ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΡΓΩΝ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Διοίκηση και Διαχείριση Τεχνικών Έργων» ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΡΓΩΝ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ «Παρευξείνιες Χώρες και Ενέργεια» Εκπόνηση : Γερμανίδης Παναγιώτης (Π.Μ.) - Νικηφόρου Δημήτριος (Μ.Π.Δ.) Υπεύθυνος διδασκαλίας επιβλέπων : Καθ. Α. Νανιόπουλος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2011

2 Περιεχόμενα Περιεχόμενα Εισαγωγή Η έννοια, οι μορφές, οι πηγές και η διαχρονική σημασία της Ενέργειας Αντικείμενο, στόχος, μεθοδολογία και δομή της εργασίας Κύρια χαρακτηριστικά Παρευξείνιων Χωρών Βουλγαρία Ουκρανία Τουρκία Ρουμανία Αζερμπαϊτζάν Αρμενία Γεωργία Μολδαβία Ρωσία Ελλάδα Βασικά στοιχεία και παράμετροι ενέργειας των Παρευξείνιων Χωρών Βουλγαρία Ουκρανία Τουρκία Ρουμανία Αζερμπαϊτζάν Αρμενία Γεωργία Μολδαβία Ρωσία Ελλάδα Ελλάδα, Παρευξείνια περιοχή και Ενέργεια Συμπεράσματα Προτάσεις Συμπεράσματα Προτάσεις Βιβλιογραφία...36 Παραρτήματα

3 1. Εισαγωγή 1.1. Η έννοια, οι μορφές, οι πηγές και η διαχρονική σημασία της Ενέργειας. Τι είναι ενέργεια; Η ενέργεια είναι σε τέτοιο βαθμό συνυφασμένη με την καθημερινή μας ζωή, που μόνο η έλλειψή της καθιστά πρόδηλη την αναγκαιότητά της. Το σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων δεσμεύει, παράγει, καταναλώνει, μετατρέπει, αποθηκεύει και υποβαθμίζει τεράστια ποσά ενέργειας. Κάθε πολίτης των αναπτυγμένων κρατών καταναλώνει ημερησίως, τόση ενέργεια όση παράγουν οι μύες 100 μεγαλόσωμων ανδρών ή 12 δυνατών αλόγων. Είναι το πιο διαδεδομένο αλλά και από τα πλέον απρόσιτα στις αισθήσεις μας μέγεθος. Είναι κάτι που δεν μπορούμε να δούμε, να μυρίσουμε, να αγγίξουμε ή να ακούσουμε. Η ενέργεια όμως παραμονεύει και υπάρχει παντού. Τίποτα δεν θα γινόταν δίχως ενέργεια. Η ενέργεια είναι ένα φυσικό μέγεθος που το αντιλαμβανόμαστε κυρίως από τα αποτελέσματά της, που είναι γνωστά σαν έργο. Αν και είναι δύσκολος ο ορισμός της, μπορούμε να πούμε ότι ενέργεια είναι το φυσικό μέγεθος που προκαλεί τις διάφορες μεταβολές στον υλικό κόσμο. Η κυριότερη ιδιότητά της, είναι ότι η συνολική ενέργεια ενός απομονωμένου (κλειστού) συστήματος, είναι σταθερή και δεν εξαφανίζεται, παρά μόνο αλλάζει από μια μορφή σε άλλη, πρόταση που έχει αποδειχθεί από πλήθος πειραμάτων, και χαρακτηρίζεται ως μία από τις πλέον θεμελιώδεις αρχές διατήρησης της φυσικής. Μέτρηση της ενέργειας Για να μπορούμε να γνωρίζουμε το ακριβές ποσό της ενέργειας που μετασχηματίζεται από μια μορφή σε κάποια άλλη, ή του έργου που παράγεται, χρειαζόμαστε μονάδες μέτρησης της ενέργειας. Στο διεθνές σύστημα μετρικών μονάδων (S.I.), μονάδα μέτρησης της ενέργειας είναι το 1 Joule (Τζάουλ) και είναι το έργο που παράγεται όταν δύναμη 1 Newton κινεί ένα αντικείμενο σε απόσταση 1 μέτρου. Ισχύει J = Ν * m δηλ. 1 Joule = 1 Newton * 1 Meter. Για να εκτιμήσουμε το ρυθμό μεταβολής της ενέργειας ή το ρυθμό παραγωγής έργου μιας μηχανής, δηλαδή πόσο γρήγορα μια μηχανή κάνει ένα συγκεκριμένο έργο, χρησιμοποιούμε την ισχύ (P). Ισχύ ονομάζουμε το μέγεθος που μας δηλώνει πόσο γρήγορα μετασχηματίζεται (ή χρησιμοποιείται) η ενέργεια. Μεγάλη ισχύς σημαίνει ότι μια ορισμένη ποσότητα ενέργειας μετασχηματίζεται (χρησιμοποιείται) σε μικρό χρόνο, ενώ μικρή ισχύς σημαίνει ότι χρειαζόμαστε πολύ χρόνο για να μετατρέψουμε (χρησιμοποιήσουμε) την ίδια ποσότητα ενέργειας. 3

4 Από πού προέρχεται η ενέργεια; Κάθε φυσικό σύστημα περιέχει (ή εναλλακτικά αποθηκεύει) μία ποσότητα που ονομάζεται ενέργεια. Οποιαδήποτε μορφή δράσης προϋποθέτει κατανάλωση ενέργειας. Οι πράγματι πολυποίκιλες μορφές ενέργειας, βρίσκονται πίσω από την ασύλληπτη ποικιλία των φυσικών φαινομένων. Η ενέργεια με την οποία τροφοδοτείται ο πλανήτης μας, προέρχεται εξ ολοκλήρου από τον Ήλιο. Ο κύκλος παραγωγής και κατανάλωσης της ενέργειας, ξεκινά από τις αρχικές μορφές ενέργειας όπως ο άνθρακας, το αργό πετρέλαιο, ο άνεμος, το ηλιακό φως ή το φυσικό αέριο. Αυτές οι μορφές χαρακτηρίζονται ως πρωτογενή ενέργεια και βεβαίως, ελάχιστα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους καταναλωτές. Το επόμενο βήμα είναι η μετατροπή των πρωτογενών μορφών σε τελική ενέργεια, όπως για παράδειγμα ηλεκτρισμός ή βενζίνη. Τέλος, κατάλληλος εξοπλισμός ή συσκευές όπως το αυτοκίνητο ή η τηλεόραση, μετατρέπουν την τελική ενέργεια σε χρήσιμη ενέργεια παρέχοντας ενεργειακές υπηρεσίες. Από την πρωτογενή έως την χρήσιμη και χρησιμοποιήσιμη ενέργεια, μεσολαβούν πολλά ενδιάμεσα στάδια ανάλογα με τη μορφή της ενέργειας. Εξόρυξη άνθρακα η πετρελαίου, μεταφορά με αγωγούς, χρήση δεξαμενόπλοιων, καύση σε μεγάλους θερμικούς σταθμούς, δίκτυα μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας και πολλά άλλα. Όλη αυτή η πολυσύνθετη αλυσίδα είναι γνωστή ως ενεργειακό σύστημα. Η Ενέργεια χαρακτηρίζεται, τόσο στη θεωρία όσο και στη πράξη, περισσότερο ως μια λογιστική έννοια, που μας δίνει τη δυνατότητα να προβλέψουμε την εξέλιξη ή την κίνηση ενός συστήματος. Ορίζεται σαν το ποσό του έργου που απαιτείται προκειμένου το σύστημα να πάει από μια αρχική κατάσταση σε μια τελική. Ανάλογα με τον τρόπο που έχει αποκτηθεί, ανταλλαχθεί ή αποθηκευτεί, μπορούμε να μιλήσουμε για πολλές μορφές ενέργειας: Κινητική ενέργεια Δυναμική ενέργεια Ενέργεια ακτινοβολίας Πυρηνική ενέργεια Θερμική ενέργεια Ηλεκτρική ενέργεια Φωτεινή ενέργεια Χημική ενέργεια Η ενέργεια έχει πολλά πρόσωπα. Εμφανίζεται σαν κίνηση, θερμότητα, ενέργεια χημικών δεσμών ή ηλεκτρισμός. Ακόμη και η μάζα είναι μια μορφή ενέργειας. 4

5 Πηγές ενέργειας Η ενέργεια μπορεί να προέρχεται από διαφορετικές πηγές όπως ο άνεμος, ο άνθρακας, η ξυλεία ή τα τρόφιμα. Όλες οι πηγές ενέργειας έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Η χρήση τους μας δίνει τη δυνατότητα να θέσουμε αντικείμενα σε κίνηση, να μεταβάλουμε θερμοκρασίες, να παράγουμε ήχο και εικόνα. Με άλλα λόγια, μας δίνεται η δυνατότητα να παράγουμε έργο. Ο συχνά χρησιμοποιούμενος όρος Πηγές Ενέργειας, δεν ευσταθεί από επιστημονικής σκοπιάς, διότι σύμφωνα με το νόμο διατήρησης της ενέργειας, η ενέργεια ούτε δημιουργείται αλλά ούτε και καταστρέφεται. Απλά αλλάζει μορφές. Γενικά όμως, ο όρος Πηγές Ενέργειας περιγράφει τη δυνατότητα παραγωγής ενέργειας χρήσης. Οι πηγές ενέργειας ταξινομούνται γενικά σε δυο κατηγορίες: 1. Μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, χαρακτηρίζονται οι πηγές οι οποίες δεν αναπληρώνονται ή αναπληρώνονται εξαιρετικά αργά για τα ανθρώπινα μέτρα από φυσικές διαδικασίες. Οι προμήθειες των πηγών αυτών είναι περιορισμένες. Το πετρέλαιο, παραδείγματος χάριν, διαμορφώθηκε πριν εκατομμύρια χρόνια από τα υπολείμματα των αρχαίων θαλασσίων φυτών και των ζώων. Δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε πετρέλαιο σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στις περισσότερες χώρες, όπως και στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο μέρος της χρησιμοποιούμενης ενέργειας προέρχεται από τις μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Στις μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, περιλαμβάνονται κυρίως ο άνθρακας, το πετρέλαιο (υγρός υδρογονάνθρακας) και το φυσικό αέριο (αέριος υδρογονάνθρακας, μορφή ενέργειας οικονομικότερη και φιλικότερη στο περιβάλλον από ότι το πετρέλαιο), γνωστά και ως ορυκτά καύσιμα, καθώς και άλλοι γαιάνθρακες-υδρογονάνθρακες όπως το προπάνιο και το ουράνιο και η πυρηνική ενέργεια. Βέβαια, η φύση δεν σταματά να δημιουργεί ούτε άνθρακα ούτε πετρέλαιο. Αν αναλογισθούμε όμως ότι η ανθρωπότητα καταναλώνει ημερησίως τόση ποσότητα ορυκτών καυσίμων όση μπορεί η φύση να δημιουργήσει σε χίλια περίπου χρόνια, αντιλαμβανόμαστε πλέον την έννοια της ανανεωσιμότητας. 2. Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Καλούνται ανανεώσιμες πηγές ενέργειας επειδή ανανεώνονται σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι ημέρες περνούν όμως ο ήλιος λάμπει, ο άνεμος φυσά και τα ποτάμια ρέουν. Χρησιμοποιούμε τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας για να παράγουμε κυρίως ηλεκτρική ενέργεια, που είναι διαφορετική από τις άλλες πηγές ενέργειας επειδή είναι μια δευτερεύουσα 5

6 πηγή ενέργειας. Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε μια άλλη πηγή ενέργειας για να παράγουμε ηλεκτρική ενέργεια. Ως Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) έχουν οριστεί οι ενεργειακές πηγές, οι οποίες υπάρχουν εν αφθονία στο φυσικό περιβάλλον. Είναι η πρώτη μορφή ενέργειας που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος πριν στραφεί έντονα στη χρήση των ορυκτών καυσίμων. Οι ΑΠΕ πρακτικά είναι ανεξάντλητες, η χρήση τους δεν ρυπαίνει το περιβάλλον ενώ η αξιοποίησή τους περιορίζεται μόνον από την ανάπτυξη αξιόπιστων και οικονομικά αποδεκτών τεχνολογιών που θα έχουν σαν σκοπό την δέσμευση του δυναμικού τους. Το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη των τεχνολογιών αυτών εμφανίσθηκε αρχικά μετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1974 και παγιώθηκε μετά τη συνειδητοποίηση των παγκόσμιων σοβαρών περιβαλλοντικών προβλημάτων την τελευταία δεκαετία. Για πολλές χώρες, οι ΑΠΕ αποτελούν μια εγχώρια πηγή ενέργειας με ευνοϊκές προοπτικές συνεισφοράς στο ενεργειακό τους ισοζύγιο, συμβάλλοντας στη μείωση της εξάρτησης από το ακριβό εισαγόμενο πετρέλαιο και στην ενίσχυση της ασφάλειας του ενεργειακού τους εφοδιασμού. Παράλληλα, συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, καθώς έχει πλέον διαπιστωθεί ότι ο ενεργειακός τομέας είναι ο κλάδος που ευθύνεται κατά κύριο λόγο για τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Οι μορφές των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είναι: ο ήλιος - ηλιακή ενέργεια, με υποτομείς τα ενεργητικά ηλιακά συστήματα, τα παθητικά ηλιακά συστήματα και τη φωτοβολταϊκή μετατροπή. ο άνεμος - αιολική ενέργεια. οι υδατοπτώσεις - υδραυλική ενέργεια, υδροηλεκτρική ενέργεια. η γεωθερμία - γεωθερμική ενέργεια, υψηλής και χαμηλής ενθαλπίας. η βιομάζα: θερμική ή χημική ενέργεια με την παραγωγή βιοκαυσίμων, τη χρήση υπολειμμάτων δασικών εκμεταλλεύσεων και την αξιοποίηση βιομηχανικών αγροτικών (φυτικών και ζωικών) και αστικών αποβλήτων, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή αιθανόλης, μεθανίου και ηλεκτρικής ενέργειας. οι θάλασσες και το νερό: ενέργεια κυμάτων, παλιρροϊκή ενέργεια, ενέργεια υποθαλάσσιων ρευμάτων και θερμική ενέργεια των ωκεανών από τη διαφορά θερμοκρασίας των νερών στην επιφάνεια και σε μεγάλο βάθος, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ιστορική ανασκόπηση των ενεργειακών εξελίξεων Η εξέλιξη της ανθρωπότητας είναι στενά συνδεδεμένη με τη χρήση ενέργειας. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ονομασίες των ιστορικών περιόδων της ανθρωπότητας, λίθινη εποχή, εποχή του σιδήρου ή του χαλκού, προέκυψαν από τη δυνατότητα των ανθρώπων να διαχειρίζονται διαφορετικές μορφές ενέργειας. Όλες οι κοινωνίες, χρησιμοποιούσαν και χρησιμοποιούν 6

7 εκείνες τις μορφές ενέργειας που είναι διαθέσιμες στο περιβάλλον τους. Ο ήλιος ήταν η πρώτη πηγή ενέργειας. Παρείχε το φως και τη θερμότητα στους πρώτους ανθρώπους. Έπειτα ήρθε η ανακάλυψη της φωτιάς. Ο ήλιος και τα δάση έδωσαν την ενέργεια τους στον άνθρωπο για πολλά χρόνια. Μόνο πριν χρόνια οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν άλλες πηγές ενέργειας. Στην αρχή γινόταν χρήση της μυϊκής ενέργειας. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν τα ζώα. Πριν χρόνια περίπου, οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν τους ανεμόμυλους και τους νερόμυλους ως απλές μηχανές. Σε περιοχές με ισχυρούς ανέμους, αναπτύχθηκαν παρόμοιες τεχνικές για την αξιοποίηση της ενέργειας του ανέμου. Άρχισαν να χρησιμοποιούν τη δύναμη του αέρα για να κινηθούν από το ένα μέρος στο άλλο. Κατασκεύασαν βάρκες, με πανιά που αιχμαλώτιζαν τη δύναμη του αέρα. Μπορούσαν να ταξιδέψουν πλέον σε νέες περιοχές. Ο αέρας ήταν η πρώτη πηγή ενέργειας που χρησιμοποιήθηκε για τις μετακινήσεις του ανθρώπου. Πρώτοι οι Αιγύπτιοι, συνέλεξαν πετρέλαιο που επέπλεε στην επιφάνεια των λιμνών. Έκαιγαν το πετρέλαιο για φωτισμό. Οι αρχαίοι κινέζοι χρησιμοποίησαν το φυσικό αέριο για να θερμάνουν το νερό της θάλασσας και να παράγουν αλάτι. Διοχέτευαν το αέριο με σωλήνες από ρηχά φρεάτια. Το ίδιο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν τη γεωθερμική ενέργεια. Διοχέτευαν με σωλήνες το καυτό νερό από τις ζεστές πηγές στα σπίτια τους και το χρησιμοποιούσαν για θέρμανση. Οι άνθρωποι μάθαιναν πώς να χρησιμοποιήσουν πολλές διαφορετικές πηγές ενέργειας. Αλλά μέχρι και 150 έτη πριν, ο ήλιος και το ξύλο παρείχαν το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας. Σε πολλά μέρη του κόσμου, ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούν μόνο ή κυρίως, αυτές τις δυο πηγές ενέργειας. Η ενέργεια σήμερα Με μια επιφανειακή ματιά, η προμήθεια ενέργειας δεν φαίνεται να συνιστά πρόβλημα. Οι τρέχουσες πηγές ενέργειας είναι άφθονες, φθηνές και σημαντικά διαφοροποιημένες. Από το 1976 οι πραγματικές τιμές του πετρελαίου εμφανίζουν πτωτικές τάσεις. Σε τιμές δολαρίου του 1976, το πετρέλαιο είναι 30% φθηνότερο από ότι το Τα αποθέματα άνθρακα αρκούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες για τα επόμενα 200 χρόνια, ενώ το φυσικό αέριο για τα επόμενα 60 χρόνια. Η ενέργεια στο μέλλον Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εκτιμηθούν με ικανοποιητική ακρίβεια οι ενεργειακές εξελίξεις, τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα. Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι οι αναλυτές ενεργειακών προβλέψεων συχνότατα αποτυγχάνουν. Σε κάθε περίπτωση η ενέργεια στο μέλλον θα καθορισθεί από την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού, τις περιβαλλοντικές μεταβολές και την ωρίμανση των νέων τεχνολογιών. Πλέον, η συζήτηση για την ενέργεια έχει πάρει μια διαφορετική μορφή, προσανατολιζόμενη προς τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), το Περιβάλλον, καθώς και την Αειφόρο Ανάπτυξη. 7

8 1.2. Αντικείμενο, στόχος, μεθοδολογία και δομή της εργασίας Αντικείμενο της παρούσας εργασίας, είναι η διερεύνηση των ενεργειακών ζητημάτων στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου. Μέσω της ανάλυσης που ακολουθεί παρουσιάζεται μια συνοπτική εικόνα των ενεργειακών δεδομένων και εξελίξεων στις Παρευξείνιες χώρες. Η παρευξείνια περιοχή περιλαμβάνει τις εξής χώρες: Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία και Μολδαβία δυτικά, Ουκρανία και Ρωσία βορείως, Γεωργία, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν ανατολικά και Τουρκία νοτίως. Μολονότι η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, η Μολδαβία και η Ελλάδα δεν είναι παράκτιες χώρες του Ευξείνου Πόντου, η ιστορία, η γεωγραφική εγγύτητα και οι στενοί δεσμοί τους με την περιοχή, τις καθιστούν φυσικούς περιφερειακούς εταίρους. Στόχος, αποτελεί η ανάδειξη της σημασίας της ενέργειας στην αναδυόμενη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και των ευκαιριών για την Ελλάδα. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στη προσέγγιση του θέματος περιλαμβάνει τα παρακάτω: 1. Έρευνα βιβλιογραφίας από σχετικά βιβλία και δημοσιεύσεις ( review ). 2. Έρευνα διαδικτυακών τόπων ( internet searching ). 3. Ανάλυση της πληροφορίας που συγκεντρώθηκε και επεξεργασία των συγγραφέων. 4. Εξαγωγή συμπερασμάτων και προτάσεων. Η δομή της εργασίας, έχει ως ακολούθως : Το πρώτο κεφάλαιο, μας εισάγει στο θέμα της ενέργειας. Στο δεύτερο, γίνεται συνοπτική παρουσίαση κάποιων κύριων χαρακτηριστικών των Παρευξείνιων χωρών. Η παρουσίαση αυτή εξειδικεύεται στο τρίτο κεφάλαιο, αφορώντας σε βασικά στοιχεία ενέργειας των υπό εξέταση χωρών. Στο τέταρτο κεφάλαιο δίνεται μια εικόνα του ενεργειακού πεδίου της ευρύτερης περιοχής και της θέσης της Ελλάδας στο πεδίο αυτό και τις εξελίξεις. Το πέμπτο, πραγματεύεται συμπεράσματα και προτάσεις ως προς τα τρέχοντα και μελλοντικά ενεργειακά ζητήματα της περιοχής, καθώς και τον ρόλο, την συμμετοχή, της δυνατότητες και τις προοπτικές της Ελλάδας. Στο έκτο κεφάλαιο δίνεται η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε, ενώ στο τέλος της εργασίας παρατίθενται κάποια σχετικά παραρτήματα. 8

9 2. Κύρια χαρακτηριστικά Παρευξείνιων Χωρών Στο παρόν κεφάλαιο, παρουσιάζονται συνοπτικά, κάποια κύρια χαρακτηριστικά των Παρευξείνιων χωρών, όπως η επίσημη ονομασία, η γεωγραφική θέση, η έκταση, ο πληθυσμός, η πρωτεύουσα, κάποιες σημαντικές πόλεις, η διοικητική διαίρεση, το πολίτευμα και το νόμισμα κάθε χώρας. 2.1.Βουλγαρία Επίσημη ονομασία: Δημοκρατία της Βουλγαρίας. Γεωγραφική θέση: επί της βαλκανικής χερσονήσου, συνορεύει με την Ελλάδα, την Τουρκία, την ΠΓΔΜ, την Σερβία, την Ρουμανία και βρέχεται από την Μαύρη Θάλασσα. Έκταση: τετραγωνικά χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι ( 2009). Πρωτεύουσα: Σόφια. Σημαντικές πόλεις: Φιλιππούπολη, Μπουργκάς, Ρούσε. Διοικητική διαίρεση : η Βουλγαρία διαιρείται σε 27 περιφέρειες. Πολίτευμα : κοινοβουλευτική δημοκρατία. Νόμισμα: λέβ. 2.2.Ουκρανία Επίσημη ονομασία: Δημοκρατία της Ουκρανίας. Γεωγραφική θέση: βρίσκεται στην περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης και συνορεύει με τη Μολδαβία, τη Ρουμανία, την Ουγγαρία, τη Σλοβακία, την Πολωνία, τη Λευκορωσία και την Ρωσία. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Κίεβο. Σημαντικές πόλεις: Ντόνεσκ. Διοικητική διαίρεση: χωρίζεται διοικητικά σε 24 επαρχίες, μια αυτόνομη δημοκρατία, αυτή της Κριμαίας, και δυο πόλεις με καθεστώς διοικητικής αυτονομίας, το Κίεβο και την Σεβαστούπολη. Πολίτευμα : προεδρική και κοινοβουλευτική δημοκρατία. Νόμισμα: γρίβνα. 9

10 2.3.Τουρκία Επίσημη ονομασία: Τουρκική Δημοκρατία. Γεωγραφική θέση: στην Εγγύς Ανατολή. Το ευρωπαϊκό τμήμα της συνορεύει με την Ελλάδα και την Βουλγαρία και βρέχεται από το Αιγαίο Πέλαγος, τον Εύξεινο Πόντο και την Προποντίδα, ενώ το ασιατικό συνορεύει με την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν,τη Γεωργία, το Ιράκ, το Ιράν, και τη Συρία και βρέχεται από το Αιγαίο Πέλαγος, τη Μεσόγειο, τον Εύξεινο Πόντο και την Προποντίδα. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Άγκυρα. Σημαντικές πόλεις: Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Τραπεζούντα, Προύσα. Διοικητική διαίρεση : χωρίζεται διοικητικά σε 80 επαρχίες. Πολίτευμα : κοινοβουλευτική δημοκρατία. Νόμισμα: τουρκική λίρα. 2.4.Ρουμανία Επίσημη ονομασία: Ρουμανία. Γεωγραφική θέση: επί της βαλκανικής χερσονήσου, συνορεύει με την Μολδαβία, την Ουκρανία, την Σερβία, την Ουγγαρία και την Βουλγαρία και βρέχεται από την Μαύρη Θάλασσα. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Βουκουρέστι. Σημαντικές πόλεις: Κωνστάντζα, Βράιλα, Πλοέστι, Σίμπιου. Διοικητική διαίρεση : η Ρουμανία χωρίζεται διοικητικά σε 40 κομητείεςεπαρχίες και έναν δήμο, το Βουκουρέστι. Πολίτευμα : κοινοβουλευτική δημοκρατία. Νόμισμα: ρουμανικό λέι. 2.5.Αζερμπαϊτζάν Επίσημη ονομασία: Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν. Γεωγραφική θέση: βρίσκεται στην περιοχή του Νότιου Καυκάσου και συνορεύει με την Αρμενία, το Ιράν, τη Γεωργία και την Ρωσία. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2010). Πρωτεύουσα: Μπακού. 10

11 Διοικητική διαίρεση: χωρίζεται διοικητικά σε 59 νομούς, 11 πόλεις και μια αυτόνομη δημοκρατία. Πολίτευμα : προεδρική δημοκρατία. Νόμισμα: μανάτ. 2.6.Αρμενία Επίσημη ονομασία: Δημοκρατία της Αρμενίας. Γεωγραφική θέση: βρίσκεται στην περιοχή του Νότιου Καυκάσου και συνορεύει με το Αζερμπαϊτζάν, το Ιράν, τη Γεωργία και την Τουρκία. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Ερεβάν. Σημαντικές πόλεις: Σεβάν, Καπάν. Διοικητική διαίρεση : χωρίζεται διοικητικά σε 10 επαρχίες(μαρζ). Πολίτευμα : προεδρευόμενη δημοκρατία. Νόμισμα: ντραμ. 2.7.Γεωργία Επίσημη ονομασία: Δημοκρατία της Γεωργίας. Γεωγραφική θέση: βρίσκεται στους πρόποδες του Καυκάσου στην κεντρική Ασία, συνορεύει με το Αζερμπαϊτζάν, την Αρμενία, την Ρωσία και την Τουρκία και βρέχεται από τον Εύξεινο Πόντο. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Τιφλίδα. Σημαντικές πόλεις: Ρούσταβι, Γκόρι, Πότι. Διοικητική διαίρεση : η Γεωργία περιλαμβάνει δυο αυτόνομες δημοκρατίες, της Αζαρίας και της Αμπχαζίας και 9 διοικητικές περιφέρειες. Πολίτευμα : προεδρική δημοκρατία. Νόμισμα: λάρι. 2.8.Μολδαβία Επίσημη ονομασία: Δημοκρατία της Μολδαβίας. Γεωγραφική θέση: βρίσκεται στη νοτιοανατολική Ευρώπη και συνορεύει με την Ρουμανία και την Ουκρανία. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Τσισινάου. 11

12 Διοικητική διαίρεση : χωρίζεται διοικητικά σε 9 επαρχίες. Πολίτευμα : προεδρική δημοκρατία. Νόμισμα: μολδαβικό λέι. 2.9.Ρωσία Επίσημη ονομασία: Ρώσικη Ομοσπονδία. Γεωγραφική θέση: εκτείνεται στην Ευρώπη και την Ασία. Συνορεύει με την Φινλανδία, την Εσθονία, τη Λεττονία, τη Λευκορωσία, την Ουκρανία, τη Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν, την Κίνα και την Μογγολία και βρέχεται από το Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό, την Βαλτική Θάλασσα, τον Εύξεινο Πόντο, την Κασπία Θάλασσα και τον Ειρηνικό Ωκεανό. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Μόσχα. Σημαντικές πόλεις: Αγία Πετρούπολη, Βλαντιβοστόκ, Γκόργκι. Διοικητική διαίρεση : διοικητικά η Ρωσία χωρίζεται σε 89 διοικητικές ενότητες που αποτελούν την Ομοσπονδιακή Ένωση. Συγκεκριμένα χωρίζεται σε 21 δημοκρατίες, μία αυτόνομη περιοχή, 10 αυτόνομες περιφέρειες, 6 περιοχές, 49 περιφέρειες και δυο ομόσπονδες πόλεις, τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη. Πολίτευμα : προεδρική δημοκρατία. Νόμισμα: ρούβλι Ελλάδα Επίσημη ονομασία: Ελληνική Δημοκρατία. Γεωγραφική θέση: επί της βαλκανικής χερσονήσου, συνορεύει με την Αλβανία, την Τουρκία, την ΠΓΔΜ, την Βουλγαρία ενώ βρέχεται από το Ιόνιο και το Αιγαίο Πέλαγος καθώς και την Μεσόγειο Θάλασσα. Έκταση: τ.χλμ. Πληθυσμός : κάτοικοι (2009). Πρωτεύουσα: Αθήνα. Σημαντικές πόλεις: Θεσσαλονίκη, Πειραιάς, Πάτρα, Ηράκλειο. Πολίτευμα : κοινοβουλευτική δημοκρατία. Νόμισμα: ευρώ. 12

13 3. Βασικά στοιχεία και παράμετροι ενέργειας των Παρευξείνιων Χωρών Στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται παρουσίαση βασικών στατιστικών στοιχείων που αφορούν σε παραμέτρους, όπως η παραγωγή και η κατανάλωση ενέργειας, και ο ορυκτός πλούτος και τα αποθέματα των χωρών της περιοχής του Εύξεινου Πόντου. Γενικότερα τα κράτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και ιδιαίτερα η περιοχή του Εύξεινου Πόντου, έχει μία ιδιαίτερη γεωγραφική αξία, καθώς οι χώρες στην περιοχή αυτή εμφανίζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, καθιστώντας την ιδανική για σύναψη πολλών ενεργειακών συμφωνιών, λόγω του ειδικού ρόλου τους ως ενεργειακού κόμβου και διαμετακομιστικού εμπορικού κέντρου ηλεκτρικής ενέργειας και υδρογονανθράκων. Οι αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου, καθιστούν την περιοχή ομφάλιο λώρο, που συνδέει τα κοιτάσματα των Ουραλίων, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας με την Ευρώπη. Συγκεκριμένα: 3.1. Βουλγαρία Η Βουλγαρία κατέχει τα πρωτεία στην περιοχή στην παραγωγή άνθρακα και παρά την συνεχή μείωση της κατανάλωσης από το 1989, αυτή συνεχίζει να υπερβαίνει την εγχώρια παραγωγή. Παράλληλα παράγει σημαντικές ποσότητες μετάλλων και ορυκτών. Το μεγαλύτερο μέρος των αναγκών σε φυσικό αέριο, εισάγεται από την Ρωσία. Το 1998, εισήχθησαν 3.8 bcm (1bcm =10 9 *m 3 φυσικού αερίου). Η εγχώρια παραγωγή ήταν περίπου 0,04 bcm το Κατά το 2000 η κατανάλωση φυσικού αερίου ανερχόταν σε 4,5 bcm και προοριζόταν κυρίως για χρήση σε παραγωγή ενέργειας και τη βιομηχανία. Στη Βουλγαρία για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, χρησιμοποιούνται κυρίως πυρηνικά εργοστάσια και εργοστάσια με καύση άνθρακα. Η συνολική εγκατεστημένη ισχύ των μονάδων παραγωγής της Βουλγαρίας είναι 13,100 MW, διαχωρισμένη σε: - Θερμοηλεκτρικά εργοστάσια 6556 MW (50.0%) - Πυρηνικά εργοστάσια 3760 MW (28.7%) - Υδροηλεκτρικά εργοστάσια 1920 MW (14.7%) - Υδροηλεκτρικά εργοστάσια με αποθήκες υδάτων 864 MW (6.6%) (Σημείωση : η μονάδα μέτρησης toe που εμφανίζεται σε πολλά από τα επόμενα γραφήματα, μεταφράζεται ως ισοδύναμοι τόνοι πετρελαίου). 13

14 Γράφημα 1: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Βουλγαρίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 2: Παραγωγή ενέργειας στη Βουλγαρία, για τα έτη Πηγή : [68] 3.2. Ουκρανία Η Ουκρανία αποτελεί μια χώρα με τεράστιες πλουτοπαραγωγικές πηγές και βαριά βιομηχανία, ωστόσο, για τις ενεργειακές της ανάγκες βασίζεται κατά κύριο λόγο στις εισαγωγές. Το ενεργειακό της ισοζύγιο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το φυσικό αέριο, το οποίο όμως προέρχεται κατά 25% από εγχώρια παραγωγή. Οι υπόλοιπες ποσότητες εισάγονται από την Ρωσία κατά κύριο λόγο και το Τουρκμενιστάν μέσω ρωσικών αγωγών. Στόχος της Ουκρανίας μακροπρόθεσμα, είναι η αύξηση της παραγωγής ενέργειας από καύση άνθρακα και χρήση πυρηνικής ενέργειας. Με τον τρόπο αυτό θα μειωθούν οι ανάγκες για εισαγωγή αερίου και πετρελαίου από 55% σε 13 %. Συγχρόνως, επιθυμεί να 14

15 προσελκύσει επενδυτές με σκοπό την αύξηση των παραγομένων ποσοτήτων πετρελαίου και αερίου με άντληση από κοιτάσματα στη Μαύρη θάλασσα. Γράφημα 3: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Ουκρανίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 4: Παραγωγή ενέργειας στη Ουκρανία, για τα έτη Πηγή : [68] 15

16 Γράφημα 5: Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στη Ουκρανία ανά καύσιμο, για τα έτη Πηγή : [68] 3.3. Τουρκία Η Τουρκία αποτελεί μία από της πιο σημαντικές χώρες στον Εύξεινο Πόντο. Έχει ρόλο πρωταγωνιστή στο ενεργειακό πεδίο. Συνεχώς από τα στενά του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη, περνάνε δεξαμενόπλοια φορτωμένα με περίπου τόνους πετρελαίου έκαστο. Πέραν όμως της γεωγραφικής της θέσης και της μεγάλης συμμετοχής της στο εμπόριο του πετρελαίου, η Τουρκία αποτελεί σημαντικό παίκτη και στην παραγωγή του. Συγκεκριμένα η Τουρκική Εταιρία Πετρελαίου (Turkish Petroleum Corporation), παράγει περίπου βαρέλια την ημέρα με το 50% των ποσοτήτων να γίνεται σε χώρες του εξωτερικού, ωστόσο η ποσότητες αυτές καλύπτουν μόλις το 10% των αναγκών τους που πιστεύουν ότι με την αύξηση των ρυθμών παραγωγής σε Ιράκ και Αζερμπαϊτζάν να αυξήσουν την παραγόμενη ποσότητα σε βαρέλια την μέρα καλύπτοντας το 50% των αναγκών. Στόχος τους είναι ή αύξηση της εγχώριας παραγωγής από κοιτάσματα στις ακτές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου. Όσον αφορά το φυσικό αέριο, παρότι αποτελεί σημαντικό παράγοντα στο ενεργειακό ισοζύγιο της χώρας, ωστόσο η παραγωγή του είναι σχεδόν μηδαμινή αφού το 98% των αναγκών (περίπου 50 bcm) καλύπτονται από εισαγωγή φυσικού αερίου. 16

17 Γράφημα 6: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Τουρκίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 7: Παραγωγή ενέργειας στη Τουρκία, για τα έτη Πηγή : [68] 3.4. Ρουμανία Η Ρουμανία έχει μεγάλη ιστορία στη διαχείριση του πετρελαίου. Ήταν η πρώτη μεγάλη παραγωγός χώρα πετρελαίου στην Ευρώπη. Από την έναρξη της δραστηριότητάς της μέχρι και το τέλος του 1997 έχουν εξαχθεί 780 εκατομμύρια m 3 πετρελαίου και 1170 bcm φυσικού αερίου. Αποδεδειγμένες μελέτες, αναφέρουν αποθέματα για 211 εκατομμύρια τόνους πετρελαίου και 450 bcm φυσικού αερίου, που είναι τα περισσότερα στην Ανατολική Ευρώπη. Η παραγωγική δυνατότητα των διυλιστηρίων της, υπερκαλύπτει την εγχώρια ζήτηση πετρελαίου, καθώς η ζήτηση είναι μόλις εκατομμύρια τόνοι το χρόνο, ενώ η παραγωγική της δύναμη είναι 26 εκατομμύρια τόνοι με δυνατότητα να φτάσει μέχρι και 34 εκατομμύρια τόνους. 17

18 Στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών, η Ρουμανία, έχει θέσει ως φιλόδοξο στόχο να παράγει ως το 2020, το 38% της συνολικής ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνει. Η Ρουμανία θεωρείται ότι έχει μερικές από τις καλύτερες συνθήκες ανέμου στην Ευρώπη, με εκτιμώμενο ετήσιο δυναμικό 23TWh, ενώ έχει και σημαντικές ποσότητες βιομάζας και γεωθερμικών πόρων. Επίσης, περίπου 60 διαφορετικά ορυκτά εξορύσσονται στην Ρουμανία. Τα μεγαλύτερα αποθέματα είναι το βορωνικό αλάτι και αποτελεί το 63% των παγκόσμιων αποθεμάτων. Γράφημα 8: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Ρουμανίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 9: Παραγωγή ενέργειας στη Ρουμανία, για τα έτη Πηγή : [68] 3.5. Αζερμπαϊτζάν Το Αζερμπαϊτζάν είναι μία χώρα που βασίζεται στο φυσικό αέριο και στο πετρέλαιο. Βρίσκεται ψηλά τόσο σε αποδεδειγμένα όσο και πιθανά κοιτάσματα και είναι μία από τις 18

19 μεγαλύτερες πετρελαιοπαραγωγούς χώρες του κόσμου. Αποτελεί τη χώρα με τη μεγαλύτερη εξαγωγική δραστηριότητα, αλλά και ένα σημαντικό κέντρο μεταφοράς, καθώς υπάρχουν 4 αγωγοί εξαγωγής αλλά και συστήματα σιδηροδρόμων στη περιοχή του Νότιου Καυκάσου, για μεταφορά πετρελαίου που μπορεί να ανέρχεται έως και 80 εκατ. τόνους πετρελαίου ετησίως. Μολονότι το η οικονομική δραστηριότητα στο πετρέλαιο είχε ετήσια πτώση 10% και παρήγαγε περίπου 6 εκατ. τόνους πετρελαίου ετησίως, τώρα πλέον παράγει πάνω από 52 εκατ. τόνους. Όσον αφορά το φυσικό αέριο, παλιότερα γινόταν εισαγωγή από την Ρωσία 2-3 bcm ετησίως για κάλυψη αναγκών. Πλέον η χώρα έχει παραγωγική δυνατότητα 30 bcm το οποίο το εξάγει σε διάφορες χώρες. Το Αζερμπαϊτζάν διαθέτει αποδεδειγμένα μεγάλα αποθέματα σε φυσικό αέριο, περίπου 8000 bcm, ενώ τα κοιτάσματα πετρελαίου ανέρχονται σε ποσότητες 1.5 δίς m 3 πετρελαίου. Γράφημα 10: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Αζερμπαϊτζάν, για το Πηγή : [68] Γράφημα 11: Παραγωγή ενέργειας στο Αζερμπαϊτζάν, για τα έτη Πηγή : [68] 19

20 3.6. Αρμενία Η Αρμενία είναι μια χώρα με σχεδόν μηδενική παραγωγή πετρελαίου, φυσικού αερίου και το 1998 δεν υπήρχε ούτε βιομηχανία διύλισης. Εξαρτάται από τις εισαγωγές για να καλύψει τις ανάγκες της χώρας. Ωστόσο, η χώρα δεν έχει εξερευνηθεί εντελώς, παρόλο που σε διάστημα 50 ετών με πάνω από 50 γεωτρήσεις, δεν βρέθηκε κάποια εκμεταλλεύσιμη πηγή υδρογονανθράκων. Υπάρχον ωστόσο εκτιμήσεις που αναφέρουν για εκατ. τόνους πετρελαίου. Για το λόγο αυτό, η χώρα κατά κύριο λόγο βασίζεται σε παραγωγή ενέργειας από πυρηνικά ή υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Γράφημα 12: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Αρμενίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 13: Παραγωγή ενέργειας στην Αρμενία, για τα έτη Πηγή : [68] 20

21 3.7. Γεωργία Η Γεωργία είναι μία χώρα η οποία δεν έχει σχεδόν καθόλου φυσικά εκμεταλλεύσιμους ενεργειακούς πόρους, όπως πετρέλαιο ή φυσικό αέριο. Συγκεκριμένα το 1997, εισήγαγε το 80% των απαιτούμενων πόρων από τη Ρωσία οδηγώντας την σε ενεργειακή κρίση. Για τον λόγο αυτό έχει στραφεί κατά κύριο λόγο σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Για την ακρίβεια στην παρούσα φάση, μόνο το 18% από τις διαθέσιμες πηγές για υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις είναι σε χρήση, αλλά υπάρχει δυνατότητα για ανάπτυξη στο τομέα αυτό. Σύμφωνα με μελέτες είναι δυνατόν να εξασφαλιστεί παραγωγή περίπου 24 μεγαβάτ ισχύ από τα υδροηλεκτρικά εργοστάσια και άλλα 2 μεγαβάτ από τη χρήση του ανέμου που ακόμα δεν έχει τεθεί σε χρήση. Στόχος της Γεωργίας είναι να γίνει η κυρίαρχη χώρα στην περιοχή, εξάγοντας πράσινη ενέργεια. Γράφημα 14: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Γεωργίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 15: Παραγωγή ενέργειας στην Γεωργία, για τα έτη Πηγή : [68] 21

22 3.8. Μολδαβία Η Μολδαβία είναι μία χώρα που βασίζεται εξολοκλήρου στην εισαγωγή ενεργειακών πόρων ( πετρελαίου και φυσικού αερίου). Κατά κύριο λόγω εισάγει φυσικό αέριο, αλλά και πετρέλαιο από τις γειτονικές της χώρες όπως η Τουρκία. Η μοναδική πηγή ενέργειας που διαθέτει είναι από υδροηλεκτρικά εργοστάσια και άλλες ανανεώσιμες πηγές, που όμως δεν καλύπτουν σχεδόν καθόλου τις ανάγκες της. Είναι μικρή χώρα, χωρίς σημαντικές πηγές και δραστηριότητες και χωρίς κάποια στρατηγική γεωπολιτική σημασία. Γράφημα 16: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Μολδαβίας, για το Πηγή : [68] Γράφημα 17: Παραγωγή ενέργειας στην Μολδαβία, για τα έτη Πηγή : [68] 22

23 3.9. Ρωσία Η Ρωσία παράγει την μεγαλύτερη ποσότητα φυσικού αερίου στο κόσμο (660 bcm ετησίως ), και είναι από τους μεγαλύτερους εξαγωγείς φυσικού αερίου και πετρελαίου. Λόγω της μεγάλης αφθονίας κοιτασμάτων φυσικού αερίου (47500 Bcm), το 50% των ενεργειακών της αναγκών καλύπτεται από τη χρήση του φυσικού αερίου, ενώ το υπόλοιπο εξάγεται σε άλλες χώρες. Η Ρωσία λόγω της επίσης μεγάλης παραγωγικότητας της σε πετρέλαιο με ημερήσια παραγωγή που το 2009 έφτανε τα 9,9 εκατ. βαρέλια, ένα μεγάλο ποσοστό των ενεργειακών της αναγκών το καλύπτει με τη χρήση του ενώ το υπόλοιπο το εξάγει (περίπου 7 εκατ. βαρέλια ημερησίως). Η Ρωσία της υπόλοιπες ανάγκες της, της καλύπτει από πυρηνικά εργοστάσια αλλά και από υδροηλεκτρικά εργοστάσια με σκοπό την αύξηση των εξαγόμενων ποσοτήτων από υδρογονάνθρακες. Συγκεκριμένα, η ρωσική κυβέρνηση σχεδιάζει να μπορεί το 2030 να καλύπτει το 25% της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τα πυρηνικά της εργοστάσια. Γράφημα 18: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Ρωσίας, για το Πηγή : [68] 23

24 Γράφημα 19: Κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας στη Ρωσία, για τα έτη Πηγή : [68] Γράφημα 20: Παραγωγή και κατανάλωση υγρών καυσίμων στη Ρωσία, για τα έτη Πηγή : [22] Ελλάδα Στην Ελλάδα, κυρίαρχη πηγή ενέργειας είναι το πετρέλαιο το οποίο αποτελεί το 55% του ενεργειακού ισοζυγίου μας και σε συνδυασμό με το φυσικό αέριο, συνολικά το 70%. Ωστόσο η Ελλάδα δεν έχει μέχρι στιγμής κάποια επιβεβαιωμένα κοιτάσματα πετρελαίου με μεγάλη παραγωγική αξία. Μόνο στο κόλπο της Καβάλας στην περιοχή του Πρίνου υπάρχει μία υποτυπώδης παραγωγή πετρελαίου (0,35 εκατ. βαρέλια το χρόνο). Για το λόγο αυτό, η Ελλάδα εισάγει σχεδόν όλες τις αναγκαίες ποσότητες πετρελαίου (410 χιλιάδες βαρέλια τη μέρα) και φυσικού αερίου (4.2 bcm). Το 2009 η Ελλάδα εισήγαγε 554 χιλιάδες βαρέλια πετρελαίου ανά μέρα, ενώ για την κάλυψη των αναγκών της σε φυσικό αέριο εισήγαγε

25 bcm. Σε αντίθεση με αυτά βέβαια, η Ελλάδα έχει 4 μεγάλα διυλιστήρια τα όποια έχουν μια δυναμικότητα διύλισης 490 χιλιάδων βαρελιών την μέρα, τα οποία όχι μόνο καλύπτουν της ανάγκες της Ελλάδος σε παράγωγα πετρελαίου, αλλά μέρος αυτών εξάγονται κιόλας σε τρίτες χώρες. Στη χώρα μας η μόνη αξιοσημείωτη εγχώρια πηγή ορυκτών καυσίμων είναι ο λιγνίτης. Τα βιομηχανικά αξιοποιήσιμα κοιτάσματα λιγνίτη υπολογίζονται σε 4 δισεκατομμύρια τόνους ή 550 εκατομμύρια τόνους ισοδύναμου πετρελαίου. Παρόλο που ο ελληνικός λιγνίτης είναι ένα φτωχής ποιότητας καύσιμο, αποτελεί την κύρια ενεργειακή πηγή της χώρας και χρησιμοποιείται σχεδόν εξ' ολοκλήρου στην παραγωγή ηλεκτρισμού. Γράφημα 21: Κατανομή πρωτογενούς ενεργειακής κατανάλωσης Ελλάδας, το 1973 και το Πηγή : [67] Γράφημα 22: Παραγωγή ενέργειας στην Ελλάδα, για τα έτη Πηγή : [68] 25

26 4. Ελλάδα, Παρευξείνια περιοχή και Ενέργεια Η αναδυόμενη περιοχή του Ευξείνου Πόντου, κατέχει στρατηγική γεωγραφική θέση στη συμβολή Ευρώπης, Κεντρικής Ασίας και Μέσης Ανατολής. Λόγω της παρουσίας ενεργειακών πηγών και πλούσιων φυσικών πόρων στην περιοχή αυτή (η παρουσία πετρελαίου στον Καύκασο, τον Εύξεινο Πόντο και την Κεντρική Ασία έχει καταγραφεί από τον 13 ο αιώνα μ.χ.), προσελκύει όλο και μεγαλύτερη προσοχή, αυξάνεται δε συνεχώς ο ρόλος της στη διαμόρφωση του μέλλοντος της Ευρώπης στο ενεργειακό πεδίο, αλλά και όλου του κόσμου. Ενδεικτική είναι επέκταση της ενεργειακής συνεργασίας μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της περιοχής του Ευξείνου Πόντου. Αναμφίβολα, είναι περιοχή μεγάλης γεω-στρατηγικής και οικονομικής σημασίας, η οποία καθορίζεται από τρία βασικά χαρακτηριστικά: 1. Το μέγεθός της, καθώς πρόκειται για αγορά εκατομμυρίων καταναλωτών (περίπου 340) με την Ελλάδα στο κέντρο της. 2. Η ιδιαίτερη δυναμικότητα, που επιδεικνύουν οι χώρες της περιοχής ως αναπτυσσόμενες αγορές και 3. Η ύπαρξη σημαντικών πηγών υδρογονανθράκων, που δίνουν στην περιοχή τον τριπλό χαρακτηρισμό ως: α) παραγωγού ενέργειας, β) καταναλωτή ενέργειας και γ) περιοχής διαμετακόμισης ενέργειας. Στο ενεργειακό λοιπόν πεδίο, οι αγωγοί μεταφοράς ενέργειας, καθιστούν τη χώρα μας διεθνή ενεργειακό κόμβο, όχι μόνο στο πετρέλαιο και στην ηλεκτρική ενέργεια, αλλά και στο φυσικό αέριο, με όφελος για όλες τις χώρες της Ευρώπης. 1) Ο αγωγός «Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολη» προορίζεται για να διοχετευτεί ρώσικο φυσικό αέριο και πετρέλαιο στην Ε.Ε. μέσω Ελλάδας και Βουλγαρίας, αλλά παρά τις διαβεβαιώσεις της κυβέρνησης, η κατασκευή του έχει «παγώσει», με την ευθύνη να αποδίδεται κυρίως στη Βουλγαρία. 2) Ο αγωγός «South Stream» είναι ρωσικών συμφερόντων και σχεδιάζεται να μεταφέρει μέσω Βουλγαρίας - Ελλάδας - Σερβίας - Ουγγαρίας και Ιταλίας φυσικό αέριο στην Ε.Ε.. 3) Ο «Nabucco» είναι το αντίπαλο δέος του αγωγού αερίου «South Stream», που έχει τη στήριξη των ΗΠΑ, και θα μεταφέρει φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν μέσω Τουρκίας - Βουλγαρίας - Ρουμανίας - Ουγγαρίας και Αυστρίας στις χώρες της Ε.Ε.. Το συνολικό μήκος του αγωγού θα είναι περίπου 3400 km και η διάμετρός του 56 ίντσες. Η συνολική χωρητικότητα του αγωγού σχεδιάζεται από 25 έως 30 bcm/yr. 4) Ο αγωγός «ITGI», η ονομασία του οποίου προέρχεται από τις χώρες διέλευσής του (Τουρκία - Ελλάδα - Ιταλία), αποσκοπεί στην τροφοδοσία της ευρωπαϊκής ενεργειακής 26

27 αγοράς με φυσικό αέριο από την περιοχή της Κασπίας, παρακάμπτοντας τη Ρωσία, ενώ σύμφωνα με πληροφορίες οι ΗΠΑ πιέζουν για τη σύνδεσή του με τον «Nabucco». Το συγκεκριμένο αγωγό προωθούν οι εταιρείες EDISON (Ιταλία), ΔΕΠΑ (Ελλάδα) και η τουρκική BOTAS. Ειδικότερα για την Ελλάδα, η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και της Κασπίας δεν αποτελεί απλώς μία περιοχή «στόχο» για την ανάπτυξη οικονομικών και εμπορικών σχέσεων. Η περιοχή αυτή είναι το άμεσο γεωγραφικό περιβάλλον μας, είναι η γειτονιά μας, ένας χώρος όπου κινούμαστε και αναπτύσσουμε σχέσεις και συνεργασίες με βάθος αιώνων. Είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικό ότι η παρευξείνια ζώνη είναι σήμερα η δεύτερη ταχύτερα αναπτυσσόμενη περιοχή του κόσμου μετά την Ανατολική Ασία, αφού σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας Ευξείνου Πόντου, οι αναπτυξιακοί της ρυθμοί πλησιάζουν το 6%. Η λέξη «κλειδί» είναι οι διασυνδέσεις. Οι ενεργειακές πηγές που βρίσκονται στη Μαύρη Θάλασσα και την Κασπία πρέπει να μεταφερθούν στην Ευρώπη. Πρέπει να βρεθούν οι πιο πρόσφοροι και ασφαλείς δρόμοι για να φτάσει το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο στην ευρύτερη ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά. Και εδώ ο ρόλος της χώρας μας καθίσταται καίριος. Η Ελλάδα μπορεί και έχει καθοριστική συμβολή στον ασφαλή ενεργειακό εφοδιασμό και την επιτυχή έξοδο των ενεργειακών προϊόντων της περιοχής στην ευρωπαϊκή αγορά. Με άξονα το ενδιαφέρον με το οποίο παρακολουθούνται παγκοσμίως τα ζητήματα διεθνούς ενεργειακής πολιτικής στον 21ο αιώνα, και θεωρώντας ότι οι οδεύσεις των πετρελαιαγωγών και αγωγών φυσικού αερίου αποτελούν προτεραιότητα εξωτερικής πολιτικής της χώρας μας, συστήθηκε και λειτουργεί στο ΥΠΕΞ η Διεύθυνση Διεθνών Ενεργειακών Θεμάτων (Β7 Διεύθυνση). Στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, η Β7 Διεύθυνση παρακολουθεί τα διεθνή ενεργειακά ζητήματα και ιδιαίτερα τις ενεργειακές εξελίξεις στον τομέα των πετρελαιαγωγών, των αγωγών φυσικού αερίου, των ηλεκτρικών δικτύων και της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής καθώς και τις εξελίξεις στον Καύκασο και στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και της Κασπίας. Παρακολουθεί, επίσης, τα ενεργειακά ζητήματα στην περιοχή της Μεσογείου και ιδιαίτερα της Ν.Α. Ευρώπης. Ιδιαίτερη έμφαση, όπως είναι φυσικό, δίδεται στους τρόπους διοχετεύσεως των μεγάλων ενεργειακών αποθεμάτων πετρελαίου & φυσικού αερίου που έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου της Κασπίας προς στις διεθνείς αγορές και την εμπλοκή της χώρας μας σε αυτή τη μεταφορά. Ειδικότερα : Στον Πετρελαϊκό τομέα, η Β7 Διεύθυνση παρακολούθησε ενεργά τις εξελίξεις της προώθησης του σχεδίου κατασκευής του πετρελαιαγωγού Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη 27

28 (Burgas - Alexandroupolis Pipeline / BAP), σχέδιο το οποίο θα προσδώσει σημαντική ώθηση στην περαιτέρω ανάπτυξη της Θράκης, αλλά και όλης της περιοχής της Ν.Α. Ευρώπης, δίδοντας διέξοδο προς την Μεσόγειο σε ποσότητες αργού πετρελαίου από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας. Εικόνα 1: Ενεργειακός δρόμος Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη. Πηγή : [32] Ο αγωγός Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολης ήταν σχεδιαζόμενος αγωγός πετρελαίου που δεν υλοποιήθηκε ο οποίος προβλεπόταν να μεταφέρει αργό πετρέλαιο, προέλευσης από την Μαύρη και την Κασπία Θάλασσα, από το λιμάνι του Μπουργκάς σε τερματικό σταθμό στο λιμάνι Αλεξανδρούπολης. Στις 11 Ιουνίου 2010 η Βουλγαρία ανακοίνωσε την αποχώρηση της από το σχέδιο υλοποίησης του αγωγού. Η Βουλγαρική πλευρά θεώρησε μησυμφέρουσα οικονομικά την κατασκευή και λειτουργία ενώ υπήρχαν και σοβαρές περιβαλλοντικές ανησυχίες αφού όλη η παροχή αργού που θα κατέληγε στον τερματικό σταθμό στην Αλεξανδρούπολη επρόκειτο κατόπιν να μεταφέρεται με δεξαμενόπλοια δια μέσω του Αιγαίου, καθώς πιθανό ατύχημα με πετρελαιοκηλίδα θα είχε καταστροφικές συνέπειες για το περιβάλλον, τον τουρισμό και την αλιεία. Τεχνικά χαρακτηριστικά (σύμφωνα με το σχέδιο) Το συνολικό μήκος του αγωγού πετρελαίου Μπουργκάς Αλεξανδρούπολης διαμέτρου 36 ιντσών υπολογίζεται περίπου σε 280 km τα 135 εκ των οποίων θα εκτείνονται επί ελληνικού εδάφους, ενώ τα υπόλοιπα 145 km επί βουλγαρικού εδάφους. Προβλέπεται επίσης η δημιουργία τερματικού σταθμού φορτοεκφόρτωσης αργού πετρελαίου στον λιμένα της Αλεξανδρούπολης με ειδικές λιμενικές εγκαταστάσεις και αποθηκευτικούς χώρους συνολικής χωρητικότητας μετρικών τόνων. Στον σχεδιαζόμενο εξοπλισμό προστίθενται ειδικές υποδομές για πλωτές εξέδρες φόρτωσης δεξαμενοπλοίων. Ανάλογες 28

29 εγκαταστάσεις πρόκειται να δημιουργηθούν στο Μπουργκάς και παράλληλα θα ξεκινήσουν και οι εργασίες για την κατασκευή του υπόγειου αγωγού, που θα συνδέει τους δύο λιμένες. Ο αγωγός προβλέπεται να έχει δυνατότητα μεταφοράς 35 έως 50 εκατ. τόνων αργού πετρελαίου ετησίως. Στον τομέα του φυσικού αερίου, η Ελλάδα προτίθεται να καταστεί σημαντικό κομβικό σημείο για τη διέλευση αζερικού φυσικού αερίου προς τις μεγάλες Ευρωπαϊκές αγορές. Αγωγός φυσικού αερίου θα διασχίζει την Τουρκία προερχόμενος από το Αζερμπαϊτζάν και θα ενωθεί με τον αγωγό μήκους 590 km, ο οποίος θα διασχίσει τη Βόρεια Ελλάδα σε άξονα Ανατολής-Δύσης, με κατάληξη τον Σταυρολιμένα Ηγουμενίτσας και από εκεί, με υποθαλάσσιο αγωγό μήκους 224 km, θα καταλήγει στο Οτράντο της Ιταλίας. Σημειώνεται ότι η προβλεπόμενη δυνατότητα μεταφοράς του θα είναι της τάξης των 11,6 δις μ3 φυσικού αερίου ετησίως. Το τμήμα του έργου από το Καρατσαμπέ της Τουρκίας μέχρι την Κομοτηνή στην Ελλάδα αποπερατώθηκε ενώ παράλληλα το τμήμα Ελλάδος Ιταλίας βρίσκεται στην φάση σύνταξης μελέτης σκοπιμότητας και έρευνας του βυθού. Με τον τρόπο αυτό θα συνδεθεί το Ελληνικό με το Τουρκικό σύστημα αγωγών και θα υλοποιηθεί ένα τεράστιας σημασίας γεωπολιτικό έργο, ο Νότιος Ενεργειακός Διάδρομος, για την διαμετακόμιση φυσικού αερίου προς την Δ. Ευρώπη μέσω Ιταλίας. Εικόνα 22: Ο αγωγός South Stream. Πηγή : [32] Ιδιαίτερης σημασίας, τόσο από ενεργειακής όσο και γεωπολιτικής σημασίας, είναι και ο αγωγός South Stream, που προβλέπεται να μεταφέρει φυσικό αέριο παράλληλα με τον ελληνο-τουρκο-ιταλικό αγωγό φυσικού αερίου (ITGI). 29

30 Ο σχεδιαζόμενος αγωγός προβλέπεται να ξεκινά από την τοποθεσία Beregovaya στη ρωσική ακτή της Μαύρης Θάλασσας και να κατευθύνεται υποθαλασσίως μέχρι τις βουλγαρικές ακτές. Από εκεί και μέχρι την Ιταλία σχεδιάζονται δύο διαδρομές: α) Η νοτιοδυτική, μέσω Ελλάδας και Αδριατικής έως την Ιταλία και β) η βορειοδυτική, μέσω Σερβίας, Ουγγαρίας, μέχρι την Αυστρία και τη Β. Ιταλία. Ο αγωγός προβλέπεται να μεταφέρει 30 δις κυβ. μέτρα αερίου ετησίως από κοιτάσματα της Σιβηρίας και της κεντρικής Ασίας. Η κατασκευή του υποθαλασσίου τμήματος, μήκους 900 χλμ, θα χρηματοδοτηθεί από τη Gazprom και την ιταλική ΕΝΙ. Στα ηλεκτρικά δίκτυα και τον ραγδαία αναπτυσσόμενο κλάδο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), καθώς και της εξοικονόμησης ενέργειας, η Β7 Διεύθυνση διαβουλεύεται με τους εμπλεκόμενους φορείς και παρακολουθεί σε ελληνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο τις νέες κατευθύνσεις και τάσεις της μεγάλης αυτής αγοράς. Η Β7 Διεύθυνση, μέσω των Διπλωματικών μας Αρχών στην αλλοδαπή παρακολουθεί στενά όλες τις διεθνείς πετρελαϊκές εξελίξεις, τις διεθνείς ενεργειακές συμφωνίες και τάσεις, καθότι αυτές προσδιορίζουν, εν πολλοίς, και τις μελλοντικές γεωπολιτικές εξελίξεις. Σημαντικό, τέλος, μέρος της λειτουργίας της Β7 Διεύθυνσης καταλαμβάνει και η παρακολούθηση των θεμάτων που προωθούνται στους διεθνείς και περιφερειακούς ενεργειακούς οργανισμούς, στους οποίους λαμβάνονται αποφάσεις για το ενεργειακό μέλλον της Ευρώπης και άλλων περιοχών ή και κλάδων. H χώρα μας προωθεί δυναμικά το σχέδιο ενεργειακής διασύνδεσης των χωρών της ΝΑ Ευρώπης. Πάνω σε αυτές τις κεντρικές επιλογές, ξεδιπλώνεται η ελληνική εξωστρεφής ενεργειακή στρατηγική. Στρατηγική που αναδεικνύει την κομβική θέση της Ελλάδας μεταξύ Ευρώπης και Ασίας στο σημείο τομής του συστήματος των τριών θαλασσών: Κασπίας, Μαύρης και Ανατολικής Μεσογείου. 30

31 5. Συμπεράσματα Προτάσεις 5.1. Συμπεράσματα Η σημασία της Μαύρης Θάλασσας άρχισε να αυξάνεται στον τομέα της μεταφοράς ενέργειας προς την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Μια γρήγορη ματιά σε ένα χάρτη, που απεικονίζει τους αγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου είναι αρκετή για να επιβεβαιώσει τη σημασία της ως ενεργειακού άξονα. Οι αγωγοί προσφέρουν κίνητρο για επενδύσεις, εργασία, σημαντικές προσόδους καθώς και αυξημένη πολιτική ισχύ στα Κράτη από τα οποία θα περάσουν, ομοίως και στις εταιρείες, που θα τους κατασκευάσουν και οι οποίες υποστηρίζονται από τις ξένες δυνάμεις, ιδίως τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Κατά την άποψη της ΕΟΚΕ (Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή), υπάρχουν σημαντικές ευκαιρίες και προκλήσεις στον τομέα της ενέργειας στην παρευξείνια περιοχή, οι οποίες απαιτούν συντονισμένη δράση σε περιφερειακό επίπεδο. Η παρευξείνια περιοχή είναι μια αγορά με μεγάλο αναπτυξιακό δυναμικό που πλησιάζει τα 200 εκατομμύρια κατοίκους, μεταφορικός και ενεργειακός κόμβος και σημείο συνάντησης τριών ηπείρων. Η νέα αυτή Ευρωπαϊκή προοπτική και το διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας για την περιοχή, δεν πρέπει να αφήνει αδιάφορη την Ελλάδα, ενόψει των αυξανόμενων ενεργειακών αναγκών της αλλά και λόγω της κομβικής θέσης της, καθώς αποτελεί κομβικό σημείο για τις μεταφορές και το εμπόριο και τέμνεται από ενεργειακούς άξονες. Ο τομέας της ενέργειας βέβαια, έχει αλλάξει ριζικά τα τελευταία χρόνια. Η ενεργειακή ζήτηση και κατανάλωση στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνεχίζει να αυξάνεται κατά 1-2% ετησίως. Πάνω από το 80% της χρήσης ενέργειας, είναι από ορυκτά καύσιμα - φυσικό αέριο, πετρέλαιο και άνθρακα. Σύμφωνα με μελέτες της ΙΕΑ (World Energy Outlook), τα ορυκτά καύσιμα θα συνεχίσουν να αποτελούν την κύρια ενεργειακή πηγή έως το 2030, σημειώνοντας μάλιστα αύξηση παραγωγής τους μεταξύ 1,5-2,5%. Αυτή η εκτίμηση είναι ενδεικτική του μεγέθους του προβλήματος που καλείται να αντιμετωπίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση διαμορφώνοντας εγκαίρως τις αναγκαίες πολιτικές που σχετίζονται με την ασφάλεια και την διαφοροποίηση των πηγών τροφοδοσίας της. Οι ενεργειακές προκλήσεις είναι εμφανείς. Εξαιτίας της μεγάλης περιβαλλοντικής επιβάρυνσης, η διεθνής ερευνητική κοινότητα και η ενεργειακή βιομηχανία έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους αφενός σε σύγχρονες "καθαρές" τεχνολογίες παραγωγής με βελτιωμένη ενεργειακά και περιβαλλοντικά απόδοση, όπως π.χ. οι "καθαρές" τεχνολογίες άνθρακα, και αφετέρου στην αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ). Η ενέργεια συνιστά ένα πολύ σημαντικό θέμα, και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας σαφώς μπορούν να συνεισφέρουν τόσο στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού όσο και 31

32 στην προστασία του περιβάλλοντος. Όμως, εμφανίζουν σημαντικές τεχνολογικές αδυναμίες και απαιτούν τεράστιες επενδύσεις. Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, περιοχή στρατηγικής σημασίας στον τομέα της ενέργειας, τόσο στην Ευρώπη, αλλά και σε όλο τον κόσμο, προσφέρει ουσιαστική δυνατότητα συνεργασίας στο πεδίο της ανάπτυξης εναλλακτικών ενεργειακών πόρων γιατί είναι μια περιοχή που διαθέτει άφθονες παραδοσιακές πηγές ενέργειας. Λαμβάνοντας υπόψη την αυξημένη χρήση των πηγών αυτών, καθώς και την εξάντλησή τους σε μία μελλοντική προοπτική, οι χώρες της Μαύρης Θάλασσας θα πρέπει να βελτιώσουν τις στρατηγικές τους στο πεδίο της εφαρμογής εναλλακτικών πηγών ενεργείας. Υπάρχουν τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης εναλλακτικών ενεργειακών πόρων στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, όπως η αιολική ενέργεια, η υδροηλεκτρική ενέργεια, η ηλιακή ενέργεια και η βιομάζα. Οι ανανεώσιμες πηγές ενεργείας έχουν τη δυνατότητα να διαδραματίσουν πολύ σημαντικό ρόλο στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου. Η οργάνωση και η ορθολογική χρήση των ενεργειακών πόρων μπορεί να επιτευχθεί με την πλήρη ενσωμάτωση των παραγωγών και καταναλωτών της περιοχής στις διεθνείς ενεργειακές αγορές. Προκειμένου να αναπτυχθούν στο έπακρο οι δυνατότητες των ανανεώσιμων πηγών ενεργείας, το πλαίσιο πολιτικής θα πρέπει να είναι υποστηρικτικό και συγκεκριμένα, να δίνει έρεισμα αυξημένης ανταγωνιστικότητας στον τομέα των πόρων αυτών. Η ενισχυμένη συνεργασία και η μακροπρόθεσμη κοινή ενεργειακή στρατηγική των κρατών - μελών ΟΣΕΠ είναι απαραίτητα στοιχεία για την πλήρωση των δυνατοτήτων των ανανεώσιμων πηγών ενεργείας, με γνώμονα την παροχή ενεργειακού εφοδιασμού σε όλη την περιοχή μας. Στη χώρα μας υπάρχει η δυνατότητα σημαντικής αξιοποίησης των ΑΠΕ, καθώς έχουμε σημαντική ηλιοφάνεια, υπάρχει το κατάλληλο αιολικό δυναμικό, ιδιαίτερα στα νησιά, αξιοποιήσιμο υδάτινο δυναμικό στις ορεινές περιοχές, σημαντικές ποσότητες βιομάζας σε όλη την επικράτεια που δεν αξιοποιούνται συστηματικά, και αρκετός αριθμός γεωθερμικών πεδίων των οποίων η ενεργειακή αξιοποίηση δεν είναι αντίστοιχη της δυναμικότητάς τους. Κλείνοντας και σύμφωνα με την Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, η περιοχή του Ευξείνου Πόντου είναι μια περιοχή παραγωγής και μεταφοράς με στρατηγική σημασία για την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού της ΕΕ. Παρέχει αξιόλογες δυνατότητες διαφοροποίησης των πηγών ενεργειακού εφοδιασμού και κατά συνέπεια αποτελεί σημαντική συνιστώσα της εξωτερικής ενεργειακής στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρώπη θα συνεχίσει να προάγει τις σχέσεις της με τους παραγωγούς, τις χώρες διαμετακόμισης και τους καταναλωτές ενέργειας καλώντας τους σε διάλογο για την ενεργειακή ασφάλεια. Στόχος είναι η δημιουργία ενός σαφούς, διαφανούς και απαλλαγμένου από διακρίσεις πλαισίου, για την παραγωγή, τη μεταφορά και τη διαμετακόμιση ενέργειας, σύμφωνου προς το κεκτημένο της ΕΕ. Η ΕΕ βοηθά επίσης τις χώρες της περιοχής να εστιάσουν περισσότερο 32

33 σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας, στην ενεργειακή αποδοτικότητα και στην εξοικονόμηση ενέργειας που θα απελευθερώσουν σημαντικούς ενεργειακούς πόρους. Η ΕΕ συνεργάζεται στενά με τους περιφερειακούς εταίρους για την ενίσχυση της ενεργειακής σταθερότητας μέσω της αναβάθμισης των υφιστάμενων ενεργειακών υποδομών και της κατασκευής νέων. Στο πλαίσιο αυτό, η Επιτροπή αναπτύσσει, σε συνεργασία με τους εταίρους της ένα νέο ενεργειακό διάδρομο μέσω της Κασπίας και του Ευξείνου Πόντου. Ο διάδρομος αυτός θα περιλαμβάνει διάφορες τεχνικές επιλογές για επιπλέον εξαγωγές φυσικού αερίου από την Κεντρική Ασία μέσω της περιοχής του Ευξείνου Πόντου προς την ΕΕ. Ακόμη, η Ευρωπαϊκή Ένωση ενδιαφέρεται έντονα να προσδώσει στη συνεργασία της στην περιοχή μια βιώσιμη και οικολογική διάσταση όσον αφορά το πετρέλαιο, δεδομένων των αυξανόμενων ποσοτήτων πετρελαίου που διαμετακομίζονται μέσω του Ευξείνου Πόντου, οι οποίες έχουν εγείρει περιβαλλοντικής φύσεως ανησυχίες, αλλά και ανησυχίες ως προς την ασφάλεια. Η ΕΕ θα πρέπει συνεπώς να ενθαρρύνει τις σημαντικές επενδύσεις που είναι αναγκαίες για την επίτευξη των παραπάνω στόχων Προτάσεις Όσον αφορά την Ελλάδα, θα πρέπει πρώτα εμείς οι ίδιοι να επανακαθορίσουμε τις ενεργειακές μας προτεραιότητες με γνώμονα το εθνικό συμφέρον. Η χώρα και η εκάστοτε κυβέρνησή της, θα πρέπει να ενεργήσει ανά τομέα (Γενική Ενεργειακή Πολιτική, Ενεργειακή Επάρκεια, Πετρέλαιο, Φυσικό Αέριο, Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, Τεχνολογία Ενέργειας και Έρευνα & Ανάπτυξη). Οι προτεραιότητες αυτές, συνοπτικά, στο πλαίσιο μιας εθνικής ενεργειακής στρατηγικής θα μπορούσαν να εστιασθούν στους εξής τέσσερις βασικούς άξονες: (α) Αύξηση της εγχώριας παραγωγής ενέργειας από κάθε δυνατή πηγή, συμβατική και μη, με μακρόχρονο στόχο τη μείωση της εξάρτησής μας από εισαγόμενα καύσιμα και αξιοποίηση εγχώριων πόρων. Ένας στόχος που μπορεί και πρέπει να επιτευχθεί με παράλληλη μείωση των εκπομπών CO2, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στην κοινοτική οδηγία, είναι ότι η αύξηση της συμμετοχής των ΑΠΕ στην κάλυψη της πρωτογενούς ενεργειακής ζήτησης πρέπει να αποτελέσει σταθερή δέσμευση σε εθνικό επίπεδο. Παράλληλα θα πρέπει να επιδιωχθεί η εγχώρια παραγωγή υδρογονανθράκων καθώς και η περαιτέρω εκμετάλλευση των στερεών καυσίμων που διαθέτει η χώρα με αξιοποίηση ευρωπαϊκών κονδυλίων για την ανάπτυξη και εφαρμογή νέων τεχνολογιών (βλέπε CCS), καθώς και η εκμετάλλευση των αποθεμάτων ουρανίου στη Β. Ελλάδα. (β) Απελευθέρωση των αγορών ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου, σύμφωνα με τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες και δημιουργία συνθηκών ανταγωνισμού με παράλληλη προώθηση 33

34 ιδιωτικών επενδύσεων. Πρόσβαση των ιδιωτών ηλεκτροπαραγωγών σε όλο το παραγωγικό μείγμα (π.χ. λιγνίτες, άνθρακα, υδατοπτώσεις) και όχι μόνο στο φυσικό αέριο. (γ) Αναβάθμιση, επέκταση και δημιουργία νέων διεθνών ενεργειακών διασυνδέσεων. Στον ηλεκτρισμό (βλέπε διασυνδέσεις με Ιταλία, Αλβανία, FYROM, Βουλγαρία και Τουρκία) στο πετρέλαιο (βλέπε αγωγό Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολη, επέκταση αγωγού Θεσσαλονίκης - Σκοπίων προς Κόσοβο) σε φυσικό αέριο (βλέπει διασύνδεση Ελλάδος - Βουλγαρίας, κατασκευή αγωγού προς Αλβανία, υποθαλάσσια σύνδεση με Ιταλία, κ.λπ.) (δ) Ενίσχυση της εγχώριας ενεργειακής βιομηχανικής παραγωγικής βάσης για συμβατικές μορφές ενέργειας με εκσυγχρονισμό των μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από λιγνίτη, αλλά κυρίως στροφή στο φυσικό αέριο και τις ΑΠΕ, με παράλληλη προώθηση ερευνητικών προσπαθειών σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και βιομηχανία που οδηγούν σε καινοτόμα προϊόντα και διπλώματα ευρεσιτεχνίας (hardware and software). Η Ελλάδα ήδη διαθέτει μία καλή παραγωγική υποδομή σε ηλιακά θερμικά και φωτοβολταϊκά συστήματα η οποία μπορεί να ενισχυθεί περαιτέρω ενώ υπάρχουν δυνατότητες και στα αιολικά με την προϋπόθεση ότι θα επιταχυνθεί ο ρυθμός των εγκαταστάσεων. Αλλά και στην κατασκευή συμβατικών θερμοηλεκτρικών μονάδων υπάρχει know - how και υποδομή με δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξης. Αναφορικά με τα συμφέροντα της Ελλάδας και την στάση της στο ενεργειακό της περιοχής, μπορούμε να πούμε τα ακόλουθα. Καταρχήν, η Ελλάδα πρέπει να συνεχίσει την ενεργό υποστήριξη του σχεδίου Μ-Α, μέσα από την τριμερή συνεργασία Ελλάδας- Ρωσίας- Βουλγαρίας. Τα πλεονεκτήματα για την Ελλάδα από την κατασκευή του συγκεκριμένου αγωγού, είναι πολλά και θα συμβάλει σημαντικά αφενός στην ανάπτυξη της Δυτικής Θράκης, αφετέρου στην ασφάλεια στη ευρύτερη περιοχή των Ελληνο-τουρκικών συνόρων. Ο Μ-Α μαζί με το σχεδιαζόμενο αγωγό φυσικού αερίου Ελλάδας- Τουρκίας τονίζουν την κομβική γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας μεταξύ Ευρώπης και Ασίας καθώς και τη διπλή ιδιότητά της ως: α) Κράτος διαμετακόμισης του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της Ρωσίας και της Κασπίας, καθώς προβλέπεται η σύνδεση του αγωγού Ελλάδας- Τουρκίας με την Ιταλία υποθαλασσίως της Αδριατικής, β) Κράτος- αγοραστής, καθώς οι Ελληνικές ανάγκες σε φυσικό αέριο και ηλεκτρισμό αναμένεται να αυξηθούν στο άμεσο μέλλον. Κατά δεύτερο λόγο, η Ελληνική γεωστρατηγική θεώρηση οφείλει να αναδείξει τη γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας στο επίκεντρο του συστήματος των τριών θαλασσών: Μαύρη, Μεσόγειος, Αδριατική, στην ευρύτερη Βαλκανική και την Ανατολική Μεσόγειο, διευρύνοντας και τις ενεργειακές συμμαχίες της. Σε ό,τι αφορά το θέμα του γενικότερου συστήματος των αγωγών στην Κασπία και τη Μαύρη Θάλασσα, και η Ελλάδα με τη σειρά της έχει συμφέρον να υποστηρίξει την αρχή των 34

35 πολλαπλών αγωγών, αφού σύμφωνα με αυτή την αρχή προωθείται το σχέδιο Μ-Α, γιατί η αρχή αυτή απομακρύνεται από την πολιτικοποίηση του θέματος των αγωγών και επικεντρώνεται στις πραγματικές οικονομικές εκτιμήσεις για τις διαθέσιμες ποσότητες πετρελαίου και φυσικού αερίου και για την εμπορική βιωσιμότητα των αγωγών. Εν κατακλείδι, λαμβάνοντας υπόψη τις προοπτικές και τη δυναμική που παρουσιάζει η πράσινη ανάπτυξη και η αξιοποίηση ανανεώσιμων και εναλλακτικών πηγών ενέργειας στη χώρα μας και τα κράτη της ευρύτερης περιοχής, θα πρέπει να επιδιωχθεί η στροφή στις ΑΠΕ, την εξοικονόμηση ενέργειας και τις καθαρές τεχνολογίες, τομείς που αποτελούν και τη νέα πρόκληση για τις ελληνικές επιχειρήσεις. 35

36 6. Βιβλιογραφία [1] Βλάσης Βλασίδης, «Βαλκάνια, Παρευξείνιες χώρες, Ανατολική Ευρώπη Χρηστικός οδηγός 2002», Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων. [2] Νανιόπουλος Α., «Σημειώσεις μεταπτυχιακού μαθήματος Διοίκηση και Διαχείριση Έργων στο Διεθνές Περιβάλλον», Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη [3] Μαρίκα Σ. Καραγιάννη, Δικηγόρος- Πολιτικός Επιστήμων, Επιστημονική Συνεργάτης ΔΙΚΕΜΕΠ- ΟΣΕΠ,«Οι ενεργειακές εξελίξεις στην Κασπία και τα ελληνικά συμφέροντα», Μάιος [4 ]Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Δημιουργία δικτύων των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών στην παρευξείνια περιοχή», (2009/C 27/29) [5] «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το συμβούλιο και το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο Συνέργεια του Εύξεινου Πόντου Μια νέα πρωτοβουλία περιφερειακής συνεργασίας», Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Βρυξέλλες, [6] «Γενικό πλαίσιο χωροταξικού σχεδιασμού και αειφόρου ανάπτυξης», ΥΠΕΧΩΔΕ Φεβρουάριος 2008 [7] Επικ. Καθ. Δημήτριος Μαυράκης -Διευθυντής Κέντρου Ενεργειακής Πολιτικής και Ανάπτυξης, Φώτιος Θωμαΐδης -Χημ. Μηχ., Υποψήφιος Διδάκτωρ ΚΕΠΑ ΕΚΠΑ, «Μεταφορά Φυσικού Αερίου από την Κασπία στην Ευρώπη», 2005 [8] «British Petroleum (BP), BP Statistical Review of World Energy», Ιούνιος 2010 [9] European Commission (EC), «European Union Energy Outlook to 2020», [10] European Commission (EC), «Green Paper - Towards a European strategy for the security of energy supply»2001. [11] Eurogas, Annual Report [12] ENI, «The World Oil and Gas Review 2008», 2008 [13] Energy Information Administration (EIA), «Key Oil and Gas Statistics». [14] Πρακτικά συνεδρίου «The Atlantic council of the United States, Black Sea Energy & Economic Forum 2010 Shaping Eurasia s energy future Parts 1,2», Σεπτέμβριος 2010 [15] Μπατσένκο Δημήτριος, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Νομική Σχολή- Π.Μ.Σ. Σπουδές Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Διπλωματική εργασία «Ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού της Ε.Ε. μέσω της περιφερειακής συνεργασίας και ο ρόλος της Ρωσίας», Κομοτηνή 2007 [16] International Energy Agency (IEA), «Black Sea energy survey 2000». [17] International Energy Agency, (IEA Oil and gas report 2010 Greece). [18] «Energy policies of IEA countries, Greece 2006», review 36

37 [19] Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια, πηγή: διαδίκτυο, διαθέσιμο από: %81%CE%B9%CE%B1, τελευταία προσπέλαση 14/1/11 Ηλεκτρονικές διευθύνσεις: (προσπελάστηκαν τελευταία την περίοδο 5/1/11 15/1/11) [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34] [35] [36] ed=0&language=el&guilanguage=en [37] [38] [39] [40] [41] [42] [43] [44] CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1 [45] CE%B9%CE%B1 [46] CF%81%CE%B9%CE%B1 [47] CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1 37

38 [48] %CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1:%CE%A3%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CE%A F%CE%B5%CF%82&until=%CE%9F%CF%85%CE%B3%CE%BA%CE%AC%CE%BD %CF%84%CE%B1 [49] a&rls=org.mozilla:el:official&channel=s&prmd=im&um=1&ie=utf- 8&source=univ&ei=0Xb7TOHmDpHHswbBtISUBA&sa=X&oi=image_result_group&ct=titl e&resnum=3&ved=0ceiqsaqwag&biw=1067&bih=439 [50] %B5%CE%B9%CE%B1&hl=el&client=firefoxa&hs=sNG&rls=org.mozilla:el:official&channel=s&prmd=ivnsl&source=lnms&tbs=isch:1& ei=oymxtdy0g8fjswau8fgcdq&sa=x&oi=mode_link&ct=mode&ved=0cbyq_au&biw =1067&bih=439 [51] a&hs=cx0&rls=org.mozilla:el:official&channel=s&prmd=ivnsb&um=1&ie=utf- 8&source=univ&ei=U20sTYEG0feyBpXYlIMI&sa=X&oi=image_result_group&ct=title&res num=5&ved=0cfkqsaqwba&biw=1200&bih=494 [52] [53] [54] [55] [56] [57] [58] [59] [60] [61] [62] [63] [64] [65] [66] [67] [68] [69] [70] 38

39 Παραρτήματα Παράρτημα 1 Η Μαύρη Θάλασσα Η Μαύρη Θάλασσα (γνωστή και ως Εύξεινος Πόντος) είναι εσωτερική θάλασσα μεταξύ της νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Μικράς Ασίας. Συνδέεται με τη Μεσόγειο Θάλασσα μέσω του Βοσπόρου και της Θάλασσας του Μαρμαρά, και με τη Θάλασσα του Αζόφ μέσω του Ισθμού του Κέρτς. Η εισροή θαλασσινού νερού μέσω του Βοσπόρου αγγίζει τα 200 Km το χρόνο. Η εισροή γλυκού νερού από τις περιβάλλουσες περιοχές, ιδιαίτερα από την κεντρική και κεντρο-ανατολική Ευρώπη, συναθροίζει 320 Km το χρόνο. Ο σημαντικότερος ποταμός που εισέρχεται στη Μαύρη Θάλασσα είναι ο Δούναβης. Η Μαύρη Θάλασσα διαθέτει έκταση Km και μέγιστο βάθος m. Οι χώρες που συνορεύουν με τη Μαύρη Θάλασσα είναι η Τουρκία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Ουκρανία, η Ρωσία και η Γεωργία. Η Κριμαϊκή χερσόνησος είναι Ουκρανική αυτόνομη δημοκρατία. Στις σημαντικές παράκτιες πόλεις συμπεριλαμβάνονται οι: Κωνσταντινούπολη, Μπουργκάς, Βάρνα, Γιάλτα, Οδησσός, Κέρτς, Νοβοροσίσκ, Σόχι, Σουχούμι, Μπατούμι, Τραπεζούντα, Σαμψούντα. Ιστορία Οι στέππες στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας έχουν προταθεί (αυθαίρετα) ως η αρχική εστία των ομιλητών της [γλώσσα Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας, προγόνου της Ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας], από μερικούς μελετητές του είδους. Ενώ άλλοι μελετητές, θεωρούν πως η εστία αυτή ήταν ανατολικότερα προς την Κασπία Θάλασσα, και άλλοι νοτιότερα προς την Ανατολία. Το όνομα 'Μαύρη Θάλασσα',αρχικά Άξεινος Πόντος (αφιλόξενη θάλασσα), αργότερα μετονομασμένος σε Εύξεινος Πόντος (φιλόξενη θάλασσα) για να κερδηθεί η εύνοια της θάλασσας, επινοήθηκε από τους Αρχαίους Έλληνες, λόγω του ασυνήθιστου μαύρου χρώματος, σε σύγκριση με την Μεσόγειο Θάλασσα. Η ορατότητα μέσα στο νερό στη Μαύρη Θάλασσα, είναι κατά μέσο όρο περίπου 5 μέτρα, σε σχέση με τα 35 μέτρα που μπορεί να φτάσει στη Μεσόγειο. Ωστόσο, το νερό στις φωτεινές, καθαρές μέρες είναι όσο μπλε όσο και οποιασδήποτε άλλης θάλασσας. Η γη στο ανατολικό όριο της Μαύρης Θάλασσας, η Κολχίς (σημερινή Γεωργία), σηματοδοτούσε για τους Έλληνες ένα από τα όρια του αποικιακού τους χώρου. Κατά την Ελληνική μυθολογία, η περιοχή κατοικείτο από τη θεότητα «Πόντος», γιος του Αιθέρα και της Γαίας. Είναι επίσης η θάλασσα την οποία διέσχισε ο Ιάσονας κατά την Αργοναυτική εκστρατεία με το μυθικό πλοίο Αργώ. Η μυθολογία φέρει δε τον Αυτόλυκο, μέλος της Αργοναυτικής εκστρατείας, ως ιδρυτή της Σινώπης. 39

40 Κατά τους Ιστορικούς, ο Πόντος αποικίζεται από τους Έλληνες από τον 8ο π.χ. αιώνα. Η πόλη δε της Μιλήτου, φέρεται σαν ιδρύτρια πολλών πόλεων τόσο στα δυτικά, όσο και στα ανατολικά παράλια του Ευξείνου Πόντου. Πέρα από τη σημασία της θαλάσσιας χώρας, ο Πόντος είναι γνωστός στο ελληνικό στοιχείο και ως η βόρεια ακτή της Μικράς Ασίας που βρέχεται από τα νερά του Ευξείνου Πόντου. Οι κάτοικοι αυτής της περιοχής λέγονται Πόντιοι. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η γεωγραφική περιοχή που εκτείνεται από την Σινώπη στα δυτικά έως την Γεωργία στα ανατολικά, φιλοξένησε τη Δυναστεία των Κομνηνών που ίδρυσε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Πόντου. Στο τέλος του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, οι ελληνορθόδοξοι του Πόντου επιχειρούν τη σύσταση είτε αυτόνομα, είτε σε συνεργασία με τους Αρμένιους, υπό μορφή συνομοσπονδίας, ανεξάρτητου κράτους. Το εγχείρημά τους απέτυχε με αποτέλεσμα τον αφανισμό και ξεριζωμό του ελληνορθόδοξου στοιχείου από την περιοχή που πήρε διάσταση γενοκτονίας. Γεωλογία Η Μαύρη Θάλασσα είναι το μεγαλύτερο μη οξυγονωμένο θαλάσσιο σύστημα. Αυτό είναι αποτέλεσμα του μεγάλου βάθους της θάλασσας και της σχετικά υψηλής αλμυρότητας (και ως εκ τούτου πυκνότητας) των νερών του βάθους η ανάμειξη του φρέσκου νερού με το θαλασσινό περιορίζεται στο πολύ στα 100 με 150 μ., ενώ το νερό κάτω από την επιφάνεια αυτή εναλλάσσεται μόνο μια φορά ανά χίλια χρόνια. Επομένως δεν υπάρχει καμία σημαντική ανταλλαγή αερίων με την επιφάνεια, και ως αποτέλεσμα το αποσυντιθέμενο οργανικό υλικό στο ίζημα καταναλώνει κάθε διαθέσιμο οξυγόνο. Ενώ είναι γενικά αποδεκτό, πως η Μαύρη Θάλασσα υπήρξε λίμνη γλυκού νερού (τουλάχιστον τα άνω στρώματά της) με ένα σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο κατά τη διάρκεια του τελευταίου παγετώνα, η μετά τον παγετώνα ανάπτυξή της σε θάλασσα παραμένει ζήτημα εντατικής μελέτης και συζητήσεων. Υπάρχουν καταστροφολογικά σενάρια, όπως αυτά που προτείνουν οι Γουίλλιαμ Ράιαν και Γουόλτερ Πίτμαν, καθώς και μοντέλα που δίνουν έμφαση σε μια πιο σταδιακή μεταβολή σε αλατούχες συνθήκες. Βασίζονται σε διαφορετικές θεωρίες για το επίπεδο που η λίμνη γλυκού νερού είχε φτάσει μέχρι την περίοδο που η Μεσόγειος Θάλασσα ήταν αρκετά ψηλά, ώστε να ρέει πάνω τα Δαρδανέλλια και τον Βόσπορο. Από την άλλη, μια μελέτη στον θαλάσσιο πυθμένα στην πλευρά του Αιγαίου δείχνει πως την 8η χιλιετία π.χ. υπήρχε μια μεγάλη ροή φρέσκου νερού που έβγαινε από την Μαύρη Θάλασσα. 40

41 Παράρτημα 2 Σημασία Α.Π.Ε. ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΩΝ ΠΗΓΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΠΙΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΟ ΚΑΠΕ Η παγκόσμια συγκυρία, οι πρόσφατες εξελίξεις στον ενεργειακό τομέα και κυρίως στο χώρο του πετρελαίου, έχουν επαναφέρει με επιτακτικό τρόπο την ανάγκη για την αξιοποίηση των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, της εξοικονόμησης και της ορθολογικής χρήσης της ενέργειας των συνιστωσών δηλαδή, που εξασφαλίζουν τη λεγόμενη βιώσιμη ανάπτυξη. Οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), ο ήλιος, ο άνεμος, τα ποτάμια, οι οργανικές ύλες όπως το ξύλο και ακόμη τα απορρίμματα οικιακής και γεωργικής προέλευσης, είναι πηγές ενέργειας που η προσφορά τους δεν εξαντλείται ποτέ. Η Ελλάδα διαθέτει αξιόλογο δυναμικό που μπορεί να προσφέρει μια πραγματική εναλλακτική λύση για την κάλυψη των ενεργειακών μας αναγκών. Είναι αναγκαία η μετάβαση σε εναλλακτικές μορφές ενέργειας; Τους λόγους για τους οποίους πρέπει να προωθήσουμε τις τεχνολογίες ΑΠΕ, Εξοικονόμησης Ενέργειας(ΕΕ) και Ορθολογικής Χρήσης Ενέργειας (ΟΧΕ): Είναι τεχνολογίες φιλικές προς το περιβάλλον, καθώς η αξιοποίησή τους δεν συνοδεύεται καθόλου ή συνοδεύεται από μειωμένη παραγωγή ρύπων ή αερίων που ενισχύουν τον κίνδυνο για κλιματικές αλλαγές. Συντελούν στη βιώσιμη ανάπτυξη, δεδομένου ότι τα ορυκτά καύσιμα εξαντλούνται. Συνεισφέρουν στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού. Η Ευρωπαϊκή Ένωση εξαρτάται, σε ποσοστό άνω του 50%, από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων. Συμβάλλουν στην αύξηση της απασχόλησης και γενικότερα του κοινωνικοοικονομικού οφέλους των πολιτών. Για τους παραπάνω λόγους, οι ΑΠΕ/ΕΕ/ΟΧΕ έχουν κυρίαρχο ρόλο στο πλαίσιο τόσο της Ευρωπαϊκής, όσο και της Εθνικής μας πολιτικής. Υπάρχουν σημαντικές οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προώθηση αυτών των τεχνολογιών και συγκεκριμένα : - Για την ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ, - Για την εξοικονόμηση ενέργειας, - Για την διείσδυση των υγρών βιοκαυσίμων στις μεταφορές, - Για τη συμπαραγωγή ηλεκτρισμού και θερμότητας Μελλοντικά ενδιαφέρουσες τεχνολογίες είναι οι τεχνολογίες υδρογόνου, οι κυψελίδες καυσίμου για ΣΗΘ και τις μεταφορές. Επίσης, μέσα στους μελλοντικούς στόχους είναι η παραγωγή υδρογόνου από ΑΠΕ. 41

42 Τα κύρια πλεονεκτήματα των ΑΠΕ είναι : Είναι πρακτικά ανεξάντλητες πηγές ενέργειας και συμβάλλουν στη μείωση της εξάρτησης από τους συμβατικούς ενεργειακούς πόρους οι οποίοι με το πέρασμα του χρόνου εξαντλούνται... Είναι εγχώριες πηγές ενέργειας και συνεισφέρουν στην ενίσχυση της ενεργειακής ανεξαρτησίας και της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού σε εθνικό επίπεδο. Είναι γεωγραφικά διεσπαρμένες και οδηγούν στην αποκέντρωση του ενεργειακού συστήματος. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα να καλύπτονται οι ενεργειακές ανάγκες σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, ανακουφίζοντας τα συστήματα υποδομής ενώ παράλληλα μειώνονται οι απώλειες μεταφοράς ενέργειας. Δίνουν τη δυνατότητα επιλογής της κατάλληλης μορφής ενέργειας που είναι προσαρμοσμένη στις ανάγκες του χρήστη (π.χ. ηλιακή ενέργεια για θερμότητα χαμηλών θερμοκρασιών έως αιολική ενέργεια για ηλεκτροπαραγωγή), επιτυγχάνοντας πιο ορθολογική χρησιμοποίηση των ενεργειακών πόρων. Έχουν συνήθως χαμηλό λειτουργικό κόστος, το οποίο επιπλέον δεν επηρεάζεται από τις διακυμάνσεις της διεθνούς οικονομίας και ειδικότερα των τιμών των συμβατικών καυσίμων. Οι επενδύσεις των ΑΠΕ είναι εντάσεως εργασίας, δημιουργώντας πολλές θέσεις εργασίας ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Μπορούν να αποτελέσουν σε πολλές περιπτώσεις πυρήνα για την αναζωογόνηση υποβαθμισμένων, οικονομικά και κοινωνικά, περιοχών και πόλο για την τοπική ανάπτυξη, με την προώθηση επενδύσεων που στηρίζονται στη συμβολή των ΑΠΕ (π,χ. καλλιέργειες θερμοκηπίου με γεωθερμική ενέργεια). Είναι φιλικές προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο και η αξιοποίησή τους είναι γενικά αποδεκτή από το κοινό. Εκτός από τα παραπάνω πλεονεκτήματα οι ΑΠΕ παρουσιάζουν και ορισμένα χαρακτηριστικά που δυσχεραίνουν την αξιοποίηση και ταχεία ανάπτυξή τους: Το διεσπαρμένο δυναμικό τους είναι δύσκολο να συγκεντρωθεί σε μεγάλα μεγέθη ισχύος, ώστε να μεταφερθεί και να αποθηκευθεί. Έχουν χαμηλή πυκνότητα ισχύος και ενέργειας και συνεπώς για μεγάλη παραγωγή απαιτούνται συχνά εκτεταμένες εγκαταστάσεις. Παρουσιάζουν συχνά διακυμάνσεις στη διαθεσιμότητά τους, που μπορεί να είναι μεγάλης διάρκειας απαιτώντας την εφεδρεία άλλων ενεργειακών πηγών ή γενικά δαπανηρές μεθόδους αποθήκευσης. Η χαμηλή διαθεσιμότητά τους, συνήθως οδηγεί σε χαμηλό συντελεστή χρησιμοποίησης των εγκαταστάσεων εκμετάλλευσής τους. 42

43 Το κόστος επένδυσης ανά μονάδα εγκατεστημένης ισχύος σε σύγκριση με τις σημερινές τιμές των συμβατικών καυσίμων, παραμένει ακόμη υψηλό. Οι ΑΠΕ αποτελούν τις πλέον περιβαλλοντικά καθαρές τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας και προς το παρόν η χρήση τους διαφαίνεται ότι έχει τη δυναμική να περιορίσει δραστικά τα αυξημένα περιβαλλοντικά προβλήματα. Αν και έχουν γίνει σημαντικά τεχνολογικά βήματα, η εφαρμογή των Α.Π.Ε βρίσκεται σε αρχικό ακόμη στάδιο. Η εκμετάλλευση του ήλιου, του ανέμου, του νερού, της γεωθερμίας και της βιομάζας, που αποτελούν πηγές ενέργειας φιλικές προς το περιβάλλον, μπορούν και πρέπει να γίνουν οικονομικά εκμεταλλεύσιμες ώστε να συμβάλλουν στην αειφόρο ανάπτυξη, εφόσον είναι ανανεώσιμες και ρυπαίνουν ελάχιστα ή καθόλου. 43

44 Παράρτημα 3 1. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΕΥΞΕΙΝΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Οι οργανώσεις χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα με τις συμμετέχουσες χώρες και τους στόχους της περιφερειακής συνεργασίας: 1.1. Στην πρώτη κατηγορία υπάγονται οι θεσμοθετημένοι οργανισμοί με σαφώς καθορισμένη διάρθρωση. Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας του Ευξείνου Πόντου ΟΣΕΠ, BSEC (Black Sea Economic Cooperation) Ο ΟΣΕΠ ξεκίνησε το 1992 ως άτυπη Διακυβερνητική Οικονομική Συνεργασία Ευξείνου Πόντου και μετετράπη σε διεθνή οικονομικό οργανισμό την 1/5/1999, ημερομηνία κατά την οποία ετέθη σε ισχύ ο Καταστατικός Χάρτης του Οργανισμού που είχε υπογραφεί τον Ιούνιο 1998 (4-5/6/1998) στη Γιάλτα. Η Ελλάδα μετέχει ως ιδρυτικό μέλος στην ΟΣΕΠ από το Στον ΟΣΕΠ, έδρα του οποίου ορίσθηκε η Κωνσταντινούπολη, μετέχουν δώδεκα χώρες (Αλβανία, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Βουλγαρία, Γεωργία, Ελλάδα, Μολδαβία, Ρουμανία, Ρωσική Ομοσπονδία, Σερβία, Τουρκία και Ουκρανία) ενώ 13 χώρες έχουν καθεστώς παρατηρητή ( ανάμεσά τους οι Γαλλία, Γερμανία, ΗΠΑ, Ισραήλ, Ιταλία, Κροατία, Λευκορωσία, Πολωνία, Σλοβακία, Τσεχία και Τυνησία). H φιλοσοφία που διέπει την πρωτοβουλία αυτή, έγκειται στην επίτευξη ειρήνης, ασφάλειας και σταθερότητας στην περιοχή μέσω της οικονομικής και όχι της πολιτικής συνεργασίας. Εφαρμόζει πολυμερείς πολιτικές και οικονομικές πρωτοβουλίες που στοχεύουν στην προώθηση των διεπαφών μεταξύ των κρατών μελών. Επιτροπή του Ευξείνου Πόντου Επιτροπή ΕΠ (Βουλγαρία, Γεωργία, Ρουμανία, Ρωσία, Τουρκία και Ουκρανία). Στοχεύει στην προστασία του Ευξείνου Πόντου από τη ρύπανση και στην εφαρμογή της Σύμβασης του Βουκουρεστίου και του στρατηγικού προγράμματος δράσης για τον Εύξεινο Πόντο. Ομάδα Εργασίας για τη Ναυτική Συνεργασία στη Μαύρη Θάλασσα BLACKSEAFOR (Βουλγαρία, Γεωργία, Ρουμανία, Ρωσία, Τουρκία και Ουκρανία). Συμβάλλει στην ενίσχυση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης και της σταθερότητας στην περιοχή χάρη στην αυξημένη επιχειρησιακή συνεργασία των ναυτικών δυνάμεων. Ένωση των Συνομοσπονδιών Επιχειρήσεων του Ευξείνου Πόντου και της Κασπίας UBCCE (Αντιπρόσωποι οργανώσεων βιομηχάνων και εργοδοτών του ιδιωτικού τομέα από Αλβανία, Αυστρία, Αζερμπαϊτζάν, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Γεωργία, Ελλάδα, Ιράν, Καζαχστάν, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Ρουμανία, Σερβία και 44

45 Τουρκία). Αποσκοπεί στην προαγωγή πολιτικών που συμβάλλουν στην καλύτερη λειτουργία της οικονομίας της αγοράς και ευνοούν την ανάπτυξη ενός ανταγωνιστικού περιβάλλοντος που ενισχύει τη βιώσιμη ανάπτυξη στις περιοχές του Ευξείνου Πόντου και της Κασπίας Στη δεύτερη κατηγορία υπάγονται τα φόρουμ χωρίς επίσημη διάρθρωση λήψης αποφάσεων: Φόρουμ του Ευξείνου Πόντου για συνεργασία και διάλογο (1) Φόρουμ ΕΠ (Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Βουλγαρία, Γεωργία, Ελλάδα, Δημοκρατία της Μολδαβίας, Ρουμανία, Τουρκία και Ουκρανία). Είναι μια πλατφόρμα συνεργασίας και δέσμευσης για την ανάπτυξη μιας νέας περιφερειακής στρατηγικής και κοινής δράσης. Δίκτυο των ΜΚΟ του Ευξείνου Πόντου BSNN (ένωση 60 ΜΚΟ από τη Βουλγαρία, τη Γεωργία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία, την Τουρκία και την Ουκρανία). Αποσκοπεί στην προστασία του περιβάλλοντος, στην προώθηση των δημοκρατικών αξιών και στη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής. Πρωτοβουλία του Μπακού (2) (εταίροι: Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Λευκορωσία, Γεωργία, Ιράν, Καζαχστάν, Κιργιζία,Δημοκρατία της Μολδαβίας, Ουκρανία, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Τουρκία, Τουρκμενιστάν παρατηρητές: Ρωσία εκπρόσωποι της ΕΕ: ΓΔ Μεταφορές και Ενέργεια, ΓΔ Εξωτερικές Σχέσεις, Γραφείο Συνεργασίας EuropeAid). Στοχεύει στην προοδευτική ολοκλήρωση των αγορών ενέργειας των περιοχών του Ευξείνου Πόντου και της Κασπίας θάλασσας με τις αγορές της ΕΕ Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει τα προγράμματα που έχουν καταρτισθεί βασικά από την ΕΕ: Διακρατική μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Ευρώπη INOGATE (Βουλγαρία, Γεωργία, Δημοκρατία της Μολδαβίας, Ρουμανία, Τουρκία, Ουκρανία και άλλες 15 χώρες): πρόγραμμα διεθνούς συνεργασίας με στόχο την προώθηση της περιφερειακής ολοκλήρωσης των συστημάτων αγωγών και τη διευκόλυνση της μεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου. Διάδρομος μεταφορών Ευρώπη-Καύκασος-Ασία TRACECA (Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Βουλγαρία, Γεωργία, Δημοκρατία της Μολδαβίας, Καζαχστάν, Κιργιζία, Ρουμανία, Τατζικιστάν, Τουρκία, Ουκρανία, Ουζμπεκιστάν και Τουρκμενιστάν). Σκοπός του είναι να προωθήσει το εμπόριο και τις μεταφορές στον διάδρομο μεταφορών Ευρώπη-Καύκασος-Ασία. Ειδική ομάδα για τον Δούναβη και τον Εύξεινο Πόντο DABLAS (Βουλγαρία, Γεωργία, Δημοκρατία της Μολδαβίας, Ρουμανία, Ρωσία, Τουρκία, Ουκρανία και άλλες 9 χώρες, συμμετοχή επίσης της Γραμματείας της Διεθνούς Επιτροπής για την Προστασία του Δούναβη (ICPDR), της Επιτροπής του Ευξείνου Πόντου, των Διεθνών 45

46 Χρηματοπιστωτικών Ιδρυμάτων και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής). Στοχεύει στον συντονισμό των δράσεων όλων των χρηματοδοτικών μέσων που αφορούν την περιοχή. Η κοινωνία των πολιτών συμμετέχει σε διάφορες δράσεις για τους οποίες μεριμνά η ειδική ομάδα DABLAS Η τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνει κέντρα ανάλυσης και χρηματοδότησης πολιτικών πρωτοβουλιών: Γερμανικό Ταμείο Μάρσαλ Ταμείο του Ευξείνου Πόντου για την Περιφερειακή Συνεργασία BST (αναπτύσσει δράση στη Βουλγαρία, στη Γεωργία, στη Δημοκρατία της Μολδαβίας, στη Ρουμανία, στη Ρωσία, στην Τουρκία και στην Ουκρανία). Πρόκειται για μια σύμπραξη δημόσιου/ιδιωτικού τομέα με στόχο την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης και την ενίσχυση των δημόσιων θεσμών, την επιβεβαίωση της αξίας της συμμετοχής των πολιτών στη δημοκρατική διαδικασία και την ενθάρρυνση των περιφερειακών και διασυνοριακών δεσμών στον δημόσιο, τον ιδιωτικό και τον μη κερδοσκοπικό τομέα. Διεθνές Κέντρο Μελετών του Ευξείνου Πόντου ΔΙΚΕΜΕΠ ("International Centre for Black Sea Studies-ICBSS"- ICBSS). Έχει έδρα την Αθήνα και αποτελεί ανεξάρτητο κέντρο έρευνας και επαγγελματικής επιμόρφωσης που διεξάγει εφαρμοσμένη έρευνα με πολιτικό προσανατολισμό, για τη δημιουργία ικανοτήτων και τη βελτίωση των γνώσεων σχετικά με την παρευξείνια περιοχή.. Το Κέντρο χρηματοδοτείται από τον ελληνικό προϋπολογισμό. Το ΔΙΚΕΜΕΠ είναι, βάσει της ελληνικής νομοθεσίας, που διέπει το καθεστώς λειτουργίας του, Ίδρυμα Ιδιωτικού Δικαίου διεθνούς χαρακτήρα με αντικείμενο τη συνεργασία μεταξύ επιστημονικών και ακαδημαϊκών κύκλων των χωρών του ΟΣΕΠ αλλά και με άλλους διεθνείς οργανισμούς καθώς και την εκπόνηση μελετών επί οικονομικών θεμάτων. Πρόκειται για οργανισμό που συνδέεται με τον ΟΣΕΠ και στη σύσταση του οποίου πρωτοστάτησε η Ελλάδα. 2. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΟΚΕ ΜΕ ΤΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΤΡΟΠΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΕΥΞΕΙΝΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή της Βουλγαρίας ιδρύθηκε το 2001 βάσει του «νόμου για την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή». Η ΟΚΕ Βουλγαρίας είναι συμβουλευτικό όργανο και απαρτίζεται από έναν Πρόεδρο και 36 μέλη που διορίζονται από τα διαχειριστικά όργανα των αντιπροσωπευτικών οργανώσεων σε εθνικό επίπεδο: 12 μέλη προέρχονται από τους εργοδότες,12 από τους μισθωτούς και τους εργαζομένους και 12 από άλλες οργανωμένες ομάδες, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται δύο ανεξάρτητοι ακαδημαϊκοί που διορίζονται από το Συμβούλιο Υπουργών. Η ΟΚΕ Βουλγαρίας υιοθετεί γνωμοδοτήσεις σχετικά με νόμους, εθνικά προγράμματα, εθνικά σχέδια και πράξεις της 46

47 Εθνικής Συνέλευσης. Εκδίδει ετήσια μνημόνια σχετικά με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, καθώς και αναλύσεις των οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών. Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (OKE) της Ελλάδας ιδρύθηκε με τον νόμο 2232/1994. Είναι μια οργάνωση με τριμερή διάρθρωση, που εκπροσωπεί τα συμφέροντα των εργοδοτών, των εργαζομένων και μιας ομάδας διαφόρων δραστηριοτήτων, που αποτελείται από εκπροσώπους των αγροτών, των ελεύθερων επαγγελματιών, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των καταναλωτών. Η ΟΚΕ της Ελλάδας αποτελείται από τον Πρόεδρο και 48 μέλη που απαρτίζουν τρεις Ομάδες με ίσο αριθμό μελών. Σκοπός της ΟΚΕ είναι η προώθηση του κοινωνικού διαλόγου και η διαμόρφωση κοινά αποδεκτών θέσεων για θέματα που απασχολούν την κοινωνία γενικά ή τις επιμέρους κοινωνικές ομάδες. Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή της Ρουμανίας ορίζεται από το Σύνταγμα της Ρουμανίας (αναθεωρήθηκε το 2003) ως συμβουλευτικό όργανο του κοινοβουλίου και της κυβέρνησης στους τομείς που καθορίζονται από τον νόμο για την οργάνωση και τη λειτουργία της ΟΚΕ. Αποτελείται από 45 μέλη, τα οποία ορίζονται ως εξής: 15 μέλη ως εκπρόσωποι της συνομοσπονδίας των εργοδοτών σε εθνικό επίπεδο, 15 ως εκπρόσωποι της συνομοσπονδίας των συνδικαλιστικών ενώσεων σε εθνικό επίπεδο και 15 διορίζονται από την κυβέρνηση. Η ΟΚΕ Ρουμανίας επιτελεί συμβουλευτική λειτουργία κατά την ανάπτυξη στρατηγικών ή οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών και λειτουργεί ως διαμεσολαβητής σε περιπτώσεις διαφορών μεταξύ των κοινωνικών εταίρων. Το Δημόσιο Επιμελητήριο της Ρωσικής Ομοσπονδίας δημιουργήθηκε βάσει του ομοσπονδιακού νόμου αριθ. 32 της 4ης Απριλίου Απαρτίζεται από 126 μέλη: 42 μέλη διορίζονται από τον Πρόεδρο της Ρωσίας αυτά, με τη σειρά τους, επιλέγουν άλλα 42 μέλη από τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που δραστηριοποιούνται σε εθνικό επίπεδο αυτά τα 84 μέλη επιλέγουν στη συνέχεια τα υπόλοιπα 42 μέλη από τον κατάλογο των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών που δραστηριοποιούνται σε περιφερειακό επίπεδο. Οι εργασίες του Επιμελητηρίου διεξάγονται στο πλαίσιο 18 επιτροπών, καθώς και ομάδων εργασίας, με τη συμμετοχή εξωτερικών εμπειρογνωμόνων. Το Επιμελητήριο εκπονεί γνωμοδοτήσεις σχετικά με τα νέα νομοσχέδια, επανεξετάζει τις ισχύουσες νομοθετικές διατάξεις και δημοσιεύει δικές του εκθέσεις. Η Εθνική Τριμερής Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (NTSEC) της Ουκρανίας ιδρύθηκε με το προεδρικό διάταγμα του 2005 και λειτουργεί ως συμβουλευτικό όργανο του Προέδρου της Δημοκρατίας της Ουκρανίας. Αποτελείται από 66 μέλη: 22 μέλη εκπροσωπούν τα διάφορα επαγγέλματα και τις επαγγελματικές ενώσεις, 22 είναι εκπρόσωποι των εργοδοτών και 22 εκπροσωπούν το Υπουργικό Συμβούλιο της Ουκρανίας σε επίπεδο υφυπουργών. Η NTSEC υποστηρίζεται από τη ΔΟΕ για την ανάπτυξη του κοινωνικού διαλόγου και του διαλόγου των πολιτών σε εθνικό επίπεδο. 47

48 Η Μικτή Συμβουλευτική Επιτροπή ΕΕ-Τουρκίας απαρτίζεται από 18 μέλη της ΕΟΚΕ και 18 μέλη που εκπροσωπούν την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών της Τουρκίας. Συνεδριάζει δύο φορές κατ' έτος (μία φορά στις Βρυξέλλες και μία φορά στην Τουρκία) προκειμένου να συζητήσει διάφορα θέματα αμοιβαίου ενδιαφέροντος που έχουν σημασία για την κοινωνία των πολιτών. Βασικός της στόχος είναι η διασφάλιση της συμμετοχής της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στη διαδικασία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων: παρακολούθηση των διάφορων κεφαλαίων που τελούν υπό διαπραγμάτευση, ανάλυση του οικονομικού και κοινωνικού αντίκτυπου της εφαρμογής του κοινοτικού κεκτημένου, συναντήσεις με τις αρχές της ΕΕ και της Τουρκίας και διατύπωση συστάσεων. 48

49 Παράρτημα 4 - OI ΔIAMEΤΑΚΟΜΙΣΤΙΚΕΣ ΟΔΟΙ (ΑΓΩΓΟΙ) Το θέμα είναι πώς θα έρθουν σε εμάς, στην Ε.Ε. δηλαδή, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο της Κασπίας. Το μόνο σίγουρο είναι ότι θα έρθουν δια ξηράς με αγωγούς, καθώς η ιδιόμορφη γεωγραφία της περιοχής δεν επιτρέπει τη θαλάσσια μεταφορά, παρά μόνο με τάνκερς στα ύδατα της Κασπίας από το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν απέναντι στο Αζερμπαϊτζάν και της Μαύρης Θάλασσας από τα ρωσικά παράλια στη δυτική όχθη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας. Οι αγωγοί δηλ. θα ενώσουν την Ασία με την Ευρώπη, εξ ου και η μεγάλη γεωπολιτική σημασία τους για τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις και τις ΗΠΑ. Για να κατανοήσει κανείς το περίπλοκο του θέματος των αγωγών, χρήσιμο είναι να γίνονται εξ αρχής δύο διαχωρισμοί: 1) μεταξύ των ήδη κατασκευασθέντων, οι οποίοι λειτουργούν κανονικά, 2) των υπό κατασκευή και 3) των υπό μελέτη, είτε πρόκειται για τα τελικά στάδια της μηχανικής μελέτης (detailed engineering) πριν να ξεκινήσει η κατασκευή, είτε για το στάδιο της μελέτης σκοπιμότητας (feasibility study). Η διάκριση αυτή έχει σημασία, γιατί όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, προκειμένου να κριθεί ένας αγωγός οικονομικά βιώσιμος πρέπει να υπάρχει έτοιμη ικανή ποσότητα πετρελαίου για να δικαιολογήσει την κατασκευή του. Υπάρχουν 4 ειδών διαμετακομιστικές οδοί: Βόρειες Δυτικές Νότιες Ανατολικές Η βόρεια οδός περνά από ρωσικό έδαφος και είναι σήμερα η πιο προωθημένη, καθότι φέτος ξεκίνησε η λειτουργία του μεγάλου αγωγού Tenguiz- Novorossisk (Τ-Ν), ο οποίος μεταφέρει καζακικό πετρέλαιο από το Tenguiz στο ρωσικό λιμάνι και από εκεί μέσω Βοσπόρου στη Μεσόγειο και την Ε.Ε. Επίσης, από τα σοβιετικά χρόνια είναι σε λειτουργία το πεπαλαιωμένο σύστημα Дружба, αμιγώς χερσαίος αγωγός, που καλύπτει μεγάλο τμήμα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, κυρίως τη σύνδεση Καζακστάν- Ρωσίας (Atyrau- Samara). Ο νέος αγωγός Τ-Ν δίνει ένα σημαντικό πλεονέκτημα στη Ρωσία, καθώς μεγάλες ποσότητες πετρελαίου από το Καζακστάν θα διακινούνται μέσω ρωσικού εδάφους, πράγμα που σημαίνει τεράστια έσοδα από τα διόδια καθώς και ενισχυμένη διαπραγματευτική θέση της Μόσχας για τα επόμενα energy deals. Η δυτική οδός είναι η πιο πολυσυζητημένη και εδώ εντάσσεται και το Ελληνικό ενδιαφέρον για το Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολις καθώς και για το σχέδιο αγωγού φυσικού 49

50 αερίου Ελλάδος- Τουρκίας. Το Αζερμπαϊτζάν ως χώρα-παραγωγός και η Γεωργία ως χώρα διέλευσης παίζουν το σημαντικότερο ρόλο. Από το Μπακού ξεκινούν οι δύο σύγχρονοι αγωγοί υπό πλήρη λειτουργία: 1) ο Μπακού- Νovorossisk, ο οποίος περνά μέσα από τα εδάφη του Daghestan και είχε κλείσει για μεγάλο χρονικό διάστημα λόγω των εχθροπραξιών. Είναι ο πρώτος, που κατασκευάστηκε και διακινεί σήμερα ικανές ποσότητες πετρελαίου, οι οποίες επίσης διοχετεύονται από το Novorossisk στο Βόσπορο. 2) ο Μπακού- Supsa, ο οποίος τέθηκε σε πλήρη λειτουργία το 1999, καταλήγει στο γεωργιανό λιμάνι και από εκεί επίσης το πετρέλαιο πηγαίνει στο Βόσπορο. Και τους δύο αυτούς αγωγούς εκμεταλλεύεται η AIOC, διεθνής πετρελαϊκή εταιρεία με έδρα το Μπακού. Ένας άλλος αγωγός, ο οποίος θα τεθεί σε λειτουργία στα τέλη 2001 είναι ο υποθαλάσσιος της Μαύρης Θάλασσας φυσικού αερίου Ρωσίας-Τουρκίας (Blue Stream). Έχει αρχίσει να γίνεται αντιληπτό ότι αυτοί οι αγωγοί δε θα επαρκούν στο μέλλον για να μεταφέρουν τις ποσότητες πετρελαίου, που εξορύσσονται στο Αζερμπαϊτζάν και ιδίως στο Καζακστάν. Χρειάζεται συνεπώς η κατασκευή νέων αγωγών με μακροχρόνια προοπτική, προκειμένου να είναι εγγυημένη η παροχή ενέργειας στη Δύση. Σε αυτή τη συλλογιστική εντάσσεται η πρόταση του αγωγού Μπακού- Τσεϋχάν ( Μ-Τ), η οποία προωθήθηκε από το Μπακού, την Τιφλίδα και την Άγκυρα με την ενεργό υποστήριξη των ΗΠΑ το Νοέμβριο 1999 στην Κων/πολη στη Σύνοδο του ΟΑΣΕ. Η πρόταση αυτή χαρακτηρίστηκε εξ αρχής άκρως πολιτική και όχι άδικα. Αν αφήσει κανείς στην άκρη τις γεωστρατηγικές επιδιώξεις των ΗΠΑ για μείωση του ρόλου της Ρωσίας και του Ιράν στην περιοχή και προώθηση των αμερικανικών συμφερόντων, ο αγωγός αυτός από οικονομική άποψη έχει πολλά μειονεκτήματα: Καταρχήν πρόκειται για το μεγαλύτερο σε μάκρος αγωγό, ο οποίος θα καλύπτει μία απόσταση από το Μπακού στην Κασπία στο Τσεϋχάν στην Ανατολική Μεσόγειο. Υπολογίζεται ότι για την κατασκευή του θα χρειαστούν τουλάχιστο 2,7δις δολάρια, το μεγαλύτερο ποσό που απαιτήθηκε ποτέ για την κατασκευή ενός αγωγού ( οι μηχανικές μελέτες περιλαμβάνονται στην εν λόγω τιμή). Το εξαιρετικά υψηλό κόστος και το μεγάλο μήκος του αγωγού απαιτούν την ύπαρξη μεγάλων ποσοτήτων εξορυγμένου και διυλισμένου πετρελαίου έτοιμο να διοχετευτεί στον αγωγό, κάτι τέτοιο όμως δεν προβλέπεται για τα επόμενα χρόνια. Ο σχεδιασμός του Μ-Τ προβλέπει αρχική ικανότητα του αγωγού 1 εκατομμύριο βαρέλια την ημέρα, ενώ η ικανότητα εξαγωγής πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν προβλέπεται να φτάσει τα βαρέλια την ημέρα μόνο το 2008! Κατά συνέπεια, η κατασκευή του εν λόγω αγωγού δεν είναι τόσο επείγουσα, όσο ορισμένες πλευρές θέλουν να την παρουσιάζουν. Αναγνωρίζοντας αυτές τις ελλείψεις, οι ΗΠΑ προωθούν τώρα σχέδιο για δέσμευση καζακικού πετρελαίου στο Μ-Τ, ούτως ώστε να βρεθούν οι απαραίτητες ποσότητες πετρελαίου για να δικαιολογηθεί η κατασκευή του αγωγού. Κάτι τέτοιο όμως θα νόθευε την ποιότητα του πετρελαίου, που θα έφτανε τελικά στο Τσεϋχάν, γιατί η ανάμειξη του αργού πετρελαίου από το Καζακστάν με το ελαφρύ πετρέλαιο 50

51 από το Μπακού δεν είναι κάτι που συνιστούν οι ενεργειακοί αναλυτές. Ήδη η ειδική απεσταλμένη του Προέδρου Bush Πρέσβης Elisabeth Jones πραγματοποίησε ταξίδι στο Καζακστάν και κατάφερε να αποσπάσει δήλωση του Προέδρου Nursultan Nazarbaev για δέσμευση πετρελαίου από το κοίτασμα Kashagan στον αγωγό Μπακού- Τσεϋχάν. Η μεταφορά όμως μεγάλων ποσοτήτων πετρελαίου με τάνκερς κατά μήκος της Κασπίας δεν αποτελεί βιώσιμη λύση για το μακροπρόθεσμο μέλλον, λόγω της ήδη μεγάλης οικολογικής επιβάρυνσης της Κασπίας. Επόμενο είναι συνεπώς να προταθεί η κατασκευή ενός υποθαλάσσιου αγωγού, ο οποίος θα διασχίζει την Κασπία, πρόταση επιεικώς τολμηρή για πολλούς και σοβαρούς λόγους: α) η μεγάλη σεισμικότητα της ευρύτερης περιοχής δημιουργεί βάσιμο κίνδυνο για ένα μεγάλο ατύχημα με ανυπολόγιστες συνέπειες για όλα τα παράκτια Κράτη σε περίπτωση σεισμού και οφείλουμε να λάβουμε υπ όψη τους μεγάλους σεισμούς, που έχει δώσει η περιοχή στο παρελθόν, β) η συνεχιζόμενη αυξομείωση της στάθμης του νερού και γ) οι τεράστιοι οικολογικοί και περιβαλλοντικοί κίνδυνοι. Τί γίνεται όμως με την ολοένα και αυξανόμενη κίνηση στο Βόσπορο από το πετρέλαιο, που έρχεται από το Νovorossisk, δεδομένου ότι αντικειμενικά η κατασκευή του Μ- Τ θα αργήσει ακόμη? Εδώ εντάσσεται το σύστημα της δυτικής όχθης της Μαύρης Θάλασσας ως χερσαία απόληξη του πετρελαίου και του φυσικού αερίου από Ρωσία μέσω τάνκερς κατά μήκους της Μαύρης Θάλασσας. Τρία είναι τα προτεινόμενα σχέδια μικτών αγωγών για την αποφυγή των στενών του Βοσπόρου και τη μεταφορά της ενέργειας κατευθείαν στην καρδιά της Ε.Ε: Σχέδιο Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολις (Μ-Α): μήκους 250χλμ, με αρχική παροχή 10 και τελική 35 εκατομμυρίων τόνων το χρόνο. Τα συγκριτικά πλεονεκτήματά του έγκεινται στο ότι καταρχήν δεν υπάρχει κανείς κίνδυνος στην περιοχή για την ασφαλή διέλευση του αγωγού. Επιπλέον, το κόστος κατασκευής του είναι αρκετά χαμηλό, δεδομένου ότι πρόκειται για μικρό αγωγό με άμεση συνέπεια και τα διόδια να είναι συγκριτικά χαμηλά αλλά και η αποπεράτωσή του να γίνει σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα. Τι σημαίνει πρακτικά ο Μ-Α για την Ελλάδα? 3,5 εκατομμύρια τόνοι θα διαμετακομίζονται καθημερινά, πρακτικά 1 πλοίο την ημέρα. Τα οφέλη για την Ελληνική ναυτιλία θα είναι μεγάλα, θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας στη Βόρειο Ελλάδα, ιδιαίτερα με την αναβάθμιση του λιμανιού της Αλεξανδρούπολης και τη δημιουργία τοπικού χρηματιστηρίου. Επιπλέον, η όλη χάραξη του αγωγού κατά μήκος του Έβρου κοντά στα Ελληνο- τουρκικά σύνορα κρίνεται ότι θα μεταδώσει κλίμα σταθερότητας και ασφάλειας στην ευρύτερη συνοριακή περιοχή για δραστηριοποίηση σειράς μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Μπουργκάς-Vlore: Ο αγωγός αυτός υποστηρίζεται ενεργά από τις ΗΠΑ ως αντίβαρο του Μ-Α. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κατασκευαστικό consortium, το ΑΜΒΟ, έχει την έδρα του στη Νέα Υόρκη και όχι στην Βαλκανική! Λόγω όμως των πολιτικών εντάσεων και της 51

52 μεγάλης αστάθειας στην περιοχή, η πραγματοποίηση του αγωγού αυτού θεωρείται εξαιρετικά αβέβαιη. Το μόνο συγκριτικό πλεονέκτημα του εν λόγω αγωγού σε σύγκριση με το Μ-Α είναι ότι καταλήγει κατευθείαν στην Αδριατική, ενώ από την Αλεξανδρούπολη τα τάνκερς θα πρέπει να διασχίζουν το γεμάτο νησιά και βραχονησίδες Αιγαίο, διαδρομή που περιέχει ένα βαθμό επικινδυνότητας. Κονστάντσα-Τεργέστη: Το ατού της συγκεκριμένης πρότασης είναι ότι το 65% της υποδομής υπάρχει. Το αρνητικό σημείο είναι ότι πρόκειται για εξαιρετικά μεγάλη διαδρομή, η οποία αποκλείει τη Μεσόγειο και περνά από δύσκολες περιοχές, όπως τα Καρπάθια Όρη και ευαίσθητες σε μειονοτικές και θρησκευτικές εξάρσεις, όπως τα Δυτικά Βαλκάνια. Το σχέδιο προωθήθηκε από τον Constantinescu και τον Bush senior. Πρόκειται για έναν αγωγό υψηλής καύσης, ο οποίος θα έχει τη μεγαλύτερη απορρόφηση από τις χώρες από τις οποίες θα περνά, δηλαδή της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Δύο μεγάλα θέματα εντάσσονται στη συλλογιστική της δυτικής οδού:1) το θέμα των στενών του Βοσπόρου και 2) το θέμα του νομικού καθεστώτος της Κασπίας. Η νότια οδός περνά από το Ιράν και για αυτό αποτελεί τον απαγορευμένο καρπό για όλες τις αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες. Η ιρανική οδός προσφέρει τη δυνατότητα σύζευξης της Κασπίας με τον Περσικό Κόλπο μέσω της μεθόδου της ανταλλαγής ποσοτήτων πετρελαίου με ιρανικό πετρέλαιο ( μέθοδος των swaps), η οποία είναι η φθηνότερη και η συντομότερη, δεδομένου ότι υπάρχει ήδη το δίκτυο και απλώς πρέπει να αναβαθμιστεί. Επίσης, το Ιράν έχει ήδη αρκετά διυλιστήρια σε πολύ καλή κατάσταση. Πρέπει να τονιστεί ότι το Ιράν δεν είναι μόνο transit χώρα αλλά και μεγάλος παραγωγός. Στο Ιράν εξορύσσονται 4 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα με πολύ χαμηλό κόστος εξόρυξης, μόνο 2 δολάρια το βαρέλι ενώ στη Βόρεια Θάλασσα το νούμερο αυτό φτάνει μέχρι και 10 δολάρια το βαρέλι. Τέσσερα είναι τα σχέδια αγωγών, που έχουν προταθεί και τα οποία έχουν κριθεί ως προσοδοφόρα: ο αγωγός φυσικού αερίου Ιράν- Αρμενίας, ο οποίος υποστηρίζεται και πολιτικά και χρηματικά από την Ελλάδα στα πλαίσια της τριμερούς συνεργασίας ΕΛ- ΙΡ- ΑΡ και βρίσκεται στο στάδιο της τελικής μελέτης. Θα χρηματοδοτηθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος από την Ε.Ε. μέσω της Ελλάδας και του προγράμματος INOGATE. Ο αγωγός φυσικού αερίου Μπακού- Ερζερούμ εντάσσεται στη γενικότερη στρατηγική της Τουρκίας για αγορά φυσικού αερίου, λόγω των επιτακτικών αναγκών της σε ηλεκτρική ενέργεια και φυσικό αέριο. Ο ιρανικός τομέας έχει ολοκληρωθεί και εντός του 2001 θα ολοκληρωθεί και ο τουρκικός και ο αγωγός θα τεθεί σε λειτουργία. Η νέα αμερικανική Κυβέρνηση έχει αφήσει κάποια περιθώρια για χαλάρωση των κυρώσεων των ΗΠΑ κατά του Ιράν, ωστόσο σε πρόσφατη διεθνή συνάντηση για την ενέργεια στην Κασπία η αμερικανίδα απεσταλμένη του Προέδρου Bush Elisabeth Jones απέρριψε κατηγορηματικά μία τέτοια εξέλιξη. Διαφαίνεται ωστόσο μία 52

53 διάθεση των ΗΠΑ για αλλαγή στάσης πάνω σε αυτό το θέμα. Μία τέτοια εξέλιξη θα άλλαζε ολοκληρωτικά τα δεδομένα στην περιοχή, δεδομένων όλων των πλεονεκτημάτων, που παρουσιάζει η ιρανική οδός και θα υποβάθμιζε τη δυτική οδό του Μ-Τ, εξέλιξη την οποία οι ΗΠΑ θα προσπαθήσουν να αποτρέψουν με κάθε τρόπο. Τέλος, η ανατολική οδός είναι η λιγότερο αναπτυγμένη, κυρίως λόγω της τεράστιας απόστασης, που θα πρέπει να διανύσει ένας αγωγός για να φτάσει από τη Ρωσία ή το Καζακστάν στην Κίνα, παρόλα αυτά δεν αποκλείεται να ξεκινήσει μία μελέτη σκοπιμότητας, αν λάβουμε υπ όψη τις εκρηκτικές ενεργειακές ανάγκες της ΝΑ Ασίας. Βάσει κάποιων αρχικών υπολογισμών, ένας αγωγός που θα ξεκινούσε από την Αlmaty και θα κατέληγε στη δυτική κινεζική επαρχία Xinghiang θα είχε μήκος χλμ και θα κόστιζε γύρω στα 9.5 δις δολάρια για να κατασκευαστεί! Σχετικά με την επιλογή των τελικών διαμετακομιστικών οδών, έχουν υποστηριχθεί πολλές θέσεις, ωστόσο όλες οι πλευρές φροντίζουν να υποστηρίζουν την αρχή των πολλαπλών αγωγών, η οποία είναι μάλλον συμβιβαστική. Ωστόσο, κάθε χώρα ερμηνεύει διαφορετικά τη συγκεκριμένη αρχή, ανάλογα με τα συμφέροντά της. Όπως φαίνεται λοιπόν, υπάρχει μία μεγάλη διαπλοκή μεταξύ ενεργειακών συμφερόντων και πολιτικών βλέψεων γύρω από τα πετρέλαια της περιοχής. Διαπλοκή, η οποία αφορά κατά πρώτο λόγο τους εξωτερικούς παίκτες και κατά δεύτερο λόγο τα περιφερειακά Κράτη, τα οποία επιχειρούν μέσω της εγκαθίδρυσης περιφερειακών συνεργασιών να προσεγγίσουν το ένα το άλλο ως προς τις βασικές θέσεις τους. 53

54 Παράρτημα 5 Εικόνες Εικόνα 1: Γεωγραφικός χάρτης περιοχής Μαύρης Θάλασσας. Εικόνα 2: Ο προτεινόμενος νότιος ενεργειακός διάδρομος. 54

55 Τουρκίας. Εικόνα 3: Κόστη εφοδιασμού νότιου ενεργειακού διαδρόμου έως τα σύνορα της Εικόνα 4: Αγωγός μεταφοράς ενέργειας. 55

56 Εικόνα 5: Σύστημα μεταφοράς φυσικού αερίου Ν.Α. Ευρώπης. [ Διασύνδεση Τουρκίας Ελλάδας Ιταλίας (αγωγός Α στον χάρτη). Ο αγωγός Τουρκίας Ελλάδας (ITG project). Ο αγωγός Nabucco, ξεκινώντας από την Τουρκία θα διέρχεται από τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Ουγγαρία και θα καταλήγει στην Αυστρία (αγωγός Β στον χάρτη). Ο Trans Balkan Pipeline, θα μεταφέρει φυσικό αέριο μέσω Ελλάδος στην Δυτική Βαλκανική και στη συνέχεια στην Αυστρία (αγωγός Γ στον χάρτη). Ο αγωγός προς Αυστρία προκύπτει ότι θα πρέπει να διακλαδωθεί στο εγγύτερο προς τα δυτικά σύνορα της Βουλγαρίας σημείο και να συναντήσει μέσω Σόφιας την αρχική σχεδίαση στο σημείο 4 (αγωγός Δ)] 56

57 Εικόνα 6: Δίκτυο μεταφοράς πετρελαίου Μαύρης Θάλασσας. Εικόνα 7: Δίκτυο μεταφοράς φυσικού αερίου Μαύρης Θάλασσας. 57

58 Εικόνα 8: Η αιολική ενέργεια ως Α.Π.Ε.. Εικόνα 9: Φωτοβολταϊκά Συστήματα, ως εφαρμογή Α.Π.Ε.. 58