων στη Βουλγαρία». Για να γίνουν πιο αξιόπιστα τα στοιχεία που παρουσιάζονται, συνοδεύονται από ορισμένες συνεντεύξεις με ελληνικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη Βουλγαρία. Στην έρευνα κλήθηκαν να συμμετάσχουν με τη μορφή συνέντευξης περίπου 20 Ελληνικές επιχειρήσεις, εκ των οποίων μόλις τέσσερεις ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα. Η επικοινωνία με αυτές τις επιχειρήσεις πραγματοποιήθηκε μέσω τηλεφώνου ΕΞΑΓΩΓΕΣ Πρόκειται για την πιο διαδεδομένη και απλή μέθοδο για την είσοδο μιας επιχείρησης στις διεθνείς αγορές. Μια εταιρία αποφασίζει να εξάγει τα προϊόντα της σε μια ξένη οικονομία, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ποιότητα, την τιμή, την εμφάνιση και την συσκευασία, προσπαθώντας να κάνει τα προϊόντα της περισσότερο ανταγωνιστικά και ελκυστικά για το κοινό. Οι εξαγωγή προϊόντων σε ξένες οικονομίες πραγματοποιείται με δύο τρόπους, τις άμεσες εξαγωγές και τις έμμεσες εξαγωγές. Αναλυτικά παρακάτω: Οι άμεσες εξαγωγές αφορούν εταιρείες που διαχειρίζονται τα προϊόντα τους από το στάδιο της παραγωγής τους έως την παράδοση τους στους τελικούς πωλητές, είτε σε εμπορικούς αντιπροσώπους είτε σε επιχειρήσεις διανομής. Με αυτό τον τρόπο 10

11 εξασφαλίζεται μεγαλύτερη κερδοφορία για τις εταιρίες, καθώς επίσης και καλύτερος έλεγχος της τιμολόγησης και της προώθησης των προϊόντων τους στις ξένες αγορές. Οι έμμεσες εξαγωγές αφορούν εταιρείες που δραστηριοποιούνται μονάχα στην παραγωγή του προϊόντος, ενώ η εξαγωγική δραστηριότητα ανατίθεται σε κάποια άλλη εταιρεία που δρα ως διαμεσολαβητής. Οι συγκεκριμένες εταιρείες-διαμεσολαβητές διακρίνονται στις εταιρείες διαχείρισης εξαγωγών και στις εταιρείες διεθνούς εμπορίου. Οι συγκεκριμένες επιχειρήσεις συνήθως εμπλέκονται στις εξαγωγικές δραστηριότητες μικρών επιχειρήσεων οι οποίες δεν μπορούν από μόνες τους να τις πραγματοποιήσουν, κυρίως λόγω αδυναμίας (μεγάλη γραφειοκρατία, έλλειψη κεφαλαίων κλπ.). Έτσι λοιπόν αυτές οι εταιρίες αγοράζουν τα προϊόντα από την εγχώρια επιχείρηση και τα μεταπουλάνε στη συνέχεια σε άλλες χώρες σε τιμές τις οποίες καθορίζουν οι ίδιες. Ακολουθούν το κύριο πλεονέκτημα και τα μειονεκτήματα της χρήσης των άμεσων και έμμεσων εξαγωγών ως μέθοδοι διεθνούς παραγωγής. Πλεονεκτήματα 1. Οι εξαγωγές δεν απαιτούν μεγάλο όγκο νέων επενδύσεων και δεν συνεπάγονται κάποιο ιδιαίτερα ανησυχητικό επιχειρηματικό κίνδυνο. Μειονεκτήματα 1. Τα εξαγόμενα προϊόντα είναι πιο ακριβά καθώς έχουν επιπλέον πρόσθετο κόστος, παράγοντας που μειώνει την ανταγωνιστικότητα τους. 2. Οι εξαγωγές είναι έκθετες σε άμεσους και έμμεσους κρατικούς περιορισμούς στο διεθνές εμπόριο OI ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται κυρίως από μεταποιητικές μονάδες (φαρμακευτικές εταιρίες, εταιρίες καλλυντικών, εταιρίες ένδυσης και υπόδησης). Στην προκειμένη περίπτωση δύο επιχειρήσεις έρχονται σε συμφωνία ώστε η μία να εκχωρήσει τα δικαιώματα εκμετάλλευσης σε μια ξένη, η οποία κατέχει συνήθως καλύτερη τεχνογνωσία από την πρώτη. Η επιχείρηση που εκχωρεί τα δικαιώματά της αμείβεται συνήθως με ένα καθορισμένο ποσό ή με ένα ποσοστό επί των πωλήσεων, ενώ η δεύτερη έχει τον απόλυτο έλεγχο στην παραγωγή και προώθηση του προϊόντος. Παρακάτω παρατίθενται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα στην περίπτωση που μία επιχείρηση παραχωρεί τα δικαιώματα της σε μία άλλη. 11

12 Πλεονεκτήματα 1. Έχει τη δυνατότητα να αυξήσει τα έσοδά της χωρίς να αναλάβει υψηλούς επιχειρηματικούς κινδύνους. 2. Μπορεί να επεκταθεί σε νέες αγορές χωρίς να διαθέτει τα απαραίτητα κεφάλαια. 3. Έχει την δυνατότητα να περιορίσει ή να εξαλείψει την παράνομη χρήση της επωνυμίας της σε μια συγκεκριμένη χώρα. 4. Επιμήκυνση του κύκλου ζωής του προϊόντος της επιχείρησης, προωθώντας το σε απόμακρες περιοχές που μέχρι πριν την συμφωνία ήταν ασύμφορο να επενδύσει η επιχείρηση. Μειονεκτήματα 1. Παραμένει απροστάτευτη μετά την λήξη της συμφωνίας λόγω της παράδοσης της τεχνολογίας και τεχνογνωσίας της. 2.Κινδυνεύει να χάσει την φήμη της στις διεθνείς αγορές στην περίπτωση που η επιχείρηση που ιδιοποιείται τα δικαιώματα της παράγει προϊόντα λιγότερο ποιοτικά από τα δικά της. 3. Σταματά να έχει τον οποιοδήποτε έλεγχο στις αποφάσεις που αφορούν τη παραγωγή και προώθηση του προϊόντος ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΕΥΣΗΣ Οι συμφωνίες παραχώρησης δικαιωμάτων εκμετάλλευσης επιτρέπει σε μια εταιρεία να παραχωρήσει το δικαίωμα χρήσης του σήματος της, της εμπορικής ονομασίας της, της τεχνολογίας ή της τεχνογνωσίας της σε μία ξένη εταιρία. Η συγκεκριμένη μέθοδος εφαρμόζεται κυρίως σε βιομηχανίες φαρμάκων, καλλυντικών και επώνυμων ρούχων. Μέσω αυτών των συμφωνιών, η επιχείρηση που παραχωρεί τα δικαιώματα της, αμείβεται με ένα συγκεκριμένο ποσό ή ποσοστό επί των πωλήσεων ενώ η άλλη επιχείρηση έχει τον απόλυτο έλεγχο στην στρατηγικής διαμόρφωσης της τιμολόγησης και της προώθησης του προϊόντος. Παρακάτω ακολουθούν τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των συμφωνιών παραχώρησης δικαιωμάτων εκμετάλλευσης Πλεονεκτήματα 1. Δυνατότητα αυξημένων εσόδων χωρίς υψηλές δεσμεύσεις κεφαλαίων και επιχειρηματικών κινδύνων 2. Προώθηση προϊόντων σε νέες αγορές και επιμήκυνση του κύκλου ζωής Μειονεκτήματα 1. Κίνδυνος δημιουργίας σημαντικού ανταγωνιστή μετά την λήξη της συμφωνίας λόγω της παραχώρησης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας 2. Κίνδυνος δυσφήμισης της επιχείρησης εάν τα προϊόντα που παράγει η συνεργαζόμενη εταιρία δεν έχουν την 12

13 3. Περιορισμός της παράνομης χρήσης της επωνυμίας της επιχείρησης σε μια ξένη χώρα ή περιοχή ίδια ποιότητα με τα δικά της 3. Πλήρης αποχή της επιχείρησης που παραχωρεί τα δικαιώματα της στην λήψη αποφάσεων 1.6.ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΔΙΚΑΙΟΧΡΗΣΗΣ Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται περισσότερο στον κλάδο των υπηρεσιών και ειδικότερα στο τομέα της διαφήμισης, των ξενοδοχείων, των εστιατορίων ταχείας εστίασης (fast food), των γραφείων παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών, των καταστημάτων ενδυμάτων και υποδημάτων και σε διάφορες άλλες δραστηριότητες. Είναι χαρακτηριστικό πως παγκόσμιοι κολοσσοί όπως η Pizza Hut, η McDonald s και η Benetton έχουν κάνει χρήση τέτοιων συμφωνιών. Παρακάτω παρατίθενται τα βασικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των συμφωνιών δικαιόχρησης. Πλεονεκτήματα 1. Μειώνει τον επιχειρηματικό κίνδυνο καθώς δεν απαιτεί τη δέσμευση μεγάλου όγκου κεφαλαίων που θα απαιτούσε η εγκατάσταση ιδιόκτητων παραγωγικών μονάδων. 2. Ενισχύει την παρουσία της επιχείρησης στις διεθνείς αγορές καθώς επεκτείνεται σε νέες αγορές με σχετικά χαμηλό κόστος. Μειονεκτήματα 1. Η μεγάλη απόσταση μεταξύ της κεντρικής επιχείρησης και των συνεργατών καθιστά δύσκολο τον έλεγχο ποιότητας των υπηρεσιών και προϊόντων που προσφέρονται από τους δεύτερους. 2. Είναι δύσκολη και δαπανηρή η τήρηση των όρων της συμφωνίας μεταξύ πολυεθνικής και των συνεργατών της ΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ Πρόκειται για μία μέθοδο διεθνούς παραγωγής που δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και χρησιμοποιείται σε σπάνιες περιπτώσεις. Σύμφωνα με αυτή, μια επιχείρηση αναλαμβάνει την ευθύνη οργάνωσης και διοίκησης μιας άλλης επιχείρησης ή ενός τμήματος των δραστηριοτήτων της, όπως είναι η διανομή και η προώθηση των πωλήσεων. Για τον σκοπό αυτό, τοποθετείται από την επιχείρηση που αναλαμβάνει να διοικήσει την άλλη επιχείρηση ή τμήματος αυτής, δικό της ανθρώπινο δυναμικό. Η επιχείρηση που προσφέρει τις υπηρεσίες της αμείβεται συνήθως με ένα ποσοστό των 13

14 μικτών κερδών, πράγμα που σημαίνει ότι η αμοιβή της εξαρτάται από την επίδοσης της άλλης επιχείρησης. Ακολουθούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της χρήσης των διοικητικών συμβολαίων από τις επιχειρήσεις. Πλεονεκτήματα 1. Η επιχείρηση που προσφέρει τις υπηρεσίες για τη διοίκηση μιας άλλης επιχείρησης έχει τη δυνατότητα να αυξήσει τα κέρδη της χωρίς την επένδυση κεφαλαίων και την λήψη επιχειρηματικών κινδύνων 2. Η επιχείρηση που αναλαμβάνει την διοίκηση μιας άλλης επιχείρησης διαθέτει συνήθως πιο ειδικευμένο προσωπικό όσον αφορά τις διοικητικές αποφάσεις και μεγαλύτερη γνώση των ιδιαιτεροτήτων της τοπικής αγοράς Μειονεκτήματα 1. Πιθανότητα αποτυχίας των στελεχών που αναλαμβάνουν την διαχείριση της εταιρίας, όσον αφορά τους επιχειρηματικούς στόχους 1.8. ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΕΡΓΩΝ «ΜΕ ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΣΤΟ ΧΕΡΙ» Είναι μια αρκετά διαδεδομένη μέθοδος που αφορά κυρίως έργα μεγάλης κλίμακας, όπως εργοστάσια και μεγάλα δημόσια έργα. Πρόκειται για την ανάθεση ενός έργου σε μία ανάδοχη εταιρία που προκύπτει μέσω διεθνών διαγωνισμών. Η συγκεκριμένη εταιρία αναλαμβάνει την αποπεράτωση του έργου μέσα σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και με προκαθορισμένο κόστος. Η χρηματοδότηση του έργου γίνεται αποκλειστικά από την επιχείρηση που διέταξε τον διαγωνισμό, ενώ η ανάδοχος επιχείρηση είναι υπεύθυνη για την εξ ολοκλήρου κατασκευή του έργου. Πρόκειται για μία μέθοδο που έχει εφαρμοστεί και στην ελληνική οικονομία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κατασκευή του Μετρό της Αθήνας. Παρακάτω παρατίθενται τα βασικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα για συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων με τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Πλεονεκτήματα 1. Οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν σε τέτοιους διαγωνισμούς έχουν συνήθως μεγάλη εμπειρία και τεχνογνωσία στην κατασκευή μεγάλων έργων καθώς Μειονεκτήματα 1. Δημιουργία ανταγωνιστών μέσω ενσωμάτωσης της τεχνολογίας και τεχνογνωσίας που διαθέτει η κατασκευαστική εταιρεία 14

15 εξειδικεύονται σε αυτά 2. Οι επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν έχουν χαμηλό έως ελάχιστο επιχειρηματικό κίνδυνο καθώς όλα τα έξοδα κατασκευής καλύπτονται από την άλλη εταιρία. Αυτή η μέθοδος κατασκευής μεγάλων έργων πολλές φορές συνοδεύεται από διοικητικά συμβόλαια. Σε αυτή την περίπτωση η ανάδοχος εταιρία αναλαμβάνει ένα ποσοστό για την κάλυψη του κόστους του έργου που της ανατίθεται με σκοπό την εκμετάλλευσή του για ένα συνήθως μεγάλο χρονικό διάστημα (ίσως δεκαετίες). Ο συνδυασμός αυτών των δύο μεθόδων ονομάζεται μερική ή ολική αυτοχρηματοδότησης και η ανάδοχος εταιρεία στρατηγικός επενδυτής. Στην Ελλάδα τέτοια παραδείγματα συναντάμε στην περίπτωση του διεθνούς αεροδρομίου «Ελ. Βενιζέλος» καθώς και της γέφυρας Ρίου-Αντίρριου ΟΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ Η ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ Πρόκειται για μία από τις πιο δημοφιλείς μεθόδους διεθνούς παραγωγής η οποία επιλέγεται από πολλές εταιρίες, καθώς θεωρείται ότι προσφέρει χαμηλό οικονομικό κόστος και χαμηλό επιχειρηματικό κίνδυνο ταυτόχρονα. Μέσω αυτών των συμφωνιών αναπτύσσονται συμμαχίες μεταξύ επιχειρήσεων οι οποίες θέτουν κοινούς στόχους και συνεργάζονται αρμονικά για να τους επιτύχουν. Αυτές οι συνεργασίες μπορεί να είναι είτε κάθετες όταν αφορούν συμμαχίες μεταξύ επιχειρήσεων με συμπληρωματικές δραστηριότητες (π.χ. μεταξύ παραγωγού και προμηθευτή), είτε οριζόντιες ή ανταγωνιστικές, όταν αφορούν ομοειδείς ανταγωνιστικές εταιρείες. Οι παγκόσμιες ή διεθνείς στρατηγικές συμμαχίες μπορούν να έχουν άμεση επιρροή και να καθορίζουν τη διεθνή παραγωγή, αλλά και να αποτελούν συμφωνίες συνεργασίας με σκοπό την αμοιβαία ανταλλαγή τεχνογνωσίας, έρευνας και ανάπτυξης. Στην Ελλάδα παράδειγμα σύναψης τέτοιας σχέσης αποτελεί η σύναψη στρατηγικής συμμαχίας της ελληνικής ΙΝΤΡΑΚΟΜ με τη σουηδική Ericsson και με την αμερικανική CISCOSystemsInc. Ακολουθούν τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα και μειονέκτημα των παγκόσμιων ή διεθνών στρατηγικών συμμαχιών. 15

16 Πλεονεκτήματα 1. Η συμμαχίες οδηγούν γρηγορότερα, ευκολότερα και πιο οικονομικά στην επίτευξη των στόχων και των δύο πλευρών καθώς τα πλεονεκτήματα του ενός εταίρου καλύπτουν τα μειονεκτήματα του άλλου 2. Μικρότερες επιχειρήσεις μπορούν με τον τρόπο αυτό να αυξήσουν την ανταγωνιστικότητα τους και να επιβιώσουν Μειονεκτήματα 1. Η συμμαχίες είναι εύκολο να οδηγηθούν σε αδιέξοδο και να τερματιστεί άδοξα αν δεν γίνει από την αρχή η σωστή επιλογή συμμαχιών και αντιληφτούν αργότερα και οι δύο πλευρές ότι η επιχειρηματική τους κουλτούρα και φιλοσοφία δεν συμπίπτουν ΟΙ ΑΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ Οι άμεσες ξένες επενδύσεις αφορούν τη μεταφορά κεφαλαίων, τεχνολογίας και ανθρώπινου δυναμικού από μια επιχείρηση σε μια ξένη χώρα με σκοπό να επενδύσουν σε αυτή. Πρόκειται για τη μέθοδο με το μεγαλύτερο επιχειρηματικό κίνδυνο, καθώς απαιτείται η μεταφορά μεγάλου όγκου παραγωγικών συντελεστών από μια χώρα σε μια άλλη. Παρόλο τον κίνδυνο όμως, παρατηρείται ότι τις τελευταίες δεκαετίες ο όγκος των άμεσων ξένων επενδύσεων εμφάνισε εντυπωσιακούς ρυθμούς αύξησης. Πέρα από την ερμηνεία του Χατζηδημητρίου (2003) για τις ΑΞΕ, διαφορετικές προσεγγίσεις έχουν δοθεί και από άλλους συγγραφείς, κυρίως ξένους, καθώς διαπιστώθηκε ότι η ελληνική βιβλιογραφία είναι ιδιαίτερα φτωχή πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Μια τέτοια προσέγγιση γίνεται από τους Wallace και Weidendaum (1990), όπου σύμφωνα με αυτούς σαν ΑΞΕ δύναται να οριστεί ως η εδραίωση ή απορρόφηση σημαντικού μεριδίου ιδιοκτησίας σε μία εμπορική επιχείρηση ξένης χώρας ή ως η αύξηση του μεγέθους υφιστάμενης επένδυσης στο εξωτερικό για την επίτευξη μεγαλύτερης ιδιοκτησιακής δύναμης. Επίσης, σύμφωνα με την UNCTAD (1999), ως ΑΞΕ ορίζεται μια μακροπρόθεσμη επένδυση μιας δεσπόζουσας εταιρίας της χώρας-προέλευσης σε μία θυγατρική, ελεγχόμενη επιχείρηση ή κλάδο επιχείρησης στην ξένη χώρας-υποδοχής. Περιλαμβάνει τον εξοπλισμό, τη χρησιμοποιούμενη γη και/ή επενδυτικά κεφάλαια (σε ποσοστό μεγαλύτερο του 10% των συνολικών μετοχών μιας εταιρίας), κεφάλαια προς 16

17 επανεπένδυση (μπορεί να προέρχονται από παρακρατηθέντα-αδιανέμητα κέρδη μιας ελεγχόμενης εταιρίας ή από ενδό-επιχειρησιακό δανεισμό), και χρεωστικές συναλλαγές (μακροπρόθεσμος δανεισμός ή άλλα δάνεια) ανάμεσα στην επιχείρηση και τις θυγατρικές της. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (WorldTradeOrganization, WTO, 1996) υποδεικνύει ότι άμεση ξένη επένδυση διενεργείται, όταν ένας επενδυτής με έδρα σε μία χώρα (χώρα προέλευσης), αποκτάει ενεργητικό σε άλλη χώρα (χώρα υποδοχής), με την πρόθεση να διαχειριστεί το εν λόγω ενεργητικό. Ως εκ τούτου, η ΑΞΕ περιλαμβάνει τρία στοιχεία: Νέο μετοχικό κεφάλαιο από τη δεσπόζουσα εταιρία της χώρας εφόρμησης προς τη θυγατρική της χώρας υποδοχής. Κέρδη της θυγατρικής προς επανεπένδυση. Μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα καθαρά δάνεια της θυγατρικής εταιρίας από τη δεσπόζουσα εταιρία. Παρακάτω ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση των τριών διαφορετικών τρόπων μέσω των οποίων πραγματοποιούνται άμεσες ξένες επενδύσεις σύμφωνα με τον Χατζηδημητρίου(2003) ΘΥΓΑΤΡΙΚΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Με τον όρο θυγατρική εννοούμε ότι μια ξένη πολυεθνική εταιρία έχει εξαγοράσει εξολοκλήρου μια τοπική επιχείρηση και πλέον έχει αποκλειστική δικαιοδοσία σε εκείνη σε διοικητικό επίπεδο. Μπορεί ακόμα να είναι μια εντελώς καινούρια επιχείρηση η οποία ξεκινάει από την αρχή σε μια ξένη χώρα, διαφορετική από τη μητρική εταιρία. Παρακάτω ακολουθούν τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της θυγατρικής αποκλειστικής ιδιοκτησίας. Πλεονεκτήματα Όλος ο έλεγχος της θυγατρικής εταιρίας ανήκει στη μητρική εταιρία και επομένως αυτή είναι που διαμορφώνει όλες τις αποφάσεις αλλά και διαχειρίζεται τα Μειονεκτήματα Η μητρική εταιρία αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τον επιχειρηματικό κίνδυνο καθώς είναι υποχρεωμένη να καλύψει 17

18 κέρδη που προκύπτουν από τη θυγατρική. όλα τα κεφάλαια που απαιτει η ίδια ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΟΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ Στη περίπτωση αυτή, μια νέα επιχείρηση κάνει την εμφάνισή της στην τοπική αγορά, η οποία είναι προϊόν συνεργασίας ξένων επιχειρήσεων, δυο ή και περισσότερων, που στόχο έχουν να υπερτερούν σε κάθε δυνατό σημείο έναντι των εταίρων τους. Οι επιχειρήσεις που παίρνουν μέρος σε αυτό το συνονθύλευμα επιχειρηματικής σκέψης συνεισφέρουν κεφάλαιο, ανθρώπινο δυναμικό και τεχνολογία. Παρακάτω ακολουθούν τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της διεθνής κοινοπρακτικής επιχείρησης. Πλεονεκτήματα 1. Εξέχον ρολό διαδραματίζει ο τοπικός εταίρος ο οποίος είναι σε άμεση συνεργασία με τους ξένους επενδυτές. Μέλημά του είναι να ενημερώνει για τις ενδεχόμενες ιδιοτροπίες τις τοπικής αγοράς, τον τρόπο λειτουργιάς των υπολοίπων τοπικών επιχειρήσεων καθώς και να αναλάβει τον ενδεχόμενο επιχειρηματικό κίνδυνο. Μειονεκτήματα 1. Ένα σημείο που πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή είναι πως η κοινοπρακτική επιχείρηση δεν έχει κανένα διοικητικό έλεγχο από την ξένη επιχείρηση. Βέβαια υπάρχει και μια πιο σπάνια περίπτωση όπου η ξένη επιχείρηση κρατά το μεγαλύτερο ποσοστό των μετοχών και έτσι είναι ο κύριος μέτοχος, οπότε και ιδιοκτήτης της εταιρίας. 2. Ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα κρίνεται και το γεγονός πως μεγάλα θεσμικά και νομοθετικά εμπόδια εξαλείφονται μιας και ο σχηματισμός κοινοπραξίας μιας ξένης και μια τοπικής επιχείρησης θεωρείται κίνηση καταλυτικής σημασίας. Προβλήματα όπως ο έλεγχος του συνόλου του μετοχικού κεφαλαίου της επιχείρησης υπερπηδούνται. 3. Μέσα από αυτές τις κοινοπραξίες είμαστε σε θέση να καταλάβουμε πως κυβερνήσεις, συνήθως αναπτυσσόμενων χωρών, δίνουν μεγάλα κίνητρα σε επενδυτές να δραστηριοποιηθούν σε ξένες χώρες ώστε να έχουν ευνοϊκότερες 2. Τα κέρδη της κοινοπρακτικής επιχείρησης μοιράζονται σε όλους τους μετόχους ανάλογα με το ποσοστά τους στην εταιρία. 3. Μια κύρια προϋπόθεση για τη μακροπρόθεσμη διατήρηση της καινούριας εταιρίας είναι να επιτευχθούν οι σκοποί και οι στόχοι για τους οποίους δημιουργήθηκε. Είναι πολύ εύκολο και πολύ πιθανό να μην επιτευχθούν τα 18

19 ρυθμίσεις στον τρόπο εκμετάλλευσης και διάθεσης του μετοχικού κεφαλαίου. παραπάνω και να διαλυθεί πρόωρα η κοινοπραξία. Αυτό μπορεί να γίνει ακόμα και εξαιτίας κάποιας διαφωνίας μεταξύ των εταίρων. Έτσι μια απλή διαφωνία για την ακολουθουμένη επιχειρηματική στρατηγική είναι ικανή να διαλύσει την εταιρία. 4. Το ενδεχόμενο της απορρόφησης ενός μεγάλου ποσοστού εργατικού δυναμικού δε θα πρέπει να αποσιωπηθεί, μιας και το άνοιγμα μιας πολυεθνικής εταιρίας σε οποιαδήποτε περιοχή θα δώσει μια μεγάλη πνοή ανανέωσης και ανακούφισης στο τοπική κοινωνία. 5. Συνοψίζοντας, μια τέτοιου είδους κοινοπρακτική επιχείρηση θα μείωνε τα ποσοστά μεροληψίας εις βάρος της επιχείρησης από τη πλευρά της ισχύουσας κυβέρνησης ΜΕΡΙΚΗ ΕΞΑΓΟΡΑ Μια ακόμα μέθοδο ξένων επενδύσεων αποτελεί και η μερική εξαγορά. Όπως μπορούμε να καταλάβουμε και από την ονομασία της, πρόκειται για μια πολυεθνική επιχείρηση όπου αποκτά ένα μεγάλο ποσοστό των μετοχών μιας τοπικής επιχείρησης. Το ποσοστό που εξαγοράζεται καθορίζει και τη δικαιοδοσία της ξένης επένδυσης στην τοπική εταιρία. Μπορεί δηλαδή να είναι ένα μικρό ποσοστό, οπότε και δεν έχει μεγάλη δικαιοδοσία. Μπορεί όμως να εξαγοράσει και ένα μεγαλύτερο ποσοστό, όπου μπορεί να επιφέρει άμεσες και καίριες αλλαγές στον τρόπο διοίκησης της τοπικής εταιρίας. Κάποιες ενδεικτικές αλλαγές θα μπορούσαν να θεωρηθούν η αλλαγή των μελών του διοικητικού συμβουλίου καθώς και η τοποθέτηση νέων στελεχών σε ανώτερες διοικητικές θέσεις οι οποίοι θα είναι εντεταλμένοι των ξένων επενδυτών. Αυτό το είδος της νέας επενδυτικής πολιτικής μπορεί να έχει και μια ακόμα μορφή. Μπορούν δυο εταιρίες να ανταλλάξουν αμοιβαία ποσοστά μετοχών η μια στην άλλη, οπότε και μιλάμε για επιχειρηματική συνεργασία. Μέσα από αυτή την ανταλλαγή και οι δυο επιχειρήσεις κερδίζουν στο τεχνολογικό επίπεδο, καθώς διευρύνουν τους πελάτες τους, το δίκτυο πωλήσεων αλλά και την τεχνογνωσία τους. 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ 2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Συγκρίνοντας το ρυθμό ανάπτυξης των πολυεθνικών επιχειρήσεων με τη μορφή των άμεσων ξένων επενδύσεων και άλλων διεθνών συναλλαγών παρατηρούμε ότι ο ρυθμός ανάπτυξης των ΑΞΕ είναι πολύ ταχύτερος, ειδικότερα σε σύγκριση με το διεθνές εμπόριο. Αυτό εξηγείται καλύτερα αν σκεφτούμε ότι ένα μεγάλο μέρος των εμπορικών ροών μεταξύ των χωρών πραγματοποιείται ανάμεσα στις θυγατρικές επιχειρήσεις και στα υποκαταστήματα των πολυεθνικών. Η οικονομική έρευνα δε θα μπορούσε να μείνει αμέτοχη σε αυτές τις τάσεις της διεθνούς οικονομίας και έτσι στα πλαίσια έρευνας επιχείρησε να ερμηνεύσει τους βασικούς παράγοντες που προκαλούν τις ΑΞΕ. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών είναι πάρα πολλά και εξαιρετικά ενδιαφέροντα, ωστόσο δε θα μπορούσαμε να τα αναφέρουμε όλα στα πλαίσια μιας εργασίας. Στο κεφάλαιο όμως αυτό θα παρουσιαστούν κάποιες από τις βασικές θεωρίες των άμεσων ξένων επενδύσεων οι οποίες αποτέλεσαν και αποτελούν το βασικό άξονα της διαχρονικής οικονομικής έρευνας σε αυτό τον τομέα. Η κατανόηση κάθε οικονομικού φαινομένου προϋποθέτει την κατανόηση της θεωρίας που κρύβεται πίσω από το φαινόμενο αυτό. Στην προκειμένη περίπτωση της παρούσας εργασίας, η εξέταση των ΑΞΕ στη βουλγαρική οικονομία δεν θα μπορούσε να επιχειρηθεί με αποτελεσματικό τρόπο εάν δεν προηγούταν μια βιβλιογραφική 20

21 ανασκόπηση της εξέλιξης των θεωριών των άμεσων ξένων επενδύσεων. Έτσι, το κεφάλαιο αυτό αφιερώνεται στην παρουσίαση κάποιων βασικών θεωριών, καθώς και του θεωρητικού τους υπόβαθρου, οι οποίες εκτός από την προσπάθεια να ερμηνεύσουν την πραγματοποίηση των ΑΞΕ, επιδίωξαν ταυτόχρονα να εντοπίσουν τους παράγοντες που καθορίζουν και διαμορφώνουν ζητήματα που άπτονται του πεδίου αυτού, όπως είναι η επιλογή μιας συγκεκριμένης χώρας ή τοποθεσίας για τη φιλοξενία της ξένης επένδυσης αλλά και η επιλογή ενός συγκεκριμένου κλάδου που προσελκύει ξένα κεφάλαια Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΖΩΗΣ Η θεωρία του κύκλου ζωής αναπτύχθηκε από τον Vernon (1966) στην προσπάθειά του να αναλύσει το λόγο που οι εταιρίες επιλέγουν τις άμεσες ξένες επενδύσεις ως επενδυτική τακτική. Σύμφωνα με τον Vernon λοιπόν κάθε προϊόν που παράγεται και προωθείται στην αγορά ακολουθεί έναν κύκλο ζωής ο οποίος ξεκινά από το στάδιο της καινοτομίας και καταλήγει στο επίπεδο του τυποποιημένου προϊόντος. Οι επιχειρήσεις πραγματοποιούν ΑΞΕ όταν έχουν υποστεί απώλεια μεριδίου της αγοράς εξαιτίας της ωρίμανσης του προϊόντος. Πιο συγκεκριμένα, ο ανταγωνισμός που επικρατεί στην αγορά ωθεί τις επιχειρήσεις να παράγουν καινοτόμα προϊόντα για τα οποία η εγχώρια ζήτηση σταδιακά αυξάνεται. Με το πέρασμα του καιρού η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για αυτά τα νέα προϊόντα αρχίζει να τυποποιείται, καθώς η τεχνογνωσία μεταδίδεται και το κόστος παραγωγής μειώνεται με αποτέλεσμα ολοένα και περισσότερες επιχειρήσεις να αποσπούν το μερίδιο της αγοράς των συγκεκριμένων προϊόντων. Όταν η τεχνολογία τυποποιηθεί πλήρως τότε η εγχώρια ζήτηση αρχίζει και μειώνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η επιχείρηση που αρχικά εισήγαγε στην αγορά το καινούριο προϊόν χάνει την ολιγοπωλιακή της δύναμη, ενώ ταυτόχρονα η τιμή των προϊόντων και τα περιθώρια κέρδους μειώνονται. Αυτές οι συνθήκες ωθούν την επιχείρηση να προσανατολιστεί σε ξένες αγορές και να πραγματοποιήσει τελικά ΑΞΕ. Η παραπάνω αλληλουχία γεγονότων περιγράφει περιληπτικά τον κύκλο ζωής του προϊόντος. Σημαντική ήταν η συμβολή των Kuznets (1953), Hufbauer (1966), Hirsch (1967) στην ανάλυση των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων που απολαμβάνουν οι επιχειρήσεις 21

22 ανάλογα με το στάδιο του κύκλου ζωής στο οποίο βρίσκεται ένα προϊόν. Αρχικά, ο Kuznets (1953) υποστήριξε ότι στην φάση της παραγωγής η ζήτηση αυξάνεται με αργούς ρυθμούς, στη συνέχεια επιταχύνεται και στο τελικό στάδιο επιβραδύνεται ξανά. Στη συνέχεια, ο Hufbauer (1966) επισήμανε ότι η ταχύτητα διάδοσης της παραγωγής ενός καινοτόμου προϊόντος από περισσότερες επιχειρήσεις είναι μεγαλύτερη στις ανεπτυγμένες οικονομίες από ότι στις αναπτυσσόμενες καθώς οι επιχειρήσεις στις πρώτες είναι περισσότερο ικανές να απορροφήσουν καινοτομίες. Τέλος, Hirsch (1967)υποστήριξε ότι το προϊόν στο αρχικό του στάδιο απαιτεί χαμηλή ένταση κεφαλαίου αλλά υψηλή ένταση εξειδικευμένης εργασίας υψηλού κόστους. Στη συνέχεια, στο στάδιο μαζικής παραγωγής και διανομής του προϊόντος, αυξάνεται η ένταση κεφαλαίου αλλά και η σημασία των διοικητικών στελεχών, ενώ στο τελικό στάδιο τυποποίησης της τεχνολογίας και ωρίμανσης της ζήτησης συνεχίζει να αυξάνεται η ένταση κεφαλαίου αλλά αυξάνονται οι απαιτήσεις για ανειδίκευτη εργασία πλέον. Συνεπώς, στο πρώτο στάδιο πλεονεκτούν οικονομίες με μεγάλο όγκο επιστημονικού προσωπικού, στο δεύτερο στάδιο οικονομίες με αφθονία κεφαλαίου και διοικητικών στελεχών και στο τρίτο στάδιο οικονομίες με αφθονία κεφαλαίου και φθηνής εργασίας Η ΘΕΩΡΙΑ KOJIMA Αρκετά σημαντικά ήταν τα συμπεράσματα τα οποία προέκυψαν έπειτα από την αξιοσημείωτη έρευνα Κojima(1973, 1975) σχετικά με το χαρακτήρα των ΑΞΕ που αναλαμβάνουν πληθώρα επιχειρήσεων ανά τον κόσμο. Η συγκεκριμένη θεωρία αντιλαμβάνεται τις ΑΞΕ ως ένα δίκτυο μεταφοράς κεφαλαίου και τεχνολογίας από τις ανεπτυγμένες προς τις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Σύμφωνα με τον Kojima, οι άμεσες ξένες επενδύσεις χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: αυτές που προσανατολίζονται στο εμπόριο και αυτές που δεν προσανατολίζονται στο εμπόριο. Στη πρώτη κατηγορία οι ΑΞΕ επιτυγχάνουν τη μεγέθυνση των εμπορικών συναλλαγών σε σύγκριση με τους αρχικούς όρους εμπορίου. Αυτό συνεπάγεται τη υπερμεγέθη αύξηση της ζήτησης για εισαγωγές και της προσφοράς για εξαγωγές. Σε αυτή την περίπτωση οι επενδύσεις αυτές έχουν άμεσο αντίκτυπο στην ευημερία της οικονομίας και των δύο χωρών, δηλαδή αυτής που επενδύει και εκείνης που δέχεται την επένδυση. Αυτή η αμφίδρομη ευημερία προκαλείται επειδή οι ΑΞΕ πραγματοποιούν 22

23 επενδύσεις σε κλάδους όπου η χώρα-δέκτης διατηρεί ένα συγκριτικό πλεονέκτημα και συνεπώς εντατικοποιούνται οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ των χωρών. Στη δεύτερη κατηγορία έχουμε τα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς η ευημερία των χωρών στις οποίες οι άμεσες ξένες επενδύσεις δεν προσανατολίζονται στο εμπόριο, μειώνεται. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πραγματοποιούνται επενδύσεις σε κλάδους όπου η χώρα-πηγή διατηρεί ένα συγκριτικό πλεονέκτημα και συνεπώς μειώνονται οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ των εμπλεκόμενων χωρών. Αυτό δημιουργεί αλυσιδωτές αντιδράσεις στην απασχόληση και στο ισοζύγιο των πληρωμών και τελικά στην ευημερία. Η έρευνα του Kojima στο τομέα των άμεσων ξένων επενδύσεων (στην αμερικανική και ιαπωνική οικονομία) ερμήνευσε τις μορφές δραστηριοποίησης των πολυεθνικών επιχειρήσεων στις διεθνείς αγορές. Πιο συγκεκριμένα ερμήνευσε τις δραστηριότητες που αφορούν τις επιχειρήσεις δυναμικών ανεπτυγμένων οικονομιών οι οποίες εξελίσσονται και επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους σε αναπτυσσόμενες χώρες που διαθέτουν συνήθως ένα συγκριτικό πλεονέκτημα κόστους Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ Σύμφωνα με την διαπίστωση του Hymer (1976), η ύπαρξη των πολυεθνικών επιχειρήσεων στηρίζεται σε δύο τύπους ατελειών της αγοράς: τις διαρθρωτικές ατέλειες και τις ατέλειες του κόστους συναλλαγής. Οι πρώτες δίνουν τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις να μεγεθύνουν τη δύναμή τους στην αγορά και απορρέουν από οικονομίες κλίμακας, δίκτυα διανομής, διαφοροποίηση προϊόντος και πλεονεκτήματα χρηματοδότησης. Οι δεύτερες καθιστούν κερδοφόρο πρακτική για μια επιχείρηση να αντικαταστήσουν μια εσωτερική αγορά με εξωτερικές συναλλαγές. Ύστερα από έρευνα που έλαβε χώρα όσον αφορά στις διαρθρωτικές ατέλειες οδήγησε στη θεωρία της βιομηχανικής οργάνωσης για τις ΑΞΕ, ενώ η έρευνα που πραγματοποιήθηκε αντίστοιχα για τις ατέλειες του κόστους συναλλαγής οδήγησε στη θεωρία της εσωτερικοποίησης που εξετάζεται λεπτομερώς στο επόμενο κεφάλαιο. Η θεωρία της βιομηχανικής οργάνωσης ισχυρίζεται ότι η θυγατρική εταιρεία που δημιουργείται από μια πολυεθνική επιχείρηση σε μια ξένη χώρα έρχεται αντιμέτωπη με 23

24 πληθώρα μειονεκτημάτων σε σχέση με τους εγχώριους ανταγωνιστές της. Κάποια από αυτά τα μειονεκτήματα είναι: έλλειψη εξοικείωσης με τον τοπικό επιχειρηματικό κόσμο το φορολογικό σύστημα και το σύστημα διακυβέρνησης τα κόστη επικοινωνίας, μεταφοράς και τοποθέτησης προσωπικού οι διαφορές στη γλώσσα, στην κουλτούρα και τις καταναλωτικές προτιμήσεις το ενδεχόμενο συναλλαγματικών κινδύνων, εθνικοποιήσεων και άλλων μεροληπτικών κρατικών παρεμβάσεων Παρόλα τα μειονεκτήματα που ενδέχεται να υπάρχουν, οι ξένες επιχειρήσεις διαθέτουν και ορισμένα ισχυρά πλεονεκτήματα έναντι των τοπικών επιχειρήσεων και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι δεύτερες να μην μπορούν να ανταπεξέλθουν στην ξένη επένδυση. Τα πλεονεκτήματα αυτά κατά τον Kindleberger (1969), Lall και Streeten (1977) ταξινομούνται κατά τον ακόλουθο τρόπο : πρώτον, πλεονεκτήματα που συνδέονται με διαφοροποίηση προϊόντος, αποτελεσματικές μεθόδους marketing, τμηματοποίηση αγορών και δίκτυα διανομής δεύτερον, πλεονεκτήματα που συνδέονται με τεχνολογική υπεροχή, προνομιακή πρόσβαση σε κεφαλαιαγορές και αποτελεσματικές μεθόδους διοίκησης τρίτον, οικονομίες κλίμακας Σύμφωνα με τη θεωρία, η υλοποίηση μιας ΑΞΕ εξαρτάται από το βαθμό της μονοπωλιακής δύναμης που απολαμβάνει μια επιχείρηση στην τοπική αγορά. Στα πρώτα στάδια, καθώς η επιχείρηση αυξάνει το μερίδιο της στην εγχώριο αγορά, αυξάνει ταυτόχρονα και την μονοπωλιακή της δύναμη. Αυτή η διαδικασία όμως κάποια στιγμή φτάνει στο τέλος της καθώς η εγχώρια αγορά έχει κάποια συγκεκριμένα όρια και έτσι η επιχείρηση καλείται να επενδύσει τα κέρδη της σε μία ξένη αγορά (Newfarmer, 1985). Σύμφωνα με τον Knickerbocker (1973) μια επιχείρηση με δεξιότητες στον τεχνολογικό, οργανωτικό, διοικητικό και τον τομέα του marketing έχει τα απαιτούμενα εφόδια να διεισδύσει σε αγορές του εξωτερικού και να ανταγωνιστεί τα αντίστοιχα περιβάλλοντα. Σε αυτό το σημείο ο Gray (1972) προχωρά στην υλοποίηση διάκρισης ανάμεσα σε επιθετικά και αμυντικά κίνητρα για τις ΑΞΕ. Τα επιθετικά κίνητρα επιβάλλονται όταν μια επιχείρηση αναλαμβάνει ΑΞΕ προκειμένου να επεκταθεί όταν αυτό δεν είναι 24

25 κατορθωτό σε εγχώριο επίπεδο. Ενώ τα αμυντικού τύπου κίνητρα επιβάλλονται όταν μια επιχείρηση μεγεθύνεται για να κατορθώσει να εξασφαλίσει το επίπεδο κερδών ή το ρυθμό ανάπτυξης που κατείχε στο παρελθόν. Επιπροσθέτως, ο Knickerbocker (1973) εξηγεί ότι σε ένα περιβάλλον ολιγοπωλίου, όταν μια επιχείρηση πραγματοποιήσει ΑΞΕ, τότε και οι υπόλοιπες επιχειρήσεις θα την μιμηθούν για να μην χάσουν το μερίδιο τους στην αγορά. Σε αυτές τις περιπτώσεις εξυπακούεται ότι η ηγέτιδα επιχείρηση αποκτά μιμητές που καιροφυλακτούν να την αντιγράψουν ώστε να μην κυριαρχήσει μόνη της στην αγορά. Αυτή η αντίδραση τροποποιείται ανάλογα με το μέγεθος των αγορών και τις εναλλακτικές μορφές επενδύσεων. Ανακεφαλαιωτικά, η θεωρία της βιομηχανικής οργάνωσης υποδεικνύει ότι στην περίπτωση πραγματοποίησης μιας ΑΞΕ τα οφέλη για την πολυεθνική επιχείρηση υπερτερούν σε σχέση με τα μειονεκτήματα. Είναι μια θεωρία που παρέχει μια ικανή αλλά όχι αναγκαία προϋπόθεση για την ανάλυση των ΑΞΕ υπό τον όρο ότι η επιχείρηση διαθέτει ολιγοπωλιακή δύναμη που έχει αναπληρωθεί από πιο ενισχυμένες μορφές διάρθρωσης της αγοράς στο σύγχρονο διεθνοποιημένο και συγχωνευμένο οικονομικό περιβάλλον Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗΣ Από την πραγματοποιηθείσα επιστημονική έρευνα για τις ατέλειες του κόστους συναλλαγής προέκυψε η θεωρία της εσωτερίκευσης η οποία διασαφηνίζει ότι η επιθυμία της εσωτερίκευσης ή της ολοκλήρωσης ενδοεπιχειρησιακά των αγορών ενδιάμεσων αγαθών των επιχειρήσεων έχει σαν αποτέλεσμα τις άμεσες ξένες επενδύσεις. Η ανωτέρω θεωρία απορρέει από παλαιότερη εξακρίβωση του Coase (1937) ότι η λειτουργία της αγοράς συνεπάγεται κόστη για μια επιχείρηση, τα οποία αφορούν: τον καθορισμό της σωστής τιμής, τον καθορισμό των υποχρεώσεων των συμμετεχόντων σε μια σύμβαση, την αβεβαιότητα στην εκτίμηση του κόστους των εισροών μακροχρόνια και τους έμμεσους φόρους που επιβάλλονται στις συναλλαγές μέσω της αγοράς. Υπάρχει όμως τρόπος να αποφευχθούν αυτά τα κόστη για την επιχείρηση ολοκληρώνοντας την αντίστοιχη αγορά στο εσωτερικό της και τη χρήση της εσωτερικής δομής της για τη διαχείριση των συναλλαγών. Είναι ένα θεώρημα το οποίο ο 25

26 Williamson (1975, 1981) το εξέλιξε περισσότερο από τον Coase. Κατά τον Williamson η επιχείρηση και η αγορά αποτελούν δυο εναλλακτικές μορφές οργάνωσης τμημάτων του επιχειρηματικού ενδιαφέροντος και εντοπίζει ότι οι σημερινές επιχειρήσεις αναλαμβάνουν δραστηριότητες όπως η έρευνα και η ανάπτυξη, ο στρατηγικός προγραμματισμός, το marketing, η χρηματοοικονομική διοίκηση και η εκπαίδευση προσωπικού και όχι μόνο παραγωγικές λειτουργίες. Στο σημείο αυτό δημιουργείται ένας προβληματισμός ως προς το για ποιο λόγο οι επιχειρήσεις οργανώνουν τις δραστηριότητες αυτές στο εσωτερικό τους, ενώ υπάρχουν διαθέσιμες εξωτερικές συμβατικές αγορές. Προφανώς η επιχείρηση στο εσωτερικό της υπερτερεί έναντι των ατελών εξωτερικών αγορών. Σύμφωνα με το άρθρο του Lizondo (1991) η θεωρία της εσωτερικοποίησης αποδεικνύει την εμπλοκή των επιχειρήσεων σε ΑΞΕ ώστε να αντικαταστήσουν τις συναλλαγές της αγοράς (markettransactions) με εσωτερικές συναλλαγές (internaltransactions) έχοντας σαν απόληξη την αποφυγή των ατελειών των αγορών για ενδιάμεσα αγαθά. Μια σύγχρονη επιχείρηση αναλαμβάνει πρόσθετες δραστηριότητες οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με ροές ενδιάμεσων προϊόντων και έχουν τη μορφή τεχνογνωσίας και εξειδίκευσης. Εν τούτοις η τιμολόγηση κάποιων από τα ενδιάμεσα αγαθά καθίσταται δύσκολη λόγω των ατελειών που αφορούν το κόστος συναλλαγής. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι είναι δύσκολο να επιβάλεις συμβόλαια που αποτρέπουν κάποιον που έχει αγοράσει ή έχει αδειοδοτηθεί να χρησιμοποιεί κάποια τεχνολογία (π.χ. το λογισμικό ενός υπολογιστή) από το να τη διαχύσει σε άλλους εν αγνοία του αρχικού παραγωγού. Η δυσκολία αυτή προσφέρει ένα ισχυρό κίνητρο στις επιχειρήσεις να ξεπεράσουν την αγορά και να χρησιμοποιήσουν την τεχνογνωσία ή την εξειδίκευση εντός της επιχείρησης. Σύμφωνα με τη γενική θεωρία της εσωτερίκευσης του Rugman (1980) και έχοντας ενσωματώσει ποικίλες θεωρίες ΑΞΕ, οι πολυεθνικές επιχειρήσεις προκειμένου να αποφύγουν τις διεθνείς ατέλειες της εξωτερικής αγοράς, εσωτερικεύουν ορισμένες συναλλαγές σε μια εσωτερική αγορά. Ως εκ τούτου η ύπαρξη των πολυεθνικών και των ΑΞΕ είναι οι ατέλειες που δημιουργούν την ανάγκη τέτοιων επιχειρήσεων σύμφωνα με τον Rugman. 26

27 Το 1985 ο Parry έρχεται να καταρρίψει τη γενική θεωρία της εσωτερίκευσης, αφού τα οφέλη της ενισχύουν απλά τις επιχειρήσεις να αποφύγουν συγκεκριμένες ατέλειες της αγοράς και δεν ερμηνεύει όλες τις ΑΞΕ. Η ανταπάντηση του Rugman (1986) έρχεται να επισημάνει ότι η θεωρία της εσωτερίκευσης είναι μια γενική και ενοποιημένη θεωρία η οποία συμπεριλαμβάνει αρκετές θεωρίες που βασίζονται σε άμεσες ξένες επενδύσεις και σε κάποιο τύπο ατέλειας της αγοράς Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ PORTER Κατά την ερμηνεία του Krugman (1991) η παρουσία άμεσων ξένων επενδύσεων σε τόπους που δεν διαθέτουν τις τυπικές υποδομές είναι μια τακτική σύναξης των πολυεθνικών επιχειρήσεων καθορισμένων τομέων και όχι καθορισμένων περιοχών σε μέρη όπου προϋπάρχει μια αξιοσημείωτη επιχειρηματική υποδομή. Τα χαρακτηριστικά που έχουν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις που υιοθετούν αυτή την τακτική σε σχέση με τις ΑΞΕ είναι κοινά, σύμφωνα με τον Krugman: υψηλού επιπέδου τεχνογνωσία, χαμηλό κόστος μεταφοράς, δυνατότητα οικονομιών κλίμακας, εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και εξάρτηση από παρόχους εισαγομένων προϊόντων. Κατ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται και η συγκέντρωση των ίδιων χαρακτηριστικών για τις επιχειρήσεις όμοιου τομέα όπως εξειδικευμένη εργασία, τεχνολογία και προμηθευτές. Κατ επέκτασιν προσελκύονται και άλλες επιχειρήσεις του κλάδου οι οποίες ευρισκόμενες στην ίδια τοποθεσία με την ίδρυση μιας θυγατρικής έχουν πρόσβαση στη ροή της τεχνολογικής πληροφορίας. Εν κατακλείδι, η θεωρία της γεωγραφικής συγκέντρωσης καθιστά σαφές ότι τελικοί προορισμοί ΑΞΕ γίνονται τόποι χωρίς να διαθέτουν θεωρητικά τα τυπικά προσόντα, όπως η φθηνή εργασία ή η ύπαρξη σε ποσότητα πρώτων υλών. Ένα χειροπιαστό παράδειγμα στην περίπτωση αυτή είναι η SiliconValley στις ΗΠΑ όπου αποτελεί πλέον παγκόσμιο κέντρο έρευνας και ανάπτυξης υψηλής τεχνολογίας και λογισμικού. (Μπιτζένης, 2009). Άμεση σχέση ομοιότητας με τη θεωρία του Krugman (1991) είναι και η θεωρία του Porter (1990, 1991)αναφερόμενη στο διεθνές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα με τις εισροές ΑΞΕ. Ο Porter ανέπτυξε ένα πρότυπο που σχετίζεται με το ανταγωνιστικό 27

28 πλεονέκτημα των κρατών στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Παρουσίασε την έννοια των «clusters» τα οποία ερμηνεύονται σαν τη γεωγραφική συγκέντρωση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και διατυπώνονται ως η συγκέντρωση αλληλοσυνδεόμενων επιχειρήσεων, ειδικευμένων προμηθευτών, παροχών υπηρεσιών, βιομηχανικών επιχειρήσεων και δημόσιων φορέων που διέπονται από ανταγωνισμό και συνεργασία μεταξύ τους. Με υπόβαθρο αυτό το πρότυπο, τέσσερις είναι οι αλληλοεξαρτώμενοι παράγοντες που παρουσιάζονται ανάμεσα στις επιχειρήσεις μέσα σε ένα cluster και συνιστούν το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Οι παράγοντες αυτοί είναι: οι συνθήκες των κύριων παραγόντων όπως το άρτια εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό και οι υποδομές οι συνθήκες της ζήτησης που αναφέρονται στις απαιτήσεις των πελατών για βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας των προϊόντων οι σχετικές και υποστηρικτικές βιομηχανίες που εξελίσσουν ιδέες και πληροφορίες στρατηγική, δομή και ανταγωνισμός των επιχειρήσεων που αποτελεί κίνητρο για να προάγουν την παραγωγικότητά τους. Στους ανωτέρω παράγοντες ο Porter προσάρτησε ακόμη δύο, την πιθανότητα και την κυβέρνηση. Εν κατακλείδι, ο Porter με την έρευνά του συνέβαλε στην ερμηνεία της συμπεριφοράς των πολυεθνικών επιχειρήσεων σε σχέση με την εύρεση της κατάλληλης περιοχής και του είδους των επενδύσεων που υλοποιούν. Η ενθάρρυνση ή η αποθάρρυνση για την πραγματοποίηση των ΑΞΕ και τις επενδυτικές τους αποφάσεις έρχεται μέσα από τη σύγκριση των ανωτέρω παραγόντων μεταξύ διαφόρων χωρών σε συσχετισμό με τις επιχειρηματικές τους επιδιώξεις Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΡΙΣΚΟΥ Ένας τρόπος διαφοροποίησης των δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων είναι οι άμεσες ξένες επενδύσεις που αυτές πραγματοποιούν και που αποτελεί αντικείμενο της βιβλιογραφίας, επικεντρωμένο στον τρόπο που διαχειρίζονται οι επιχειρήσεις τον επενδυτικό κίνδυνο. Ο Lizondo (1991) αναφέρει ότι οι τελικές κρίσεις μιας επιχείρησης 28

29 προσδιορίζονται από τα αναμενόμενα έσοδα αυτής της τοποθέτησης κεφαλαίου και της έκθεσής της σε επενδυτικούς κινδύνους σαν λογική και αναγκαία συνέπεια. Αυτή λοιπόν η επιχειρηματική απειλή θα μπορούσε να μειωθεί αν μία επιχείρηση αναπτυσσόταν επενδυτικά σε περισσότερες οικονομίες ανά τον κόσμο οι οποίες θα εξασφάλιζαν σαφώς λιγότερο κίνδυνο. Η ανάλυση της θεωρίας αυτής δεν έφερε επιθυμητά αποτελέσματα καθότι έδειξε ότι ο διαφοροποιημένος κίνδυνος δεν είναι σημαντικός στις ΑΞΕ και θα είχε αξία μόνο σε συνθήκες ατελειών των αγορών. Κατά τον Rugman (1976) μια πολυεθνική επιχείρηση αποτελεί σημείο αναφοράς για διεθνή διαφοροποίηση, όταν οι επενδυτές έρχονται αντιμέτωποι με τις ατέλειες της χρηματοοικονομικής αγοράς και τη διαμόρφωση ενός αποδοτικού χαρτοφυλακίου (Μπιτζένης, 2009). Οι Agmon και Lessard (1977) έρχονται να υλοποιήσουν έναν παραλληλισμό ανάμεσα στους επενδυτές και τις πολυεθνικές. Οι επενδυτές θα είχαν τη δυνατότητα να διαφοροποιήσουν το χαρτοφυλάκιό τους σε διεθνή κλίμακα αποδοτικά, αν οι διεθνείς ροές κεφαλαίου ήταν απεριόριστες και οι κεφαλαιαγορές λειτουργούσαν ανεμπόδιστα. Από τη στιγμή που δεν ισχύει αυτό από τα εμπόδια στην εισροή κεφαλαίων υπερτερούν των αντιστοίχων εισροών άμεσων ξένων επενδύσεων, τότε οι πολυεθνικές επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα να μεταβληθούν ευκολότερα και σε πιο μειωμένο κόστος από του επενδυτές. 2.8.TΟ ΕΚΛΕΚΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ DUNNING Ο JohnDunning (1977, 1981) ανέπτυξε το υπόδειγμα ή προσέγγιση OLI και αποτέλεσε ένα πολύ προσοδοφόρο τρόπο ερμηνείας της δραστηριότητας των πολυεθνικών επιχειρήσεων που δραστηριοποίησε ένα αξιοσημείωτο αριθμό ερευνητικών προσπαθειών στον τομέα των διεθνών οικονομικών. Η προσέγγιση αυτή δεν αποτελεί μια αυτοτελή θεωρία η οποία έχει τη δυνατότητα να στηριχθεί και να επιβεβαιωθεί με κανόνα την επεξεργασία και ανάλυση δεδομένων με μια επιστημονική μεθοδολογία. Η συμβολή της προσέγγισης Dunning διαπλάθει ένα πλαίσιο που συντελεί στην κατηγοριοποίηση της θεωρητικής και εμπειρικής έρευνας που έχει λάβει χώρα στο πεδίο των άμεσων ξένων επιχειρήσεων. Βασικά το διακεκριμένο υπόδειγμα ή υπόδειγμα OLI ενώνει τη βιβλιογραφία των ΑΞΕ σε ένα πλαίσιο ανάλυσης όπου ερμηνεύονται οι 29

30 παράγοντες που αποτελούν την αιτία επέκτασης της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Το συγκεκριμένο παράδειγμα υπήρξε νεωτεριστικό διότι η προσέγγιση που ακολούθησε στόχευε στα κίνητρα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις και που τις παρότρυναν να δραστηριοποιηθούν σε μια ξένη αγορά με την μορφή των ΑΞΕ. Έτσι λοιπόν η θεωρητική υποδομή που διαμορφώθηκε από τον Dunning υπήρξε πρωτοπόρα και αντικατέστησε το υπόδειγμα των Heckscher-Ohlin για τις άμεσες ξένες επενδύσεις, στην mainstream οικονομική ανάλυση οι οποίες ερμηνεύονταν σε ένα πλαίσιο διεθνούς μετακίνησης κεφαλαίων για να αναζητήσουν υψηλές αποδόσεις. Ο ίδιος ο Dunning (2000) ισχυρίζεται ότι το υπόδειγμά του στις αρχές της δεκαετίας είχε αποτελέσει το κυρίαρχο αναλυτικό εργαλείο για την προσαρμογή μιας σειράς οικονομικών θεωριών για τους προσδιοριστικούς παράγοντες των ΑΞΕ και την ανάπτυξη δράσης των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Η αιτιολογία ήταν ότι το παράδειγμά του ήταν απλό αλλά περισπούδαστο κατασκεύασμα σύμφωνα με το οποίο τα χαρακτηριστικά της διεθνούς παραγωγής που έχουν αναλάβει οι πολυεθνικές προσδιορίζονται από την επενέργεια τριών ανεξάρτητων μεταβλητών που αποτελούν τρία ξεχωριστά υποδείγματα. Σαφέστερα, τα ακρωνύμια του υποδείγματος OLI αναφέρονται σε τρεις βασικές κατηγορίες πλεονεκτημάτων των οποίων ο συνδυασμός και η ταυτόχρονη παρουσία αποτελούν αναγκαίο προαπαιτούμενο στο σύστημα σκέψης του Dunning για την υλοποίηση μιας ξένης επένδυσης. Πιο συγκεκριμένα, τα πλεονεκτήματα αυτά είναι το πλεονέκτημα της ιδιοκτησίας, της τοποθεσίας και της εσωτερικοποίησης που ισοδυναμούν οι αγγλικές λέξεις Ownership, Location και Internalization εκ των οποίων προέρχονται τα ακρωνύμια του υποδείγματος OLI. Περιληπτικά, τα πλεονεκτήματα ιδιοκτησίας εξομαλύνουν το ζήτημα της απόφασης επέκτασης μιας επιχείρησης στο εξωτερικό και έχουν ως αντικείμενο τους παράγοντες που την ενισχύουν να ξεπεράσει το κόστος λειτουργίας σε μια αγορά του εξωτερικού που μπορούν να αποδοθούν ως η κατοχή ενός προϊόντος ή μιας παραγωγικής διαδικασίας όπου οι ντόπιες επιχειρήσεις δεν έχουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν όπως κατοχυρωμένες ευρεσιτεχνίες, μηχανολογικά σχέδια, εμπορικά μυστικά και φήμη. Από την άλλη πλευρά τα πλεονεκτήματα τοποθεσίας εξομαλύνουν τον προβληματισμό της τοποθεσίας που επιλέγεται συγκεκριμένα για να πραγματοποιηθεί η ξένη επένδυση και θεωρούν σαν δεδομένο ότι μια επιχείρηση έχει αντικειμενικό συμφέρον να παράγει στο εξωτερικό παρά στο εσωτερικό. Η ύπαρξη όμως των ανωτέρω δύο πλεονεκτημάτων δεν είναι αρκετή εάν στην προκειμένη περίπτωση λείψει το πλεονέκτημα της 30

31 εσωτερικοποίησης, διότι τότε θα ήταν προτιμότερο η επιχείρηση να αναθέσει την παραγωγή προϊόντος της σε μια Τρίτη εταιρεία από το να αντιμετωπίζει την υψηλού κόστους διαδικασία μιας άμεσης ξένης επένδυσης. Εάν όμως υπάρχει το πλεονέκτημα της εσωτερικοποίησης τότε η παραγωγική διαδικασία είναι πιο προσοδοφόρα όταν πραγματοποιείται στο εσωτερικό της επιχείρησης και έτσι η επιχείρηση πραγματοποιεί μια άμεση ξένη επένδυση αντί των άλλων επενδυτικών επιλογών. Στα αμέσως επόμενα υποκεφάλαια τα παραπάνω πλεονεκτήματα περιγράφονται με περισσότερες λεπτομέρειες όπως στο άρθρο του καθηγητή της Οξφόρδης PeterNeary (2008) ΤΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Για να υπάρξουν και να λειτουργήσουν σωστά οι πολυεθνικές εταιρείες τα πλεονεκτήματα της ιδιοκτησίας είναι καθοριστικά. Είναι προϋπόθεση ότι οι επιχειρήσεις διαθέτουν περιουσιακά στοιχεία και μάλιστα αυτές που έχουν πιθανότητα να μεταλλαχθούν σε πολυεθνικές είναι κάτοχοι περισσότερων περιουσιακών στοιχείων από το μέσο όρο με το χαρακτήρα των εσωτερικών δημόσιων αγαθών. Αυτά τα στοιχεία ως ενεργητικό χρησιμοποιούνται σε διαφορετικές τοποθεσίες στην παραγωγική διαδικασία χωρίς ωστόσο να στερούνται την αποτελεσματικότητά τους. Τέτοια παραδείγματα είναι η ανάπτυξη προϊόντων, οι διοικητικές δομές, οι ευρεσιτεχνίες και οι ικανότητες marketing. Τα πλεονεκτήματα ιδιοκτησίας συνιστούν ένα πολύπλευρο παράγοντα που συνήθως μοντελοποιείται με τη χρήση ενός ενιαίου δείκτη παραγωγικότητας. Στα πλαίσια αυτής της μεθοδολογίας έχει χρησιμοποιηθεί ένα από τα πιο προηγμένα μοντέλα που ανήκει στους Helpman, Melitz και Yeaple (2004), οι οποίοι μελέτησαν την ετερογένεια των επιχειρήσεων θεωρώντας σαν δεδομένο ότι διαφοροποιούνται στα στάδια της παραγωγικότητάς τους. Σύμφωνα λοιπόν με το παραπάνω ο προσδιορισμός της παραγωγικότητας έχει άμεση σχέση με το πραγματοποιημένο κόστος (sunkcost) που καθορίζει και το είδος της παραγωγής που θα εφαρμόσουν οι επιχειρήσεις. Άρα οι επιχειρήσεις ταξινομούνται σε τρεις βασικές κατηγορίες ανάλογα με την επιτυχία του επιπέδου παραγωγικότητας. Η πρώτη έχει να κάνει με επιχειρήσεις χαμηλής παραγωγικότητας, δηλαδή αυτές που παράγουν ποσότητα αποκλειστικά και μόνο για τις ανάγκες της εγχώριας αγοράς. Η δεύτερη κατηγορία αφορά τις επιχειρήσεις μέσης 31

32 παραγωγικότητας που σκοπεύουν νε εξάγουν τα προϊόντα τους σε αγορές του εξωτερικού. Η Τρίτη κατηγορία σχετίζεται με τις επιχειρήσεις που διαθέτουν υψηλή παραγωγικότητα και μάλιστα ικανές να αντιμετωπίσουν το υψηλό σταθερό κόστος που απορρέει από τη δραστηριοποίηση αυτή σε άμεσες ξένες επενδύσεις ΤΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑΣ Αν και τα πλεονέκτημα της ιδιοκτησίας σύμφωνα με τη θεωρία διεθνούς εμπορίου είναι δεδομένα και μοντελοποιούνται με ολοφάνερες μεθόδους, η προσοχή είναι περισσότερο στραμμένη στην έρευνα εναλλακτικών κινήτρων που παροτρύνουν τις επιχειρήσεις να εγκατασταθούν στο εξωτερικό. Στα πλαίσια αυτής της λογικής ένα θεμελιώδες στοιχείο που μαγνήτιζε το ενδιαφέρον της επιστημονικής έρευνας είναι η διάκριση ανάμεσα στις οριζόντιες και κάθετες ξένες επενδύσεις. Πιο συγκεκριμένα οι οριζόντιες άμεσες ξένες επενδύσεις αναφέρονται στις επιχειρήσεις που ιδρύουν μια παραγωγική μονάδα στο εξωτερικό έτσι ώστε να εισβάλλει στην ξένη αγορά και τους καταναλωτές. Από την άλλη πλευρά οι κάθετες άμεσες ξένες επενδύσεις δεν έχουν σαν ανώτερο στόχο την πρόσβαση στην ξένη αγορά αλλά προσπαθούν να επιτύχουν χαμηλότερο κόστος παραγωγής. Ο Brainard (1997) περιέγραψε τα οριζόντια κίνητρα σαν μια ανταλλαγή μεταξύ γεωγραφικής εγγύτητας και συγκέντρωσης της παραγωγής (proximityconcentrationtrade-off). Πιο συγκεκριμένα η ίδρυση μιας παραγωγικής μονάδας στο εξωτερικό από τη μια πλευρά απαλλάσσει την επιχείρηση από το σύνολο της δαπάνης που θα προκαλούσε το εμπόρια με την αγορά αυτή και ως εκ τούτου αποκτά το πλεονέκτημα της γεωγραφικής εγγύτητας, αντίθετα η επιχείρηση χάνει τα οφέλη της συγκέντρωσης παραγωγής στη μονάδα της χώρας έδρας της. Έτσι λοιπόν αποφασιστικός παράγοντας για την επιχείρηση σχετικά με το αν θα εξάγει τα προϊόντα της στο εξωτερικό ή θα τα παράγει στην έδρα της εξαρτάται από την εκτίμηση των παραγόντων και την στάθμιση του κόστους κατασκευής της παραγωγικής μονάδας στο εξωτερικό από τη μια πλευρά και τη χρησιμότητα από τη μείωση του εμπορικού κόστους από την άλλη. 32

33 Σε ότι αφορά τα κίνητρα η επικέντρωση του ενδιαφέροντος υπάρχει στην εξυπηρέτηση της εγχώριας αγοράς. Εδώ υπάρχουν δύο επιλογές: ή η παραγωγή να συνεχιστεί στην εγχώρια αγορά ή η παραγωγική μονάδα να μεταφερθεί σε χώρα χαμηλού κόστους και να κάνει εξαγωγή της παραγωγής στην μητρική αγορά. Αυτός ο σύνθετος συλλογισμός έχει άμεση σχέση με την ανταλλαγή ανάμεσα στα πλεονεκτήματα της συγκέντρωσης της παραγωγής και τη μείωση του κόστους παραγωγής, (concentration-costsavingtrade-off). Όταν η επιχείρηση αποφασίζει να μην μεταφέρει την παραγωγική της μονάδα τότε τα λειτουργικά κόστη είναι γνωστά και κυρίως το εργατικό κόστος, από την άλλη πλευρά όμως όταν υλοποιείται μια ΑΞΕ τότε τα κόστη εγκατάστασης και εξαγωγής είναι αναμφισβήτητα αλλά τα νέ λειτουργικά κόστη που δεδομένα είναι χαμηλότερα αποτελούν ισχυρό κίνητρο για την επιχείρηση και την κερδοφορία της ΤΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Το πιο σημαντικό τμήμα του υποδείγματος του Dunning θεωρείται το τρίτο τμήμα που αναφέρεται στην εσωτερικοποίηση. Το γεγονός ότι κάποιες επιχειρήσεις υλοποιούν ορισμένες δραστηριότητες στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αποτελεί σημαντικό αντικείμενο στο ερευνητικό πεδίο της μικροοικονομικής θεωρίας και όχι μόνο της βιβλιογραφίας των ΑΞΕ. Το 1937 ο Coase πραγματοποίησε μια προοδευτική μελέτη επί του θέματος ο οποίος ισχυρίστηκε ότι ο άριστος βαθμός εσωτερικοποίησης αντανακλά μια ισορροπία ανάμεσα στο κόστος συναλλαγής στην αγορά και τα διαχειριστικά κόστη της διεύθυνσης μιας εταιρείας. Οι ερευνητές των οικονομικών της πληροφόρησης στη σύγχρονη βιβλιογραφία κατέβαλαν προσπάθεια να αναλύσουν σε ανώτερο βαθμό τις δύο αυτές πηγές κόστους και της μεταξύ τους ισορροπίας. Ο Ethier (1986) έκανε μια πρώτη προσέγγιση των άμεσων ξένων επενδύσεων από την πλευρά της εσωτερικοποίησης ο οποίος στο υπόδειγμά του θεώρησε ότι έρευνα προηγείται της παραγωγής τα αποτελέσματα της οποίας μπορούν να εφαρμοστούν στο εσωτερικό μιας κάθετα ενοποιημένης επιχείρησης ή να πωληθούν εκ περιτροπής σε τρίτους. Όμως ο τελικός χρήστης είναι αυτός που θα αποφασίσει αν θα αγοράσει τα αποτελέσματα της έρευνας προτού γίνουν γνωστά. Ο Ethier δηλώνει ότι αυξανομένου του βαθμού αβεβαιότητας αναφορικά με την επιτυχία της έρευνας τόσο πιο δαπανηρό 33

34 είναι να υπογράψει μια επιχείρηση ένα συμβόλαιο λόγω της πολύπλοκης ερευνητικής διαδικασίας η οποία οφείλει να είναι ανεξάρτητη από το τελικό αποτέλεσμα. Ως εκ τούτου η αυξανόμενη αοριστία μεγαλώνει το ενδεχόμενο η παραγωγή να εσωτερικοποιηθεί στα πλαίσια μιας κάθετα ενοποιημένης πολυεθνικής επιχείρησης. Οι Antras και Helpman (2004) προσέγγισαν πιο καινοτόμα το θέμα της εσωτερικοποίησης οι οποίοι ακολούθησαν ένα μοντέλο διαπραγματεύσεων ανάμεσα στον ιδιοκτήτη μιας εταιρείας και ενός υποτιθέμενου προμηθευτή ή υπαλλήλου και διαπίστωσαν ότι η αποτελεσματικότητα είναι μεγαλύτερη όταν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μοιράζονται σε εκείνο το τμήμα που συμβάλλει παραπάνω στην παραγωγή του τελικού προϊόντος. Στα όρια διαφοροποίησης της παραγωγής και εμπορίου η προηγούμενη διαπίστωση εξομοιώνεται με την πρόταση ότι οι αποτελεσματικές επιχειρήσεις πρέπει να εσωτερικοποιούν, δηλαδή να τροποποιούν τον προμηθευτή μιας υπηρεσίας ή ενός προϊόντος σε υπάλληλο ενώ οι λιγότερο αποτελεσματικές εταιρείες δεν θα πρέπει να εσωτερικοποιούν, δηλαδή ο προμηθευτής πρέπει να διατηρεί την διακριτή νομική του οντότητα Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ Η θεωρία της πορείας ανάπτυξης της επένδυσης (IDP Investment DevelopmentPath) περιγράφει τα επίπεδα εισροών και εκροών ΑΞΕ και έχει τις βάσεις της στο πρότυπο OLI (του οποίου θα γίνει ανάλυση λεπτομερειακά στην επόμενη υποενότητα) αφού εμπεριέχει τα πλεονεκτήματα τοποθεσίας, ιδιοκτησίας και εσωτερικοποίησης. Όμως το κύριο στοιχείο της είναι ότι κάθε χώρα περνάει από ανόμοια στάδια που ισοδυναμούν σε ένα προβλεπόμενο επίπεδο εισροών και εκροών ΑΞΕ (Μπιτζένης, 2009). Σαφέστερα, στο πρώτο στάδιο η χώρα δεν έχει περιέλθει στην εποχή της βιομηχανοποίησης, ως εκ τούτου δεν εμφανίζονται εισροές και εκροές ΑΞΕ διότι δεν διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα. Στο δεύτερο στάδιο, η χώρα προάγει σταδιακά τα πλεονεκτήματα τοποθεσίας και αρχίζει να προσελκύει εισροές ΑΞΕ για να αντικαταστήσει ουσιαστικά τις εισαγωγές ενώ οι εισροές είναι λιγοστές και προσανατολίζονται σε χώρες που είναι ακόμα στο πρώτο στάδιο αναζητώντας αγορές. Βαθμιαία προάγονται και τα πλεονεκτήματα ιδιοκτησίας των τοπικών επιχειρήσεων 34

35 λόγω της αλληλεπίδρασης με τις ξένες επιχειρήσεις. Στο τρίτο στάδιο σημειώνεται μια ανατροπή στις ΑΞΕ λόγω μείωσης των εισροών και της αύξησης των εκροών και παράλληλα οι πρώτες μεταστρέφονται σε αναζήτηση αποδοτικότητας και οι δεύτερες στη δημιουργία εξαγωγικών βάσεων. Το τέταρτο στάδιο χαρακτηρίζεται από το ότι οι εκροές ΑΞΕ εξουδετερώνουν ή εξισώνουν τις αντίστοιχες εισροές και με πιο εκτεταμένο και γρήγορο ρυθμό. Στη φάση αυτή η ανάπτυξη των πλεονεκτημάτων τοποθεσίας και ιδιοκτησίας είναι τόση ώστε οι τοπικές επιχειρήσεις να έχουν τη δυνατότητα να ανταγωνίζονται τις ξένες και παράλληλα να εισέρχονται σε ξένες αγορές. Τέλος, στο πέμπτο στάδιο πλέον έχοντας μετατραπεί οι τοπικές επιχειρήσεις σε πολυεθνικές έχουν προάγει και συμπεριλάβει όλα τα πλεονεκτήματα τοποθεσίας, ιδιοκτησίας και εσωτερικοποίησης και η επόμενη ανάπτυξή τους δεν εξαρτάται από το στάδιο του τόπου της έδρας τους αλλά από τον τρόπο που εκμεταλλεύονται τις δομές και τις δυνατότητες σε διεθνή εμβέλεια. 35

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 3.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ένα από τα σημαντικά προβλήματα που αντιμετώπιζε και αντιμετωπίζει η Ελλάδα, ειδικά τα χρόνια της κρίσης, είναι η φυγή επιχειρήσεων και κεφαλαίων σε ξένες χώρες. Τα τελευταία χρόνια το περιβάλλον αβεβαιότητας που έχει δημιουργηθεί μέσω της πολιτικής αστάθειας, της υπέρμετρης φορολογίας και της μειωμένης ζήτησης, έχει αναγκάσει πολλές επιχειρήσεις, κυρίως από τη Βόρεια Ελλάδα, να αναζητήσουν την τύχη τους σε γειτονικές χώρες για να καταφέρουν να επιβιώσουν. Βέβαια, το σημερινό περιβάλλον δε δημιουργήθηκε ξαφνικά, αλλά ήταν αποτέλεσμα κωλυσιεργιών και λανθασμένων αποφάσεων που για δεκαετίες ακολούθησε η χώρα. Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται μια παρουσίαση του μοντέλου ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας, καθώς και πως αυτό κατέρρευσε με το πέρασμα των ετών. Γίνεται μια αναδρομή που ξεκινά από τη μεταπολεμική περίοδο και αποτυπώνει τους λόγους που οδήγησαν τελικά τη χώρα στην αποβιομηχάνιση. Ιδιαίτερη αναφορά όμως γίνεται στην περίπτωση της Βορείου Ελλάδας και πως αυτή οδηγήθηκε στην αποβιομηχάνιση. Αυτή η ειδική αναφορά γίνεται καθώς η συγκεκριμένη υποενότητα είναι συνδετική μεταξύ του τρίτου και τέταρτου κεφαλαίου, το οποίο τέταρτο έχει σαν θέμα την μετεγκατάσταση ελληνικών επιχειρήσεων στην Βουλγαρία. Η σύνδεση αυτή 36

37 έγκειται στο γεγονός ότι η πλειοψηφία των επιχειρήσεων που επιλέγει τη Βουλγαρία για εγκατάσταση προέρχεται από τη Βόρεια Ελλάδα, λόγω της γειτνίασης που υπάρχει ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Ένα από τα αγκάθια της ελληνικής αναπτυξιακής πολιτικής είναι ότι ποτέ δεν έθεσε μακροχρόνιους στόχους και προτεραιότητες. Αντίθετα, ανέκαθεν παρατηρείται μια κοντόφθαλμη και βραχυπρόθεσμη αντιμετώπιση των πολιτικών και οικονομικών στόχων, με αποτέλεσμα η ελληνική οικονομία να μην είναι σε θέση να προσαρμοστεί άμεσα στα δεδομένα της παγκόσμιας οικονομίας. Σε κοινωνικό επίπεδο, η συγκεκριμένη λογική δεν βοηθάει ώστε να αντιμετωπιστούν διαχρονικά θέματα, όπως η βελτίωση σε ζητήματα ανισότητας, φτώχιας, ανεργίας και κοινωνικής ευημερίας, ενώ σε οικονομικό επίπεδο, οδηγεί στην φυγή κεφαλαίων κ στην έλλειψη επενδύσεων λόγω της αστάθειας που συναντάται. Όλα τα παραπάνω υποδεικνύουν ότι η πολιτική διαχείριση της χώρας συνεχίζει να είναι προσηλωμένη στη λογική του εκλογικού κύκλου και στις αντίστοιχες πρακτικές (Γιαννίτσης, 2008). Η δυσμενής κατάσταση που αντιμετωπίζει η χώρα τα τελευταία χρόνια είναι ενδεικτική του γεγονότος ότι οι παραγωγικές τις δομές αδυνατούν να αντιδράσουν στην αιφνίδια αλλαγή των οικονομικών δεδομένων (Κατσέλη, 2008). Ορισμένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ελληνικού μοντέλου ανάπτυξης είναι τα εξής: χαμηλή αποδοτικότητα των διαθέσιμων πόρων το αναπτυξιακά αδύναμο κράτος η περιορισμένη αξιοποίηση της τεχνολογίας και της καινοτομίας η περιορισμένη επιχειρηματικότητα Όπως επισημαίνει ο Μπαμπανάσης (2008), η εξάντληση των παλαιών αναπτυξιακών μοντέλων αποδίδεται στην συσσώρευση αναπτυξιακών προβλημάτων. Είναι αδύνατον για μια οικονομία να ευημερήσει μακροπρόθεσμα όταν επικεντρώνεται μονάχα στην ποσοτική μεγέθυνση, αδιαφορώντας για διαθρωτικές αλλαγές. Επίσης, η ελληνική οικονομία δε διαθέτει σύγχρονη και αυτοδύναμη επιστημονική και τεχνολογική βάση, με αποτέλεσμα να συμβιβάζεται σε εφαρμογές και αντιγραφές ξένων 37

38 προτύπων, που δεν ανταποκρίνονται πάντα στις ελληνικές ανάγκες. Συνεπώς, η ελληνική οικονομία αδυνατεί να δημιουργήσει νέα δυναμικά συγκριτικά πλεονεκτήματα που συνδέονται με τις νέες τεχνολογίες και καινοτομίες και παραμένει εγκλωβισμένη στο να διατηρεί τα στατικά και παραδοσιακά της πλεονεκτήματα Με τον τρόπο αυτό η περιορισμένη εξωστρέφεια και η μειωμένη ανταγωνιστικότητα αναδεικνύονται ως τα βασικά προβλήματα του ελληνικού αναπτυξιακού μοντέλου ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Σύμφωνα με τους Βρεττό και Στουρνάρα (2009), η ελληνική οικονομία έχει να επιδείξει καθυστέρηση ως προς τον εκσυγχρονισμό της, καθώς όλες οι παραγωγικές της δομές (βιομηχανία, βιοτεχνία, γεωργία, υπηρεσίες κτλ.) λειτουργούν κυρίως με παραδοσιακή και πολλές φορές ξεπερασμένη τεχνολογία. Αυτή η καθυστέρηση στην εφαρμογή νέων καινοτομιών, αλλά και την εισαγωγή νέων τεχνολογιών έχει ως συνέπεια τη μείωση της ανταγωνιστικότητας έναντι άλλων χωρών με χαμηλό εργατικό κόστος και περισσότερο εξελιγμένη τεχνολογία. Ανάμεσα στις πολλές ερμηνείες που έχουν δοθεί για τη χαμηλή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας, συμπεριλαμβάνεται και αυτή του Μαλλιαρόπουλου (2010), ο οποίος υποστηρίζει ότι το υψηλό εργασιακό κόστος κάνει τις ελληνικές εξαγωγές ακριβότερες σε σχέση με τους εμπορικούς της εταίρους. Πρόκειται για μία αμφιλεγόμενη ερμηνεία η οποία έχει δεχτεί αρκετή κριτική από διάφορους οικονομολόγους. Σύμφωνα με τον Μαλλιαρόπουλο δύο είναι οι αιτίες για την καχεξία της ελληνικής ανταγωνιστικότητας κατά την περίοδο : Ως πρώτη αιτία αναφέρεται το γεγονός ότι η αύξηση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος για την ελληνική οικονομία ως σύνολο ήταν διπλάσια σε σχέση με την αύξηση του κόστους εργασίας στον κλάδο των εξαγώγιμων προϊόντων. Ως συνέπεια αυτού ήταν η αύξηση των τιμών των μη εμπορεύσιμων αγαθών σε σύγκριση με τα εμπορεύσιμα εξαγώγιμα αγαθά. Αυτό οδήγησε τα επενδυόμενα κεφάλαια να μετατοπιστούν από τον τομέα παραγωγής εξαγώγιμων αγαθών στον τομέα παροχής υπηρεσιών που απευθύνονταν στην εγχώρια κατανάλωση. Έτσι διαμορφωθήκαν δύο ετερόκλιτοι τομείς, ο τομέας των εξαγώγιμων αγαθών και ο τομέας των μη εξαγώγιμων 38

39 αγαθών, όπου οι μεταξύ τους όροι ανταλλαγής έπληξαν τον εξαγωγικό προσανατολισμό της ελληνικής οικονομίας συμβάλλοντας τελικά στην απώλεια της ανταγωνιστικότητάς της. Η δεύτερη αιτία είναι η μετάβαση της ελληνικής οικονομίας από το εθνικό νόμισμα στο ευρώ. Αυτή η μετάβαση έπληξε τη θέση της Ελλάδας στις διεθνείς αγορές, καθώς τα ελληνικά προϊόντα έγιναν περισσότερο ακριβά και συνεπώς λιγότερο ανταγωνιστικά. Πιο συγκεκριμένα, ο Μαλλιαρόπουλος υποστηρίζει ότι η απώλεια της ελληνικής ανταγωνιστικότητας οφείλεται το 60% στην άνοδο του κόστους εργασίας και το 40% στην ανατίμηση του ευρώ έναντι των υπόλοιπων εθνικών νομισμάτων. Μια άλλη ερμηνεία για την πτώση της ελληνικής ανταγωνιστικότητας δίνεται από τον Οικονόμου (2010). Σύμφωνα με τον ίδιο παρατηρούνται τρείς αιτίες: Η πρώτη αιτία αφορά την αύξηση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος. Ειδικότερα, την περίοδο το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος αυξήθηκε περισσότερο από 20% σε σύγκριση με τη ζώνη του ευρώ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι εξαγωγές των ελληνικών προϊόντων να γίνουν ακριβότερες και συνεπώς λιγότερο ανταγωνιστικές. Ακόμη, ο Οικονόμου (2010) τονίζει τον ρόλο που διαδραμάτισε η συμμετοχή της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα αυτή η συμμετοχή αφαίρεσε από την Ελλάδα τη δυνατότητα αυτόνομης και ανεξάρτητης συναλλαγματικής πολιτικής, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μηχανισμός τόνωσης της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων στις αγορές. Η δεύτερη αιτία αφορά τον ελληνικό δημόσιο τομέα. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι υπήρξαν κατά το παρελθόν αλόγιστες αυξήσεις μισθών στους δημόσιους υπαλλήλους κάτι που είχε ως συνέπεια την αύξηση των μισθών και στον ιδιωτικό τομέα χωρίς όμως αυτό να ανταποκρίνεται στην άνοδο της παραγωγικότητας. Αυτές οι αυξήσεις είχαν σαν αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος επηρεάζοντας την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας. Η τρίτη αιτία αφορά την άνιση κατανομή των πόρων της ελληνικής οικονομίας μεταξύ των μη εμπορεύσιμων αγαθών (π.χ. κατασκευές) και των εμπορεύσιμων προς όφελος του πρώτου. Αυτή η άνιση κατανομή προκαλεί την κερδοφορία στον τομέα των μη εμπορεύσιμων αγαθών και αντίστοιχα μείωση της αποδοτικότητας των επενδύσεων των εμπορεύσιμων αγαθών. 39

40 Το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος ή αλλιώς το μοναδιαίο κόστος εργασίας, αποτυπώνει μια σημαντική παράμετρο της ανταγωνιστικότητας, δηλαδή την ανταγωνιστικότητα του κόστους ή την ανταγωνιστικότητα της τιμής (cost/price competitiveness). Πρόκειται για έναν από τους δημοφιλέστερους δείκτες ανταγωνιστικότητας κόστους ή τιμής, καθώς, υποθέτοντας ότι όλοι οι υπόλοιποι προσδιοριστικοί παράγοντες είναι σταθεροί, τότε μπορεί να μας δώσει μια σαφή εικόνα για το πόσο φθηνά ή ακριβά προϊόντα παράγει μια χώρα. Αυτό σημαίνει ότι μια αύξηση/μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας συνεπάγεται και μια μείωση/αύξηση της ανταγωνιστικότητας. Αυτό έχει επιπτώσεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών καθώς στην περίπτωση που αυξάνεται το μοναδιαίο κόστος εργασίας τότε θα αυξάνεται το έλλειμμα, ενώ στην αντίθετη περίπτωση θα αυξάνεται το πλεόνασμα (Γαβρόγλου, 2012). Σύμφωνα με την προσέγγιση της ΙΝΕ-ΓΣΕΕ (2010) η μείωση του κόστους εργασίας (εσωτερική υποτίμηση) αντικαθιστά την υποτίμηση του νομίσματος σε μία χώρα. Σε χώρες όπως η Ελλάδα όμως, η εσωτερική υποτίμηση φαίνεται να μην είναι αρκετό μέτρο για να αποκατασταθούν οι εξωτερικές ανισσόροπες. Έχει παρατηρηθεί σε πολλές περιπτώσεις ότι όταν μειώνονται οι μισθοί των εργαζομένων τότε αυτομάτως μειώνεται και η παραγωγικότητα της εργασίας. Συνεπώς υπάρχουν χώρες που μπορεί στο κόστος εργασίας να θεωρούνται ανταγωνιστικές, αλλά στο διεθνές εμπόριο καταγράφουν απώλειες (Οικονόμου, 2012). Επίσης, η μείωση του κόστους πολλές φορές δεν αποτυπώνεται στις τιμές των προϊόντων, καθώς μέρος της θα μετατραπεί απλά σε αύξηση του περιθωρίου κέρδους. Ενδεικτικό είναι άλλωστε ότι η μείωση κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος που πραγματοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια δεν συνδιάστηκε από την ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας κόστους που σημειώθηκε την προηγούμενη δεκαετία. Η εξέλιξη αυτή αποδίδεται κυρίως στον τομέα της διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας καθώς η Ελλάδα κατατάσσεται στις χαμηλότερες θέσεις σε σύγκριση με τις υπόλοιπες αναπτυγμένες χώρες. Έτσι, η μείωση των ελλειμμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών δεν οφείλεται στην θεματική αύξηση των εξαγωγών. Αντίθετα, οφείλεται στην μείωση των δαπανών για εισαγωγές, εξαιτίας της ύφεσης της ελληνικής οικονομίας και του διαθέσιμου εισοδήματος (Τράπεζα της Ελλάδας, 2013). 40

41 Ο Μανασσάκης (2010) υποστηρίζει ότι η έλλειψη ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας δεν είναι αποτέλεσμα του κόστους εργασίας. Αντίθετα, θεωρεί ότι η χαμηλή ανταγωνιστικότητα προκαλείται από ορισμένους διαρθρωτικούς παράγοντες, οι οποίοι διαμορφώνουν και την έννοια της διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας. Βασικός διαρθρωτικός παράγοντας είναι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των εξαγόμενων προϊόντων καθώς τα εξαγόμενα προϊόντα που χαρακτηρίζονται από υψηλή ποιότητα είναι σε θέση να ανταγωνιστούν αντίστοιχα προϊόντα χαμηλότερου κόστους, τα οποία όμως είναι ποιοτικά υποδεέστερα. Επίσης, η ελληνική βιομηχανία υστερεί αρκετά σε νέες τεχνολογίες και ταλαιπωρείται από παθογένειες όπως τη γραφειοκρατία, τη φορολογική επιβάρυνση και την αστάθεια του θεσμικού πλαισίου ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Στη μεταπολεμική Ελλάδα η εκβιομηχάνιση της χώρας στηρίχτηκε σε τέσσερεις παράγοντες (Καραμεσίνη, 2002): Τα επενδυτικά κίνητρα, τα οποία ξεκίνησαν ήδη από το 1939 με τη μορφή απαλλαγών από φόρους και εισφορές, προσθέτων αποσβέσεων κ.α. και μέχρι το 1973 είχαν διαμορφωθεί τρεις ζώνες κινήτρων (Αθήνα-Πειραιάς, ηπειρωτική Ελλάδα, νησιωτική Ελλάδα). Την προσέλκυση ξένου κεφαλαίου, όπου με ένα νέο καθεστώς που θεσπίστηκε το 1953 ευνοούνταν οι ξένες επενδύσεις στη χώρα μας μιας και εξασφαλιζόταν η ιδιοκτησία και υπήρχε η δυνατότητα παροχής ειδικής φορολογίας και άλλων ελαφρύνσεων. Την προστασία της εσωτερικής αγοράς, μέσα από δασμολογικά αλλά και μη δασμολογικά μέτρα και τέλος Τα εξαγωγικά κίνητρα, όπου το 1954 ωθήθηκαν έπειτα από διάφορες απαλλαγές στη φορολογία καθώς και εκπτώσεις. Ωστόσο η πορεία εκβιομηχάνισης της χώρας μας άλλαξε άρδην το 1961 με τη Συμφωνία Σύνδεσης με την ΕΟΚ, σύμφωνα με την οποία σταδιακά θα καταργούνταν οι δασμοί καθώς και οι ποσοτικοί περιορισμοί. Μέσα από αυτή τη συμφωνία επιτεύχθηκε 41

42 η ανακατεύθυνση της εκβιομηχάνισης της Ελλάδας από την υποκατάσταση των εισαγωγών προς ένα περισσότερο εξωστρεφές μοντέλο. Με τα νέα ενιαία χαρακτηριστικά που παρουσιάζει το μεταπολεμικό αυτό πρότυπο βιομηχανικής ανάπτυξης, όπως τονίζει η Καραμεσίνη (2002) έχουμε μια τόνωση των ιδιωτικών επενδύσεων περιορίζοντας αισθητά την ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας από το κράτος με ορισμένες μόνο εξαιρέσεις. Αναλυτικότερα, ο ρόλος του κράτους περιορίζεται στο να διασφαλίζει κάποια προνόμια στο ιδιωτικό κεφάλαιο, κυρίως φορολογικά. Σύμφωνα με στοιχεία τις Καραμεσινη (2002) η ελληνική βιομηχανία αναπτύχτηκε με ταχυτάτους ρυθμούς από τη μεταπολεμική περίοδο ως τη μεταπολίτευση με κεφαλαιουχικές επενδύσεις σε κλάδους που αναβάθμισαν το βιομηχανικό παραγωγικό σύστημα. Θα μπορούσε λοιπόν, να χαρακτηριστεί και ως οικονομικό θαύμα οι αλλαγές που συντελέστηκαν στην εκβιομηχάνιση της χώρας. Ωστόσο η παραπάνω ανάπτυξη της ελληνικής βιομηχανίας επηρεάστηκε από τις ευνοϊκές σχέσεις που αναπτυχτήκαν μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και των ιδιωτικών συμφερόντων, καθώς επίσης και της ανοχής των κρατικών αρχών απέναντι σε παραβιάσεις της φορολογικής και χωροταξικής νομοθεσίας. Ενώ παρατηρήθηκε ένα οικονομικό «θαύμα» στην ελληνική βιομηχανία της μεταπολεμικής περιόδου, σύμφωνα με τον Γιαννίτση (1993) αυτή η ανάπτυξη δεν ήταν δυνατό να συνεχιστεί, καθώς η βιομηχανική παραγωγή δεν διέθετε σταθερές βάσεις ώστε να εξασφαλίσει τη μελλοντική αειφορία της. Οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν τόσο από το κράτος όσο και από ιδιώτες, ήταν αποσπασματικές και στόχευαν κυρίως στο βραχυπρόθεσμο κέρδος. Το παραπάνω ενισχύθηκε από το γεγονός ότι τα κίνητρα που δόθηκαν από το κράτος δεν ήταν στρατηγικού χαρακτήρα, αλλά εξασφάλιζαν μονάχα την κερδοφορία των βιομηχανικών επιχειρήσεων. Τέλος, η διαπλοκή της πολιτικής εξουσίας διαδραμάτισε το ρόλο της στην περαιτέρω εξαθλίωση της βιομηχανικής παράγωγης. 42

43 ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ Η κρίση που παρουσιάστηκε στην ελληνική οικονομία στις αρχές της δεκαετίας του 1970 οδήγησε στην έναρξη της αποβιομηχάνισης της χώρας, δηλαδή την πτώση της βιομηχανικής παραγωγής ως ποσοστό του ΑΕΠ, γεγονός που απασχόλησε όλες τις μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τον Σακελλαρόπουλο(1992), η κρίση στον βιομηχανικό τομέα είχε ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία παρουσιάζονται παρακάτω: Η χαμηλή παραγωγικότητα της ελληνικής βιομηχανίας σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες. Η αύξηση του μεγέθους του τομέα των υπηρεσιών υποβάθμισε το ρόλο του βιομηχανικού τομέα μετατρέποντας τον τριτογενή τομέα σε κυρίαρχο της ελληνικής οικονομίας, κάτι που δεν αποτελεί μονάχα ελληνικό φαινόμενο όμως, αλλά σχεδόν όλων των ανεπτυγμένων χωρών. Η έλλειψη κατάλληλων πολιτικών που θα εξασφάλιζε την μακροπρόθεσμη ευημερία του βιομηχανικού τομέα, καθώς δεν έγιναν οι απαραίτητες επενδύσεις σε νέα τεχνολογία και τεχνογνωσία. Η έλλειψη άμεσων ξένων επενδύσεων. Η βαθμιαία απελευθέρωση του εμπορίου, καθώς και η σταδιακή υποτίμηση της δραχμής οδήγησε τη χώρα σε αντικατάσταση των εγχώριων εισροών με εισαγωγές. Σύμφωνα με τον Καζάκο (2001) υπάρχουν τρεις κατηγορίες προβλημάτων στην ελληνική οικονομία τα οποία εκδηλώθηκαν κυρίως τη δεκαετία του 1980 και συνδέονται με την αποβιομηχάνιση της χώρας. Η πρώτη κατηγορία αφορά τη συρρίκνωση της παραγωγής και τους αρνητικούς ρυθμούς μεγέθυνσης κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του μεριδίου της βιομηχανικής παραγωγής, καθώς παρατηρήθηκε και αύξηση των επιτοκίων δανεισμού. Ταυτόχρονα με το παραπάνω παρατηρήθηκε και αύξηση των επιτοκίων δανεισμού κάτι που μείωσε τα μεικτά κέρδη των επιχειρήσεων και κατά συνέπεια και την αποδοτικότητα του κεφαλαίου που επενδύεται. Η δεύτερη κατηγορία προβλημάτων συνδέεται με την αύξηση του κατώτατου ορίου μισθών κατά 50% που είχε ως αποτέλεσμα πολλές επιχειρήσεις να μην μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στο επιπλέον κόστος και να οδηγηθούν στο κλείσιμο, αυξάνοντας το ποσοστό ανεργίας. Η τρίτη 43

44 κατηγορία αφορά την εξάρτηση της ελληνικής βιομηχανίας από την κρατική προστασία, καθώς και την πολιτική επιρροή που ασκεί το μεγάλο κεφάλαιο, καθιστώντας την προβληματική. Ο Καλογήρου (1993) αναφέρει ότι τη δεκαετία του 1980 παρατηρείται το φαινόμενο της καθίζησης της ελληνικής βιομηχανίας και της δημιουργίας υπερχρεωμένων επιχειρήσεων. Πολλοί από τους κλάδους της βιομηχανίας που διαδραμάτισαν δυναμικό ρόλο τη μεταπολεμική περίοδο, τώρα μπαίνουν σε μια περίοδο ύφεσης που κορυφώνεται τη δεκαετία του 1990 αναγκάζοντας πολλές από τις επιχειρήσεις να προβούν σε κλείσιμο. Στους κλάδους αυτούς συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων η κλωστοϋφαντουργία, η τσιμεντοβιομηχανία, η χαρτοβιομηχανία, η ναυπηγοεπισκευαστική βιομηχανία, η μέταλλο-κατασκευαστική βιομηχανία, η μεταλλευτική βιομηχανία, η λιπάσματο-βιομηχανία, και η αμυντική βιομηχανία, όπου κατά το παρελθόν δραστηριοποιήθηκαν επιχειρήσεις σύμβολα του μεταπολεμικού οικονομικού θαύματος. Η παραπάνω αποβιομηχάνιση δεν εμφανίστηκε με ίδιους ρυθμούς σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, αλλά διακρίνεται από μια έντονη γεωγραφική διάσταση με ορισμένες περιοχές να πλήττονται ιδιαίτερα. Σύμφωνα με τον Καλογήρου (1993), εμφανίζονται τρεις κατηγορίες προβλημάτων που οδήγησαν στην αποβιομηχάνιση της Ελλάδας. Η πρώτη κατηγορία αφορά τη μείωση της εγχώριας και της διεθνούς ζήτησης για τα ελληνικά προϊόντα. Η δεύτερη κατηγορία επικεντρώνεται στην πλευρά της προσφοράς και περιλαμβάνει τη σύνθεση του κόστους παραγωγής, την αύξηση του κόστους των παραγωγικών συντελεστών, την απουσία αντιστοίχησης των μισθών με την παραγωγικότητα, τη διάβρωση της ελληνικής ανταγωνιστικότητας, την παλαίωση του τεχνολογικού εξοπλισμού, τη μειωμένη ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, την κακή χρηματοδοτική διάρθρωση, την κακή διοικητική πρακτική καθώς και τις αστοχίες στην επιχειρηματική στρατηγική αλλά και τις ανταγωνιστικές πιέσεις. Η τρίτη κατηγορία αφορά την παρέμβαση του κράτους στην άσκηση βιομηχανικής πολιτικής μην επιτρέποντας στις αγορές και στις επιχειρήσεις να λειτουργούν ελεύθερα, δημιουργώντας συχνά γραφειοκρατικές εμπλοκές. 44

45 Η ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η περιοχή της Βόρειας Ελλάδας επλήγη περισσότερο από το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης. Η έκθεση του Συνδέσμου Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος (ΣΒΕΕ, 2013) αποκαλύπτει την αύξηση της αποβιομηχάνισης στη Βόρεια Ελλάδα όπως απορρέει από την ανάλυση των χρηματοοικονομικών στοιχείων 218 μεταποιητικών επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα η έκθεση του ΣΒΕΕ εμφανίζει το 2012 ζημιογόνο για τις μισές μεταποιητικές επιχειρήσεις. Και φυσικά ένα ποσοστό της τάξης του 50% είναι φοβερά αρνητικό διότι πριν την έναρξη της κρίσης, το 2008, οι ζημιογόνες μεταποιητικές επιχειρήσεις άγγιζαν το 17%. Πιο συγκεκριμένα οι συνολικές ζημίες έφτασαν τα 324,9 εκατ. ευρώ στις ζημιογόνες επιχειρήσεις, ενώ το υπόλοιπο ποσοστό 50% των μεταποιητικών επιχειρήσεων άγγιξε κέρδη ύψους 137,6 εκατ. ευρώ. Ως εκ τούτου οι ζημιές έφτασαν στο συνολικό ύψος των 187,3 εκατ. ευρώ. Επίσης, στην έκθεση αυτή του ΣΒΕΕ τεκμηριώνεται η μείωση του κύκλου εργασιών του δείγματος κατά 200 εκατ. ευρώ συγκριτικά με το 2011 και κατά συνέπεια την αύξηση των ζημιών κατά 140% στο ίδιο χρονικό διάστημα. Επιπλέον αποδεικνύεται ότι μεγάλες μεταποιητικές επιχειρήσεις με κύκλο εργασιών από 50 έως 200 εκατ. ευρώ αντιστέκονται περισσότερο στην ύφεση της οικονομικής δραστηριότητας, ενώ η μεγαλύτερη επίπτωση της κρίσης εκδηλώνεται στις επιχειρήσεις με κύκλο εργασιών έως 3 εκατ. ευρώ, οι οποίες στην πλειοψηφία τους είναι ζημιογόνες. Το γεγονός της παύσης της λειτουργίας για περισσότερες από 50 αξιόλογες μεταποιητικές επιχειρήσεις στη Βόρεια Ελλάδα είναι αποδεικτικό στοιχείο της εμβάθυνσης της αποβιομηχανοποίησης που λαμβάνει χώρα. Η κρίση την οποία αντιμετωπίζει ο ιδιωτικός τομέας επιβεβαιώνεται μέσα από τα στοιχεία της έκθεσης του ΣΒΕΕ. Μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης είναι γεγονός ότι οι πιέσεις που υφίστανται οι μεταποιητικές επιχειρήσεις έγιναν πιο εντατικές. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στη συρρίκνωση του βιομηχανικού τομέα και πιο συγκεκριμένα στη μείωση του κύκλου εργασιών κατά 24% σε σχέση με το 2009, τη μείωση του περιθωρίου καθαρού κέρδους, το οποίο βασικά μεταλλάχτηκε σε περιθώριο ζημιών, και παράλληλα τη μείωση των καθαρών κερδών των επιχειρήσεων του δείγματος, τα οποία μετά την κρίση έχουν συρρικνωθεί δεδομένου ότι ο κλάδος έγινε ζημιογόνος. Η καθοδική τάση 45

46 των τριών αυτών παραμέτρων (κύκλος εργασιών, περιθώριο κέρδους, καθαρό κέρδος) εκτιμάται ότι δημιουργεί αρνητικά δεδομένα αναφορικά με τις θέσεις εργασίας και την πιθανότητα επιβίωσης των επιχειρήσεων, διαμορφώνοντας ένα αδιέξοδο για τη μεταποιητική δραστηριότητα στη Βόρεια Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, στην αποβιομηχάνιση της περιοχής της Βόρειας Ελλάδας, ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας ήταν αυτός που καθόρισε την πορεία της κατάστασης, καθώς διαμορφώθηκε μια εξαιρετικά φθίνουσα πορεία λόγω της μετεγκατάστασης των ελληνικών επιχειρήσεων στις βαλκανικές χώρες με απώτερο στόχο την εκμετάλλευση του χαμηλού κόστους εργασίας. Αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα για τις ελληνικές επιχειρήσεις να επιβιώσουν σε ένα περιβάλλον όπου ο εμπορικός προστατευτισμός έχει καταρρεύσει και οι ανταγωνιστικές χώρες έχουν σαφώς χαμηλότερους μισθούς. Ο πρόεδρος του Συνδέσμου κλωστοϋφαντουργών κ. Κούρταλης (2013) σε μια επιστολή του προς την πολιτική ηγεσία εφιστά την προσοχή ότι ενώ ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας υπήρξε η ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης για δεκαετίες με αποκορύφωμα τη δεκαετία του 1990 όταν ο κλάδος συνεισέφερε στο 45% των βιομηχανικών εξαγωγών και χρησιμοποιούσε εργαζόμενους, την τελευταία δεκαετία έχει απαξιωθεί καταλήγοντας στο κλείσιμο πολλών εργοστασίων. Ο ΙΟΒΕ (2006) σε παλαιότερη μελέτη του εντόπισε ότι το πιο υπολογίσιμο πρόβλημα του κλάδου σχετίζεται με τον εντονότατο ανταγωνισμό που εισπράττει ο ελληνικός κλάδος από χώρες χαμηλού κόστους μετά την ολοκληρωτική απελευθέρωση του εμπορίου των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων στις αρχές του 2005 που ενώ μεσολάβησε η δεκαετία προσαρμογής η πλειοψηφία των εγχώριων επιχειρήσεων κλωστοϋφαντουργίας βρέθηκε απροετοίμαστη. Λαμβάνοντας σαν βάση πλέον, το σοβαρό ανταγωνιστικό μειονέκτημα των επιχειρήσεων του κλάδου απέναντι στις επιχειρήσεις άλλων χωρών, στο νέο διεθνοποιημένο και απόλυτα απελευθερωμένο οικονομικό περιβάλλον και σε συνδυασμό με την αδυναμία εξεύρεσης κεφαλαίων λόγω τις απροθυμίας των τραπεζών να χορηγήσουν μακροπρόθεσμα δάνεια στις επιχειρήσεις αυτές, οι προοπτικές του κλάδου εμφανίζονται εξαιρετικά δυσοίωνες. 46

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΜΕΤΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 4.1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναπτυσσόμενης οικονομίας αποτελεί η Βουλγαρία η οποία έγινε προορισμός αξιοσημείωτων άμεσων ξένων επενδύσεων ύστερα από τη διαδικασία μεταβίβασης από το κομμουνιστικό καθεστώς,που ήταν σε ισχύ ως την αρχή της δεκαετίας του 1990, στην ελεύθερη οικονομία. Όταν στις χώρες της νότιας και ανατολικής Ευρώπης κατέρρευσαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα, αυξήθηκαν θεαματικά προς τις αντίστοιχες χώρες οι ροές των άμεσων ξένων επενδύσεων καθώς και οι δομές μιας κεντρικά προγραμματισμένης οικονομίας αντικαθιστούνταν σταδιακά από τη διαδικασία μετάβασης στην ελεύθερη αγορά. Ωστόσο, για να επιτευχθεί αυτή η διαδικασία απαιτούσε σημαντικές αλλαγές στη διάρθρωση της οικονομίας, μείωση της παρέμβασης του κράτους, ενίσχυση των μαζικών ιδιωτικοποιήσεων και διαμόρφωση των αναγκαίων θεσμών για τη λειτουργία της οικονομίας της αγοράς, έτσι ώστε η βουλγαρική οικονομία να ενοποιηθεί βαθμιαία με τις οικονομίες του ανεπτυγμένου δυτικού κόσμου. 47

48 4.2.ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ- OIKONOMIKA ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Εικόνα 1: Διοικητική διαίρεση Βουλγαρίας. Πηγή: Γραφείο Οικονομικών & Εμπορικών Υποθέσεων Σόφιας. Παρατίθενται ορισμένες πληροφορίες για τη Βουλγαρία με βάση στοιχεία που συλλέχθηκαν από το Γραφείο Οικονομικών & Εμπορικών Υποθέσεων Σόφιας, με θέμα την Ετήσια Έκθεση για τις οικονομικές εξελίξεις στη Βουλγαρία και την πορεία των οικονομικών και εμπορικών σχέσεων Ελλάδας- Βουλγαρίας κατά το 2015 (και το Α εξάμηνο 2016): Έκταση : ,6 χλμ2 - σύνορα : Ελλάδα (494 χλμ), ΠΓΔΜ (148χλμ), Ρουμανία (608 χλμ), Σερβία (318 χλμ), Τουρκία (240 χλμ). Πληθυσμός : κάτοικοι (εκτίμηση βουλγαρικού Στατιστικού Ινστιτούτου 2015), που την κατατάσσει στην 16η θέση στην ΕΕ (1,4% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ) μετά την Αυστρία και πριν από την Δανία. - πυκνότητα πληθυσμού (στοιχεία απογραφής 2011): 66 κατ./χλμ2. - κατανομή πληθυσμού (στοιχεία 2015): 73% ( ) αστικός, 27% ( ) αγροτικός. - Μεγαλύτερες πόλεις (στοιχεία 2015): Σόφια (πρωτεύουσα), με κατ., Βάρνα με κατ., Φιλιππούπολη (Plovdiv) με κατ., Πύργος (Burgas) με κατ., Ruse ( ), StaraZagora ( ), Pleven ( ). 48

49 - Βούλγαροι (84,6%), Τούρκοι (8,9%), Ρομά (4,8%), επίσης Αρμένιοι, Ρώσοι, Εβραίοι, Έλληνες, Τάταροι και άλλοι (στοιχεία απογραφής 2011). Επίσημη γλώσσα: Η βουλγαρική. Στο χώρο του εμπορίου και των επιχειρήσεων χρησιμοποιείται κυρίως η αγγλική, η οποία αντικατέστησε, μετά το 1989, την ρωσική. Θρησκεία: Χριστιανοί Ορθόδοξοι (83,6%), Μουσουλμάνοι (12,2%), Καθολικοί, Προτεστάντες και λοιποί (4,2%). Νόμισμα: Λεβ (BGN), τρέχουσα (κλειδωμένη) ισοτιμία 1 = BGN 1, Πολίτευμα: Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η βουλγαρική οικονομία γνώρισε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης από το 1997 μέχρι το 2008 με μέσο ρυθμό ανάπτυξης κοντά στο 6% και στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στις καθαρές εισροές επενδυτικών κεφαλαίων. Κατά αυτό το διάστημα η εγχώρια ζήτηση ενισχύθηκε με τους υψηλούς ρυθμούς αύξησης των εισοδημάτων και της πιστωτικής επέκτασης, τα οποία, με την σειρά τους, οδήγησαν σε αύξηση της απασχόλησης αλλά και του πληθωρισμό. Το 2009 η Βουλγαρία εισέρχεται σε περίοδο ύφεσης, συνεπεία της χρηματοπιστωτικής κρίσης και των επιπτώσεών της στην πραγματική οικονομία. Αυτό οδήγησε σε χαμηλή εσωτερική ζήτηση, χαμηλές εξαγωγές και την εισροή επενδυτικών κεφαλαίων, διευρύνοντας, παράλληλα, την ανεργία. Το 2010 και 2011 παρουσιάστηκε ανάκαμψη όπου το ΑΕΠ ενισχύθηκε κατά 1,7%, αν και στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στην αύξηση των εξαγωγών, συνεπεία της ανόδου του διεθνούς εμπορίου, κάτι που όμως δεν συνεχίστηκε την επόμενη διετία ( ) λόγω της υποχώρησης του ρυθμού ανάπτυξης της οικονομίας στη ζώνη του Ευρώ, της υποχώρησης τόσο των εξαγωγών όσο και των εισροών ξένων επενδυτικών κεφαλαίων και του χαμηλού ρυθμού πιστωτικής επέκτασης. Την διετία, ο 49

50 ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας επιταχύνθηκε σταθερά, με βασικό πυλώνα και πάλι τις εξαγωγές και λιγότερο την κατανάλωση και τις επενδύσεις. Στη σύνθεση του βουλγαρικού ΑΕΠ για το 2015, ο γεωργικός τομέας συμμετέχει κατά 5,1%, ο βιομηχανικός κατά 27,6% (4,7% του ποσοστού αυτού προέρχεται από τον κλάδο των κατασκευών) και οι υπηρεσίες κατά 67,3%. Το διάγραμμα που ακολουθεί εμφανίζει τη συμμετοχή των επιμέρους οικονομικών κλάδων στη συνολική Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ) της οικονομίας. Διάγραμμα 1: Συμμετοχή των επιμέρους οικονομικών κλάδων στη συνολική Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ). Πηγή: Βουλγαρικό Στατιστικό Ινστιτούτο (NSI) ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Ένα πλήθος πλεονεκτημάτων που αφορούν την επιχειρηματικότητα και την προσέλκυση ξένων επενδύσεων παρέχει η Βουλγαρία όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα Η Βουλγαρία προσφέρει έναν από τους μικρότερους φορολογικούς συντελεστές της Ευρώπης (10%). Επίσης, ο μέσος μισθός στη χώρα αυτή ανήκει σε πολύ κατώτερη κατηγορία σε σχέση με τον ευρωπαϊκό αντίστοιχο μισθό, κατά συνέπεια το εργατικό κόστος είναι χαμηλότερο για το ευρωπαϊκό κατεστημένο. Εκτός των παραπάνω υπάρχει αξιοσημείωτη διαθεσιμότητα πολλών εργασιακών χώρων και γραφείων σε προσιτές τιμές λόγω σημαντικών επενδύσεων στον κλάδο των κατασκευών, αλλά και ανάπτυξη βιομηχανιών μέσω της διαδικασίας της ιδιωτικοποίησης, όπως οι τηλεπικοινωνίες οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να στηρίξουν 50

51 την επιχειρηματικότητα. Επιπροσθέτως, η Βουλγαρία διαθέτει σημαντικό εργατικό δυναμικό που συμπεριλαμβάνει 4,8 εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες με υψηλό μορφωτικό επίπεδο και αξιοσημείωτες επιδεξιότητες, καθώς κατά πλειοψηφία έχουν εξειδικευτεί σε πολλούς τομείς αφού έχουν περαιώσει τις σπουδές τους στη δευτεροβάθμια, τεχνική ή τριτοβάθμια εκπαίδευση. Η Βουλγαρία διαθέτει ένα αρκετά δυνατό εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο επανδρώνεται από 40 ινστιτούτα υψηλής εκπαίδευσης που εξασφαλίζουν τίτλους πανεπιστημιακού επιπέδου. Εκτός τούτου, αξιόλογες ευκαιρίες αναπτύσσονται για ξένους επενδυτές λόγω της υποεκτίμησης των περιουσιακών στοιχείων της Βουλγαρίας σε σχέση με τα δυτικοευρωπαϊκά δεδομένα. Η Βουλγαρία αποτελεί μέλος του ΝΑΤΟ από το 2004 και της ΕΕ από το 2007 αλλά παράλληλα η γεωγραφική της τοποθεσία θεωρείται στρατηγική από όπου αποκτάται πρόσβαση από τους ξένους επενδυτές σε όλη την ΕΕ και τις αγορές της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αποτεινόμενοι σε πληθυσμό 853 εκατομμυρίων. Παράλληλα το εγκαθιδρυμένο αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό πολιτικό σύστημα της Βουλγαρίας συνάδει με την πολιτική της σταθερότητα. 51

52 4.4. ΑΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Ακολουθεί διάγραμμα με την πορεία των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στη Βουλγαρία από το 2001 έως το Διάγραμμα 2: ΑΞΕ στη Βουλγαρία. Πηγή: Εθνική Τράπεζα Βουλγαρίας (BNB). Από το παραπάνω γράφημα προκύπτουνορισμένα συμπεράσματα για τις ΑΞΕ στη Βουλγαρία τα οποία και αναλύονται σε τέσσερις διαφορετικές περιόδους: 1 η περίοδος: Είναι μια περίοδος κατά την οποία οι ΑΞΕ παρουσιάζουν αυξητική πορεία με αποκορύφωνα τις χρονιές 2006 και Σύμφωνα με την έκθεση για την πορεία της Βουλγαρικής Οικονομίας και τις οικονομικές και εμπορικές σχέσεις Ελλάδος- Βουλγαρίας (Πρεσβεία της Ελλάδος στη Σόφια-Γραφείο Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων,2007) προκύπτει ότι σε ό,τι αφορά την προσέλευση των ΑΞΕ την πρώτη θέση καταλαμβάνει η Αυστρία με 15% των συνολικών επενδύσεων. Ακολουθεί η Ολλανδία στη δεύτερη θέση με 11% και η Ελλάδα στην τρίτη με 9,6%. Παρακάτω παρουσιάζεταιδιάγραμμα με τις πρώτες δεκαοχτώ χώρες που κατέχουν μερίδιο στις άμεσες ξένες επενδύσεις στη Βουλγαρία. 52

53 Διάγραμμα 3:Ποσοστό συμμετοχής χωρών στις ΑΞΕ Βουλγαρίας. Πηγή: Εθνική Τράπεζα Βουλγαρίας, Επεξεργασία: Γραφείο ΟΕΥ Σόφιας. 2 η περίοδος: Η ανοδική πορεία των ΑΞΕ που παρουσιάστηκε κατά την πρώτη περίοδο, δεν συνεχίστηκε κατά το χρονικό διάστημα Αντίθετα, παρατηρήθηκε ιδιαίτερα μεγάλη μείωση, η οποία έγινε ακόμα πιο έντονη κατά το δεύτερο μισό της συγκεκριμένης περιόδου. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν τη μείωση διαδραμάτισε η επανεπένδυση που παρατηρήθηκε στην αγορά ακινήτων (-68%). Παρόλα αυτά οι ΑΞΕ που πραγματοποιήθηκαν σε αυτήν την περίοδο έφτασαν για να καλύψουν το μεγαλύτερο μέρος στο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (75,7% το 2008 και 97,9% το 2009) (Πρεσβεία της Ελλάδος στη Σόφια,2009). Σύμφωνα με την ίδια έκθεση η σειρά με τους μεγαλύτερους ξένους επενδυτές στη Βουλγαρία διαμορφώνεται ως εξής: 1. Ολλανδία 2. Αυστρία 3. Ηνωμένο Βασίλειο 4. Ελλάδα 5. Γερμανία 6. Κύπρος 7. ΗΠΑ 8. Λουξεμβούργο 53

54 9. Ουγγαρία 10. Ρωσία έχουν ως εξής: Κατά τομέα οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις στη Βουλγαρία τα έτη 2008 και Χρηματοπιστωτικός 2. Αγορά ακινήτων 3. Παραγωγή, Μεταποίηση 4. Μεταφορές, Επικοινωνίες 5. Ηλεκτρική ενέργεια 6. Χονδρεμπόριο/Λιανεμπόριο 7. Κατασκευές 8. Ξενοδοχεία/Εστιατόρια 9. Γεωργία/Δασοκομία 10. Άλλες υπηρεσίες. 3 η περίοδος: Στο συγκεκριμένο διάστημα, αν και περιορίστηκε ο ρυθμός μείωσης των ΑΞΕ, παρόλα αυτά τα επίπεδα έμειναν αρκετά χαμηλά συγκριτικά με την πρώτη περίοδο. Οι τέσσερις πρώτες χώρες σε επενδύσεις είναι η Ολλανδία (1,5 δις το 2010 και 557 το 2011), η Αυστρία, η Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο που συμμετέχουν με ποσοστό μεγαλύτερο του 50% στα συνολικά επενδυμένα κεφάλαια στη χώρα. Κατά τομέα, το 2011, την πρώτη θέση στις εισροές ΑΞΕ κατέλαβε ο κλάδος των μεταφορών/επικοινωνιών (57,6 εκ. το 2010 και 498,4 εκ. το 2011) και ακολουθούν το χονδρεμπόριο/λιανεμπόριο. Επίσης, κατά το 2011 παρατηρήθηκε μεγάλη πτώση στην αγορά ακινήτων, στον χρηματοπιστωτικό και στις κατασκευές. (Πρεσβεία της Ελλάδος στη Σόφια,2012). 4 η περίοδος: Σύμφωνα με τα επικαιροποιημένα στοιχεία της στατιστικής βάσης της Κεντρικής Τράπεζας οι καταγραφείσες εισροές επενδυτικών κεφαλαίων κατά το 2013 ανήλθαν σε εκατ. (2,8% επί του ΑΕΠ, μειωμένες κατά 87% έναντι του 2007 και 54

55 κατά 83% έναντι του 2008). Πρώτες χώρες σε επενδύσεις για αυτό το διάστημα παραμένουν η Ολλανδία, η Αυστρία, η Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο. Αύξηση επενδυτικών ροών προς τη Βουλγαρία παρουσιάζουν η Ολλανδία, το Λουξεμβούργο, η Ρωσία και η Ελβετία, ενώ οι αποεπενδύσεις συνεχίζονται από Ηνωμένο Βασίλειο και Αυστρία. (Πρεσβεία της Ελλάδος στη Σόφια,2013) ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΙΝΗΤΡΑ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Στο υποκεφάλαιο αυτό ερευνώνται τα αποτελέσματα που είχαν σαν αντικείμενο τα θετικά ή αρνητικά κριτήρια τα οποία οι ξένες επιχειρήσεις στην απόφασή τους να τοποθετήσουν κεφάλαια στην οικονομία της Βουλγαρίας συνεκτίμησαν ειδικά πριν το ξέσπασμα της διεθνούς κρίσης κατά την περίοδο 2007/2008. Πιο συγκεκριμένα, οι έρευνες τωνbitzenis (2007) καιtotev (2005) προσπάθησαν να καθορίσουν τις αιτίες οι οποίες κρίθηκαν σημαντικές για τη διαμόρφωση της στρατηγικής επέκτασης των επιχειρήσεων μέσω ΑΞΕ στη Βουλγαρία στην περίοδο μετά τη εποχή των δυο συνεχόμενων κρίσεων το 1996 και 1997, καθώς και στα τέλη της ίδιας δεκαετίας. Παρακάτω, σύμφωνα με τις δύο έρευνες, παρουσιάζονται κίνητρα και αντικίνητρα τα οποία διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην απόφαση των επιχειρήσεων να πραγματοποιήσουν ΑΞΕ στη Βουλγαρία. Κάποια από αυτά είναι όμοια στις δύο έρευνες, ενώ κάποια άλλα είναι διαφορετικά. Σύμφωνα με τις δύο έρευνες, ως κίνητρα για την εγκατάσταση στη Βουλγαρία λειτουργούν κατά κύρια βάση το χαμηλό κόστος της ειδικευμένης και ανειδίκευτης εργασίας που δημιουργούν ανταγωνισμό στην παραγωγή, καθώς επίσης και η εκμετάλλευση των μέχρι τώρα υπαρχουσών επιχειρηματικών δεσμών και η θέσπιση μιας εξαγωγικής βάσης. Από την άλλη πλευρά, ως αντικίνητρα διαπιστώθηκαν η αστάθεια νομικού πλαισίου με τις συνεχείς αλλαγές των νόμων και των κανονισμών, όπως επίσης και η γραφειοκρατία και η διαφθορά, αφού οι δημόσιες υπηρεσίες δεν λειτουργούν με προθυμία και δεν εκτελούν γρήγορα τις κυβερνητικές αποφάσεις. Άλλος ανασταλτικός παράγοντας είναι η αστάθεια της Ν.Α Ευρώπης και ιδιαίτερα των Βαλκανίων με αποτέλεσμα να υπάρχουν αρνητικές επιπτώσεις στις ροές των ΑΞΕ, καθώς η περιοχή χαρακτηρίζεται από υψηλούς επιχειρηματικούς κινδύνους. Τέλος, 55

56 εμφανίζονται αργοπορίες στη διαδικασία της μετάβασης σε σύγκριση με άλλες χώρες όπως η Σλοβενία, η Τσεχία, η Πολωνία και οι Βαλτικές χώρες που δεν εμφανίζουν όμοια καθυστέρηση στις εσωτερικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις. Εκτός όμως από τα παραπάνω, οι δύο έρευνες παρουσιάζουν και κάποια ξεχωριστά κίνητρα και αντικίνητρα. Σύμφωνα με την έρευνα του Bitzenis (2007), τα επιπλέονκίνητρα που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην υλοποίηση των ΑΞΕ είναι κατά σειρά ταξινόμησης: το μέγεθος της αγοράς, η γεωγραφική εγγύτητα, οι πιέσεις του διεθνούς ανταγωνισμού, οι προοπτικές ανάπτυξης της αγοράς, οι δεσμοί με άλλες γειτονικές κυρίως χώρες, η έλλειψη τοπικού ανταγωνισμού, η απόκτηση περιουσιακών στοιχείων, η αποφυγή εμπορικών φραγμών, η μη ικανοποίηση της τοπικής ζήτησης, η πολιτισμική ομοιότητα, η θεωρία «follow theclient». Από την άλλη πλευρά, πάντα σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας, τα πιο σημαντικά εμπόδια με σειρά ταξινόμησης είναι: η εγκληματικότητα, το χαμηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ και η επιρροή του στην κατανάλωση, η έλλειψη υποδομών, η μακροοικονομική και η πολιτική αστάθεια, η υπέρμετρη φορολογία, η απουσία ικανοτήτων management. Η έρευνα του Totev (2005) εντόπισε ορισμένες ακόμα αιτίες που ώθησαν ξένες επιχειρήσεις να κάνουν επενδύσεις στη Βουλγαρία, όπως: ένα σχετικά ελεύθερο καθεστώς εμπορίου, 56

57 η διείσδυση σε μεγάλες αγορές λόγω της σύναψης εμπορικών συμφωνιών της Βουλγαρίας, η δημιουργία μιας επιχειρηματικής ανάπτυξης, η νομισματική σταθερότητα λόγω του γεγονότος ότι το βουλγαρικό εθνικό νόμισμα προσδέθηκε στο ευρώ με σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες, οι φυσικές πηγές ενέργειας, η πυκνότητα και ο συγκεντρωμένος αριθμός των κατοίκων σε αστικοποιημένα κέντρα, η παρουσία επιχειρηματιών με διαχειριστικές ικανότητες και management, το ανεπτυγμένο δίκτυο μεταφοράς αγαθών, η ύπαρξη τριτοβάθμιας πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, ο προηγμένος κλάδος υπηρεσιών. Σε αντίθεση με τους θετικούς παράγοντες, υπάρχουν και αυτοί που προκαλούν προβλήματα στις άμεσες ξένες επιχειρήσεις, όπως το ότι η Βουλγαρία δεν έχει πολλές δυνατότητες στην έκταση της αγοράς περιορίζοντας έτσι την προσέλκυση των ΑΞΕ. Επιπλέον, ο τομέας της μετάβασης σε σύγκριση με άλλες χώρες, όπως η Σλοβενία, η Τσεχία, η Πολωνία και οι Βαλτικές χώρες που δεν εμφανίζουν όμοια καθυστέρηση στις εσωτερικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις υστερεί πολύ στη Βουλγαρία.Ένας άλλος παράγοντας που δυσκολεύει τις ΑΞΕ στη Βουλγαρία είναι η έλλειψη κοινών συνόρων με προηγμένες δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Άλλες βασικές αιτίες που αποτρέπουν ξένες επιχειρήσεις να επενδύσουν ανεμπόδιστα στη βουλγαρική οικονομία είναι η γραφειοκρατία και η διαφθορά, αφού οι δημόσιες υπηρεσίες δεν λειτουργούν με προθυμία και δεν εκτελούν γρήγορα τις κυβερνητικές αποφάσεις. Στα παραπάνω έρχονται να προστεθούν και οι συνεχείς αλλαγές των νόμων και των κανονισμών. Επίσης υπάρχει αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ ξένων επιχειρήσεων και βουλγαρικών, όταν οι τελευταίες ευνοούνται με έκνομους τρόπους ως προς τη φορολόγηση ή από τις κυβερνήσεις.επιπλέον οι ξένες επιχειρήσεις δεν ικανοποιούνται από τη βοήθεια που λαμβάνουν από τα εθνικά βουλγαρικά ιδρύματα αλλά και από τα αντίστοιχα διεθνή και ευρωπαϊκά σε θέματα πληροφόρησης. Δεν φαίνεται όμως να είναι ιδιαίτερα αρνητικός παράγοντας για τις ξένες επιχειρήσεις η έλλειψη υποδομών της Βουλγαρίας και του ευρύτερου χώρου όπως είναι οι χρηματοπιστωτικές συνθήκες και η γενικότερη επικρατούσα οικονομική κατάσταση της χώρας. Απεναντίας, οι ξένες επιχειρήσεις αναγνωρίζουν ότι η έλλειψη διαχειριστικής ικανότητας δημιουργεί το πρόβλημα της 57

58 ανακόλουθης εφαρμογής και ερμηνείας των νόμων και κανονισμών, πράγμα το οποία παρουσιάζεται σε πολλούς τομείς της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Τέλος, κατά τις εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας (2008), οι οποίες εμφανίζονται σε μια έκθεση με τον τίτλο Investment ClimateAssessment (ICA), το επενδυτικό κλίμα στη Βουλγαρία είναι συμφέρον διότι η χώρα παρουσιάζει επιτυχία στις άμεσες ξένες επενδύσεις αλλά και τις εγχώριες. Περιληπτικά, η βελτίωση των μακροοικονομικών μεγεθών, οι χαμηλοί φορολογικοί συντελεστές, η φιλική εργατική νομοθεσία ως προς την επιχειρηματικότητα και η βελτίωση πρόσβασης σε δανεισμό ενισχύουν το επενδυτικό κλίμα της βουλγαρικής οικονομίας. Σε σύγκριση όμως με άλλες μεταβατικές οικονομίες, όπως της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Τσεχίας και της Σλοβακίας, η παραγωγικότητα στη Βουλγαρία παραμένει σε χαμηλό επίπεδο παρά το ευνοϊκό κλίμα που καλλιεργείται. Η έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας (2008) εστιάζεται ωστόσο και στους αρνητικούς παράγοντες της επιχειρηματικότητας στη Βουλγαρία. Όπως αποδεικνύει η έρευνα ο πιο σημαντικός από αυτούς τους παράγοντες είναι οι συχνές αλλαγές στο ρυθμιστικό περιβάλλον εξαιτίας των οποίων οι managers δαπανούν το 17% του εργασιακού τους χρόνου για να αντιμετωπίσουν προβλήματα που προκαλούνται από τις κυβερνητικές ρυθμίσεις. Εξαιτίας αυτής της ατέλειας του επιχειρηματικού περιβάλλοντος μειώνεται η παραγωγικότητα και αναπτύσσονται ανεπίσημα δίκτυα και διαφθορά, έχοντας στόχο να υπερκεράσουν τα προβλήματα που προκαλούνται από το μειονεκτικό ρυθμιστικό κλίμα της Βουλγαρίας. Επιπροσθέτως, ένας ακόμη παράγοντας που αποθαρρύνει τις επενδύσεις είναι όταν αυτές είναι κατώτερου επιπέδου σε έρευνα και ανάπτυξη εφόσον υφίσταται ένας ισχυρός συνδετικός κρίκος μεταξύ τέτοιου είδους επενδύσεων και της υιοθέτησης τεχνολογικών μεταρρυθμίσεων αυξάνοντας την παραγωγικότητα. Ούτε και οι ροές άμεσων ξένων επενδύσεων δεν προσφέρονται για μεταρρυθμίσεις εφόσον ένα σημαντικό μέρος τους αποβλέπει σε πεδία που αφορούν υψηλή και προηγμένη τεχνολογία. Επιπλέον, αν και τα εθνικά ποιοτικά standards της Βουλγαρίας έχουν αναθεωρηθεί και οι υπηρεσίες που ευθύνονται για την τυποποίηση, επικύρωση, εποπτεία και πιστοποίηση έχουν ανεξαρτητοποιηθεί, απαιτούνται επιπλέον βελτιώσεις ώστε τα ποιοτικά standards να έχουν τη δυνατότητα να επισπεύσουν την καλυτέρευση της τεχνολογίας και κατ επέκταση της παραγωγικότητας. Συγχρόνως, με την έλλειψη τεχνολογικών μεταρρυθμίσεων και των συνεπειών της στο επιχειρηματικό 58

59 κλίμα της Βουλγαρίας, προσδιορίζονται κενά στις ικανότητες των εργαζομένων σε τεχνολογικούς φορείς ΙΤ (InformationTechnology), ενώ λιγοστές επιχειρήσεις παρέχουν εκπαίδευση στο προσωπικό τους. Η Παγκόσμια Τράπεζα βασισμένη στην ανωτέρω έρευνα φτάνει να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα που θα ενδυναμώσουν την προσέλευση έμμεσων ξένων επιχειρήσεων τα οποία είναι η μείωση της πολυπλοκότητας του ρυθμιστικού περιβάλλοντος, η καλυτέρευση των εθνικών ποιοτικών standards και η ενίσχυση της υιοθέτησης τεχνολογικών μεταρρυθμίσεων και η βελτίωση των ικανοτήτων των εργαζομένων στους ανάλογους κλάδους. Όπως επισημαίνει το IMF (2009) η παγκόσμια οικονομική κρίση επηρέασε αμείλικτα τις περισσότερες χώρες του πλανήτη, όμως η Ν.Α. Ευρώπη σείστηκε σφοδρότερα από ότι είχε υπολογιστεί καθώς η έλλειψη ρευστότητας και η απέχθεια επενδυτικού κινδύνου μείωσε σε απεριόριστο βαθμό τις κεφαλαιακές ροές προς τις χώρες αυτές. Πιο συγκεκριμένα η διοχέτευση νέων κεφαλαίων από τις δυτικοευρωπαϊκές τράπεζες προς τις αντίστοιχες τοπικές θυγατρικές τους σταμάτησε και υπήρξε συγκλονιστική επιβράδυνση της πιστωτικής επέκτασης του ιδιωτικού τομέα. Επιπροσθέτως η ζήτηση για εξαγωγές έχει περιοριστεί εισφέροντας αρνητικά αποτελέσματα αφού η ύφεση έπληξε τους σημαντικότερους εταίρους της Ν.Α Ευρώπης. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου είναι ότι το πραγματικό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν προβλέπεται να μειωθεί σε αντίθεση με την μεγαλειώδη ανάπτυξη των προηγούμενων ετών. Σύμφωνα με τους Dorneanetal (2014) το χρονικό διάστημα από το 2010 και αργότερα στιγματίστηκε από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης σε σχέση με τις ΑΞΕ στη Βουλγαρία, αφού το ποσοστό μείωσής τους υπερέβαινε κατά μέσο όρο το 15% ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΑΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Τα κίνητρα που υπάρχουν ανάμεσα στη Βουλγαρία και την Ελλάδα για την ανάπτυξη οικονομικών σχέσεων είναι αμοιβαία. Πλήθος Ελληνικών επιχειρήσεων μεταναστεύει στη Σόφια, πρωτεύουσα της Βουλγαρίας, αλλά και σε άλλες περιοχές πέριξ των συνόρων με την Ελλάδα. Ο Totev (2005) εντόπισε τις σημαντικότερες ωφέλειες που αποκομίζουν οι Ελληνικές επιχειρήσεις, επενδύοντας στη βουλγαρική οικονομία και είναι αυτές των κοινών συνόρων και των κοντινών αποστάσεων, 59

60 μειώνοντας κατά συνέπεια τα μεταφορικά κόστη. Εκτός των άλλων, συνεπιφέρονται και αξιοσημείωτα κέρδη στον τομέα εργατικού κόστους καθώς τα ημερομίσθια είναι πολύ κατώτερα των αντίστοιχων ελληνικών. Επιπλέον οι ελληνικές επιχειρήσεις που επιλέγουν τη Βουλγαρία για να δραστηριοποιηθούν είναι σε θέση να γνωρίζουν καλύτερα την ιδιοσυγκρασία των καταναλωτών και την τοπική αγορά αφού η κύρια υποδομή τους γειτνιάζει με την ελληνική. Είναι γεγονός ότι η ύπαρξη κοινωνικών και πολιτιστικών σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες έχει συνδράμει αποφασιστικά στην εκροή ελληνικών άμεσων ξένων επενδύσεων στη Βουλγαρία. Επιπροσθέτως, οι ελληνικές επιχειρήσεις επινοούν μεθόδους για να ευνοήσουν τη διάδοση των προϊόντων τους στη Βουλγαρία και τις γειτονικές χώρες προσπαθώντας έτσι να αποφύγουν την πίεση του ανταγωνισμού των λοιπών ευρωπαϊκών ελεύθερων οικονομιών, ως εκ τούτου αυτή η επιχειρηματική τους κίνηση προς αυτήν την κατεύθυνση θα αποφέρει ευεργετικά αποτελέσματα. Πέραν αυτού, η επέκταση των ελληνικών επιχειρήσεων στις αγορές τις Βουλγαρίας και των λοιπών βαλκανικών χωρών εκτιμάται ότι συντελεί σημαντικά στον επιχειρηματικό τους σχεδιασμό καθώς αποτελεί το υπόβαθρο για την εξάπλωσή τους και στις υπόλοιπες πρώην σοβιετικές χώρες. Άξιο λόγου είναι ότι μέχρι τις αρχές του 1990 η Ελλάδα κατατασσόταν σε χώρα που δεχόταν περισσότερες άμεσες ξένες επενδύσεις παρά μια χώρα που επενδύει επιχειρησιακά στο εξωτερικό. Σε αυτό συνέτεινε η μεταβολή της διεθνούς επιχειρηματικότητας και της παγκοσμιοποίησης όπου από τη μια πλευρά οι πολυεθνικές επιχειρήσεις αποτελούσαν πάντα τους βασικούς φορείς των ΑΞΕ. Από την άλλη πλευρά όμως, η απαίτηση για ευελιξία και διαφοροποίηση έφερε στο προσκήνιο μικρότερες επιχειρήσεις να ανελιχθούν σε ξένες χώρες. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ελληνικές επιχειρήσεις που εξαπλώθηκαν στη Βουλγαρία και σε άλλες μεταβατικές οικονομίες. Επιπλέον, οι ελληνικές επιχειρήσεις ήταν καλοδεχούμενες σε αυτές τις χώρες λόγω της ακατάπαυστης παρουσίας του ελληνικού στοιχείου και της εμπορικής δραστηριότητας, δεδομένα όμως που σταμάτησαν ξαφνικά όταν ξέσπασαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι και κυριάρχησαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα. Η επανάκαμψη των ελληνικών επενδύσεων μπορεί να εξηγηθεί ως η ιστορική συνέχιση της επιχειρηματικής δραστηριότητας του 19 ου αιώνα καθώς σε αυτά τα ιστορικά δεδομένα αποδίδεται από πολλούς οικονομολόγους ως 60

61 βασική αιτία της εμπορικής και επενδυτικής δραστηριότητας των ελληνικών επιχειρήσεων (Salavrakos και Petrochilos, 2003). Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια του 2014 οι άμεσες ξένες επενδύσεις προς τη Βουλγαρία έχουν καταρρεύσει όπως αναφέρεται στην έκθεση του Γραφείου Εμπορικών και Οικονομικών Υποθέσεων (2015) στην Πρεσβεία της γείτονας χώρας σχετικά με τις οικονομικές εξελίξεις στη Βουλγαρία και τη μεθόδευση των οικονομικών και εμπορικών σχέσεων Ελλάδας Βουλγαρίας. Τα στατιστικά στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας της Βουλγαρίας αναφέρουν ότι το 2014 έλαβαν χώρα καθαρές εκροές ελληνικών κεφαλαίων αξίας -30,3 εκατ. ευρώ. Η Ελλάδα κατέχει την Τρίτη θέση στη γενική κατάταξη ξένων επενδυτών στη Βουλγαρία, πίσω από την Αυστρία και την Ολλανδία, με συνολικές επενδύσεις (stocks) στα τέλη του 2014 που ανέρχονται σε 2,49 δις. ευρώ (σε σχέση με περίπου 2,58 δις. ευρώ το 2013 και 2,75 δις. ευρώ το 2012). Οι ελληνικές ΑΞΕ στη Βουλγαρία είναι ουσιαστικά μεγαλύτερες κατά εκτιμήσεις διότι το Λουξεμβούργο, η Κύπρος και η Ολλανδία τροφοδοτούν με αξιοσημείωτα ποσοστά τις εισροές επενδυτικών κεφαλαίων ελληνικών επιχειρήσεων. Η Βουλγαρία αποτελεί για τους Έλληνες θελκτικό επενδυτικό προορισμό καθότι η γεωγραφική της θέση λόγω γειτνίασης είναι απολύτως κατάλληλη και η φορολογία, το εργατικό κόστος και το κόστος λειτουργίας είναι σαφώς χαμηλότερα. Οι ελληνικές επιχειρήσεις προώθησαν κατά πολύ την επενδυτική τους δραστηριότητα από το 2000 με αποκορύφωμα το 2007 αφού προηγήθηκε μια πρόσκαιρη καθίζηση κατά το Το κατώτερο σημείο ήταν το 2012 με -127 εκατ. ευρώ αποεπένδυση, αν και η πτώση ήταν ήπια συγκριτικά με άλλα κράτη. Το ύψος των ελληνικών επενδύσεων αντιστοιχούσε στα 67,5 εκατ. ευρώ το 2013, όμως το 2014 σημειώθηκε αποεπένδυση -33,1 εκατ. ευρώ. Οι ελληνικές άμεσες επενδύσεις παρουσιάζουν μια πολυποικιλότητα σε διάφορους τομείς με τον χρηματοπιστωτικό να παίζει κυρίαρχο ρόλο έχοντας τέσσερις τραπεζικούς συστημικούς ομίλους: Εθνική (UnitedBulgarianBank -UBB), AlphaBank, Eurobank (Postbank). Ακολουθεί πίνακας με τις ελληνικές ΑΞΕ ανά τρίμηνο από το 2008 έως το 2015: 61

62 Πίνακας 1: Εξέλιξη ελληνικών επενδύσεων (ροές/net transactions) στη Βουλγαρία ανά τρίμηνα (εκατ. ). Πηγή: Κεντρική Τράπεζα Βουλγαρίας (ΒΝΒ), Επεξεργασία: Γραφείο ΟΕΥ Πρεσβείας Σόφιας. Σε ότι αφορά το συνολικό τραπεζικό ενεργητικό και το σύνολο των καταθέσεων στη χώρα οι ελληνικές τράπεζες συμβάλλουν με ποσοστό περίπου 30%. Ελληνικές επιχειρήσεις με κυριότερους εκπροσώπους την STOMANA (ΒΙΟΧΑΛΚΟ), τον ΤΙΤΑΝ, την BELOVOPAPERMILL (Χαρτοβιομηχανία Θράκης) κ.ά., καθώς και στον κατασκευαστικό (ΤΕΡΝΑ, ΑΚΤΩΡ), τον ενεργειακό (TERNAENERGY) και τις υπηρεσίες (ICAP). Σημαντική ήταν στο παρελθόν και η ελληνική παρουσία στον τομέα των τηλεπικοινωνιών ΜΕΤΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ: ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Σύμφωνα με τα στοιχεία της έκθεσης του Γραφείου Εμπορικών και Οικονομικών Υποθέσεων (2015) οι ελληνικές επιχειρήσεις που έχουν ως έδρα τη Βουλγαρία αυξήθηκαν στις , συγκριτικά με το 2013 που ήταν περίπου Ωστόσο, πολλές από αυτές τις επιχειρήσεις δεν εκτελούν στη πραγματικότητα παραγωγικές δραστηριότητες, αλλά ιδρύθηκαν στη Βουλγαρία με σκοπό την αγορά ακινήτου ή αυτοκινήτου. Από την άλλη, οι επιχειρήσεις που ασκούν πραγματική εμπορική και παραγωγική δραστηριότητα, είναι κυρίως μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις οι οποίες ασκούν αμελητέα επιρροή στο ποσοστό των ελληνικών 62