Χάλκινο νόμισμα Τετάρτης Μερίδος (κοπή Πελαγονίας).

Transcript

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

2 Κατάλογος Ολύμπιοι Θεοί Δίας Άνω Μακεδονία (αρ. 1) 1. Χάλκινο νόμισμα με κεφαλή Διός στον εμπροσθότυπο Εικ. 1 Βιβλιογραφία : Gaebler 1906, 61 αρ. 188, πίν. II.6, Head 1911, 238, Grose 1926, 84 αρ. 3709, πίν , Gaebler 1935, 7 αρ. 43, πίν. III.8, Schumacher 1996, 46, εικ. 20. Χάλκινο νόμισμα Τετάρτης Μερίδος (κοπή Πελαγονίας). Εμπροσθότυπος : Κεφαλή Διός δαφνοστεφούς προς τα δεξιά. Οπισθότυπος : Η επιγραφή ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΤΕΤΑΡΤΗΣ πάνω και από κάτω ρόπαλο. Δεξιά, μονογραφήματα ΝΕ ( πάνω ) και ΝЄ ( κάτω ). Όλα εντός στεφάνου βελανιδιάς. Έγκοιλο πεδίο. Αντίτυπα : Βλ. Gaebler 1906, π.χ. Εορδαία (αρ. 2-5) 2. Ιερό Διός στις Πέτρες («Συνοικία της Κρήνης») Εικ. 2, Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1988, 9, πίν. 2, 2, Αδάμ-Βελένη 1997α, 10-11, εικ. 10, Αδάμ-Βελένη 1998α, 20-22, εικ. 1-4, Αδάμ-Βελένη 1998β, 46 σχ. 5, εικ. 29, 348

3 50, 53, 57, Αδάμ-Βελένη, «Νομισματικοί θησαυροί από τις Πέτρες Φλώρινας» στο: ὀβολός 4, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, Πρακτικά Β Επιστημονικής Συνάντησης. Νομισματοκοπεία, κυκλοφορία, εικονογραφία, ιστορία, αρχαίοι, βυζαντινοί και νεότεροι χρόνοι (επιμέλεια Π. Αδάμ-Βελένη), Θεσσαλονίκη 2000, και υποσ. 8 (απλή μνεία), Π. Αδάμ-Βελένη, ΑΔ 50 (1995) [2000], Χρον. Β2, 580. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 431, 16 (2003), 316 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση: Το ιερό αποκαλύφθηκε στα νότια του τμήματος της πόλης που καλείται συμβατικά «Συνοικία της Κρήνης» (βλ. Αδάμ-Βελένη 1997α, 10). Πρόκειται για έναν τριμερή χώρο με μεγάλο τετράγωνο βωμό (2,70 x 2,70μ.) στο κέντρο του κυρίως χώρου του, οριοθετημένο με αργούς λίθους και τέφρα στο εσωτερικό του, και πλευρικές επιμήκεις αίθουσες που σχετίζονται προφανώς με τις λειτουργίες του ιερού. Στην είσοδο της μίας από αυτές τις αίθουσες βρέθηκε η ενεπίγραφη στήλη που ταύτισε το χώρο (αρ. 3). Ο τύπος του κτηρίου δεν διαφέρει από τον τύπο των οικιών της πόλης, είναι όμως μεγαλύτερων διαστάσεων, χωρίς ωστόσο την αναμενόμενη μνημειακότητα, που θα ήταν δυνατό να διαθέτει ένα ιερό Διός. Η πρόσβαση γινόταν μέσω μίας φαρδιάς κλίμακας στα νότια κατασκευασμένης με πλατείς λίθους. Μία δευτερεύουσα μικρότερη είσοδος υπήρχε στα δυτικά. Μικρότερα επιμήκη κτίσματα μπροστά από το ιερό πιθανότατα σχετίζονται μ αυτό, σύμφωνα με τους ανασκαφείς. Όλος ο χώρος, εκτός ίσως του κεντρικού με το βωμό, θα πρέπει να έφερε στέγαση, όπως αποδεικνύει η εύρεση μεγάλων ποσοτήτων θραυσμάτων κεράμων στα πλευρικά τμήματα και ελάχιστων στο κεντρικό. Μεγάλος πιθεώνας και συγκρότημα με μύλους, που αποκαλύφθηκαν στις όμορες οικοδομικές νησίδες, αποτελούσαν πιθανότατα δημόσιες αποθήκες και εργαστήρια, τα οποία σχετίζονταν με το ιερό. Η Αδάμ-Βελένη υποθέτει ότι το ιερό του Διός βρισκόταν στο τμήμα της πόλης με τα δημόσια ιερά. Παρόμοιου χαρακτήρα οικοδόμημα αποκαλύφθηκε σε οικοδομικό τετράγωνο που αναπτύσσεται σε ανώτερο επίπεδο βορειότερα. Κινητά ευρήματα: -Ενεπίγραφη στήλη με αναφορά στο βωμό του Διός (αρ. 3). - Ηλιακό ωρολόγιο (αρ. 5). - Θυμιατήριο με παράσταση Έρωτα και Ψυχής (αρ. 4). 349

4 Ελληνιστικοί χρόνοι. 3. Ενεπίγραφη στήλη με αναφορά στο βωμό του Διός Εικ. 3 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Βρέθηκε στο ιερό του Διός (αρ. 2), σε τμήμα του ελληνιστικού οικισμού, που συμβατικά καλείται «Συνοικία της Κρήνης». Η στήλη, η οποία βρέθηκε πεσμένη δίπλα στην είσοδο του ιερού και μπροστά σε βωμό, ταύτισε το χώρο. Διαστάσεις: - Υλικό: Πωρόλιθος. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998α, 21 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 50 εικ. 30, 53 (απλή μνεία), Π. Αδάμ-Βελένη, ΑΔ 50 (1995) [2000], Χρον. Β2, 580. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 431 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Πωρολιθική ορθογώνια ενεπίγραφη στήλη. Η επιφάνεια της πρόσθιας όψης φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Διακρίνονται αβαθείς αποκρούσεις κατά τόπους. Η στήλη φέρει μείωση προς τα άνω και αετωματική επίστεψη. Κάτω απ αυτήν, στο άνω τμήμα του κορμού διαβάζεται η εγχάρακτη επιγραφή: ΔΑΒΡΕΙΑ ΙΕΡΩΝ ΔΙΙ ΒΩΜΟΣ Το όνομα Δαβρείας είναι γενικά σπάνιο. Απαντάται στην Άνω Μακεδονία, βλ. αρ. 62, Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 118, πίν. 43 (Πέτρες Εορδαίας) και ως πατρωνυμικό σε επιτύμβια επιγραφή από τη Βέροια. Σχετικά βλ. ΕΚΜ, αρ. 148, πίν Ελληνιστικοί χρόνοι (;) 350

5 4. Θυμιατήριο Εικ. 4 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Βρέθηκε στο ιερό του Διός στην ελληνιστική πόλη (αρ. 2). Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, 14, 22 εικ. 15 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 66, 70-71, εικ. 57. Πήλινο θυμιατήριο. Το ανώτερο τμήμα του έχει αποκρουσθεί. Το υπόλοιπο φέρει μικρότερες αποκρούσεις κατά τόπους. Διακρίνεται το υπόλευκο επίχρισμαυπόστρωμα του χρώματος. Φέρει χαμηλή, κωνική βάση και παράσταση Έρωτα και Ψυχής στο επίμηκες σώμα του. Ελληνιστικοί χρόνοι (;) 5. Ηλιακό ωρολόγιο ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Βρέθηκε στο ιερό του Διός στην ελληνιστική πόλη (αρ. 2). Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, 11, 21 εικ. 11 (απλή μνεία). Μαρμάρινο ηλιακό ωρολόγιο. Ελληνιστικοί χρόνοι (;) 351

6 Δίας Ύψιστος Ελίμεια (αρ. 6-38) 6. Χώρος ιερών στο λόφο Αγίου Ελευθερίου στην Κοζάνη Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Φ. Πέτσας, ΠΑΕ 1965, 24 κ.ε., εικ. 1-2, Σιαμπανόπουλος 1974, 36-37, 50-51, εικ. 8, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 32, Χρυσοστόμου 1994, 101, Χρυσοστόμου 1996, 27, 47, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1997β, Θέση: Στο ύψωμα «Άγιος Ελευθέριος» (Δρεπάνου) 4 χλμ. βορειοανατολικά της Κοζάνης, όπου έχει διαπιστωθεί κατοίκηση από τους προϊστορικούς έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους, τοποθετούνται από την έρευνα, σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, ιερά Διός και Ηρακλή. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη υποθέτει ότι τη θέση της αρχαίας πόλης κατέχει η σημερινή πόλη της Κοζάνης. Κινητά ευρήματα: - Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο (αρ. 7). - Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο (με το επίθετο «Κρονίδης») (αρ. 8). -Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ηρακλή Προπύλαιο (αρ. 199). Ελληνιστικοί - ρωμαϊκοί χρόνοι. 7. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 7 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Λόφος Αγ.Ελευθερίου Κοζάνης [σύμφωνα με πληροφορία του Φ. Κάβουρα βρέθηκε στη θέση αυτή πριν από το 1962 (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης )]. Βλ. αρ. 6. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,25, πλάτ. 0,20, πάχ. 0,095. Ύψ. γραμμ. 0,11 0,019. Διάστιχο 0,002 0,

7 Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Φ. Πέτσας, ΠΑΕ 1965, 26 πίν. 28γ (Bull. Épigr. 1967, 349, SEG 24 (1969), 481, Tačeva Hitova 1978, 73 αρ. 15), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 21 αρ. 3, πιν. 2, (Χρυσοστόμου 1996, 46 αρ. 1).Πρβλ. Χρυσοστόμου 1994, 101 αρ. 1, εικ. 10κ. Τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου από το οποίο διατηρείται το άνω και αριστερό μέρος της παραλληλεπίπεδης βάσης και από την ανάγλυφη παράσταση οι άκροι πόδες όρθιας ανδρικής μορφής (πιθανότατα Διός) με στάσιμο το αριστερό σκέλος και άνετο το δεξί. Στο αριστερό τμήμα του αναγλύφου, πάνω στη γραμμή εδάφους, διακρίνεται αβαθής τόρμος για την στήριξη επιμήκους στελέχους, ίσως του σκήπτρου που κρατούσε η μορφή. Η οπίσθια όψη είναι σχετικά αδρή. Στο άνω τμήμα της πρόσθιας όψης της βάσης έχει χαραχθεί τρίστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις :Ε γωνιώδες, Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία. στ. 1 : Ὑψίστω, Πέτσας (προφανώς τυπογραφικό λάθος). Για το κύριο όνομα Ὀρέστης βλ. L. Robert, Gnomon 35 (1963), 73 υποσ. 7, με παραδείγματα από τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Βλ. επίσης αρ. 155, και Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 117 αρ. 119, πίν. 45 (Μαυροπηγή Εορδαίας), αρ. 170, πίν. 66 (Πύλη Νότιας Λυγκηστίδας) και αρ. 186, πίν (θέση «Σκάλι» Κρανοχωρίου Ορεστίδας) για τα αντίστοιχα από την Άνω Μακεδονία. β μισό 2 ου αι. π.χ. [2 ος αι. π.x. (Ριζάκης-Τουράτσογλου)]. 8. Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο (με το επίθετο «Κρονίδης») Εικ. 8 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ

8 Προέλευση : Λόφος Αγ. Ελευθερίου Κοζάνης. Σύμφωνα με την αναφορά του Δελιαλή βρέθηκε το 1962(;) κατά την διάρκεια εργασιών δενδροφύτευσης. Παράδοση Φ. Κάβουρα (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Ύψ. 0,305, πλάτ. 0,18, πάχ. 0,063. [πλάτ. 0,075 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)].Ύψ. γραμμ. 0,0055 0,012. Διάστιχο 0,000 0,002. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Φ. Πέτσας, Το Έργον 1965 [1966], 18 πίν. 17 (G. Daux, BCH 90 (1966), 865 εικ. 2, Bull. Épigr. 1966, 240. SEG 24 (1969), 480), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 5, πίν. 2, (Χρυσοστόμου 1996, 27). Πρβλ. αναφορά Ν.Π. Δελιαλή, αρ. πρωτ. 403/ προς την Εφορεία Αρχαιοτήτων Βεροίας (μεγαλογράμματη μεταγραφή), Φ. Πέτσας, ΠΑΕ 1965, 25 πίν. 28α (απλή μνεία), ο ίδιος, Μακεδονικά 7 (1967), 346 αρ. 211 και 9 (1969), 201 αρ. 178, Bull. Épigr. 1967, 349, Σιαμπανόπουλος 1974, 44 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78, εικ. 94 (απλή μνεία), Χρυσοστόμου 1994, 101, εικ. 10δ (απλή μνεία). Μαρμάρινη ορθογώνια πλακοειδής αναθηματική στήλη με μικρή απόκρουση στο κάτω αριστερό της τμήμα. Η κεφαλή της μορφής είναι απολεπισμένη. Σήμερα διακρίνονται έντονα ίχνη διάβρωσης στην επιφάνεια. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με ψηλό κανόνα. Φέρει παράσταση όρθιου κατενώπιον ιματιοφόρου Διός με στάσιμο το αριστερό του σκέλος και άνετο το δεξί και με την κεφαλή στραμμένη προς τα αριστερά. Το ιμάτιο αφήνει γυμνό το θώρακα και πέφτει από τα ισχία προς τα κάτω σχηματίζοντας αραιές, κατακόρυφες πτυχές μεταξύ των σκελών. Στο προτεταμένο προς τα πλάγια και κάτω δεξί του χέρι κρατά κυλινδρικό, δυσδιάκριτο αντικείμενο (κεραυνό;). Στο έδαφος, δεξιά του Διός έχει απεικονιστεί αετός κατενώπιον με ανοιχτές φτερούγες και την κεφαλή προς τα δεξιά του. Στο άνω δεξί τμήμα της στήλης διαβάζεται τετράστιχη εγχάρακτη επιγραφή : 354

9 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 :Στο λίθο ΚΡΟΝΙΔΗ. Κρονίδη, Πέτσας (προφανώς τυπογραφικό λάθος). Κρονίδῃ ή Κρονίδηι, Daux. Για την έκφραση ὁ δεῑνα... εὐχήν βλ. αρ Το όνομα Διομήδης είναι μυθολογικό-ιστορικό. 2 ος 1 ος αι. π.χ. [«Aet. Hellenist.» (SEG)]. 9. Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο Εικ. 9 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Βρέθηκε πριν από το 1962 στο λόφο του Αγίου Ελευθερίου Κοζάνης [σύμφωνα με πληροφορία του Φ. Κάβουρα (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης)]. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,163, πλάτ. 19, πάχ. 0,052. [0,067Χ0,09Χ0,045 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,02 0,028. Διάστιχο 0,003 0,009. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Φ. Πέτσας, ΠΑΕ 1965, 26, πίν. 28β (SEG 24 (1969), 482, Bull. Épigr. 1967, 349, Tačeva Hitova 1978, 73 αρ. 16), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 21, πίν. 6, (Χρυσοστόμου 1996, 46 αρ. 2). Πρβλ. Χρυσοστόμου 1994, 101 αρ. 2, εικ. 10ι. Το άνω τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Λείπει το τμήμα της μορφής από το θώρακα και κάτω. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Φέρει αψιδωτή απόληξη άνω και παράσταση Διός Υψίστου όρθιου κατενώπιον γενειοφόρου με μακριά κόμη, με σκήπτρο στο αριστερό του χέρι και ιμάτιο που πέφτει από τον αριστερό του ώμο αφήνοντας ακάλυπτο το θώρακα. Το κεφάλι έχει αποδοθεί σε έξεργο ανάγλυφο, το υπόλοιπο της μορφής σε πρόστυπο. Πάνω και αριστερά από την παράσταση διαβάζεται τετράστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: 355

10 2 ος 3 ος αι. μ.χ. [«εἰς τήν ρωμαικήν ἐποχήν» (Πέτσας). «Aet. imp. Rom.» (SEG)]. 10. Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο Εικ. 10 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού αρ. ευρετ. ΚΑΒΕ 113. Προέλευση : Βελβενδός, θέση «Μπράβας». Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ βρέθηκε από το Ν. Κολοβό σε αγρό ιδιοκτησίας του και παραδόθηκε στο Μορφωτικό Όμιλο Βελβενδού το Σήμερα η θέση εύρεσης του αναγλύφου καλύπτεται από τη λίμνη Πολυφύτου (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού). Διαστάσεις : Ύψ. 0,37, πλάτ. 0,24, πάχ.0,07. [0,368Χ0,215Χ0,06 (Καραμήτρου- Μεντεσίδη). Ύψ. γραμμ. 0,02. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102 (απλή μνεία), *Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, αρ. 10, εικ. 3, (Χρυσοστόμου 1996, 50). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη. Λείπει η άνω δεξιά γωνία. Η επιφάνεια είναι διαβρωμένη. Στηριζόταν με έμβολο σε χωριστή βάση. Φέρει πλαισίωση με οριζόντια ταινία άνω και κατακόρυφες ταινίες στις στενές πλευρές. Σε έγκοιλο ορθογώνιο πεδίο παριστάνεται, στο αριστερό τμήμα της στήλης, ο Δίας Ύψιστος όρθιος κατενώπιον, με ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο το δεξιό του ώμο και τυλίγεται στον αριστερό. Κρατά σκήπτρο στο αριστερό υψωμένο χέρι του και φιάλη στο προτεταμένο του δεξί, πάνω από ελικωτό κρατήρα τοποθετημένο σε ψηλό βωμό, ο οποίος εικονίζεται δεξιά του. Το ανάγλυφο είναι έξεργο και η απόδοση των λεπτομερειών γραμμική. Κάτω από το ανάγλυφο διαβάζεται τρίστιχη(;), εγχάρακτη επιγραφή : Διί Ύψίστωι /... Λ... Ι

11 Κριτικές σημειώσεις :Ο πρώτος στίχος διαβάζεται με δυσκολία. στ. 2-3 : Από τους δύο επόμενους διατηρούνται ελάχιστα ίχνη γραμμάτων, τα οποία δε σημειώνονται από την Καραμήτρου-Μεντεσίδη. Λ Ι., Χρυσοστόμου. Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι (Καραμήτρου-Μεντεσίδη) [Ρωμαϊκοί χρόνοι (Χρυσοστόμου)]. 11. Αγαλμάτιο αετού με αναθηματική επιγραφή στο Δία Ύψιστο Εικ. 11 AE : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (Συλλογή Αιανής) αρ. ευρετ. 6. Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στις κατά την κατεδάφιση του εξωκλησίου της Αγ. Αναστασίας (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις : Ύψ. 0,32, πλάτ. 0,20. Ύψ. γραμμ. 0,011 0,023. Διάστιχο 0,003 0,007. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 24 (1969), Χρον. Β2, 332, πίν. 341δ (BCH 95 (1971), Chron., 971, εικ. 379, Σιαμπανόπουλος 1974, 167 εικ. 124), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 24 αρ. 7, πίν. 3, (Χρυσοστόμου 1996, 47αρ. 1). Πρβλ. Bull. Épigr. 1972, 251, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 196 και υποσ. 596, Χρυσοστόμου 1994, 101 αρ. 1 (Αιανή). Μαρμάρινο αγαλμάτιο αετού με συμφυή ημικυλινδρική βάση. Λείπει το κεφάλι και το άνω τμήμα από τις φτερούγες. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Στις πλάγιες όψεις φέρει ίχνη αδρής εργασίας με σφύρα (;). Ο αετός παριστάνεται κατενώπιον με ανοιχτές φτερούγες. Το πτέρωμα έχει αποδοθεί με αραιές, ρηχές γλυφές, κατακόρυφες στο ανώτερο τμήμα και λοξές στο κατώτερο. Μοτίβα επάλληλων «V» διακρίνονται στην κοιλιά και το κορμό. Το πτίλωμα έχει αποδοθεί συνοπτικά με εγχαράξεις και χωρίζεται στο μέσον των σκελών. Στην πρόσθια όψη της βάσης έχει χαραχθεί τετράστιχη επιγραφή : 357

12 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Στο λίθο ΔΕΙΥΨΙΤΩ. Διί Ὑψίστῳ, όλοι οι εκδότες. Οι τύποι Δεί ή Δί αποτελούν ένα φαινόμενο ιωτακισμού. Είναι γνωστοί σε όλο τον ελληνόφωνο αρχαίο κόσμο κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Για το θέμα : Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 24 με τη σχετική βιβλιογραφία. Για τον τύπο Δί βλ. Mihailov 1943, 57. Για υποκοριστικά κύρια ονόματα σε υλος, -υλλος βλ. E. Locker, Glotta 22 (1934), ος - 2 ος αι. μ.χ. 12. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 12 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Σύδενδρο. Σύμφωνα με τον Κεραμόπουλλο, φυλλασσόταν για κάποιο χρονικό διάστημα στο κοινοτικό γραφείο Γρεβενών. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν το εντόπισαν κατά την περιοδεία τους στην περιοχή, το Σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,20 (Κεραμόπουλλος). Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1936, 67, (ΑΑ 52 (1937), στ. 148, Tačeva Hitova 1978, 74 αρ. 20), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 43 αρ. 27, πιν. 9, (Χρυσοστόμου 1996, 54, το προσγράφει στην Τυμφαία). Πρβλ. Κανατσούλης 1955, 92 αρ. 862, Χρυσοστόμου 1994, 103. «Γλυπτόν θραῡσμα μαρμάρινον... ἒχον ὕψος 0,20 καί εἰκονίζον τό κάτω μέρος ἀετοῡ ἐπί πλίνθου ἐφ ἧς ἐπιγραφή» (Κεραμόπουλλος) : 358

13 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Γ.ΜΑΙΚΗΝΑΣ (ΑΑ)(ίσως από παρερμηνεία της εγχάρακτης διακόσμησης σε σχήμα «Γ» στο αριστερό τμήμα της επιγραφής), υπόθεση των εκδοτών). Το κύριο όνομα Μαικήνας (στ. 1) είναι άγνωστο στη Μακεδονία. Απαντάται σε επιγραφή από την Αθήνα (SEG III (1927), 242), στις φιλολογικές πηγές της ρωμαϊκής περιόδου (βλ. Pape, Benseler 1959, στη λέξη) και στους παπύρους (βλ. Preisigke 1922, στη λέξη). Για την έκφραση ὁ δεῑνα... εὐχήν βλ. αρ Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 13. Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο Εικ. 13 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 10. Προέλευση : Άγνωστη (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Προέρχεται πιθανώς από το Νομό Κοζάνης, ίσως από το λόφο του Αγίου Ελευθερίου Κοζάνης (βλ. ιερό αρ. 6) ή από την Άνω Κώμη. Φυλασσόταν στη Μοιραρχία Κοζάνης, όπου την είχε δεί ο Κεραμόπουλλος. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,39, πλάτ. 0,29, πάχ. 0,065. Ύψ. γραμμ. 0,006 0,015. Διάστιχο 0,001 0,007. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΑΔ 14 ( ) [1935], Παράρτημα, 33 αρ. 2, εικ. 2, (Tačeva Hitova 1978, 74 αρ. 19), Edson 1937, αρ. 65, J. Touratsoglou, Pulpudeva II (1978), 134 αρ. 10b, 137 εικ. 19, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 10, πίν. 4, (Χρυσοστόμου 1996, αρ. 1, [Νομός Κοζάνης]). Πρβλ. Μακαρόνας 1937, 8 αρ. 10 (απλή μνεία), Κανατσούλης 1955, αρ. 90 (απλή μνεία), Beševliev 1970, 24 25, Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 1, εικ. 10στ (Νομός Κοζάνης). Λίθινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Το άνω δεξί της τμήμα έχει αποκρουσθεί. Η επιφάνεια φέρει απολεπίσεις και ίχνη 359

14 διάβρωσης κατά τόπους, ιδιαίτερα στη γραμμή εδάφους, στο πρόσωπο και τα πόδια της μορφής. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση με αέτωμα και παραστάδες, από τις οποίες η δεξιά έχει αποδοθεί συνοπτικά. Μέσα σε έγκοιλο πεδίο απεικονίζεται ο Δίας όρθιος κατενώπιον με ιμάτιο, που αφήνει ακάλυπτο το δεξί μέρος του στήθους και πέφτει με λοξές, πρόστυπες πτυχές από τον αριστερό ώμο προς τα κάτω. Κρατά με το υψωμένο αριστερό του χέρι σκήπτρο και με το προτεταμένο του δεξί σπένδει με φιάλη πάνω από καίοντα βωμό. Στην παραστάδα αριστερά της παράστασης έχει χαραχθεί κατακόρυφα δωδεκάστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 4 6 : Ρυμετάλκου αντί Ρυμητάλκου, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 8 : Ρῆλος, (Tačeva Hitova) (προφανώς τυπογραφικό λάθος) στ. 12 : εὐχήν, Kεραμόπουλλος, Touratsoglou. εὐχή, Edson. Για την απόδοση του ονόματος Ρυμετάλκης στις ελληνικές επιγραφές βλ. Mihailov 1943, 26, Το παρωνύμιο ὁ καί Ρῆγλος (λατ. et Regulus) (στ. 7 8) απαντάται και στη Θεσσαλονίκη (IG X 2.1 αρ. 126). O Beševliev 1970, το είχε μεταφράσει «βασιλίσκος», εσφαλμένα κατά τους Ριζάκη και Τουράτσογλου 1985, 27, οι οποίοι παρατηρούν ότι ο αριθμός αυτών των παρωνυμίων στις επιγραφές (πρβλ. J. 360

15 Touratsoglou, Pulpudeva II (1978), 134 αρ. 10b) αυξήθηκε από την εποχή που ο P. Memmius Regulus, διορίστηκε legatus Augusti pro praetore (34 44) της ενοποιημένης από το 15 μ.χ. επαρχίας Μοισίας Μακεδονίας Αχαΐας (βλ. Ι.Π. Τουράτσογλου, «Από την πολιτεία και την κοινωνία της αρχαίας Βέροιας», Αρχαία Μακεδονία II, , Ριζάκης, Τουράτσογλου, ό.π., με βιβλιογραφία). Για τα παρωνύμια (supernomina ή signa) κατά τη ρωμαϊκή περίοδο βλ. R. Galderini, «Picherche sul doppio nome personale nell Egitto greco-romano», Aegyptus 21, (1941), (ιδιαίτερα ), 22 (1942), 3-45, Bull. Epigr , 50, J. Kajanto, Supernomina, a study in latin epigraphy, 1966, Πρβλ. και Σβέρκος 2000, 140, Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, «Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή του Φάκου της Πέλλας», ΑΕΜΘ 17 (2003) [2005], 475 και υποσ. 46 με βιβλιογραφία και για την αντίστοιχη έκφραση ὁ ἐπικαλούμενος. Για την έκφραση ὁ δεῑνα... εὐχήν βλ. αρ α μισό του 2 ου αι. μ.χ. [«Première moitié du IIe siècle de notre ère» (Touratsoglou)]. 14. Τμήμα αρχιτεκτονικού(;) μέλους με αναθηματική επιγραφή στο Δία Ύψιστο Εικ. 14 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Άνω Κώμη, θέση «Προφήτης Ηλίας». Βρέθηκε στις (Ριζάκης, Τουράτσογλου). [Πτολεμαΐδα, Ὀρυχείο Καρδιᾱς, 1981 (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης )]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,365, πλάτ. 0,53, πάχ. 0,215. Ύψ. γραμμ. 0,033 0,0455. Διάστιχο 0,004 0,009. Υλικό : Πωρόλιθος. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 33 αρ. 16, πίν. 6, (Χρυσοστόμου 1996, 48 αρ. 1). Πρβλ. Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 1 (Άνω Κώμη). Τμήμα αρχιτεκτονικού(;) μέλους από πωρόλιθο με ανάγλυφο κυμάτιο(;) στο άνω μέρος της πρόσθιας όψης. Στο αριστερό σωζόμενο τμήμα του φέρει δίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή εντός, επίσης εγχάρακτου, πλαισίου : 361

16 Κριτικές σημειώσεις : Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία, Ε γωνιώδες. Για τον τύπο Δειί και Δεί ή Δί, βλ. αρ ος 3 ος αι. μ.χ. 15. Αγαλμάτιο αετού με αναθηματική επιγραφή στο Δία Ύψιστο Εικ. 15 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Άγνωστη (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Προέρχεται πιθανώς από το Νομό Κοζάνης, ίσως από το λόφο του Αγίου Ελευθερίου Κοζάνης (βλ. ιερό αρ. 6) ή από την Άνω Κώμη. Διαστάσεις : α) ανάγλυφο : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,268, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,10, πάχ. 0,06 β) δέλτος : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,065, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,055. Ύψ. γραμμ. 0,009 0,012. Διάστιχο 0,003 0,005. Υλικό : Ερυθρόφαιος, σκληρός λίθος. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 17, πίν. 7, (Χρυσοστόμου 1996, 53 αρ. 4). Πρβλ. Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 2, εικ. 10γ (Νομός Κοζάνης). Τμήμα αγαλματίου αετού. Διατηρείται το μεγαλύτερο τμήμα της αριστερής φτερούγας και τμήμα ορθογώνιας, ενεπίγραφης δέλτου στο κάτω μέρος. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Το πτέρωμα έχει αποδοθεί με μηνοειδή μοτίβα στο άνω μισό και λοξές, βαθιές γλυφές στο κάτω. Πάνω στη δέλτο έχει χαραχθεί πεντάστιχη επιγραφή : 362

17 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Οι εκδότες προτείνουν : [ὁ δεῑνα.θεωνύμιο σε δοτική πτώση]. στ. 2 3 : ένα αρσενικό κύριο όνομα π.χ. Ἀπολλ-/[όδωρος] στ. 3 4 : ένα αρσενικό κύριο όνομα π.χ. Ἀμ-/[ύντας], Ἀμ-/[άδοκος], κ.λ.π. 2 ος 3 ος αι. μ.χ. 16. Αγαλμάτιο Διός Υψίστου Εικ. 16 ΑE : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Κατάλογος Αντικειμένων Άνω Κώμης αρ. ευρετ. 4. Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε στο λόφο «Προφήτης Ηλίας» και παραδόθηκε από τον Γ. Γιαννάκη το Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,26 μέγ. σωζ. πλάτ. 0,25 πάχ. 0,22. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 212 εικ. 183, Χρυσοστόμου 1994, 102, εικ. 11 (με εσφαλμένη παραπομπή εικόνας), *Χρυσοστόμου 1996, 48 αρ. 2, πίν. 11β2. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Διός Υψίστου. Διατηρείται ο κορμός του θεού από τη βάση του λαιμού μέχρι τα ισχία. Φέρει αποκρούσεις και διαβρώσεις κατά τόπους. Ο Δίας παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο το στήθος και το δεξιό του ώμο. Με το αριστερό υψωμένο χέρι του κρατά σκήπτρο. Το ένδυμα έχει αποδοθεί με ρηχές, κατακόρυφες, αραιές πτυχές, κυρίως ως προς το αριστερό τμήμα της μορφής. Οι πλαστικοί όγκοι δεν έχουν αποδοθεί ευκρινώς. Ύστεροι ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι [Ελληνιστικοί χρόνοι (Χρυσοστόμου)]. 17. Αγαλμάτιο Διός Υψίστου Εικ. 17 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Κατάλογος Αντικειμένων Άνω Κώμης αρ. ευρετ

18 Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε στη θέση «Προφήτης Ηλίας» και παραδόθηκε από τον Γ. Γιαννάκη το Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,30, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,21, πάχ. 0,11. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102, εικ. 11 (χωρίς διευκρίνιση), *Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 3, πίν. 11 β 1. Κορμός μαρμάρινου αγαλματίου Διός Υψίστου. Διατηρείται από την κοιλιά ως το μέσον περίπου των μηρών της μορφής. Φέρει αποκρούσεις και διαβρώσεις κατά τόπους. Ο θεός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με ιμάτιο που αφήνει το θώρακα ακάλυπτο, πέφτει με πυκνές, κατακόρυφες πτυχές στο αριστερό τμήμα της μορφής και τυλίγεται γύρω από τα ισχία σχηματίζοντας καμπύλες πυκνές πτυχές. Πιθανότατα κρατούσε σκήπτρο με το αριστερό του υψωμένο χέρι. Ύστεροι ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι [Ελληνιστικοί χρόνοι (Χρυσοστόμου)]. 18. Τμήμα αγαλματίου Διός Yψίστου(;) Εικ. 18 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Κατάλογος Αντικειμένων Άνω Κώμης αρ. ευρετ. 1. Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε στη θέση «Προφήτης Ηλίας» και παραδόθηκε από Γ. Γιαννάκη το Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,11, μέγ. πλάτ. 0,15, πάχ. 0,12. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102, εικ. 11 (χωρίς διευκρίνιση), *Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 5, πίν. 11β 4. Τμήμα μαρμάρινου αγαλματίου. Φέρει αποκρούσεις και διαβρώσεις κατά τόπους. Διατηρείται τμήμα των μηρών ανδρικής ιματιοφόρου μορφής. Στην αριστερή παρυφή διακρίνονται ρηχές, κατακόρυφες πτυχές. Σύμφωνα με τον Χρυσοστόμου ανήκε σε αγαλμάτιο Διός Υψίστου. 364

19 Ύστεροι ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι [Ελληνιστικοί χρόνοι (Χρυσοστόμου)]. 19. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 19 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Κατάλογος Αντικειμένων Άνω Κώμης αρ. ευρετ. 5 ( εσφαλμένα ο Χρυσοστόμου)]. Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε στη θέση «Προφήτης Ηλίας» και παραδόθηκε από το Γ. Γιαννάκη το (Χρυσοστόμου). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,21, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,23, πάχ. 0,10 (Χρυσοστόμου). Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102, εικ (χωρίς διευκρίνιση), *Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 4, πίν. 11 β 3 με πιθανώς εσφαλμένη παραπομπή εικόνας. Μαρμάρινο θραύσμα με το κάτω τμήμα αγαλματίου Διός Υψίστου. Διατηρείται από τους μηρούς της μορφής και κάτω καθώς και τα πόδια του αετού. Φέρει αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Ο θεός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον, ιματιοφόρος. Στο αριστερό τμήμα το ένδυμα πέφτει με πυκνές, κατακόρυφες πτυχές. Δίπλα του έχει απεικονιστεί αετός. Ύστεροι ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι [Ελληνιστικοί χρόνοι (Χρυσοστόμου)]. 20. Αγαλμάτιο αετού Εικ. 20 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 22/54 [Κατάλογος Αντικειμένων Άνω Κώμης αρ. ευρετ. 5 ( εσφαλμένα ο Χρυσοστόμου)]. Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε στη θέση «Προφήτης Ηλίας» και παραδόθηκε από το Γ. Γιαννάκη το Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,17, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,23, πάχ. 0,10. [0,21Χ0,23Χ0,10 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102, εικ (χωρίς διευκρίνιση), *Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 4, πίν. 11 β 3 (με εσφαλμένη περιγραφή ή και εσφαλμένη παραπομπή εικόνας). 365

20 Τμήμα αναθηματικού αναγλύφου που παριστάνει αετό. Διατηρούνται το κατώτερο ήμισυ του κορμού του πτηνού, τα πόδια και τμήμα των πτερύγων. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης ώστε οι λεπτομέρειες του πτερώματος δε διακρίνονται. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 21. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ [ΜΚ αρ (εσφαλμένα ο Χρυσοστόμου. Με αυτόν τον αρ. ευρετ. δηλώνεται άλλο αντικείμενο)]. Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε το 1984 στη θέση «Προφήτης Ηλίας». [Παράδοση Κ. Σιόγκα (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης)]. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. μήκ. 0,105, μεγ. σωζ. πλάτ. 0,066 (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης) [0,16Χ0,14Χ0,05 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102, εικ (χωρίς διευκρίνιση), Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 8 (εσφαλμένα, πιθανότατα υποδεικνύοντας άλλο αντικείμενο, το οποίο δεν ταυτίζεται με όσα υπάρχουν στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης). Τμήμα μικρού, μαρμάρινου, αναθηματικού αναγλύφου με μέρος δεξιού χεριού που κρατά ξίφος ή σκήπτρο. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 22. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άνω Κώμη. Βρέθηκε στη θέση «Προφήτης Ηλίας». Διαστάσεις : - 366

21 Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος, 1974, 203 αρ. 2, Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 4 (Άνω Κώμη), Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 9. Τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου. Διατηρείται τμήμα παράστασης αετού. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 23. Αναθηματική στήλη στο Δία Εικ. 23 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών αρ. ευρετ. Γλυπτών Προέλευση : Καισαρειά, θέση «Κάστρο». Αρχικά βρισκόταν στην κατοχή του Ν. Καρκατζή, κατοίκου Καισαρειάς, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, Βιβλίο Εισαγωγής 51/1931 (Κεραμόπουλλος). Κοζάνη (Θεοφανίδης, εσφαλμένα). Δεν εντοπίστηκε στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης. Πιθανότατα βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών μέχρι σήμερα. Διαστάσεις : Ύψ. 0,155, πλάτ. 0,205, πάχ. 0,06. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, 42 44, εικ. 4 (μεγαλογράμματη μεταγραφή, (Σιαμπανόπουλος 1974, 67), Β. Θεοφανίδης, ΑΕ (1948), Χρον., 10 αρ. 36, εικ. 13 (ως αδημοσίευτη), Edson 1937, αρ. 793, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 24, πίν. 9, (Χρυσοστόμου 1996, 27-28). Πρβλ. BCH 55 (1931), Chron., 453 αρ. 52, A.D. Keramopullos, BIAB 9 (1935), 411. Bull. Épigr. 1953, 106 (απλή μνεία). Τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης, ελλιπές πάνω και κάτω. Λείπουν το κεφάλι, το τμήμα της μορφής από τη λεκάνη και κάτω και το άκρο αριστερό χέρι. Φέρει πρόσθετη ανάγλυφη παράσταση Διός όρθιου κατενώπιον, ο οποίος φέρει ιμάτιο γύρω από τα ισχία. Με το δεξί υψωμένο χέρι του κρατά κεραυνό. Στο πεδίο 367

22 του αναγλύφου έχουν χαραχθεί δύο επιγραφές α) εξάστιχη δεξιά και β) εννεάστιχη αριστερά της παράστασης : Κριτικές σημειώσεις : α) στ. 2 : λιναιου (Μυ)λιναίου, Κεραμόπουλλος. ΑΝΑΙΟΥ, Θεοφανίδης. ΙΝΑΙΟΥ και στην αρχή η αριστερή καμπύλη κεραία ενός Λ, Edson. στ. 3 4 : ΙΟΥΛΙCDW/ΟΙ ([ὁ καί] Ἰούλις δῶ-/[ρ]ον), Κεραμόπουλλος. ΘΥΝCΟW/..,Θεοφανίδης. [c. 2 3] ΙΟΥΛΙCDW/[c. 2 3] ΟΓ, Edson. Η αποκατάσταση του Κεραμόπουλλου ([ὁ και ]) φαίνεται πιθανή, παρ όλο που δεν υπάρχει θέση στο λίθο για τέσσερα γράμματα. Ίσως [ὁ κε],ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 4 : Στο λίθο ΟΓ ΥΠΟΚΛ/[;]ΤWΓΕΓΡΛΜ. ΥΠΟΚΛ/ΠΟΓΕΓΡΛΜ (Kεραμόπουλλος).ΥΠΟΚΛ/[c.2]ΠΟΓΕΓΡΛΜ,Edson...ΕΥΠΟΚΑ/Υ.CCK, Θεοφανίδης. ΥΠΟΚ(Α)/ΤΩΥ)ΠΟΓΕΡ(Α)Μ(ΜΕΝΟΝ;), Σιαμπανόπουλος. β) στ. 4 7 : ЄΚΝЄ/ΔΟЄΟ W/ΤΟΙΟΥ/ _(εκ Νε./..εότω[ν]/τό ιου ή Νε-/αρεότω[ν!/ το Ἰού[πατ-/ρ]ί Ὀλυ[μπίω!), Κεραμόπουλλος. Για την αποκατάσταση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Για την εξέλιξη της κατάληξης ιος σε ις (στ. α/3) βλ. E. Schwyzer, Griechische Grammatik I, 472 με βιβλιογραφία. Κατά τον Mihailov 1943, 54 το φαινόμενο χρονολογείται από το 250 π.χ. κ.ε. Πρβλ. και Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 41 με συμπληρωματική βιβλιογραφία, ιδιαίτερα D.J. Georgacas, «On the nominal endings ις, -ιν in later greek», CPh 43 (1948), Για παρωνύμια όπως το ὁ καί Κρίσπος (στ. β/3 4) βλ. αρ

23 «3 ος (;) αι. μ.χ.» (Ριζάκης, Τουράτσογλου) [«Bis zur zeit Diokletians oder Konstantins herunter» (Keramopullos)]. 24. Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο Εικ. 24 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 51. Προέλευση : Κοζάνη. [ίσως από την Ακρινή (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης)]. Σύμφωνα με πληροφορία που αναφέρει ο Μακαρόνας, βρέθηκε το Μάιο του 1938 στην περιοχή μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Αγίων Αναργύρων, κοντά στην οικία του Αθ. Λιόντα. «From the villiage of Kalliani» (Cook, εσφαλμένα). Διαστάσεις : Ύψ. 0,215, πλάτ. 0,30, πάχ. 0,075. [Ύψ. 0,225, πάχ. 0,057 (Ριζάκης, Τουράτσογλου). Ύψ. γραμμ. 0,0075 0,019. Διάστιχο 0,003 0,009. Υλικό : Λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Ανέκδοτη επιστολή Χ. Μακαρόνα προς Ch. Edson, , αρ. 3 με πανομοιότυπο (Princeton), Χ. Μακαρόνας, Μακεδονικά 2 (1953), 638 αρ. 89 υποσ. 2 εικ. 3, (Bull. Épigr. 1953, 106, Tačeva Hitova 1978, 73 αρ. 17), Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 105 (ως αδημοσίευτη), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 37 38, αρ. 22, πίν. 8, (Χρυσοστόμου 1996, 45-46). Πρβλ. J.M. Cook, Fasti Archeologici I, 1946 αρ. 118, o ίδιος, JHS 66 (1946), 13 (πρώτη μνεία της επιγραφής χωρίς κείμενο), Κανατσούλης αρ. 1477, Παπάζογλου 1982, 134 υποσ. 53, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 28-30, 33 εικ. 16, 82, Χρυσοστόμου 1994, 101, εικ. 10β, Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1994β, 21 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1997β, 221, εικ. 24α, Χ. Ζιώτα, ΑΔ 52 (1997) [2003], Χρον. Β2, 749 και υποσ. 111, Kernos, Chron. Arch. 18 (2005), 489 ( E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Το άνω τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με αψιδόμορφη, ακανόνιστη απόληξη. Οι ακμές είναι κατά τόπους αποκρουσμένες. Λείπει το τμήμα του σώματος της μορφής από τη μέση και κάτω. Το πρόσωπο είναι απολεπισμένο. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Παριστάνεται ο Δίας Ύψιστος όρθιος κατενώπιον, γενειοφόρος και ιματιοφόρος, σε τρία τέταρτα προς τα αριστερά (ως προς το θεατή), με σκήπτρο στο υψωμένο αριστερό του χέρι και φιάλη στο προτεταμένο του δεξί. Η παράσταση έχει αποδοθεί 369

24 σε έξεργο ανάγλυφο και η πτυχολογία με ρηχές, κατακόρυφες γλυφές. Δεξιά και αριστερά από τη μορφή του Διός έχει χαραχθεί οκτάστιχη επιγραφή : στ. 2 : ἀνπελουργός αντί ἀμπελουργός. Για το φαινόμενο βλ. Mihailov 1943, 72, L. Threatte, The grammar of Attic Inscriptions I, 1980², Για την χρήση του όρου κύριος = δεσπότης στις επιγραφές (σε αντιδιαστολή προς τον όρο δοῡλος ) βλ. L. Robert, Hellenica X (1953), ος 3 ος αι. μ.χ. [«third cent. A.D.»(Cook)]. 25. Αγαλμάτιο Διός Υψίστου Εικ. 25 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική συλλογή Αιανής] αρ.ευρετ Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στη θέση «Ράχη Κομμένοι» στις (από τον ίδιο χώρο προέρχεται και ο αρ. 11. Διαστάσεις : Μεγ. σωζ. ύψ. 0,145, πλάτ. 0,25, πάχ. 0,105. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 101 αρ. 2, εικ. 11στ, *Χρυσοστόμου 1996, 47 αρ. 2, πίν. 11 α 6. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Διός Υψίστου. Διατηρείται μόνο η πλίνθος και μικρό τμήμα της μορφής. Φέρει αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδρή και απολεπισμένη. Η κάτω επιφάνεια φέρει ίχνη αδρής εργασίας με σφύρα (;). 370

25 Στην άνω επιφάνεια της πλίνθου διακρίνονται αριστερά τα πόδια και το πτέρωμα της ουράς του αετού, στο κέντρο τα άκρα πόδια του Διός και αριστερά πίσω αλάξευτος όγκος-στήριγμα του αγαλματίου. Ο θεός παριστανόταν όρθιος με στάσιμο το δεξί του σκέλος και άνετο το αριστερό, το οποίο έφερε προς τα πλάγια. Ο αετός έχει ανοιχτές φτερούγες και πλούσιο πτίλωμα στα σκέλη. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 26. Αγαλμάτιο αετού Εικ. 26 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 24/6α [Κατάλογος Αντικειμένων Άνω Κώμης αρ. ευρετ. 6]. Προέλευση : Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ βρέθηκε στην Αιανή στις Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,27, μέγ. πλάτ. 0,135, πάχ. 0,08. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102 (χωρίς διευκρίνιση), *Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 6, πίν. 11 α 5. Μαρμάρινο αγαλμάτιο αετού. Λείπει το κεφάλι, ο λαιμός και το μεγαλύτερο τμήμα από τις φτερούγες. Η οπίσθια όψη του είναι σχετικά λεία. Ο αετός παριστάνεται κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες. Το πτέρωμα αποδίδεται με ρηχές, κατακόρυφες και λοξές γλυφές στη βάση του λαιμού και στο σωζόμενο τμήμα των πτερύγων και με μικρές φολίδες στο θώρακα και στην κοιλιά. Στα πόδια το πτίλωμα χωρίζεται πέφτοντας αριστερά και δεξιά με λοξές γλυφές. Τα δάχτυλα και τα νύχια είναι δυσδιάκριτα. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 27. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 27 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 2α. Προέλευση : Αιανή. 371

26 Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,12, μεγ. πλάτ. 0,21, πάχ. 0,06. [πλάτ. 0,12, πάχ. 0,05(Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος, 1974, 212 αρ. 8, εικ. 181, Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 2, εικ. 11β (απλή μνεία), *Χρυσοστόμου 1996, 49 αρ. 7, πίν. 11 α 2. Άνω τμήμα μαρμάρινου, αναθηματικού ανάγλυφου με αψιδωτή απόληξη. Η άνω δεξιά παρυφή είναι αποκρουσμένη. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους, ιδιαιτέρως στο πρόσωπο της μορφής. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Σε έγκοιλο πεδίο παριστάνεται ο Δίας όρθιος, κατενώπιον με ιμάτιο που πέφτει από τον αριστερό του ώμο. Με το αριστερό υψωμένο χέρι του, που εξέχει ελαφρώς του πεδίου του αναγλύφου, κρατά σκήπτρο. Το άλλο χέρι, που δε σώζεται, ήταν προτεταμένο κρατώντας φιάλη, σύμφωνα με το Χρυσοστόμου, πράγμα που αποτελεί απλή υπόθεση. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 28. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Eικ. 28 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 20/32. Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στη θέση «Άγιος Μηνάς» («Ράχη Τσέικα») στις Διαστάσεις : Μεγ. σωζ. ύψ. 0,16, Μεγ. σωζ. πλάτ. 0,13, πάχ. 0,039. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 109 αρ. 6, εικ. 53γ, Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 3-5, εικ. 11 α-γ, *Χρυσοστόμου 1996, 47 αρ. 3. Το κάτω τμήμα μικρού μαρμάρινου αναγλύφου αποκρουσμένου στη δεξιά του γωνία. Η μορφή του θεού σώζεται από τη μέση και κάτω. Ίχνη διάβρωσης παρατηρούνται κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με απλό κανόνα. 372

27 Φέρει παράσταση όρθιου κατενώπιον Διός Υψίστου, ο οποίος με το αριστερό του χέρι κρατά σκήπτρο ενώ με το δεξί έφερε πιθανώς φιάλη. Ο θεός φέρει ιμάτιο που τον καλύπτει ως το μέσο των κνημών, πέφτει με πυκνές, κατακόρυφες πτυχές κατά μήκος του αριστερού σκέλους και καμπύλες, επάλληλες κατά μήκος του δεξιού. Πρόκειται για έργο μικρής καλλιτεχνικής αξίας. Ύστεροι ρωμαϊκοί χρόνοι. 29. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 29 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 28/86 (;) Προέλευση : Αιανή. Η ακριβής θέση εύρεσης είναι άγνωστη. Διαστάσεις : Μεγ. σωζ. ύψ. 0,17, μεγ. σωζ. πλάτ. 0,133, πάχ. 0,08. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 109 αρ. 6, εικ α, Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 3-5, εικ. 11 α-γ (χωρίς διευκρίνιση), *Χρυσοστόμου 1996, 47 αρ. 4. Το κάτω δεξί τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου. Φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση με ταινία στις πλευρές. Η επιφάνεια φέρει ίχνη διάβρωσης. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Από την παράσταση μέσα σε έγκοιλο πεδίο, διατηρείται το άκρο προτεταμένο δεξί χέρι ανδρικής μορφής, η οποία κρατά ομφαλωτή φιάλη. Ρωμαϊκοί χρόνοι [«ελληνιστικών χρόνων» (Χρυσοστόμου)]. 30. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 30 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 19. Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στη θέση «Ράχη Τσέικα» και παραδόθηκε από τον Π. Στάμου, στις Διαστάσεις : Μεγ. σωζ. ύψ. 0,108, μεγ. σωζ. πλάτ. 0,175, πάχ. 0,062 [0,165Χ0,135 (Χρυσοστόμου)]. 373

28 Υλικό: Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 146 εικ. 100, *Χρυσοστόμου 1996, αρ. 5, πίν. 11 α 1. Το άνω τμήμα μικρής μαρμάρινης αναθηματικής στήλης με αψιδωτή απόληξη. Φέρει αποκρούσεις και διαβρώσεις κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Από την ανάγλυφη παράσταση διατηρείται το ανώτερο τμήμα της κεφαλής του Διός («κισσοστεφούς» σημειώνει εσφαλμένα ο Σιαμπανόπουλος περιγράφοντας τους ελικοειδείς βοστρύχους της κόμης του Διός) και το αριστερό χέρι του, που είναι υψωμένο κρατώντας σκήπτρο με κωνική απόληξη. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 31. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε από τον Χρ. Θεοδοσιάδη στις στις σύγχρονες επιχώσεις παλαιότερης κατοικίας, ιδιοκτησίας Θ. Καραμανώλα. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Χρυσοστόμου, 1996, 48 αρ. 6. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Διατηρείται σε δυο τμήματα που συγκολλήθηκαν. Λείπει το ανώτερο τμήμα του αναγλύφου με την κεφαλή και το άκρο αριστερό χέρι της μορφής. Φέρει παράσταση Διός Υψίστου. Ο θεός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον ιματιοφόρος με το αριστερό του χέρι υψωμένο κρατώντας σκήπτρο. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 374

29 32. Αγαλμάτιο αετού ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 22. Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στις Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 6-7, εικ. 11δ-ε (χωρίς διευκρίνιση), Χρυσοστόμου 1996, 48 αρ. 7. Μαρμάρινο αγαλμάτιο αετού. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 33. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 33 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Καισαρειά, θέση «Παλαιόκαστρο». «... εἰς την Καισαρειάν, εἶναι συγκεντρωμένα εἰς τόν αὐλόγυρον του ναοῡ του Ἁγίου Ἰωάννου τοῡ Προδρόμου καί εἰς τό ἑκκλησιαστικόν γραφεῑον...» Παράδοση Ν. Παπαχαριστίου (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 202 αρ. 13, εικ. 167 (απλή μνεία), Χρυσοστόμου 1996, 28 και υποσ. 47. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Το άνω τμήμα με το λαιμό και την κεφαλή του Διός, την άνω απόληξη του σκήπτρου και το κατώτερο τμήμα από τις κνήμες του θεού έχουν αποκρουσθεί. Λοξό σπάσιμο και απολέπιση φέρει και το άνω δεξιό τμήμα. Η επιφάνεια είναι διαβρωμένη κατά τόπους. Παριστάνεται ο Δίας όρθιος κατενώπιον κρατώντας σκήπτρο στο αριστερό υψωμένο του χέρι, και κεραυνό στο δεξί. Φέρει ιμάτιο που περνά πάνω και πίσω από τον αριστερό ώμο και τυλίγει το σώμα από τα ισχία και κάτω πέφτοντας με αραιές, λοξές πτυχές πάνω από το αριστερό σκέλος και κατακόρυφες κάτω από την αριστερή 375

30 μασχάλη. Κάτω αριστερά εικονίζεται αετός με μισάνοιχτες φτερούγες και το κεφάλι στραμμένο προς τα δεξιά. Το πτέρωμα του θώρακα και της κοιλιάς έχει αποδοθεί με φολιδωτά μοτίβα. Οι φτερούγες στην εσωτερική τους πλευρά δηλώνονται με λοξές, ρηχές γλυφές. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) [Οι αρ με προέλευση γενικά από το Νομό Κοζάνης μπορούν να προσγραφούν στην Ελίμεια] 34. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 34 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Νομός Κοζάνης. Η ακριβής θέση εύρεσης δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ κατασχέθηκε από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,277, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,184, πάχ. 0,165 [0,225Χ0,17Χ0,055 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 3-7 και εικ (χωρίς διευκρίνιση ή με εσφαλμένη παραπομπή εικόνας), *Χρυσοστόμου 1996, 53 αρ. 2, πίν. 13 α 5. Τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου. Η μορφή διατηρείται από τη μέση μέχρι τους αστραγάλους. Φέρει λοξές αποκρούσεις στην οπίσθια και τις πλάγιες όψεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Το πέρας του αναγλύφου δε σώζεται σε καμία πλευρά. Απεικονίζεται ο Δίας Ύψιστος όρθιος κατενώπιον. Φέρει ιμάτιο που συγκρατείται στα ισχία και πέφτει προς τα κάτω. Στην αριστερή πλευρά διαμορφώνεται με δέσμες ρηχών, κατακόρυφων πτυχών, οι οποίες στο κάτω τμήμα, μεταξύ των σκελών γίνονται καμπύλες προς τα δεξιά της μορφής. Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι [Ελληνιστικοί χρόνοι (Χρυσοστόμου)]. 376

31 35. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 35 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Νομός Κοζάνης. Η ακριβής θέση εύρεσης δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ κατασχέθηκε από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,145, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,104, πάχ. 0,05. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 3-7 και εικ (χωρίς διευκρίνιση ή με εσφαλμένη παραπομπή εικόνας), *Χρυσοστόμου 1996, 54 αρ. 5, πίν. 13 α 1. Το κάτω δεξί τμήμα μικρού μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου με παράσταση αετού. Λείπει το κεφάλι. Φέρει αποκρούσεις, ίχνη διάβρωσης και μελανές επικαθίσεις κατά τόπους. Διατηρείται μόνο το δεξί κάτω πέρας του αναγλύφου. Η οπίσθια όψη είναι αδρή. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με πλατύ κανόνα. Ο αετός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες και τα σκέλη του σε απόσταση μεταξύ τους. Το κεφάλι πιθανώς στρεφόταν προς τα αριστερά του, όπως υποδεικνύει η σωζόμενη βάση του λαιμού. Στο αριστερό τμήμα του αναγλύφου πιθανότατα παριστανόταν ο Δίας Ύψιστος. Η απόδοση του πτηνού είναι συνοπτική. Το πτέρωμα δηλώνεται με ρηχές, αραιές, κατακόρυφες γλυφές. Τα δάχτυλα μόλις που διακρίνονται. Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι. 36. Αγαλμάτιο αετού Εικ. 36 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Νομός Κοζάνης. Η ακριβής θέση εύρεσης δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ κατασχέθηκε από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,275, πλάτ. 0,19, πάχ. 0,08. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο [ασβεστόλιθος (Χρυσοστόμου)]. 377

32 Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 3-7 και εικ (χωρίς διευκρίνιση ή με εσφαλμένη παραπομπή εικόνας), *Χρυσοστόμου 1996, 54 αρ. 6, πίν. 13 α 4. Αγαλμάτιο αετού. Η κατάσταση διατήρησης είναι γενικά καλή. Λείπει μόνο το κεφάλι. Φέρει ελαφρές αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδρή, σχεδόν αδούλευτη. Ο αετός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες και πατά σε κυρτό έξαρμα. Οι φτερούγες και το κεφάλι είναι ολόγλυφα. Το κεφάλι θα πρέπει να στρεφόταν ελαφρώς προς τα αριστερά του, όπως υποδεικνύει η κλίση του λαιμού. Το πτέρωμα του θώρακα και της κοιλιάς έχει αποδοθεί με μικρά φολιδωτά μοτίβα ενώ του λαιμού και των σκελών με ελαφρώς λοξές, ρηχές γλυφές. Οι φτερούγες στην εσωτερική πλευρά αποδίδονται με σχεδόν, κατακόρυφες αυλακώσεις με μικρότερες, οριζόντιες διαιρέσεις, που καμπυλώνουν στο κατώτερο τμήμα τους. Τα δάχτυλα απολήγουν σε ευδιάκριτα γαμψά νύχια. Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι. 37. Αγαλμάτιο αετού Εικ. 37 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Νομός Κοζάνης. Η ακριβής θέση εύρεσης δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ κατασχέθηκε από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,35, πλάτ. 0,55, πάχ. 0,14 [πλάτ. 0,26 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Υπόλευκος ασβεστόλιθος. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 3-7 και εικ (χωρίς διευκρίνιση ή με εσφαλμένη παραπομπή εικόνας), *Χρυσοστόμου 1996, 54 αρ. 7, πίν. 13 α 3 Αγαλμάτιο αετού. Η κατάσταση διατήρησης είναι γενικά καλή. Λείπει το κεφάλι και το άνω τμήμα του λαιμού. Η δεξιά του φτερούγα είναι αποκρουσμένη σχεδόν στο κάτω τμήμα της. Αβαθέστερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης διακρίνονται κατά τόπους στην επιφάνεια. Η οπίσθια όψη είναι αδρή, σχεδόν αδούλευτη. 378

33 Ο αετός πατά σε συμφυή κωνική βάση-έξαρμα με αδρή την κυρτή και επίπεδη την κάτω επιφάνεια. Στο κέντρο της υπάρχει στρογγυλός τόρμος για τη στήριξη του αγαλματίου σε άλλο μέλος. Παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες. Το πτέρωμα στο λαιμό, το θώρακα και την κοιλιά του πτηνού αποδίδεται με επάλληλες, οριζόντιες μάζες και ρηχές, λοξές γλυφές, ενώ στο ανώτερο τμήμα των σκελών με λοξές εγχαράξεις σε σχήμα ψαροκόκκαλου. Στην άνω εσωτερική πλευρά τους οι φτερούγες αποδίδονται με όμοιο τρόπο με τον κορμό του πτηνού ενώ στο κατώτερο τμήμα οι γλυφές διαμορφώνονται λοξά και προς τα έξω όπως ακριβώς έχει αποδοθεί το πτίλωμα του άνω τμήματος των σκελών. Τα πόδια πατούν σταθερά στη βάση τοποθετημένα σε απόσταση μεταξύ τους. Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι. 38. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 38 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Νομός Κοζάνης. Η ακριβής θέση εύρεσης δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ κατασχέθηκε από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 212, πλάτ. 165, πάχ. 0,043 [0,29Χ0,18Χ0,165 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 103 αρ. 3-7 και εικ (χωρίς διευκρίνιση ή με εσφαλμένη παραπομπή εικόνας), *Χρυσοστόμου 1996, 53 αρ. 3, πίν. 13 α 2. Τμήμα μικρού μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου. Λείπει ο λαιμός και το κεφάλι της μορφής, τα χέρια και το τμήμα των σκελών από το μέσο των κνημών και κάτω. Φέρει αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Το πέρας του αναγλύφου δε διατηρείται σε καμία πλευρά. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Εικονίζεται ο Δίας Ύψιστος όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το αριστερό σκέλος και άνετο το δεξί, κρατώντας σκήπτρο με το αριστερό υψωμένο του χέρι. Οι ανατομικές λεπτομέρειες του κορμού έχουν αποδοθεί συνοπτικά. Φέρει ιμάτιο που περνά πάνω από τον αριστερό ώμο αφήνοντας ακάλυπτο το θώρακα και την κοιλιά. 379

34 Το αριστερό τμήμα του ιματίου διαμορφώνεται με πυκνές, ρηχές κατακόρυφες πτυχές, που εκτείνονται και στο τμήμα μεταξύ των σκελών της μορφής. Στο δεξιό τμήμα, γύρω από το ισχίο και πάνω από το δεξί σκέλος, το ένδυμα έχει αποδοθεί με καμπύλες πτυχές. Η επιφάνεια του πεδίου του αναγλύφου είναι αδρή. Ρωμαϊκοί χρόνοι. Εορδαία (αρ ) 39. Αγαλμάτιο Διός Υψίστου (;) με αναθηματική επιγραφή Εικ. 39 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 8. Προέλευση : Ακρινή (πρώην «Ινόμπαση») [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. «.. ἐκομίσθη δ εἰς Κοζάνην (αρ. 8) ὑπό τοῡ ἐπιθεωρητοῡ τῆς Μέσης Ἐκπαιδεύσεως κατά το ἔτος 1934» (Μακαρόνας). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,48 πλάτ. 0,22 πάχ. 0,10. Ύψ. γραμμ. 0,01 0,016. Διάστιχο 0,002 0,005. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Μακαρόνας 1937, 6 7 αρ. 8, Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 105, Edson 1937, αρ. 261, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 89, πίν. 32, (Χρυσοστόμου 1996, 51 αρ. 2, πίν. 12β). Πρβλ. Bull. Épigr. 1938, 204, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78, εικ. 44 (απλή μνεία), Ριζάκης, Τουράτσογλου 1999, 952 υποσ. 13, Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 2, εικ. 10 ε (Ακρινή). Μαρμάρινο αγαλμάτιο Διός με συμφυή ημικυκλική βάση. Είναι αποκρουσμένο στο άνω αριστερό τμήμα. Λείπει το κεφάλι της μορφής και ο αριστερός ώμος. Το άκρο δεξί χέρι και ελαφρώς το αριστερό είναι σπασμένα. Το αγαλμάτιο έχει συγκολληθεί από δύο συνανήκοντα μέλη και έχει συμπληρωθεί. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Ο θεός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το αριστερό σκέλος και άνετο το δεξί, το οποίο φέρει ελαφρώς προς τα πίσω. Το μακρύ του ιμάτιο αφήνει γυμνό το στήθος, περνά πάνω από τον αριστερό του ώμο, αναδιπλώνεται στον 380

35 αντίστοιχο βραχίονα και πέφτει προς τα κάτω με λοξές πτυχές, πυκνότερες προς το αριστερό τμήμα της μορφής και μεταξύ των σκελών. Κατά μήκος του αριστερού σκέλους οι πτυχές του ιματίου διατάσσονται κατακόρυφα. Με το δεξί χέρι κρατά φιάλη ενώ με το αριστερό στηρίζεται σε σκήπτρο. Στην πρόσθια όψη της βάσης είναι χαραγμένη δίστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : Ἀρχελάου, Μακαρόνας. Ο..ΕΑ ΑΡΧΕΛΑΟΥ, Μάντζιος. Το μυθολογικό όνομα Ὀρνέα είναι ιδιαίτερα σπάνιο. Για την καταληκτική φράση «ὁ δεῑνα εὐχήν» βλ. αρ β μισό 2 ου αι. π.χ. και μετά [2 ος αι. π. Χ. (Ριζάκης-Τουράτσογλου)]. 40. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 40 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 9. Προέλευση : Ακρινή (πρώην «Ινόμπαση»). [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,53, πλάτ. 0,31, πάχ. 0,079. [0,35Χ0,155Χ0,27 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,027 0,032. Διάστιχο 0,003 0,015. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία :Μακαρόνας 1937, 7 8 αρ. 9, εικ. 6, Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 105 αρ. 5, Tačeva Hitova 1978, 74 αρ.18, εικ. 2 (με εσφαλμένη προέλευση), Edson 1937, αρ. 263, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 89 90, αρ. 90, πίν. 32, (Χρυσοστόμου 1996, 50, πίν. 2α). Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78, εικ. 44 (απλή μνεία), Χρυσοστόμου 1994, 102 αρ. 1, εικ. 10α. Μαρμάρινη ανάγλυφη ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με αψιδωτή απόληξη. Είναι αποκρουσμένη στον κανόνα του κάτω τμήματος, κατά μήκος της αριστερής της 381

36 πλευράς και στην άνω δεξιά γωνία της. Απολεπίσεις υπάρχουν στο κεφάλι του θεού, στο δεξί του χέρι και στο τμήμα του αναγλύφου πάνω από τον κίονα. Φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Στο αριστερό τμήμα της στήλης παριστάνεται ο Δίας Ύψιστος όρθιος κατενώπιον, γενειοφόρος και ιματιοφόρος με στάσιμο το αριστερό του σκέλος και άνετο το δεξί. Κρατά φιάλη με το προτεταμένο του δεξί χέρι, πάνω από βωμό, που βρίσκεται δεξιά του. Με το αριστερό του λυγισμένο χέρι συγκρατεί το μακρύ ιμάτιο, το οποίο αφήνει τον κορμό του ακάλυπτο και πέφτει με πρόστυπες πτυχές προς τα κάτω διαγράφοντας τα σκέλη. Πίσω από το βωμό διακρίνεται αρράβδωτος δωρικός κίονας, πάνω στον οποίο κάθεται αετός. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με απλό κανόνα. Στο άνω τμήμα του πεδίου του αναγλύφου, δεξιά και αριστερά από τη μορφή του θεού, έχει χαραχθεί επτάστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1: Διί Ὑψίστω,Μακαρόνας. Ὑψίστω[ι] (με υπεστιγμένο Ω), Edson. στ. 2 : Ἀρτεμ[ᾱ]ς, Μακαρόνας, Σιαμπανόπουλος κ.α.. Ἀρτέμ[ω]ν, Edson. στ.7: XIIN. Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Για το όνομα Νεικάνωρ βλ. αρ. 182, Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 186, πίν (Ορεστίδα). Tataki 1988, 325, 341, 344, (Βοττιαία), 348 και υποσ. 133 (Μυγδονία). β μισό 2 ου αι. π.χ. και μετά [2 ος αι. π. Χ. (Ριζάκης-Τουράτσογλου)]. 41. Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). 382

37 Προέλευση : Άγιος Χριστόφορος, θέση «Ζούνολο». Παράδοση. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,2, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,20, πάχ. 0,06. Υλικό : Μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 49(1994) [1999], Χρον. Β2, 554 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432 (K. Chatzsinikolaou, E. Voutiras). Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Εορδαία: Δήμος Αγίας Παρασκευής», ΑΕΜΘ 15 (2001) [2003], 624 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch.18 (2005), 489 (E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Μαρμάρινη αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο με ανάγλυφη παράσταση και την επιγραφή : [Δι]ί Ὑψίστῳ Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. 42. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ : Αρχαιολογική συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Σπηλιά, θέση «Εκκλησάκι». Παραδόθηκε το Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 47 (1992) [1997], Χρον. Β2, (απλή μνεία), Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Εορδαία: Δήμος Αγίας Παρασκευής» ΑΕΜΘ 15 (2001) [2003], 621 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 18 (2005), 489 (E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Το κατώτερο τμήμα μαρμάρινου ενεπίγραφου αναθηματικού αναγλύφου με το κάτω μέρος παράστασης αετού. Από την επιγραφή διακρίνεται ένα Ν ίσως από τη λέξη ἀνέθηκεν (Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη). 383

38 Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι Αναθηματική στήλη στο Δία Ύψιστο Εικ ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 1351α-β. Προέλευση : Ποντοκώμη. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ παραδόθηκε από τον Ν. Μπουλοκώστα, ο οποίος το περισυνέλεξε από τη θέση «Βρύση», όπου έχει ανασκαφεί κτίριο ρωμαϊκών χρόνων [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Διαστάσεις : α) Μέγ. σωζ. ύψ. 0,16, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,101, μέγ. σωζ. πάχ. 0,049. β) Μέγ. σωζ. ύψ. 0,154, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,152, πάχ. 0,054. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 39 (1984) [1989], Xρον. Β, 266, Χρυσοστόμου 1996, 51 (με συνοπτική περιγραφή ως ένα θραύσμα με αρ. ευρετ. 1351). Ενεπίγραφη (;) αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση Διός Υψίστου. Διατηρούνται δύο μικρά τμήματα που πιθανώς συνανήκουν. Το πρώτο (1351α) σώζει το αριστερό τμήμα του πλαισίου της στήλης, το αριστερό υψωμένο χέρι του Διός με σκήπτρο και τμήμα του ιματίου που πέφτει από τον αριστερό ώμο του θεού. Η οπίσθια όψη είναι καθ ύψος απολεπισμένη. Στο δεύτερο (1351β) διατηρείται τμήμα της μορφής του Διός από τα ισχία ως τα γόνατα. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Δε διατηρείται το πέρας του αναγλύφου σε καμία πλευρά. Ο Δίας απεικονίζεται όρθιος κατενώπιον κρατώντας σκήπτρο στο αριστερό υψωμένο του χέρι. Φέρει ιμάτιο, που από τον αριστερό του ώμο αφήνοντας ακάλυπτο το θώρακα, τυλίγεται γύρω από τα ισχία και πέφτει προς τα κάτω με λοξές, αραιές πτυχές. Η απόδοση της πτυχολογίας είναι συνοπτική. Τα τμήματα α) και β), τα οποία θα ήταν δυνατό να συνανήκουν, είναι διαφορετικού πάχους, πράγμα που ίσως οφείλεται σε απολέπιση του α). Δεν διακρίνεται ωστόσο και η συνέχεια και η απόληξη του σκήπτρου στο β). Στην περίπτωση που δεν συνανήκουν, τότε πρόκειται για δύο τμήματα στηλών με παρόμοια παράσταση. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 384

39 45. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο (;) Εικ. 45 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Ανατολικό. [Ἀνατολικόν. Ἐβρενεσλή; (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης)]. Είναι άγνωστη η ακριβής θέση εύρεσης. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,112, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,092, πάχ. 0,053 [0,115Χ0,095Χ0,055 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1994, 103 (απλή μνεία), Χρυσοστόμου 1996, 51. Τμήμα μικρού μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου με μορφή, η οποία διατηρείται από το στήθος μέχρι και τους μηρούς. Φέρει αβαθείς αποκρούσεις και απολεπίσεις κυρίως στην οπίσθια και στις πλάγιες όψεις και λοξό σπάσιμο στο άνω δεξί του τμήμα. Πρόσφατη απολέπιση φέρει και η κάτω δεξιά γωνία. Εικονίζεται ανδρική ορθή κατενώπιον ιματιοφόρος μορφή, πιθανότατα ο Δίας Ύψιστος. Οι ανατομικές λεπτομέρειες έχουν αποδοθεί φυσιοκρατικά. Το ιμάτιο πέφτει από τον αριστερό ώμο της μορφής και τυλίγεται γύρω από τα ισχία σχηματίζοντας αραιές, καμπύλες πτυχές. Κατά μήκος των σκελών οι πτυχές είναι κατακόρυφες, πυκνότερες στα αριστερά. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 46. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 46 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ Προέλευση : Βεγόρα. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ βρέθηκε στις στη θέση «Τσαΐρια» και παραδόθηκε από τον Π. Φραντζή. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,25, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,45, πάχ. 0,20. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Μ. Σιγανίδου, ΑΔ 37 (1982) [1989], Χρον. Β2, , *Χρυσοστόμου 1996, 52, πίν. 12γ. Για τη θέση : Φ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά 385

40 , Μακεδονικά 15 (1975), 305, Για τη Βεγόρα : Papazoglou 1988, , χάρτης 2. Άνω τμήμα κυκλικού αναθηματικού αναγλύφου με παράσταση αετού. Λείπει το τμήμα της κοιλιάς, των ποδιών και το κατώτερο τμήμα των πτερύγων του πτηνού. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις κατά τόπους και έντονα ίχνη διάβρωσης στην επιφάνεια. Ο αετός απεικονίζεται σε έγκοιλο πεδίο καταλαμβάνοντας ολόκληρη σχεδόν την επιφάνεια του αναγλύφου. Είναι όρθιος, κατενώπιον με το κεφάλι στραμμένο προς τα δεξιά του και ανοιχτές φτερούγες. Το πτέρωμα αποδίδεται με μικρές, οριζόντιες, καμπύλες γλυφές. Το πλαίσιο του αναγλύφου αποτελεί ένα στεφάνι από σχηματοποιημένα φύλλα δρυός. Ρωμαϊκοί χρόνοι. Ορεστίδα (αρ ) 47. Ιερό Διός Υψίστου στη θέση «Ψαλίδα» Καστοριάς Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Χ.Γ. Τσούγγαρης, «Ανασκαφικές έρευνες στο Νομό Καστοριάς το 1997», ΑΕΜΘ 11 (1997) [1999], 27-28, 30 εικ Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E.Voutiras). Χ. Τσούγγαρης, «Ανασκαφικές έρευνες στο Νομό Καστοριάς κατά το 1999», ΑΕΜΘ 13 (1999) [2001], , ο ίδιος, «Νέες αρχαιολογικές μαρτυρίες για την περιοχή του Άργους Ορεστικού πριν τη Διοκλητιανούπολη» στο: Ορεστίδος Ιστορία, Άργος Ορεστικόν, Σεπτέμβριος 2000 (2001), 42. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 316 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Χ. Τσούγγαρης, ΑΔ 52 (1997) [2003], Χρον. Β2, 744, 750. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 18 (2005), 489 (E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Για τα ευρήματα: Χ.Γ. Τσούγγαρης, «Ανασκαφικές έρευνες στο Νομό Καστοριάς το 1998», ΑΕΜΘ 12 (1998) [2000], , εικ Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 431 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). 386

41 Θέση : Στη θέση «Ψαλίδα», «Βίγλα» ή «Μεγαλέξανδρος», έχει εντοπιστεί από το 1997 και ανασκάπτεται Ιερό Διός Υψίστου. Κινητά ευρήματα : Αναθηματικά ανάγλυφα στο Δία Ύψιστο, την Ήρα και τον Ερμή, αγαλμάτια, αναθήματα. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. 48. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης [Κατάλογος Καταγραφών Βοΐου, 2] αρ. ευρετ Προέλευση : Λευκάδιο (πρώην «Βίνιανη»), θέση «Μνήματα», 300 μ. περίπου από τον σύγχρονο οικισμό, όπου εντοπίζεται σύμφωνα με το αρχείο της ΙΖ ΕΠΚΑ, μεγάλη έκταση με κεραμική ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Παραδόθηκε από τον Αχ. Χαραλαμπίδη στις Διαστάσεις : 0,193Χ0,172 (Κατάλογος Καταγραφών Βοΐου). Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 196 (απλή μνεία). Μαρμάρινο ανάγλυφο με παράσταση αετού «με βωμίσκο» (Κατάλογος Καταγραφών Βοΐου). Λείπει το κεφάλι και στο μέσο περίπου φέρει μικρό λάξευμα που δηλώνει δεύτερη χρήση. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 49. Αγαλμάτιο αετού Εικ. 49 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ 847. Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Χορηγός (πρώην «Χορεβός»). Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ προέρχεται από τη θέση «Σφενδάνια» και βρέθηκε το Η θέση συναντάται και ως «Σφερδάνια» (Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 24 (1969) [1970], Χρον. Β2, 333) και ως 387

42 «Σφενδάμνια» (Σιαμπανόπουλος κ.α Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 248 υποσ. 727). Για τη θέση : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, με την παλαιότερη βιβλιογραφία. Από την όμορη θέση «Καλογριές» προέρχονται αρχιτεκτονικά μέλη μνημειακού κτηρίου ύστερων ρωμαϊκών-παλαιοχριστιανικών χρόνων. Το ότι όμως στην περιοχή θα μπορούσε να εντοπιστεί ιερό Διός Υψίστου αποτελεί προς το παρόν απλή υπόθεση. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,29, μέγ. πλάτ. 0,22, πάχ. 0,09. Υλικό : Ασβεστόλιθος. Βιβλιογραφία : Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 24 (1969) [1970], Χρον. Β2, 333, Χρυσοστόμου 1994, 103, εικ. 10ζ, *Χρυσοστόμου 1996, 52 (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 196 και υποσ. 596, , εικ. 137). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 261 αρ. 7 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Αγαλμάτιο αετού. Η κεφαλή και το ανώτερο τμήμα του λαιμού έχουν αποκρουσθεί. Μικρότερες αποκρούσεις φέρουν η κάτω αριστερή παρυφή και το κάτω πέρας του αγαλματίου. Η επιφάνεια είναι διαβρωμένη. Η οπίσθια όψη είναι αδούλευτη. Ο αετός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες. Ο θώρακας και η κοιλιά έχουν αποδοθεί με επάλληλες ζώνες ρηχών, καμπύλων γλυφών. Το πτέρωμα του άνω τμήματος των σκελών είναι πλούσιο και αποδίδεται με λοξές γλυφές σε σχήμα ψαροκόκκαλου. Τα δάχτυλα των ποδιών είναι δυσδιάκριτα λόγω φθοράς. Οι φτερούγες στο άνω μισό περίπου αποδίδονται με δύο σειρές επιμήκων εξαγωνικών μοτίβων ενώ το υπόλοιπο με λοξές γλυφές. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 50. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Αγία Άννα. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ βρέθηκε στο λόφο «Τσούκα», όπου υπάρχει ακρόπολη αρχαίου οικισμού. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,25, πλάτ. 0,18, πάχ. 0,10. Υλικό : Εγχώριος πωρόλιθος. 388

43 Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1938, 64 αρ. 2, εικ. 9, Χρυσοστόμου 1994, 103 (απλή μνεία), Χρυσοστόμου 1996, 52. Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση αετού όρθιου κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες. Λείπει το κεφάλι με το λαιμό και μεγάλο τμήμα των πτερύγων. Στο κάτω μέρος του αναγλύφου υπάρχει μικρή οπή για τη στερέωση του σε χωριστή βάση. Φέρει διαβρώσεις στην επιφάνεια. Ρωμαϊκοί χρόνοι. Λυγκηστίδα (αρ ) 51. Άγαλμα Διός Υψίστου ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ Προέλευση : Βεύη. Διαστάσεις : Κάτω τμήμα : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,62. Πλίνθος : Διάμ. 0,42-0,49, ύψ. 0,11. Άνω τμήμα : Μέγ. σωζ. ύψ. 1,20. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Θ. Βράκας, «Αρχαιότητες του Νομού Φλώρινας», Αριστοτέλης (1962), 89, *Χρυσοστόμου 1996, 55 αρ. 2. Για τη θέση : Papazoglou 1988, 267 υποσ. 74. Πρόκειται για δύο μέλη αγάλματος. Το ένα διατηρεί το κατώτερο τμήμα της μορφής από τα άκρα πόδια και κάτω μαζί με την πλίνθο, ενώ από το άλλο σώζεται ο κορμός. Το κεφάλι, ο λαιμός, τα χέρια και τα πόδια από τα γόνατα και κάτω και το κεφάλι του αετού έχουν αποκρουσθεί. Η ποιότητα του μαρμάρου, οι διαστάσεις και κοινά χαρακτηριστικά των δύο τμημάτων συγκλίνουν στο ότι αυτά συνανήκουν. Στις τρεις κατακόρυφες πλευρές της πλίνθου και στη ράχη του αετού υπάρχει από ένας τόρμος. Η επεξεργασία του μαρμάρου οδήγησε τον Χρυσοστόμου στην υπόθεση ότι, τουλάχιστον, το κατώτερο τμήμα του αγάλματος χρησιμοποιήθηκε αργότερα για άλλο σκοπό. Φέρουν ελαφρότερες αποκρούσεις και διαβρώσεις κατά τόπους. 389

44 Παριστάνεται ο Δίας όρθιος κατενώπιον με ιμάτιο που περνούσε πάνω από τον αριστερό του ώμο. Κρατά σκήπτρο με το αριστερό του χέρι από το οποίο διακρίνεται η κάτω απόληξη δίπλα στα σωζόμενα άκρα πόδια του θεού. Στη βάση του λαιμού έχουν διατηρηθεί ίχνη της γενειάδας. Αριστερά του Διός παριστάνεται αετός. 2 ος αι. μ.χ. 52. Αγαλμάτιο αετού Εικ. 52 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ. 3. Προέλευση : Βεύη. Ο Χρυσοστόμου υποθέτει ότι προέρχεται από κάποιο ιερό Διός Υψίστου που υπήρχε στην περιοχή. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,245, πλάτ. 0,17. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Χρυσοστόμου 1996, 54 αρ. 1, πίν. 13β. Αγαλμάτιο αετού με συμφυή πλίνθο. Λείπει ο λαιμός, το κεφάλι και το μεγαλύτερο τμήμα των πτερύγων. Η αριστερή πλευρά της πλίνθου είναι αποκρουσμένη. Αβαθέστερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης διακρίνονται κατά τόπους σ όλη την επιφάνεια του αγαλματίου. Ο αετός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες και τα σκέλη τοποθετημένα σε απόσταση μεταξύ τους. Το πτέρωμα έχει αποδοθεί με κατακόρυφες, ρηχές γλυφές με καμπύλες απολήξεις στη βάση του λαιμού, με μικρά φολιδωτά μοτίβα σε επάλληλες οριζόντιες σειρές στο θώρακα και στην κοιλιά και με κατακόρυφες αυλακώσεις στην εσωτερική πλευρά των πτερύγων, οι οποίες φέρουν λοξές διαιρέσεις. Το πτίλωμα του άνω τμήματος των σκελών αποδίδεται με καμπύλες γλυφές σε σχήμα ψαροκόκκαλου. Τα δάχτυλα φέρουν κατακόρυφες αυλακώσεις και απολήγουν σε γαμψά νύχια. Η κάτω επιφάνεια της πλίνθου είναι επίπεδη, η άνω καμπύλη και αδρή. Η οπίσθια πλευρά του αγαλματίου είναι αδούλευτη. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 390

45 53. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ. 2. Προέλευση : - Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο (;) Βιβλίογραφία : Φ. Μ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά , Μακεδονικά 15 (1975), 309 (απλή μνεία). Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο. Απροσδιόριστη χρονολογία. 54. Ιερό Διός Υψίστου στην Ηράκλεια Λυγκηστική Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1996, 55. Θέση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Ένας αριθμός αναθημάτων από την πόλη και την ευρύτερη περιοχή της οδήγησε την έρευνα στην υπόθεση ότι η Ηράκλεια Λυγκηστική θα πρέπει να διέθετε ένα τουλάχιστον ιερό του θεού κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Κινητά ευρήματα : - Αγαλμάτιο Διός Υψίστου (αρ. 55). - Αγαλμάτιο αετού (αρ. 56) - Aναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο (αρ. 57). Ρωμαϊκοί χρόνοι. 55. Αγαλμάτιο Διός Υψίστου ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Ο Hahn το είχε δει το 1863 στο παλαιό Αγγλικό προξενείο των Bitola, κοντά στον μεγάλο Στρατώνα. Προέρχεται πιθανώς από ιερό Διός Υψίστου στην Ηράκλεια (αρ. 54), όπως και τα αρ. 56, 57 (Χρυσοστόμου). Σήμερα θεωρείται χαμένο. 391

46 Διαστάσεις : Ύψ. 0,75. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Hahn 1869, αρ. 24, (Δήμιτσας 1896, 232, Vulić 1937, 16, Tod 1953, 397 αρ. 173, Düll 1977, , αρ. 167, Χρυσοστόμου 1996, 55 αρ. 1), *IG X 2.2, αρ. 63, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 24 αρ. 4). Το κάτω τμήμα μαρμάρινου αγαλματίου Διός Υψίστου, ο οποίος παριστανόταν όρθιος κατενώπιον, ιματιοφόρος, σπένδων με το αριστερό του χέρι που κρατούσε φιάλη. Κάτω αριστερά απεικονίζεται αετός. Αποκάτω διαβάζεται η επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : M,,OAIΛΙΟCO, Hahn. στ. 2 : ΚΑΘΥΔΡΕΥCΑєΤ, Hahn. καθιδρεύσας, Δήμιτσας. ὁ / καθιδρεύσα [ς], Vulić και σύμφωνα μ αυτόν η Düll. καθ<ί>δρευσα, Tod. Για την ανάγνωση των IG βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Το ρήμα καθιδρύω δηλώνει την ανάθεση του μνημείου. 357 (μακεδονική χρονολογία) 209/210 μ.χ. 56. Αγαλμάτιο αετού ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) αρ. ευρετ (;). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Προέρχεται πιθανώς από ιερό Διός Υψίστου στην Ηράκλεια Λυγκηστική (αρ. 54), όπως και τα αρ. 55, 57 (Χρυσοστόμου). Διαστάσεις : Ύψ. 0,32, πλάτ. (βάσης) 0,23, πάχ. (βάσης) 0,125. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Düll 1977, 357 αρ. 166, Χρυσοστόμου 1996, 55 αρ

47 Μαρμάρινο αγαλμάτιο αετού με ωοειδή βάση. Το κεφάλι είναι αποκρουσμένο. Παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με μισάνοιχτες φτερούγες. Το πτέρωμα είναι πλούσιο και έχει αποδοθεί με φυλλοειδή μοτίβα σε επάλληλες σειρές. Το εσωτερικό των πτερύγων φέρει κατακόρυφες αυλακώσεις. Το πτίλωμα χωρίζεται στο μέσον των σκελών. Τα πόδια απολήγουν σε τρία ευκρινή γαμψά νύχια. β μισό 2 ου αι. μ.χ. 57. Aναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 57 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) αρ. ευρετ. 124 [Ο συγκεκριμένος αρ. ευρετ. παραδίδεται από την Düll. Στο ευρετήριο του Μουσείου, με αυτόν τον αριθμό δηλώνεται άλλο αντικείμενο με προέλευση το Mojno]. Προέλευση : Bác (NΑ των Bitola). Προέρχεται από ιερό Διός Υψίστου στην Ηράκλεια Λυγκηστική (αρ. 54) (Χρυσοστόμου). Από το ίδιο ιερό προέρχονται πιθανότατα και τα αρ. 55, 56. Διαστάσεις : Ύψ. 0,20, πλάτ. 0,27, πάχ. 0,08. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Düll 1977, 354 αρ. 158, εικ. 37, Χρυσοστόμου 1996, 55 αρ. 3. Το κάτω τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Λείπει το τμήμα της μορφής του Διός από τα γόνατα και άνω και το κεφάλι του αετού. Κατακόρυφο ράγισμα παρατηρείται στο δεξί ήμισυ του αναγλύφου. Μεγάλη απόκρουση φέρει ο αριστερός κρόταφος. Μικρότερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης διακρίνονται κατά τόπους. Παριστάνεται ο Δίας όρθιος κατενώπιον και ιματιοφόρος με στάσιμο το αριστερό του σκέλος και άνετο το δεξί, με ελαφρά κλίση προς τα δεξιά του. Το ένδυμα έχει αποδοθεί με αραιές, ρηχές, καμπύλες πτυχές. Δεξιά του Διός εικονίζεται βωμίσκος και αριστερά του αετός με μισάνοιχτες φτερούγες, ο οποίος έχει αποδοθεί συνοπτικά. 393

48 Αρχές 3 ου αι. μ.χ. Δίας Μειλίχιος Ελίμεια (αρ. 58) 58. Αγαλμάτιο συσπειρωμένου φιδιού (Διός Μελιχίου) ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 14α. Προέλευση: Άγνωστη. Διαστάσεις: - Υλικό: Υπόλευκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτο. Το κατώτερο τμήμα αγαλματίου συσπειρωμένου φιδιού. Η επιφάνεια φέρει ίχνη διάβρωσης. Το σώμα του φιδιού έχει αποδοθεί με φολιδωτό μοτίβο. Διακρίνονται ίχνη μελανού χρώματος. Ελληνιστικοί χρόνοι. Εορδαία (αρ ) 59. Αγαλμάτιο Διός Μειλιχίου Εικ. 59 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Εξοχή. Προέρχεται από παράδοση. Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο (;). 394

49 Βιβλιογραφία: Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 22 (1967) [1969], Χρον. Β2, 415, Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1993β, 78, 80-81, εικ. 43 (απλή μνεία), Π. Χρυσοστόμου, Μακεδονικά 29 ( ) [1994], 185, Χρυσοστόμου 1998, 235 και υποσ. 911, πίν. 33α. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Διός Μειλιχίου. Το κεφάλι, τμήμα του δεξιού ώμου και τα κάτω άκρα από τους αστραγάλους και κάτω έχουν αποκρουσθεί. Ο θεός απεικονίζεται όρθιος κατενώπιον με ιμάτιο που περνά πάνω από τον αριστερό του ώμο και καλύπτει το σώμα από τα ισχία και κάτω. Κρατά φιάλη στο δεξί του χέρι και κέρας αφθονίας, γύρω από το οποίο ελίσσεται φίδι, στο αριστερό. Πίσω αριστερά του διακρίνεται τμήμα βωμού (;). Το ένδυμα έχει αποδοθεί με ρηχές, πυκνές πτυχές. Ελληνιστικοί χρόνοι [α μισό 2 ου αι. π.χ. (Χρυσοστόμου)]. 60. Αγαλμάτιο συσπειρωμένου φιδιού (Διός Μελιχίου) ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 1005β. Προέλευση: Εξοχή. Βρέθηκε μαζί με άλλα ανάγλυφα και επιγραφές σε μία εκτεταμένη περιοχή 1 χλμ περίπου Δ ΒΔ της Εξοχής, όπου τοποθετείται το ιερό της Εν(ν)οδίας. (αρ. 154). Το συγκεκριμένο βρέθηκε από τον Π. Ευθαλτσίδη στον αγρό της Χ. Ευσταθιάδη μαζί μ ένα μαρμάρινο, αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 165), το Διαστάσεις: Μέγ. σωζ. ύψ. 0,22, πλάτ. 0,18. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης αρ. 1005β, Γ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, ΑΔ 38 (1983) [1989], Χρον. Β2, 307, Π. Χρυσοστόμου, Μακεδονικά 29 ( ) [1994], 185, Χρυσοστόμου 1998, 235 και υποσ Το κατώτερο τμήμα αγαλματίου συσπειρωμένου φιδιού. Η επιφάνεια φέρει ίχνη διάβρωσης. Το σώμα του φιδιού έχει αποδοθεί με εγχάρακτο φολιδωτό μοτίβο. Ελληνιστικοί χρόνοι. 395

50 Δίας Κτήσιος Εορδαία (αρ. 61) 61. Θυμιατήριο με αναθηματική επιγραφή στο Δία Κτήσιο Εικ. 61 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : «ἐν Πτολεμαΐδι ἀποκείμενον ἐν τῇ προχείρῳ ἐκκλησία» (Κεραμόπουλλος). Δεν εντοπίστηκε από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου το1982. Πιθανώς μεταφέρθηκε στην Πτολεμαΐδα όπως και άλλα αρχαία αντικείμενα (βλ. αρ. 77) από το γύρω χώρο. Σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,33. Υλικό : Μάρμαρο [«..ἐγχώριο..» (Κεραμόπουλλος). Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΑΔ 14 (1931/32) [1935], Παράρτημα, 36 αρ. 8, εικ. 9α, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 102 αρ. 104, πίν. 39. Πρβλ. Χρυσοστόμου 1998, 76 και υποσ. 238 (απλή μνεία). Μαρμάρινο κυλινδρικό ενεπίγραφο θυμιατήριο. Στην άνω επιφάνεια έφερε ρηχή κοιλότητα-βάθυνση για την καύση θυμιάματος. Στην κατακόρυφη επιφάνεια είχε χαραχθεί πεντάστιχη επιγραφή: Κριτικές σημειώσεις : στ. 3 4 : στο λίθο ΔΙΟ/ΚΤΗCIW. Διο - / κτησίῳ = Διί κτησίῳ, Κεραμόπουλλος. Δι<ί> Κτησίῳ, Ριζάκης, Τουράτσογλου. 396

51 στ. 2 3 : θυμιαντήριον αντί θυμιατήριον. Σύμφωνα με την αναλυτική δημοσίευση, η ανάπτυξη του ερρίνου δεν δικαιολογείται από την ετυμολογία της λέξης. Πρβλ. Cl. Brixhe, Essai sur le grec anatolien, au début de notre ère, Nancy 1984, Για τη χρήση της λέξης θυμια(ν)τήριον και των συνωνύμων της λιβανωτίς ή λιβανωτρίς στις επιγραφές βλ. στο κεφάλαιο για τη λατρεία της Εν(ν)οδίας. 2 ος 3 ος αι. μ.χ. Δίας Ελευθέριος και Ρώμη Εορδαία (αρ. 62) 62. Αναθηματική πλάκα στο Δία Ελευθέριο και τη Ρώμη Εικ. 62 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης αρ. ευρετ Στις μεταφέρθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας [Ευρετ. Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης]. Προέλευση : Πέτρες. Σύμφωνα με έγγραφο της Χωροφυλακής Αμυνταίου ( ) βρέθηκε από τον Μ. Δημητρίου έξω από τον σύγχρονο οικισμό των Πετρών. Μεταφέρθηκε τον ίδιο χρόνο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης από τον Έφορο Κοτζιά. Από το 1991 βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας. Διαστάσεις : Ύψ. 0,19, πλάτ. 0,27, πάχ. 0,053. Ύψ. γραμμ. 0,015 0,02, Διάστιχο 0,04 0,008. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Edson 1937, αρ. 321, C. Edson Makedonika Ⅱ, State cults of Thessalonika, HSCPh LI (1941), 133, Θ. Βράκας, Αρχαιότητες του Ν. Φλωρίνης, Αριστοτέλης (1962), 86 87, G. Daux, BCH 101 (1977), 348, 350, εικ. 6, SEG 27 (1977), 303, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 93, πίν. 33. Πρβλ. Ch. 397

52 Edson, HSCPh 51 (1940), 131 υποσ. 6, 134, Κανατσούλης 1955, αρ. 1587, Bull. Épigr , 139 και 1978, 281, Ακαμάτη, Βελένη 1987, 33 εικ. 20, Αδάμ Βελένη 1988, 8 υποσ. 8, Αδάμ Βελένη 1997α, 2, Αδάμ Βελένη 1998β, 28, 33 εικ. 9. Μαρμάρινη ορθογώνια αναθηματική πλάκα. Στην όψη διαβάζεται εγχάρακτη επιγραφή σε έξι στίχους : Το όνομα και το πατρωνυμικό του αναθέτη, ο οποίος προσέφερε τις υπηρεσίες του στη λατρεία του Διός Ελευθερίου και της Ρώμης και τους αφιέρωσε το βωμό είναι γενικά σπάνια στη Μακεδονία. Για το όνομα Δαβρείας βλ. και αρ. 3. Το όνομα απαντάται ως Δαβρέας στην Αίγυπτο ( I. Russu, ED 8 (1938), 182). Mία Ὀνομάστη απαντάται σε επιγραφή από το Vodovrati του Titov Veles (B. Josifofska, ŽA 3(1953), και επίσης SEG 16 (1959), 401. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου στη σχετική συζήτηση υποθέτουν ότι ο συγκεκριμένος Δαβρείας είναι εγγονός ομώνυμου σε επιτύμβια στήλη από την ίδια περιοχή. Σχετικά βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ Για τον ιωνικό τύπο ἱερητεύσας βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 92 αρ. 93 με βιβλιογραφία. 2 ος 1 ος αι. π. Χ. 398

53 Jupiter Optimus Maximus Λυγκηστίδα (αρ. 63) 63. Αναθηματικός βωμός στον Jupiter Optimus Maximus Εικ. 63 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Βρέθηκε το 1935 στα ερείπια της αρχαίας πόλης. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο των Bitola. Διαστάσεις : Ύψ. 0,40, πλάτ. 0,29, πάχ. 0,285. Ύψ. γραμμ. 0,03 0,05. Διάστιχο 0,01. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Vulić 1937, 14, Spomenik 98 ( ), 10 αρ. 20 με εικόνα (N. Vulić), (Düll 1977, 358, αρ. 168, ILJug III 1224), *IG X 2.2, 32 αρ. 54, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 24 αρ. 3 με εικόνα). Πρβλ. Héraclée I (1961), 48 αρ. 26 (P. Mačkić, I. Mikulčić), Herakleja I (1961), 50 αρ. 26, πίν. XXI (P. Mačkić, I. Mikulčić). Τετράπλευρος βωμός με αετωματική επίστεψη. Η άνω ακμή και η κάτω αριστερή γωνία είναι αποκρουσμένες. Φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η ενεπίγραφη επιφάνεια είναι αρκετά φθαρμένη. Στην άνω επιφάνεια φέρει οπή. Το εγγεγραμμένο αέτωμα φέρει ρόδακα ή εξάκτινο άστρο στο τύμπανο. Στον κορμό, εντός έγκοιλου πεδίου διαβάζεται τετράστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Ι(ovi) o(ptimo) m(aximo) / L(ucius) Mari/us Pere/grinus Κριτικές σημειώσεις : Όλοι οι εκδότες συμφωνούν με την ανάγνωση του Vulić. Χονδροειδής γραφή με πλατείς ανισουψείς χαρακτήρες. 1 ος αι. μ.χ. (IG) [α μισό 3 ου αι. μ.χ. (Düll)]. 399

54 Ήρα Ελίμεια (αρ. 64) 64. Αναθηματική στήλη στην Ήρα Εικ. 64 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 9α. Προέλευση : Άνω Κώμη (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,28, πλάτ. 0,27, πάχ. 0,08. Ύψ. γραμμ. 0,005 0,027. Διάστιχο 0,003 0,016. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : J. Touratsoglou, Pulpudeva II (1978), 132 αρ. 12b, 138, 144 εικ. 12b (με το κείμενο μόνο της δεύτερης επιγραφής), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 34, αρ. 18, πίν. 7. Πρβλ. Σιαμπανόπουλος 1974, αρ. 10, εικ. 182 (απλή μνεία). Το κατώτερο τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Η κάτω δεξιά γωνία του έχει αποκρουσθεί. Η μορφή σώζεται από το στήθος και κάτω. Η επιφάνεια του αναγλύφου φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Η γραμμή εδάφους έχει δηλωθεί με κανόνα. Η οπίσθια όψη είναι αδρή. Η κάτω επιφάνεια φέρει ίχνη εργασίας με βελόνι. Σε έξεργο ανάγλυφο απεικονίζεται η Ήρα όρθια, κατενώπιον με ποδήρη χιτώνα, που έχει αποδοθεί με πυκνές, κατακόρυφες πτυχές στο κάτω μέρος, και ιμάτιο. Κρατά σκήπτρο με το αριστερό χέρι και με το δεξί πιθανότατα σπένδει πάνω στον καίοντα(;) βωμό, που βρίσκεται δεξιά της. Στο πεδίο του αναγλύφου, στο τμήμα πάνω από το βωμό και δίπλα στο σκήπτρο διαβάζονται δύο εγχάρακτες επιγραφές (τρίστιχη και πεντάστιχη αντίστοιχα) : 400

55 Κριτικές σημειώσεις : Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Τα υπογραμμισμένα γράμματα δε φαίνονται σήμερα στο λίθο. Το όνομα Λυσανίας (β, στ. 3 4), συχνό στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (ενδεικτικά βλ. S. Stucchi, «Il naiskos «di Lysanias» riconsiderato», QuadALibia 12 (1987), με την παλαιότερη βιβλιογραφία), απαντάται στη Μακεδονία σε επιγραφές από τη Θεσσαλονίκη (IG X 2. 1 αρ. 70, αρ. *847), από την Έδεσσα (J.M.R. Cormack, APF 22 (1973), 208 αρ. 13), από τη Βεργίνα (Χρ. Σαατσόγλου Παλιαδέλη, Τα επιτάφια μνημεία από τη Μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας, Θεσσαλονίκη 1984, 280 αρ. 49). Για Μακεδόνες με αυτό το όνομα από την υπόλοιπη Ελλάδα βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 34 με τη σχετική βιβλιογραφία. Επίσης συναντάται σε επιγραφές της Μαρώνειας στη Θράκη. Σχετικά βλ. ΕΘΑ, αρ. Ε212, πίν. 53, 436 αρ. 297, πίν. 67. Το όνομα Σεύθης απαντάται κυρίως σε επιγραφές της Θράκης. Σχετικά βλ. ΕΘΑ, 284 αρ. Ε106, (Παρανέστια περιοχή), 414 αρ. Ε255, πίν. 61 (Μαρώνεια), 422 αρ. Ε271, πίν. 63 (Μαρώνεια). Μαρτυρείται επίσης άπαξ στη Θεσσαλονίκη (IG X2.1, αρ. 69) και τη Βέροια (ΕΚΜ, 235 αρ. 156, πίν. 572). Για το λιθοξόο Αρίστωνα βλ. αρ ος 3 ος αι. μ.χ. [«première moitié du ΙIe s. de notre ère» (Touratsoglou)]. Ποσειδών Ελίμεια (αρ. 65) 65. Αναθηματική στήλη στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Σιάτιστα (Struck). Ο Edson, που το 1937 την αναζήτησε ματαίως, σημειώνει ότι η στήλη προέρχεται πιθανώς «from villages outside of Siatista». Οι 401

56 Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν την εντόπισαν κατά την περιοδεία τους στην περιοχή, το Σήμερα θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : Ύψ. 0,21, πλάτ. 0,15. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : A. Struck, AM 27 (1902), 316 αρ. 39 (σύμφωνα με ανακοίνωση του I. Miliopulos), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 47, αρ. 32. Πρβλ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1999, 235 (απλή μνεία). Μαρμάρινη ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με παράσταση ταύρου μπροστά σε βωμό. «Marmorrelief... ; dargestellt ist ein Stier vor einem Altar» (Struck). Φέρει τρίστιχη, εγχάρακτη(;) επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Ἀγοραῑας, Struck (προφανώς τυπογραφικό λάθος). Το κύριο όνομα Ἀγοραῑος (στ. 1) είναι συχνό στη Μακεδονία. Απαντάται ως πατρωνυμικό ενός Διονυσίου σε κατάλογο εφήβων από τη Βέροια (ΕΚΜ, αρ. 143Β, πίν. 568 με την παλαιότερη βιβλιογραφία) και ενός Ποσειδίππου σε παρόμοιο κατάλογο από τη Στύβερρα (Spomenik 98 ( ), 388a, (N. Vulić). Ένας Κάσσανδρος Ἀγοραίου απαντάται σε επιγραφή από τον Βελβενδό. Σχετικά βλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, 55. Απροσδιόριστη χρονολογία. Εορδαία (αρ. 66) 66. Αναθηματική στήλη στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη Εικ. 66 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ

57 Προέλευση : Περδίκκας. Βρέθηκε στη θέση «Λιβάδι» ή «Λιβάδια», έξω από την κοινότητα Περδίκκα, κατά τη διάρκεια εργασιών διάνοιξης αύλακας (της ΕΔΟΚ ΕΤΕΡ για λογαριασμό της ΔΕΗ). Περισυλλέχθηκε από τον Γ. Μπουράκη, κάτοικο Περδίκκα και παραδόθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κοζάνης (σήμερα Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης) στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης ). Διαστάσεις : Ύψ. 0,615, πλάτ. 0,41 πάχ. 0,09. [Ύψ. 0,545, πάχ. 0,08 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,009 0,014. Διάστιχο 0,004 0,01. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Ι. Τουράτσογλου, ΑΔ 29 (1973/74) [1980] Χρον. Β2, 725 πίν. 522 γ δ, H.W. Catling, AR , 41, Bull. Épigr. 1982, 207, SEG 30 (1980) [1983], 575, Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 88, πίν. 30. Πρβλ. BCH 105 (1981), 821 εικ. 87 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 84, 87 εικ. 47 (απλή μνεία), Κεφαλίδου, Μοσχάκης 1998, 39 και υποσ. 2 (απλή μνεία), Σβέρκος 2000, 38 και υποσ. 57 (απλή μνεία). Μαρμάρινη πεσσοειδής ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με μείωση προς τα άνω και ακόσμητο επίκρανο. Το κατώτερο τμήμα της, κυρίως η κάτω δεξιά της γωνία, έχει αποκρουσθεί. Μικρότερες αβαθείς αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης παρατηρούνται στην επιφάνεια κατά τόπους. Το κατώτερο τμήμα φέρει στην πρόσθια όψη ίχνη αδρής εργασίας. Στην πρόσθια όψη φέρει έγκοιλο τραπεζιόσχημο πεδίο με ανάγλυφη παράσταση ταύρου «κυρίσσοντος πρός δεξιά» (Τουράτσογλου). Το ζώο παριστάνεται σχεδόν κατά τρία τέταρτα με κίνηση προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Το δεξί μπροστινό του πόδι είναι ανασηκωμένο προς την αντίθετη κατεύθυνση και το κεφάλι έχει έντονη κλίση προς το έδαφος. Η ουρά αναδιπλώνεται και ο θύσανος της απόληξής της αγγίζει τη ράχη του ζώου. Στη μέση φέρει «ζωστήρα». Στον κανόνα της επίστεψης διαβάζεται τετράστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : 403

58 Κριτικές σημειώσεις: Το κείμενο της επιγραφής έχει γραφτεί σε τέσσερις στίχους με μεγαλύτερες αποστάσεις μεταξύ των γραμμάτων στο τέλος του τρίτου και στον τέταρτο στίχο. στ. 1 : Στο λίθο αναγράφεται ΗΔΙΣΤΗΙ. στ. 3 : Ποσιδῶν vac.,catling. Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Ο τύπος Ἰόλλας είναι μακεδονικός, αντί του Ἰόλαος. Ο L. Robert, Hellenica XI XII(1960), 235 υποσ. 8 παρέχει συγκεντρωμένα παραδείγματα και βιβλιογραφία ενώ οι Ριζάκης και Τουράτσογλου προσθέτουν και αυτό της ΙG Χ.2.1, αρ. 27, στ. 5, επιγραφής. Για το κύριο όνομα Ἡδίστη (Ἅδιστος - Ἁδίστα) βλ. P. Chantraine BSL 61 (1966), , Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 59 αρ. 47, ΕΚΜ, 254 αρ. 198, πίν. 583 (Ἁδίστα, Βέροια). Τα εθνικά που καταλήγουν σε στής, -έστης (Κορμέσται) είναι συνήθη στη ΒΔ Θεσσαλία, Παραυία και Άνω Μακεδονία. Η κατάληξη θεωρείται ότι χαρακτηρίζει μακεδονικά ή μακεδονοϊλλυρικά φύλα. Για το θέμα βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 88 αρ. 88, με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία. 2 ος αι. π. Χ. Ορεστίδα (αρ. 67) 67. Προτομή Ποσειδώνα ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ. ;). Προέλευση : Λικνάδες Βοΐου. Ως τόπος προέλευσης αναφέρεται η θέση «Kαλόγερος», απ όπου εκλάπη από Γάλλο αξιωματικό το Σήμερα θεωρείται χαμένη ή κατεστραμμένη. Διαστάσεις : - Υλικό : - Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 312 (απλή μνεία), Aδαμίδης 1979,

59 (απλή μνεία), Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Προτομή Ποσειδώνα. Απροσδιόριστη χρονολογία. Δήμητρα Ορεστίδα (αρ. 68) 68. Ανάγλυφο με παράσταση Δήμητρας (;) ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Λικνάδες Βοΐου. Ο Παπαδάκις το αναφέρει μεταξύ των κτερισμάτων λαξευτού τάφου στην κλιτύ της Αγίας Αικατερίνης, γύρω στο 1911, πριν ο ίδιος περιέλθει ως Έφορος στην Άνω Μακεδονία. Το εύρημα σήμερα βρίσκεται πιθανώς στην Κωνσταντινούπολη. Διαστάσεις : - Υλικό : «Λίθος» (Παπαδάκις). Βιβλιογραφία : Παπαδάκις 1913, 443, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 199 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras)... «Λίθος γλυπτή μέ Δήμητραν, λέγουσι, δρεπανηφόρον ἐξήχθησαν ἤδη πάλαι εἰς Κων/πολιν ὡσαύτως...» (Παπαδάκις). Απροσδιόριστη χρονολογία. 405

60 Λυγκηστίδα (αρ ) 69. Ειδώλιο Δήμητρας (;) ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Beranci (περίπου 14 χλμ. βόρεια των Bitola). Διαστάσεις : Ύψ. 0,11. Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Mikulčić 1966, 54, πίν. 28c, Düll 1977, αρ. 86 (χωρίς αυτοψία). Πήλινο ειδώλιο καθήμενης γυναικείας μορφής. Είναι συγκολλημένο και συμπληρωμένο. Φέρει ίχνη φθοράς στην επιφάνεια κατά τόπους. Παριστάνει γυναικεία θεότητα καθισμένη σε θρόνο με ερεισίνωτο. Έχει τοποθετημένα τα χέρια πάνω στα γόνατα, φέρει ποδήρες ένδυμα που έχει αποδοθεί με κατακόρυφες πτυχές στα σκέλη και πόλο(;) στο κεφάλι. Το πλάσιμο είναι λείο και μαλακό. Η Düll αναγνωρίζει στη μορφή τη Δήμητρα και κάνει λόγο για «αρχαϊκή στατικότητα». 4 ος αι. π.χ. 70. Aναθηματικό ανάγλυφο στη Δήμητρα ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Bukovo. Για τη θέση βλ. αρ Το είχε δεί ο Δήμιτσας στο Δημόσιο Νοσοκομείο των Bitola. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : - Υλικό : Πιθανότατα μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Δήμιτσας 1896, 251, Baege 1913, 107, Düll 1977, 316 αρ

61 Σύμφωνα με την περιγραφή του Δήμιτσα το ανάγλυφο παριστάνει τη Δήμητρα, η οποία κρατά στο δεξί χέρι στεφάνι και στο αριστερό μήκωνα. Δίπλα της εικονίζεται βωμίσκος. Στο κάτω μέρος του αναγλύφου διακρίνεται δυσανάγνωστη επιγραφή. «Kaiserzeit» (Düll). 71. Άγαλμα Δήμητρας (;) Εικ. 71 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων (Muzej na Makedonija), Συλλογή Kuršumlihan αρ. ευρετ. 1. Προέλευση : Suvodol (ανατολικά των Bitola). Διαστάσεις : Ύψ. 0,96. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 75 (1933), 15 αρ. 29 (Ν. Vulić), Vulić 1937, 43, Josifovska 1961, 60 αρ. 1, εικ. 22, Düll 1977, 316 αρ. 88, εικ.70. Τμήμα μαρμάρινου αγάλματος καθήμενης γυναικείας μορφής με επίπεδη βάση. Το ανώτερο τμήμα του κορμού (από το στήθος και άνω), η αριστερή γωνία της βάσης και τα οπίσθια πόδια του καθίσματος έχουν αποκρουσθεί. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Παριστάνεται η Δήμητρα με χιτώνα και ιμάτιο καθήμενη κατενώπιον. Τα ενδύματα έχουν αποδοθεί με βαθιές πτυχές, πυκνότερες μεταξύ των σκελών. Στα πόδια φορά σανδάλια και πατά σε χαμηλό υποπόδιο με λεοντοπόδαρα. Προτάσσει το δεξί της σκέλος ενώ φέρει το αριστερό προς τα πίσω. Μπροστά στο στήθος της κρατά φιάλη με μήλα. Πάνω στο υποπόδιο, δίπλα στο δεξί της πόδι διακρίνεται τμήμα αδιάγνωστου αντικειμένου. Η Düll υποθέτει ότι πρόκειται για πέλτη, λύρα ή πρώρα. α μισό του 3 ου αι. μ.χ. 407

62 Απόλλων Ελίμεια (αρ ) 72. Xάλκινο νόμισμα με κεφαλή Απόλλωνα στον εμπροσθότυπο Βιβλιογραφία : Liampi 1998, 8 κ.ε. αρ. 9. Χάλκινη κοπή Δέρδα Β (;). Εμπροσθότυπος : Κεφαλή Απόλλωνα δαφνοστεφούς προς τα δεξιά. Ο θεός παριστάνεται αγένειος με κοντούς ακανόνιστους βοστρύχους. Στικτό περίγραμμα. Οπισθότυπος : Η επιγραφή ΔΕΡΔΑ, από κάτω ρόπαλο και αιχμή δόρατος προς τα δεξιά. Αντίτυπα : 1 (σε ιδιωτική συλλογή). Βλ. Liampi 1998, 8 αρ. 9. α μισό 4 ου αι. π.χ. 73. Χάλκινο νόμισμα με κεφαλή Απόλλωνα στον εμπροσθότυπο Εικ. 73 Βιβλιογραφία : Fr. Imhoof-Blumer, «Syrakosai-Lysimachos-Derdas» στο: Corolla Numismatica. Numismatic Essays in honour of Barclay V. Head, London-New York- Toronto 1906, , Liampi 1998, 8 κ.ε., αρ Χάλκινη κοπή Δέρδα Β (;). Εμπροσθότυπος : Κεφαλή Απόλλωνα δαφνοστεφούς προς τα δεξιά. Ο θεός παριστάνεται αγένειος με κοντούς, ακανόνιστους βοστρύχους. Στικτό περίγραμμα. Οπισθότυπος : Η επιγραφή ΔΕΡ ( αριστερά ) Δ ( πάνω ) Α ( δεξιά ). Ιππέας με ανεμίζουσα χλαμύδα και το χέρι του πάνω στην κεφαλή του αλόγου. Αντίτυπα : 8 (κυρίως σε ιδιωτικές συλλογές). Βλ. Liampi 1998, 8 αρ

63 α μισό 4 ου αι. π.χ. 74. Aναθηματικό ανάγλυφο στον Απόλλωνα ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Περιοχή Σιάτιστας. Βρέθηκε σε τάφο το και λίγο αργότερα μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη. [«Das Relief ist in einem Grabe bei Siatista gefunden und wurde vor kurzem nach Saloniki gebracht» (Papageorgiu)]. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν το εντόπισαν κατά την περιοδεία του Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,20-0,31, πλάτ. 0,31, πάχ. 0,06 (Papageorgiu). Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : P.N. Papageorgiu, Berl.Phil.Woch. 21 (1901), , A. Struck, AM 27 (1902), 316 αρ. 38 [ως αδημοσίευτη], (Baege 1913, 39), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 42 43, αρ. 26. Πρβλ. REG 1903, 95, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 235 (απλή μνεία). Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο. Το πέρας του δε διατηρείται σε καμία πλευρά. Το πρόσωπο της μορφής είναι απολεπισμένο. Στο μέσον του σωζόμενου ανάγλυφου πεδίου απεικονίζεται ο Απόλλων με ψηλά ζωσμένο ποδήρη χιτώνα και κιθάρα στο αριστερό του χέρι. Τα μαλλιά πέφτουν σε μακριούς βοστρύχους στους ώμους. Σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή, που δίνει ο Papageorgiu, πρόκειται για Απόλλωνα στον τύπο του κιθαρωδού. Δεξιά και αριστερά από το ανάγλυφο διαβάζονται δύο εγχάρακτες(;) επιγραφές : 409

64 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : [ ὁ δεῑνα (θεῶ) Ἀπόλλωνι ], Papageorgiu. στ. 7 9 : [μ]ν- /η [με-]/[ῑ]ο-/[ν]ἀ-/[πό], Papageorgiu ( = στ. 7 11, επειδή κατά την αποκατάσταση του κειμένου προσθέτει δύο στίχους). Το όνομα της θεότητας Ἀπόλλωνι; στ. 10 : προ[γραφῆς], Papageorgiu. Για την έκφραση εὐξάμενος ἀνέθηκεν (στ. 2 6) βλ. και αρ Απαντάται επίσης και σε επιγραφή από την περιοχή των Σερρών (SEG 30 (1980), 593), και από το Μετόχι Ημαθίας (Ph. Petsas, «Μήτηρ Θεών Αυτόχθων», Αρχαία Μακεδονία III, 239 υποσ. 21 εικ. 13). Για παρόμοιες εκφράσεις βλ. αρ Ορθά οι Ριζάκης και Τουράτσογλου παρατηρούν ότι πρόκειται για δύο αναθηματικές επιγραφές, δύο ξεχωριστών προσώπων, διατεταγμένες δεξιά και αριστερά από το ανάγλυφο του θεού. Ανάλογο παράδειγμα είναι και η αναθηματική στήλη αρ. 23. «Aetas inferior» (Baege). 75. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Εικ. 75 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : «Τετράλοφος (Ντορταλή)» Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης, Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,285, πλάτ. 0,228 (επίστεψη) 0,222 (κορμός), πάχ. 0,063. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 23 (1968) [1969], Χρον. Β2, 350. Πρβλ. Καραμήτρου Μεντεσίδη 1990, 151 υποσ. 37. Μαρμάρινη ορθογώνια αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Διατηρείται το ανώτερο τμήμα και η μορφή μέχρι τη λεκάνη. Το κεντρικό και το αριστερό της γωνιαίο ακρωτήριο έχουν αποκρουσθεί. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης και ιζήματα. 410

65 Η στήλη παρουσιάζει μείωση προς τα άνω, φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση με αέτωμα με κεντρικό και γωνιαία ακρωτήρια και πλαίσιο με ταινία. Σε ορθογώνιο, έγκοιλο πεδίο παριστάνεται, σε έξεργο ανάγλυφο, ο Απόλλων κιθαρωδός, όρθιος κατενώπιον με ποδήρη χιτώνα ζωσμένο στη μέση. Κρατά κιθάρα άνω αριστερά του. Τα μαλλιά πέφτουν με μακριούς βοστρύχους στους ώμους. Το ένδυμα έχει αποδοθεί με πυκνές, κατακόρυφες πτυχές και φέρει ίχνη ρόδινου χρώματος κατά τόπους. Η απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου της μορφής είναι χονδροειδής. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 76. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Εικ. 76 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού αρ. ευρετ. ΚΑΒΕ 70. Προέλευση: Βελβενδός. Βρέθηκε στον αγρό του Δ. Κόκκινου, κοντά στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων και παραδόθηκε από τον Γ. Παπαδόπουλο στον Μορφωτικό Όμιλο Βελβενδού το 1985 (Καραμήτρου-Μεντεσίδη). Διαστάσεις: Μέγ. σωζ. ύψ. 0,13, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,12, πάχ. 0,028. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: *Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, 59-60, εικ. 6. Μαρμάρινη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Το άνω, το κάτω και το δεξί τμήμα έχουν αποκρουσθεί. Το κεφάλι της μορφής, το τμήμα του σώματος από τις κνήμες και κάτω και το ανώτερο τμήμα της κιθάρας λείπουν. Το πέρας της στήλης διατηρείται σε μικρά τμήματα των κατακόρυφων πλευρών. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Στο δεξιό τμήμα της στήλης παριστάνεται ο Απόλλων στον τύπο του κιθαρωδού με ποδήρη χιτώνα, ζωσμένο ψηλά. Με το λυγισμένο αριστερό του χέρι κρατά την κιθάρα και με το δεξί, το οποίο φέρει μπροστά, πλήκτρο. Το ένδυμα έχει αποδοθεί με βαθιές, κατακόρυφες πτυχές. 3 ος αι. μ.χ. 411

66 Εορδαία (αρ. 77) 77. Αγαλμάτιο Απόλλωνα Εικ. 77 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 42. Προέλευση : «Κόμανος Εορδαίας» (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Σύμφωνα με την πληροφορία που παραδίδει ο Παπαδάκις, βρέθηκε κοντά στο σύγχρονο οικισμό, στη θέση του βυζαντινού οικισμού «Σουληνάρι». Από εκεί μεταφέρθηκε στην Πτολεμαΐδα «ἐν τῇ προχείρῳ ἐκκλησία» (Κεραμόπουλλος). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,32, πλάτ. 0,12, πάχ. 0,069, διάμ. βάσης 0,125 [0,10 Ριζάκης, Τουράτσογλου]. Ύψος γραμμ. 0,01 0,022. Διάστιχο 0,005 0,007. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Παπαδάκις 1913, 433 αρ. 11 (με εσφαλμένη περιγραφή), Α. Κεραμόπουλλος, ΑΔ 14 (1931/32), Παράρτημα, 37 αρ. 9 εικ. 9β. Edson 1937, αρ. 253, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 98 αρ. 100, πίν. 37. Πρβλ. Ζιώτα, Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78, εικ. 43(απλή μνεία). Μαρμάρινο αγαλμάτιο Απόλλωνα με συμφυή ενεπίγραφη κυλινδρική βάση. Λείπει το κεφάλι, το αριστερό του χέρι ενώ είναι απολεπισμένοι σε μεγάλο τμήμα ο δεξιός του βραχίονας και ο πήχης. Η οπίσθια όψη είναι λεία με συνοπτική απόδοση του ενδύματος. Ο θεός παριστάνεται στον τύπο του κιθαρωδού, όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το δεξί του σκέλος και άνετο το αριστερό. Φορά ψηλά ζωσμένο ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο στους ώμους. Το ένδυμα πέφτει με κατακόρυφες, ρηχές πτυχές στο στήθος και κατά μήκος του στάσιμου σκέλους, ενώ το άνετο αναδεικνύεται με επάλληλες πτυχές σχήματος «V». Στο λυγισμένο δεξί του χέρι κρατά πλήκτρο. Με το αριστερό κρατούσε κιθάρα [λύρα (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Η δίστιχη επιγραφή έχει χαραχθεί στην πρόσθια όψη της βάσης. Η ταύτιση της μορφής με τον Απόλλωνα οφείλεται αρχικώς στον Κεραμόπουλλο. Η περιγραφή του Παπαδάκι είναι εσφαλμένη. 412

67 Λέων Ἀντι - / γόνου Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : ΛΕΩΝ (με ανεστραμμένο ω, πιθανότατα τυπογραφικό λάθος),παπαδάκις. Ἀν - /τίνου, Παπαδάκις. Ἀντι - / γόνου, Κεραμόπουλλος. Τέλη 2 ου αι. μ.χ. Απόλλων (και Άρτεμη) Λυγκηστίδα (αρ. 78) 78. Αναθηματικό ανάγλυφο στον Απόλλωνα και στην Άρτεμη Εικ. 78 AE : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] αρ. ευρετ Προέλευση : Mrenoga, κοντά στα Bitola [Heraclea Lyncestis (χωρίς αρ. ευρετ.) (Ευρετ. Μουσείου)]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,28, πλάτ. 0,31, πάχ. 0,059. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Düll 1977, αρ. 25, εικ. 14 (με την εσφαλμένη επισήμανση «ενεπίγραφη» για τη στήλη). Μαρμάρινη ορθογώνια αναθηματική στήλη. Η άνω αριστερή και η κάτω δεξιά γωνία (ως προς το θεατή) έχουν αποκρουσθεί. Φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδρή. Ο Απόλλων και η Άρτεμη παριστάνονται όρθιοι κατενώπιον αριστερά και δεξιά (ως προς το θεατή) αντίστοιχα. Ο Απόλλων είναι γυμνός, φέρει μόνο εμβάδες. Τα μαλλιά του, χωρισμένα σε χοντρούς βοστρύχους, συγκρατούνται με έναν φιόγκο στην κορυφή του κεφαλιού με δύο-τρεις βοστρύχους να πέφτουν στον αυχένα. Στο προτεταμένο δεξί του χέρι φέρει αγγείο με λαβές, προς το οποίο κατευθύνεται το ελισσόμενο φίδι που βρίσκεται δεξιά του. Στο αριστερό του χέρι κρατά τόξο πάνω από χαμηλό κορμό. Η Άρτεμη εικονίζεται δίπλα στον Απόλλωνα, στα αριστερά του 413

68 κορμού, με μία ανεπαίσθητη κίνηση προς τα αριστερά. Φέρει χιτωνίσκο και εμβάδες. Από πάνω τυλίγεται και ζώνεται το ιμάτιό της. Η κόμμωση της Άρτεμης είναι όμοιου τύπου με του Απόλλωνα. Με το λυγισμένο αριστερό της χέρι κρατά τόξο ανασύροντας παράλληλα ένα βέλος με το ανασηκωμένο δεξί από τη φαρέτρα που κρέμεται στη ράχη της. Αριστερά της εικονίζεται επίσης ελισσόμενο φίδι. Οι μορφές είναι εύσαρκες. Η πτυχολογία της Άρτεμης είναι σχεδόν επίπεδη ακολουθώντας τις αναλογίες του σώματος της. β μισό 2 ου αι. μ.χ. Απόλλων Νόμιος, Απόλλων Μεσιορίσκος Ελίμεια (αρ ) 79. Ιερό Απόλλωνα στη θέση «Πόρτα» ή «Πόρτες» Ξηρολίμνης Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Καραμήτρου Μεντεσίδη 2000, , Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2001α, 58-59, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, , Καραμήτρου Μεντεσίδη 2002, , Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 53 (1998) [2004], Χρον. Β2, 671, η ίδια, ΑΔ 55 (2000) Χρον. Β2 (υπό εκτύπωση). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch., 14 (2001), , 15(2002), , 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση: Στην θέση «Πόρτα» ή «Πόρτες» της Ξηρολίμηνης Νομού Κοζάνης αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα ιερού του Απόλλωνα και των άλλων, πιθανότατα σύνναων, θεών, Άρτεμης και Διονύσου, κατά τη διάρκεια εκσκαφικών εργασιών για την κατασκευή του σύγχρονου οδικού άξονα της Εγνατίας οδού. Το μικρό τμήμα του ιερού εντοπίστηκε στον ανασκαφικό τομέα Β. Πρόκειται για τρείς τοίχους που αντιστοιχούν σε ένα κτήριο διατάσεων 3,50Χ7 μ. με κατεύθυνση ΝΔ-ΒΑ. Το κτηριακό συγκρότημα δεν θα πρέπει να ήταν μνημειακών διαστάσεων, φαινόμενο 414

69 γενικό για τα ιερά στην Άνω Μακεδονία. Η θέση ταυτίστηκε με ιερό αφιερωμένο στη λατρεία του Απόλλωνα από έναν μεγάλο αριθμό επιγραφών και γλυπτών, κυρίως σε θραύσματα, που περισυλλέχθηκαν από την περιοχή. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς, ο χώρος του κτηριακού συγκροτήματος του ιερού λιθολογήθηκε και καταστράφηκε εντελώς με το πέρασμα του χρόνου, διατηρώντας πολύ μικρό τμήμα, το οποίο ανήκει στην ύστερη φάση χρήσης του χώρου. Η θέση του ιερού πάνω σε σημαντική διάβαση με την ονομασία με την ονομασία «Πόρτα», στο δυτικό στενό άκρο της λεκάνης των Καραγιαννίων, η οποία οδηγεί από την Κοζάνη προς το Βόιο και την Δυτική Ελλάδα, πιθανότατα το καθιστούσε σημαντικό. Κινητά ευρήματα: -Αναθηματικό αγαλμάτιο στον Απόλλωνα (αρ. 80). -Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Νόμιο (αρ. 81). - Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα (αρ. 82). -Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσιορίσκο (αρ. 83). - Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεζορίσκο (αρ. 84). -Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσορίσκο (αρ. 85). - Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσιορίσκο (αρ. 86). - Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσιορίσκο και την Άρτεμη (αρ. 87). Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα (αρ. 88). -Αγαλμάτιο Απόλλωνα (αρ. 89). Εκτός των πιο πάνω ευρημάτων, από το χώρο προέρχονται τουλάχιστον δέκα ακόμα στήλες, γλυπτά, νομίσματα από τον 4 ο αι. π.χ. κ.ε. και μικροαντικείμενα, που παραμένουν προς το παρόν αδημοσίευτα. Ελληνιστικοί - ρωμαϊκοί χρόνοι. 80. Αναθηματικό αγαλμάτιο στον Απόλλωνα Εικ. 80 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ , Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,192, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,15, πάχ. 0,155. Ύψ. γραμμ. 0,015 0,01. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Για την ανασκαφή και τα ευρήματα βλ. αρ. 79. Για τη στήλη : Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, , εικ. 9, *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, 415

70 66-67 αρ. 13, εικ. 13. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Δύο ασυγκόλλητα συνανήκοντα τμήματα ημικυκλικής βάσης αγαλματίου ανδρικής μορφής, πιθανότατα Απόλλωνα. Φέρει αποκρούσεις σ όλες τις πλευρές και καστανή πατίνα και ιζήματα κατά τόπους στην επιφάνεια. Η οπίσθια όψη του αγαλματίου είναι λεία ενώ της βάσης φέρει ίχνη αδρής εργασίας με σφύρα(;) Διατηρούνται το αριστερό πόδι του θεού από τον αστράγαλο και κάτω και το δεξί άκρο πόδι από τον ταρσό και κάτω. Ο Απόλλων παριστανόταν όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το δεξί του σκέλος και άνετο το αριστερό, το οποίο φαίνεται ότι ακουμπούσε σε άλλο μέλος που βρισκόταν πίσω από τη μορφή του θεού. Οι ανατομικές λεπτομέρειες έχουν αποδοθεί με επιμέλεια. Στο σωζόμενο τμήμα του κορμού δεξιά του αριστερού ποδιού διαβάζεται εγχάρακτη επιγραφή (α) καθώς και ένας στίχος (β) στο κατακόρυφο πρόσθιο τμήμα της βάσης. α ) [Ἀπόλλω]νι δῶρο ν β ) Ἀλέξανδρος [ _ ] ΡΑ [ ca 4 _ ] vv Φιλωτέρα Κριτικές σημειώσεις : Μηνοειδή Ε και C, Δ με προεξέχουσα τη δεξιά κεραία, στρογγυλό Ω. β)ξ υπεστιγμένο, Καραμήτρου-Μεντεσίδη. Τα ονόματα των αναθετών ανήκουν στην ιστορική προσωπογραφία της Μακεδονίας. Για τη διάδοση τους στην Άνω Μακεδονία βλ. Σβέρκος 2000, με βιβλιογραφία. β μισό 2 ου αι. μ.χ. 416

71 Απόλλων Νόμιος 81. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Νόμιο Εικ. 81 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Περισυλλέχθηκε με άλλα κινητά ευρήματα (βλ. αρ. 80, 83-89), από το ιερό του Απόλλωνα στη θέση «Πόρτα» ή «Πόρτες» Ξηρολίμνης του Νομού Κοζάνης (αρ. 79), κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής, το (Καραμήτρου Μεντεσίδη). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,215, ύψ. επίστεψης 0,118, πλάτ. κορμού 0,118, πλάτ. επίστεψης 0,252, πάχ. κορμού 0,045, πάχ. επίστεψης 0,051. Ύψ. γραμμ. 0,01. Διάστιχο 0,001. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου- Μεντεσίδη 2001α, 59-60, αρ.6, εικ.6, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, 341, εικ. 5. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Άνω τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης. Από τη μορφή διατηρείται μόνο το κεφάλι και ο λαιμός. Φέρει ίχνη διάβρωσης, ιζήματα και καστανή πατίνα κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδρή. Φέρει αετωματική επίστεψη με εγγεγραμμένο αέτωμα με κεντρικό και γωνιαία ανθέμια. Στο έγκοιλο, ανάγλυφο πεδίο του κορμού της στήλης διακρίνεται κεφαλή Απόλλωνα με κλίση προς τα δεξιά του. Στον κανόνα κάτω από την επίστεψη διαβάζεται δίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Κλεόνικος Λαμπρομάχου Βεροιαῑος Ἀπόλλωνι Νομίῳ Κριτικές σημειώσεις : Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία, Ε με μικρότερη τη μεσαία κεραία. 417

72 Το όνομα και το πατρωνυμικό του αναθέτη της στήλης απαντώνται για πρώτη φορά στην Άνω Μακεδονία και στην Μακεδονία γενικότερα. Το όνομα Κλεόνικος είναι γνωστό στην Αττική, στα νησιά και στην Πελοπόννησο. Σχετικά βλ. LGPN I III, στη λέξη. Γνωστό είναι όμως το θηλυκό του Κλεονίκη, από αναθηματική επιγραφή στις Νύμφες που χρονολογείται στο 2 ο αι. μ.χ. και προέρχεται από την Αιανή (αρ. 202). Το Λαμπρόμαχος απαντάται στη Θεσσαλία και στους Δελφούς. IG IX, 2 89, FD III, 2, 187, 213. Πρβλ. Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001, και υποσ. 58, ος αι. π.χ. 82. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Εικ. 82 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή της Ξηρολίμνης του Νομού Κοζάνης. Δεν είναι γνωστή η ακριβής θέση εύρεσης. Παραδόθηκε από τους Ε. Παναγιωτίδη και Ν. Κυριακίδη το 1993 (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,16, Μέγ. σωζ. πλάτ. 0,255, πάχ. 0,054. Ύψ. γραμμ. 0,008-0,01. Διάστιχο 0,001-0,005. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 48 (1993), Χρον. Β2, , Καραμήτρου Μεντεσίδη 2000, 466, *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, αρ. 9, εικ. 9 α-β. Πρβλ. και Kernos, Chron. Arch., 14 (2001), , 15(2002), , 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Άνω τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης. Έφερε αρχιτεκτονική πλαισίωση, από την οποία διατηρείται μόνο η αετωματική επίστεψη. Διατηρείται επίσης το άνω τμήμα του κορμού, το οποίο φέρει τρίστιχη, εγχάρακτη, δυσδιάκριτη επιγραφή. Η πρόσθια όψη φέρει ιζήματα, καστανή πατίνα κατά τόπους και απολεπίσεις. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Φέρει απολεπίσεις στο κάτω σωζόμενο τμήμα της. 418

73 Κριτικές σημειώσεις : Ω και Σ ανοιχτά, Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία. στ. 3 : Η Καραμήτρου Μεντεσίδη υποθέτει την αναγραφή λατρευτικού επιθέτου του Απόλλωνα (Νομίῳ;). Το όνομα του αναθέτη Εὐκτήμων απαντάται πρώτη φορά στην Άνω Μακεδονία. Είναι συχνό όμως στη λοιπή Μακεδονία (ΕΚΜ, 285 αρ. 267, πίν. 598, 307 αρ. 319, πίν. 608 [Βέροια]), στην λοιπή ελληνική επικράτεια και τη Ρώμη. Για την πραγμάτευση του θέματος : Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, Πρβλ. κυρίως Η. Solin, Die griechischen Personennamen in Rom. Ein Namenbuch, Berlin-New York 1982, 62, Tataki 1988, αρ Το gentilicium Κουσώνιος μαρτυρείται επίσης πρώτη φορά στην Άνω Μακεδονία. Πρόκειται πιθανώς για μέλος της οικογένειας των Κουσωνίων, ρωμαίων εμπόρων, γνωστής από επιγραφές της Θεσσαλονίκης, της Χαλκίδας και της Εφέσου. Βλ. IG X 2.1, IG XII, 9, 916, I. Ephesos 1043, Για το ζήτημα των ρωμαίων εμπόρων στη Μακεδονία : Θ. Ριζάκης «Η Kοινότητα των «συμπραγματευομένων Ρωμαίων» της Θεσσαλονίκης και η ρωμαϊκή οικονομική διείσδυση στη Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία IV, 516 υποσ. 20. Πρβλ. και Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, 92 κ.ε. (Β. Αλλαμανή-Σουρή) και αναλυτικά Σβέρκος 2000, 139 κ.ε. 1 ος αι. π.χ. 1 ος αι. μ.χ. 419

74 Απόλλων Μεσιορίσκος (Μεσορίσκος ή Μεζορίσκος και Άρτεμη) 83. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσιορίσκο Εικ. 83 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, 80-82, Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,37, ύψ. επίστεψης 0,102, πλάτ. κορμού 0,029, πλάτ. επίστεψης 0,249, πάχ. κορμού 0,059, πάχ. επίστεψης 0,102. Ύψος γραμμ. 0,009-0,011. Διάστιχο 0,004. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, 61-62, αρ.7, εικ.7, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, 342 (εικ. 6). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Παρουσιάζει ελαφρά μείωση προς τα άνω. Διατηρείται το άνω τμήμα της στήλης και η μορφή από τους μηρούς και άνω. Φέρει καστανή πατίνα, ιζήματα και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδρή και ελαφρώς απολεπισμένη κατά τόπους. Η στήλη φέρει αετωματική επίστεψη με εγγεγραμμένο αέτωμα με ρόδακα στο κέντρο και ανθεμωτά ακρωτήρια. Εντός ορθογώνιου έγκοιλου πεδίου παριστάνεται ο Απόλλων στον τύπο του κιθαρωδού. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του διακρίνονται με δυσκολία, έχει μακριά κόμη, φέρει χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Το κεφάλι είναι στραμμένο προς τα δεξιά του, το σώμα προς τα αριστερά, όπου η κιθάρα. Στις χορδές της ακουμπά το αριστερό του χέρι με ανοιχτούς τον δείκτη και τον παράμεσο καθώς και το δεξί του χέρι από μπροστά κρατώντας πλήκτρο. Μεταξύ της παράστασης και της επίστεψης διαβάζεται τρίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: Ἀμύντας Σαβυττίου Ἀπόλλωνι Μεσιορίσκῳ 420

75 κατά ἐπιταγήν Κριτικές σημειώσεις : Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία, Π με μικρότερη τη δεξιά κεραία, Ε με μικρότερη τη μεσαία κεραία. Το όνομα του αναθέτη είναι κοινό μακεδονικό ιστορικό όνομα. Το πατρωνυμικό του απαντάται πρώτη φορά στη Μακεδονία, είναι όμως γνωστό στη Στύρα της Εύβοιας. Σχετικά βλ. IG XII, 9, ος αι. π.χ. 84. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεζορίσκο Εικ. 84 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, 80-83, Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,24, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,172, πάχ. 0,097. Ύψ. γραμμ. 0,008 0,012. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, 62 αρ. 8, εικ. 8, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, 342, εικ. 7. Πρβλ. και Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Το κατώτερο τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Είναι ακανόνιστα αποκρουσμένη στο άνω σωζόμενο τμήμα. Φέρει καστανή πατίνα, ιζήματα και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους στην επιφάνεια. Η οπίσθια όψη είναι αδρή, ελαφρώς απολεπισμένη. Η μορφή διατηρείται από το μέσο των κνημών και κάτω. Μέσα σε έγκοιλο, ορθογώνιο πεδίο παριστάνεται πιθανότατα ο Απόλλων με ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο. Δεξιά του έχει απεικονιστεί ομφαλός ενώ αριστερά του πιθανώς τρίποδας. Στο επίπεδο τμήμα κάτω από την ανάγλυφη παράσταση έχει χαραχθεί μονόστιχη επιγραφή : 421

76 Μεζωρίσκῳ εὐχήν Το επίθετο Μεζωρίσκος που αποδίδεται στον Απόλλωνα είναι ταυτόσημο του Μεσορίσκος (βλ. αρ. 83, 85, 86, 87) με το γραμματικό φαινόμενο της εναλλαγής σίγμα και ζήτα στην Μακεδονία σ αυτές τις περιόδους. Η κατάληξη ίσκος είναι ελληνική. Σχετικά βλ. Παναγιώτου 1985, ος 1 ος αι. π.χ. 85. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσορίσκο Εικ. 85 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, Διαστάσεις : Μέγ.σωζ. ύψ. 0,016, Μέγ. σωζ. πλάτ. 0,055, πάχ. 0,02. Ύψ. γραμμ. 0,008 0,011. Υλικό : Λεπτό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, 64, αρ. 10 εικ. 10. Πρβλ. και Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Το άνω αριστερό τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης. Διατηρείται τμήμα της επίστεψης με εγγεγραμμένο αέτωμα και ανθεμωτό ακρωτήριο, ταινία με κυρτό προφίλ κάτω απ αυτό και τμήμα κορμού με ορθογώνιο, έγκοιλο πεδίο με ανάγλυφη παράσταση, από την οποία διακρίνεται τμήμα κιθάρας. Παριστανόταν πιθανότατα ο Απόλλων στον τύπο του κιθαρωδού. Η οπίσθια όψη έχει απολεπισθεί. Στο επίπεδο τμήμα του κορμού κάτω από την επίστεψη διατηρείται το αριστερό πέρας εγχάρακτης, τρίστιχης(;) επιγραφής : 422

77 Κριτικές σημειώσεις : Η επιγραφή διατηρήθηκε αποσπασματικά. Τα τρία γράμματα του πρώτου στίχου πιθανώς ανήκουν στο προσωπικό όνομα ή το πατρωνυμικό του αναθέτη Ἀλέξανδρος ή Ἀλεξάνδρου. Στον δεύτερο στίχο η συμπλήρωση [Μεσ] ιορί /σκῳ θεωρείται αρκετά πιθανή και παραπέμπει στη γνωστή επίκληση του Απόλλωνα, βλ. αρ. 83, 84. «Στην παράδοση των στηλών της ελληνιστικής εποχής αλλά μεταγενέστερης πιθανότατα χρονολογικής ένταξης» (Καραμήτρου Μεντεσίδη ). 86. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσιορίσκο Εικ. 86 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, 80-85, Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,23, Μέγ. σωζ. πλάτ. 0,20, πάχ. 0,20. Ύψ. γραμμ. 0,018, Διάστιχο 0,005. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, αρ. 11, εικ. 11. Πρβλ. και Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Το αριστερό τμήμα κορμού μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης στήλης με ορθογώνιο έγκοιλο πεδίο για την ανάγλυφη παράσταση. Η επιφάνεια φέρει ιζήματα και καστανή πατίνα κατά τόπους. Στον αριστερό σωζόμενο κρόταφο διακρίνονται ίχνη αδρής εργασίας με σφύρα. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Στον κανόνα πάνω από το πεδίο της παράστασης διατηρείται αποσπασματικά εγχάρακτη, δίστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : Μηνοειδές C, στρογγυλό Ω. Το προσωπικό όνομα του αναθέτη δε σώζεται. Το πατρωνυμικό του Ἀσκληπιάδου ανήκει στην κατηγορία των θεοφόρων ονομάτων, γνωστών στην 423

78 Μακεδονία και στη λοιπή ελληνική επικράτεια. Μαρτυρείται δύο φορές (αρ. 86, 178) στα επιγραφικά κείμενα από την Άνω Μακεδονία. Στην υπόλοιπη Μακεδονία απαντάται συχνά : Σχετικά βλ. ΕΚΜ, αρ. 1Α, πίν. 531 (Βέροια), Leukopétra, 110 αρ. 42, πίν. 302, αρ. 43, πίν. 303, αρ. 44, πίν. 303, 143 αρ. 81, πίν. 322 (Λευκόπετρα), IG X 2.1, αρ. 244 Ι, αρ. 476, 199 αρ. 623 (Θεσσαλονίκη), IG X 2.1, αρ. 38Β (Καλλιθέα Χαλκιδικής). Για παραδείγματα εκτός Μακεδονίας βλ. ενδεικτικά : LG PN I III, στη λέξη. β μισό 2 ου αι. μ.χ. 87. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Μεσιορίσκο και την Άρτεμη Εικ. 87 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, 80-86, Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,232, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,10, πάχ. 0,071. Ύψ. γραμμ. 0,009-0,010. Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, αρ. 12 εικ. 12, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, 343, εικ. 8. Πρβλ. και Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Το άνω τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης ανάγλυφης στήλης με παράσταση μορφής σε σχήμα «μούμιας». Η μορφή σώζεται περίπου μέχρι το ύψος των κνημών. Η επιφάνεια φέρει αβαθείς αποκρούσεις και απολεπίσεις κατά τόπους, καστανή πατίνα, και ιζήματα. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Η μορφή είναι τυλιγμένη σε ύφασμα και δεμένη χιαστί με ιμάντες. Στον κορμό της μορφής και στις κατά μήκος παρυφές της στήλης έχει χαραχθεί τρίστιχη επιγραφή: 424

79 Το όνομα της αναθέτριας Μαμία απαντάται σε επιτύμβια επιγραφή από την Εορδαία (βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 130). Κυρίως όμως απαντάται στη Μ. Ασία (βλ. L. Robert, N. Fratli, Les stéles funéraires de Byzance gréco romaine, Paris 1964, ). Η συμπλήρωση του επιθέτου του Απόλλωνα Με[σιορίσκῳ] κρίνεται βέβαιη. Η επιγραφή δηλώνει παράλληλη λατρεία Απόλλωνα και Άρτεμης. β μισό 2 ου αι. μ.χ. (Πρβλ. αρ. 86). 88. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Εικ. 88 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, 80, 87, 89. Διαστάσεις : - Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, 466, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 213, εικ. 91. Πρβλ. Kernos, Chron.Arch., 14 (2001), , 15(2002), , 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινη αναθηματική στήλη αποκρουσμένη άνω, κάτω και στο αριστερό της τμήμα. Το πέρας της στήλης διατηρείται μόνο στη δεξιά της πλευρά και η μορφή από τη βάση του λαιμού μέχρι το άνω τμήμα των μηρών. Μέσα σε βαθύ έγκοιλο πεδίο παριστάνεται όρθια ανδρική μορφή κατενώπιον με ποδήρη χιτώνα ζωσμένο με πλατιά ζώνη στη μέση. Στους ώμους διακρίνονται τμήματα των βοστρύχων της μακριάς κόμης. Πρόκειται για τον Απόλλωνα στον τύπο του κιθαρωδού. Ύστεροι ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι. 425

80 89. Αγαλμάτιο Απόλλωνα Εικ. 89 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Βλ. αρ. 79, Διαστάσεις : - Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, 466, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 213, εικ. 92. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch., 14 (2001), , 15(2002), , 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινο αγαλμάτιο. Διατηρείται από τους ώμους μέχρι περίπου το ύψος της μέσης. Παριστάνεται όρθια ανδρική μορφή κατενώπιον με ποδήρη (;) χιτώνα ζωσμένο με πλατιά ζώνη στη μέση και ιμάτιο. Πρόκειται για τον Απόλλωνα στον τύπο του κιθαρωδού. Ύστεροι ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι. Απόλλων Εκατόμβιος Εορδαία (αρ ) 90. Ιερό Απόλλωνα Εκατομβίου στη θέση Κάστρο Μαυροπηγής Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 39 (1984) [1989], Χρον. Β2, 257, Ζιώτα, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1991, 31, Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 42 (1987) [1992], Χρον. Β2, 419, η ίδια, ΑΔ 43 (1988) [1992], Χρον. Β2, , Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 255, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, 50 υποσ. 5, 51 υποσ. 11, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001β, 344, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2004β, 275. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E.Voutiras). 426

81 Θέση: Στο κορυφαίο πλάτωμα της θέσης, όπου εντοπίζεται οικισμός μικτού συστήματος (οικισμός σε επίπεδη ή επικλινή έκταση έξω από τους πρόποδες και τειχισμένη ακρόπολη στην κορυφή του λόφου, σύμφωνα με την Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1999, 255), η ανασκαφική έρευνα έχει αποκαλύψει ιδιωτικές κατοικίες με φάσεις κυρίως ελληνιστικών χρόνων με αναλημματικούς τοίχους, ενώ έχουν καταστραφεί χώροι ιερών. Ένα από αυτά θα πρέπει να ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα. Στο χώρο του ιερού έγινε παράνομη ισοπέδωση με σκοπό την ανέγερση σύγχρονης κατοικίας. Επίσης η Kαραμήτρου-Μεντεσίδη 2001α, 51 και υποσ. 12 αναφέρει ότι η θέση καταστράφηκε από θησαυροθήρες. Κινητά ευρήματα : - Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Εκατόμβιο (αρ. 91). Ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι. 91. Αναθηματική στήλη στον Απόλλωνα Εκατόμβιο Εικ. 91 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Μαυροπηγή. Η στήλη παραδόθηκε το 1982 από τον Θ. Κεσκερίδη, κάτοικο Μαυροπηγής και προέρχεται από την περιοχή του Κάστρου, όπου εντοπίζεται θέση με οικισμό πάνω σε λόφο και ιερό Απόλλωνα (αρ. 90). Σχετικά βλ. Χ. Μακαρόνας, Χρονικά Αρχαιολογικά, Μακεδονικά 1(1940), 491, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1990, 150 και υποσ., 32. Για την παράδοση : Μ. Σιγανίδου, ΑΔ 37 (1982) [1989], Χρον. Β2, 304. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,35, πλάτ. 0,20, πάχ. 0,09 (πάνω), 0,07 (κάτω). Ύψ. γραμμ. 0,013 0,02. Διάστιχο 0,001 0,006. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Μ. Σιγανίδου, ΑΔ 37 (1982) [1989], Χρον. Β2, 304, *Καραμήτρου Μεντεσίδη 1990, , πίν. 43, SEG 38 (1988), 665, 40, Bull Épigr. 1990, 456, 1992, , Ζιώτα, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1991, 31. Πρβλ. Καραμήτρου Μεντεσίδη 1993β, 76, εικ. 43, Καραμήτρου Μεντεσίδη 2001α, 50 υποσ. 5, 51 υποσ. 11 (απλή μνεία), Καραμήτρου Μεντεσίδη 2004β,

82 Μαρμάρινη ενεπίγραφη ανάγλυφη στήλη. Λείπουν τμήματα από το δεξί (ως προς το θεατή) και το άνω μέρος της στήλης που έχει σχήμα τριγωνικό από μεγάλη απόκρουση. Από τη μορφή λείπουν η κεφαλή, το άνω τμήμα του κορμού και το αριστερό χέρι. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις, διαβρώσεις και ίχνη από ρίζες φυτών κατά τόπους. Ο αριστερός κρόταφος είναι λείος. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη αλλά λεία λόγω της διάβρωσης. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με πλατύ κανόνα. Η στήλη φέρει στο ανάγλυφο τμήμα παράσταση ανδρικής μορφής όρθιας κατενώπιον με στάσιμο το δεξί και άνετο το αριστερό της σκέλος. Φέρει ποδήρη χιτώνα με κατακόρυφες βαθιές, αραιές πτυχές που πυκνώνουν μεταξύ των σκελών και πάνω από το δεξί της σκέλος. Το δεξί χέρι βρίσκεται πλαγίως κατά μήκος του δεξιού σκέλους με την παλάμη και τον αντίχειρα σε απόσταση. Πρόκειται για μορφή Απόλλωνα στον τύπο του κιθαρωδού ο οποίος κρατούσε κιθάρα πάνω και αριστερά του. Ορθά η Καραμήτρου-Μεντεσίδη υποθέτει ότι η κίνηση του δεξιού χεριού δείχνει ότι μ αυτό η μορφή κρατούσε πλήκτρο. Κάτω από τη γραμμή εδάφους της παράστασης έχει χαραχθεί πεντάστιχη επιγραφή : Ἀπόλλωνι / Ἑκατομβίῳ / Διομήδης / Ἀμμάδου εὐ / χήν Κριτικές σημειώσεις : Π με ίσες τις κατακόρυφες κεραίες. Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία. Ω ανοιχτό κάτω. Ε με τέσσερις κεραίες. Ο πρώτος και ο τέταρτος στίχος είναι ισομήκεις με τα γράμματα στοιχηδόν. Το όνομα του αναθέτη Διομήδης είναι μυθολογικό ιστορικό και απαντά σε Μακεδονία και Θεσσαλία. Σχετικά βλ. Pape, Benseler 1959, 305, λ. Διομήδης. Για άλλα παραδείγματα : IG X2.1, αρ. 137, 381 (Θεσσαλονίκη), IG Ⅸ 2, αρ. 1231, 157, 186 (Θεσσαλία), αρ. 8 (Κοζάνη). Για το πατρωνυμικό του αναθέτη, πιθανότατα Ἀμμάδας, γνωστό από τις πηγές (Ιουστίνος Ⅻ 12, 8), με πρώτο συνθετικό ανατολικής προέλευσης βλ. τη σχετική συζήτηση : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1990, και ιδιαίτερα υποσ. 54. Αρχές 1 ου αι. π. Χ. 428

83 Άρτεμη Ελίμεια (αρ ) 92. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Παλαιόκαστρο Σιάτιστας (Papageorgiu). Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν το εντόπισαν κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το 1981, ομοίως η Καραμήτρου-Μεντεσίδη το Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,18, μήκ. περιφέρειας 0,35 (Papageorgiu). Υλικό : Σκουρόχρωμο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : P.N. Papageorgiu, Berl. Phil. Woch. 21 (1901), 699 αρ. 4, (REG 1903, 95), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 29. Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 217 (απλή μνεία). Το κάτω τμήμα μαρμάρινου ενεπίγραφου αναθηματικού αναγλύφου. Στο αριστερό τμήμα του ανάγλυφου πεδίου έφερε παράσταση Άρτεμης, από την οποία διατηρήθηκαν μόνο τα πόδια και εξάστιχη, εγχάρακτη(;) επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 3 : Ἀρτέ/μιδι Μ/ᾶ, Μᾶ, Papageorgiu. Ἀρτέ-/μιδι, Μ-/ᾶ {Μᾶ} Μ- διττογραφία, Ριζάκης, Τουράτσογλου. 429

84 Για το θηλυκό κύριο όνομα Μᾶ (στ. 2-3) βλ. και αρ Δεν αποκλείεται ωστόσο να πρόκειται για το όνομα Μαμα, χαρακτηρηστικό «Lallname» του μικρασιατικού χώρου. Σχετικά βλ. L. Zgusta, Neue Beiträge zur kleinasiatischen Anthroponymie (1970), αρ. 839 κ.ε. Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 44. Το όνομα Μακεδών (στ. 3 4) είναι γνωστό και από έναν κατάλογο εφήβων από την Ορεστίδα (Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 187) απαντάται και σε άλλες περιοχές σε επιγραφές της ρωμαϊκής περιόδου, κυρίως ως cognomen. Σχετικά βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, Πρβλ. Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 13 (1973), 23 υποσ. 3 με τα σχετικά παραδείγματα. Για την έκφραση εὐχήν ἀπέδωκα ή ἀπέδωκεν (στ. 5 6) βλ. L. Robert, Hellenica VI (1948), 107 υποσ. 3, ο ίδιος, Inscriptions de Sardes 1964, 30 υποσ. 4. Ρωμαϊκοί χρόνοι 93. Αναθηματική στήλη στην Άρτεμη Εικ. 93 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού αρ. ευρετ. ΚΑΒΕ 112. Προέλευση: Βελβενδός. Βρέθηκε στον αγρό του Ν. Κόλια, κατοίκου της περιοχής, κοντά στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων και παραδόθηκε στον Μορφωτικό Όμιλο Βελβενδού το Διαστάσεις: Μεγ. σωζ. ύψ. 0,20, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,16, πάχ. 0,05. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: *Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, αρ. 11, εικ. 4. Τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Το πέρας της στήλης σώζεται μόνο σε μικρό τμήμα της δεξιάς της πλευράς. Η επιφάνεια φέρει μικρές αβαθείς αποκρούσεις και έντονα ίχνη διάβρωσης, ιδιαίτερα στο πρόσωπο της μορφής. Παριστάνεται η Άρτεμη όρθια κατενώπιον με χιτωνίσκο ψηλά ζωσμένο και ιμάτιο που ανεμίζει πίσω της, άνω αριστερά και κάτω δεξιά. Η θεά κινείται προς τα αριστερά της ανασηκώνοντας το αριστερό της σκέλος ενώ ταυτόχρονα με το δεξί υψωμένο χέρι της ανασύρει ένα βέλος από τη φαρέτρα της. Με το λυγισμένο αριστερό χέρι της κρατά τόξο. Τα ενδύματα αποδίδονται με βαθιές καμπύλες πτυχές, 430

85 πρόστυπες στο χιτωνίσκο. Στο άνω αριστερό τμήμα του ανάγλυφου πεδίου, δίπλα στο κεφάλι της μορφής διακρίνονται ίχνη δίστιχης(;), εγχάρακτης επιγραφής: ΟΚ ΝΙ 1 ος -2 ος αι. μ.χ. 94. Άγαλμα Άρτεμης Εικ. 94 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 33. Προέλευση: Αιανή. Βρέθηκε το 1955 μαζί με θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών έξω από το Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο σύγχρονο οικισμό (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις: Ύψ. 0,165, πλάτ. 0,13, πάχ. 0,063 [ύψ. 0,17 (Σιαμπανόπουλος)]. Υλικό: Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Σιαμπανόπουλος 1974, 93 εικ. 30 (απλή μνεία). Μαρμάρινος κορμός Άρτεμης. Το κεφάλι, τα χέρια, εκτός ενός τμήματος του δεξιού βραχίονα, και το τμήμα από τα ισχία και κάτω έχουν αποκρουσθεί. Η θεά παριστάνεται όρθια(;) κατενώπιον, φέρει πιθανότατα χιτωνίσκο και στο στήθος διακρίνονται οι ιμάντες. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 95. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (;) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Κοιλάδα Κίτρινης Λίμνης, θέση «Ξεροπήγαδο». Βρέθηκε εντοιχισμένο σε κτήριο του 4 ου -5 ου αι. μ.χ. Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. 431

86 Βιβλιογραφία: Χ. Ζιώτα, «Κίτρινη Λίμνη Ανασκαφή στο Ξεροπήγαδο Κοιλάδας», ΑΕΜΘ 12 (1998) [2000], Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432, (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση Άρτεμης κατενώπιον συνοδευόμενης από σκυλί, το οποίο απεικονίζεται στα δεξιά της. Διατηρεί αποσπασματική επιγραφή. 2 ος αι. μ.χ. Εορδαία (αρ ) 96. Άγαλμα Άρτεμης Εικ. 96 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ ευρετ. 4. Προέλευση : Πέτρες. Βρέθηκε τυχαία στη λίμνη των Πετρών κοντά στο Αμύνταιο, το 1956, κατά τη διάρκεια αποστραγγιστικών έργων που διεξήγαγε το Τάγμα Μηχανικού του Ελληνικού Στρατού. Διαστάσεις : Άγαλμα : Ύψ. 0,745, πάχ. 0,575. Βάση : 0,045-0,07 Έλαφος : μήκος σώματος : 0,23 ( Κωνσταντινίδης). Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Κ. Λ. Κωνσταντινίδης, «Η Άρτεμη των Πετρών», Αριστοτέλης 14 (Μάρτιος Απρίλιος 1959), Πρβλ. Φ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά, Μακεδονικά 7 ( ), πίν 106 (απλή μνεία), ο ίδιος, Χρονικά Αρχαιολογικά, Μακεδονικά 15 (1975), 309, πίν. 230 α,γ (απλή μνεία), Ακαμάτη, Βελένη 1987, 9, 13, 31 εικ. 17 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1988, 7-8 υποσ. 4 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1997α, 2 και υποσ. 9 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 28, 30 εικ. 7 (απλή μνεία), *Π. Αδάμ-Βελένη, (υπό δημοσίευση). Άγαλμα Άρτεμης. Λείπει το κεφάλι, ολόκληρο το δεξί της χέρι και το αριστερό από το μέσον του πήχη και κάτω. Η επιφάνεια φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Παριστάνεται η Άρτεμη όρθια κατενώπιον με στάσιμο το αριστερό της σκέλος και άνετο το δεξί, ελαφρώς λυγισμένο σε στάση ανάπαυσης. Ο κορμός κάμπτεται 432

87 ελαφρώς προς τη δεξιά της πλευρά και ο αριστερός της ώμος είναι ανασηκωμένος. Με το αριστερό χέρι πιθανώς κρατούσε το τόξο ενώ το δεξί φερόταν προς τα πίσω. Φέρει χιτωνίσκο ζωσμένο ψηλά και εμβάδες. Στο στήθος φέρει ιμάντα. Το ένδυμα πέφτει με λοξές, καμπύλες, αραιές πτυχές διαγράφοντας το σώμα. Μία δέσμη κατακόρυφων πτυχών διακρίνεται μεταξύ των σκελών και κατά μήκος του αριστερού. Δεξιά της θεάς παριστάνεται ελάφι όρθιο σε ήρεμη στάση και ελαφρά κλίση προς τα δεξιά. Η απόληξη του ρύγχους είναι φθαρμένη. Τα κέρατα έχουν αποδοθεί ανάγλυφα. Αριστερά της, στο ύψος του μέσου της κνήμης της θεάς διακρίνεται η κεφαλή ανάγλυφου κυνηγητικού σκυλιού με φθαρμένο ρύγχος, και κλαδιά δέντρου. Το σύμπλεγμα πατά σε ελλειψοειδή πλίνθο. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 97. Άγαλμα Άρτεμης Εικ. 97 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Η ακριβής θέση εύρεσης είναι άγνωστη. Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Φ.Μ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά , Μακεδονικά 15 (1975), 306, ο ίδιος, Χρονικά Αρχαιολογικά, Μακεδονικά 7 ( ), 355 αρ. 263, Ακαμάτη, Βελένη 1987, εικόνα εξωφύλλου, Αδάμ-Βελένη 1988, 7-8 (απλή μνεία), Τουράτσογλου 1995, , εικ. 550 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1997α, 2 και υποσ. 9, Αδάμ-Βελένη 1998β, 28, 32 εικ. 8 (απλή μνεία), *Π. Αδάμ-Βελένη, (υπό δημοσίευση). Άγαλμα Άρτεμης. Λείπει το κεφάλι, το δεξί χέρι, το αριστερό από το μέσον του βραχίονα, το αριστερό σκέλος από το γόνατο και το δεξί από το μέσον της κνήμης. Η μορφή παριστάνεται κατά τρία τέταρτα σε διασκελισμό και κίνηση προς τα αριστερά φέρει χιτωνίσκο, που διαγράφει τα μέλη του σώματος και πέφτει με πυκνές πτυχές προς τα κάτω. Στο στήθος φέρει ιμάντα που συγκρατούσε τη φαρέτρα. Πρώιμοι αυτοκρατορικοί χρόνοι. 433

88 98. Άγαλμα Άρτεμης Εικ. 98 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας, αρ. ευρετ. 31. Προέλευση: Βρέθηκε το 1979 στην αγροτική περιοχή μεταξύ Βεγόρας και Λακκιάς του Νομού Φλώρινας. Στην περιοχή ανασκάφηκαν το ίδιο έτος αποθηκευτικοί χώροι κτηρίου ρωμαϊκών χρόνων. Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Ακαμάτη, Βελένη 1987, 8, 13, 26 εικ.9 (απλή μνεία). Μαρμάρινο άγαλμα Άρτεμης. Λείπει το κεφάλι, τα χέρια και το τμήμα των σκελών από τους μηρούς και κάτω. Η μορφή παριστάνεται όρθια κατενώπιον με χιτωνίσκο και ιμάτιο που περνά πίσω και πάνω από το αριστερό της ώμο και τυλίγεται στη μέση της. Στο θώρακα διακρίνεται ιμάντας. Η πτυχολογία είναι πλούσια διαγράφοντας την έντονη κίνηση της μορφής και έχει αποδοθεί με βαθιές καμπύλες πτυχές. Ρωμαϊκοί χρόνοι. Ορεστίδα (αρ ) 99. Ιερό Άρτεμης στη θέση «Άγιος Αθανάσιος-Τσάκονη» Άργους Ορεστικού Βιβλιογραφία: Χ. Τσούγγαρης, «Νέες αρχαιολογικές μαρτυρίες για την περιοχή του Άργους Ορεστικού πριν τη Διοκλητιανούπολη» στο : Ορεστίδος Ιστορία, Άργος Ορεστικόν, Σεπτέμβριος 2000 (2001), 42, (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 316 (K.Chatzinikolaou, E.Voutiras). Θέση: Στην παραπάνω θέση αναφέρονται ερείπια ιερού Άρτεμης. Κινητά ευρήματα : -Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη (αρ. 101) [με επιφυλάξεις]. Απροσδιόριστη χρονολογία. 434

89 100. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ Προέλευση : «Τσάκονη Καστοριάς» (Πέτσας). Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία : Φ. Μ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά , Μακεδονικά 15(1975), 309 (απλή μνεία). Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη. Απροσδιόριστη χρονολογία Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη ΑΕ: (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση:... παρά τήν Τσούκαν... ἐν τῇ ἑκκλησία... (Παπαδάκις) (Ορεστίς και Δυτική Ελίμεια). Σύμφωνα με πληροφορία του Παπαδάκι παραδόθηκε στην Αστυνομική Διεύθυνση Καστοριάς για να αποσταλεί στη Θεσσαλονίκη. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : - Υλικό: Πωρόλιθος. Βιβλιογραφία: Παπαδάκις 1913, 442 αρ. 31. «Μικρόν ἀνάγλυφον Ἀρτέμιδος... τρεχούσης μέ τήν δεξιάν ὑψωμένην, ὅπως λάβῃ ἐκ τῆς φαρέτρας βέλος - πλησίον δέ ἔλαφος καί κύων - τέχνης ρωμ. μετριωτάτης» (Παπαδάκις). Ρωμαϊκοί χρόνοι. 435

90 Λυγκηστίδα (αρ ) 102. Μετάλλιο με προτομή Άρτεμης Εικ. 102 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ελληνιστική πόλη Φλώρινας. Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Ακαμάτη-Λιλιμπάκη, Ακαμάτης 2006, 36 (με εικόνα) (απλή μνεία). Πήλινο μετάλλιο με προτομή Άρτεμης αποκρουσμένο στο άνω δεξί του τμήμα. Φέρει ελαφρές απολεπίσεις κατά τόπους. Η θεά παριστάνεται φέροντας χιτωνίσκο, ο οποίος πορπώνεται στον αριστερό της ώμο. Τα μαλλιά είναι χτενισμένα στο οπίσθιο τμήμα της κεφαλής. Ελληνιστικοί χρόνοι Άγαλμα Άρτεμης ΑΕ: (χωρίς αρ.ευρετ.). Προέλευση: Αρμενοχώρι. Παραδόθηκε στην ΙΖ ΕΠΚΑ το Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία: Χ. Τσούγγαρης, «Νέες αρχαιολογικές μαρτυρίες για την περιοχή του Άργους Ορεστικού πριν τη Διοκλητιανούπολη» στο: Ορεστίδος Ιστορία, Άργος Ορεστικόν, Σεπτέμβριος 2000 (2001), 42 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 316 (K.Chatzinikolaou, E.Voutiras). Μαρμάρινο (;) άγαλμα Άρτεμης. Διατηρείται αποσπασματικά. Ρωμαϊκοί χρόνοι. 436

91 104. Προτομή Άρτεμης Εικ. 104 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Suvodol (ανατολικά των Bitola). Προέρεται από το αρχαίο νεκροταφείο της περιοχής. Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : T. Janakievski, Tri docnohelenistički grobnici vo stena od lok. Dibek, Suvodol, Bitola, Macedonia Acta Archaeologica, 14, Skopje 1993, 151. Πρβλ. Bitrakova-Grozdanova 1999, 173, 183 εικ. 14. Πήλινη προτομή Άρτεμης. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Συγκολλημένη. Η θεά παριστάνεται κατενώπιον με χιτώνα ψηλά ζωσμένο που σχηματίζει πτυχές «V» στο στήθος. Τα μαλλιά είναι χωρισμένα στο μέσο του μετώπου και διευθετούνται στο οπίσθιο τμήμα της κεφαλής και φέρουν κυκλική στεφάνη, το πρόσθιο τμήμα της οποίας κοσμείται με πλαστικά άνθη. Ελληνιστικοί χρόνοι Βάση αγάλματος Άρτεμης ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] αρ. ευρετ. 109 [Δεν επιβεβαιώθηκε ο αρ. ευρετ. στο Μουσείο των Bitola]. Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις : Ύψ. 0,32, πλάτ. (βάσης) 0,40, πάχ. (βάσης) 0,29. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 75 (1933), 10 κ.ε., αρ. 10 (N. Vulić), Vulić 1937, 15 (αδιάγνωστο), Düll 1977, 289, αρ. 37. Βάση αγάλματος Άρτεμης, ημικυκλική στο οπίσθιο τμήμα, με κοίλο περίγραμμα στο πρόσθιο. Οι γωνίες δεξιά και αριστερά έχουν αποκρουσθεί. Από τη μορφή της 437

92 Άρτεμης διατηρείται το άκρο δεξί πόδι και το αριστερό από το γόνατο και κάτω. Από το σκυλί λείπει το κεφάλι. Εικονίζεται η Άρτεμη όρθια κατενώπιον. Στη δεξιά πλευρά, πίσω από την αριστερή της κνήμη οκλάζει σκυλί προς τα αριστερά με τα μπροστινά του πόδια πάνω σε λαγό που κινείται προς τα δεξιά. Οι μορφές είναι εύσαρκες και φυσιοκρατικές. 2 ος αι. μ.χ Αγαλμάτιο Άρτεμης Εικ. 106 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων (Muzej na Makedonija), Συλλογή Kuršumlihan αρ. ευρετ. 14. Προέλευση : Suvodol (ανατολικά των Bitola). Διαστάσεις : Ύψ. 0,47. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Josifovska 1961, 58, 100 πίν. 6, αρ. 14, Düll 1977, 305 αρ. 70, εικ. 17. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Άρτεμης. Το κεφάλι, ολόκληρος ο αριστερός μηρός της μορφής, το κατώτερο μισό του δεξιού και τα χέρια έχουν αποκρουσθεί. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η θεά φέρει χιτωνίσκο, που κυματίζει ελαφρώς και ιμάτιο που περνά πάνω από τον αριστερό της ώμο και τυλίγεται στη μέση της. Στον δεξιό της ώμο έφερε φαρέτρα. Τμήμα της διατηρείται στη ράχη της θεάς και διακρίνεται ο ιμάντας πάνω στο στέρνο. Το πλάσιμο είναι μαλακό και οι επιφάνειες λείες. Τα ενδύματα έχουν αποδοθεί με πλατιές πτυχές που διαγράφουν το σώμα. 2 ος αι. μ.χ. 438

93 Άρτεμη Λοχία Εορδαία (αρ ) 107. Ιερό Άρτεμης στη θέση «Κιούπι Καρυοχωρίου» Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 47(1992) [1997], (= Bull. Epigr. 1998, 240), η ίδια, «Εορδαία: Δήμος Αγίας Παρασκευής», ΑΕΜΘ 15 (2001) [2003], Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 18 (2005), 489 (E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Πρβλ. Καραμήτρου 2001 α, 51 και υποσ. 13. Θέση: Στη θέση «Κιούπι Καρυοχωρίου» του σύγχρονου Δήμου Αγίας Παρασκευής Νομού Κοζάνης έχει εντοπιστεί από το 1992 ιερό Άρτεμης. Από τη θέση προέρχονται διάσπαρτα και αποσπασματικά αρχιτεκτονικά μέλη. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη υποθέτει ότι δύο αναθηματικές στήλες στην Άρτεμη Αγροτέρα και Άρτεμη Λοχία θα πρέπει να συσχετιστούν με αυτό το ιερό. Κινητά ευρήματα: - Αναθηματική στήλη στην Άρτεμη Λοχία (αρ. 108) - Αναθηματική στήλη στην Άρτεμη Αγροτέρα (αρ. 109) [την οποία η Καραμήτρου- Μεντεσίδη υποθέτει ότι προέρχεται από τη θέση «Κιούπι Καρυοχωρίου», ενώ οι Ριζάκης και Τουράτσογλου σημειώνουν ότι προέρχεται από τη Σπηλιά]. - Αρχιτεκτονικά μέλη (κίονας, λιθόπλινθοι, θραύσματα κεράμωσης) Ρωμαϊκοί χρόνοι 108. Αναθηματική στήλη στην Άρτεμη Λοχία ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Θέση «Κιούπι» Καρυοχωρίου Δήμου Αγίας Παρασκευής Νομού Κοζάνης. Διαστάσεις : Ύψ. 0,36, πλάτ. 0,2, πάχ. 0,095. Υλικό : Μάρμαρο. 439

94 Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 47(1992) [1997], [= Bull. Epigr. 1998, 240], η ίδια, «Εορδαία: Δήμος Αγίας Παρασκευής», ΑΕΜΘ 15 (2001) [2003], Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 18 (2005), 489 (E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Πρβλ. Καραμήτρου 2001 α, 51 και υποσ. 13. Μαρμάρινη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση αφτιών και την επιγραφή : [Κ]λαυδία Ἠδόνα / [Ἀ]ρτέμιδι / Λοχίᾳ Ρωμαϊκοί χρόνοι. Άρτεμη Αγροτέρα Εορδαία (αρ. 109) 109. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη Αγροτέρα Εικ. 109 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Σπηλιά. Βρέθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Σπηλιάς και παραδόθηκε το 1968 στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης από τον Ελ. Χριστοφορίδη, κάτοικο Σπηλιάς. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη υποθέτει ότι προέρχεται ή σχετίζεται με το ιερό στη θέση «Κιούπι» Καρυοχωρίου, βλ. αρ Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,29, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,22, πάχ. 0,055. Ύψ. γραμμ. 0,01 0,016. Διάστιχο 0,002 0,013. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος κ.α 1970, 144, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 101, πίν. 37. Πρβλ. Αικ. Ρωμιοπούλου, Ι. Τουράτσογλου, ΑΔ 25 (1970) [1973], Χρον. Β2, 389, πίν. 327 γ (απλή μνεία), J. Τουράτσογλου, Pulpudeva II, 1978, αρ. 12b, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, εικ. 49 (απλή μνεία). Για το συσχετισμό με το ιερό βλ. στη θέση «Κιούπι» Καρυοχωρίου, βλ. αρ

95 Τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου, ελλιπές σε όλες τις πλευρές, ιδιαιτέρως κάτω δεξιά, το οποίο παριστάνει νεαρή γυναικεία μορφή όρθια, κατά τρία τέταρτα, με καλύπτρα(;), ποδήρη χιτώνα ζωσμένο στη μέση και δόρυ στα προτεταμένα της χέρια. Αριστερά της εικονίζεται το πρόσθιο τμήμα ζαρκαδιού, που, πληγωμένο από το δόρυ, στρέφει ικετευτικά την κεφαλή προς το μέρος της μορφής. Στο άνω δεξί τμήμα εικονίζονται δυσδιάκριτα αντικείμενα. Η απόδοση των μορφών είναι συνοπτική, σχεδόν γραμμική και το ανάγλυφο πρόστυπο. Πάνω και κάτω από το σώμα του ζώου έχει χαραχθεί επιγραφή σε δέκα συνολικά στίχους : Κριτικές σημειώσεις : Τμήμα β : στ. 2 : ΕΠΟΙΕΙ. Ο στίχος 3 παραλείπεται, Σιαμπανόπουλος κ.α. Το ανδρικό κύριο όνομα Ἂδυμος είναι χαρακτηριστικό στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία. Απαντάται συχνά σε επιγραφές της Βέροιας και της Λευκόπετρας Ημαθίας. Σχετικά βλ. ΕΚΜ, αρ. 141, πίν. 568, 320 αρ. 344, πίν. 615, 234 αρ. 153, πίν. 571, αρ. 197, πίν. 582, 207 αρ. 125, πίν. 564 (Βέροια), Leukopétra, 121 αρ. 54, πίν. 309, αρ. 154, πίν. 352 (Λευκόπετρα). Σχετικά βλ. και L. Robert, Collection Froehner 1936, 96 υποσ. 6 με παραδείγματα. P. Chantraine, BSL 61 (1966), Πρβλ. και Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 100. Για τον γλύπτη Αρίστωνα βλ. και αρ. 64. Επίσης J. Touratsoglou, Pulpudeva II, 1978, αρ. 12b. 2 ος 3 ος αι. μ.χ. [«1ère moitiédu IIe s. ap. J. C.» (Touratsoglou)]. 441

96 Άρτεμη Εφεσία Λυγκηστίδα (αρ ) 110. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμη Εφεσία και τους Διόσκουρους Εικ. 110 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Živojno (περίπου 25 χλμ. NA των Bitola). Διαστάσεις : Ύψ. 0,38, πλάτ. 0,45, πάχ. 0,10. Ύψ. γραμμ. 0,01-0,02. Διάστιχο 0,04 (IG) [0,36Χ0,45Χ0,09 (Düll)]. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 75 (1933), 13 αρ. 20 (N. Vulić από έκτυπο του M. Barjaktarović), (Vulić 1937, 51), REG 47 (1934), 31 (=Opera minora selecta I, 296) υποσ. 3, Chapouthier 1935, αρ. 10, πίν. XI, Spomenik 98 ( ), 21 αρ. 51, 315 αρ. 106 (N. Vulić), Βull. Ėpigr. 47 (1934), 31 αρ. 3, P. Lisičar, ŽA 8 (1958), με εικόνα, (SEG 38 (1962) αρ. 275, Βull.Ėpigr. 74 (1961), αρ. 383), Düll 1977, 66-67, , αρ. 75, εικ. 58, *IG X 2.2, 6-7 αρ. 9, πίν. ΙΙ. Πρβλ. Μarić 1933, 37, Spomenik 77 (1934), αρ. 9 με εικόνα (N. Vulić), Tod 1953, 389 αρ. 168, Κανατσούλης 1955, 360, BCH 83 (1959), 549 κ.ε., εικ. 1, LIMC III (1986), 578 αρ. 136 κ.ε., λ. Dioscouroi (A. Hermary). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση εντός ορθογώνιου πεδίου. Οι παρυφές της στήλης και η επιφάνεια του αναγλύφου, ιδιατέρως οι κεφαλές των μορφών και τμήματα του κορμού τους φέρουν αβαθείς αποκρούσεις και έντονα ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η στήλη φέρει πλαισίωση με στενή ταινία στις τρεις πλευρές της και πλατύτερη στο κάτω μέρος της με πλατύ έμβολο για την προσάρτηση σε άλλο μέλος. Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται μία όρθια κατενώπιον γυναικεία θεότητα, που σύμφωνα με την επιγραφή ταυτίζεται με την Άρτεμη Εφεσία. Έχει στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό. Φέρει πέπλο ψηλά ζωσμένο με 442

97 μακρύ απόπτυγμα. Το ένδυμα έχει αποδοθεί με βαθιές κατακόρυφες πτυχές μεταξύ των μηρών. Το κεφάλι και τμήμα του κορμού έχει υποστεί φθορά επομένως οι λεπτομέρειες διακρίνονται με δυσκολία. Τα χέρια είναι λυγισμένα. Πολύ πιθανή φαίνεται η άποψη της Düll, ότι η μορφή συγκρατούσε τα άκρα ενός καλύμματος (;) της κεφαλής της. Στις όρθιες κατενώπιον ανδρικές μορφές εκατέρωθεν της θεάς μπορούν να αναγνωριστούν οι Διόσκουροι. Παριστάνονται όρθιοι, γυμνοί μπροστά από τα άλογα τους, ο αριστερός (ως προς το θεατή) έχει ελαφρά στραμμένο πλαγίως το δεξί του πόδι. Στο κεφάλι φέρουν πίλους. Με το λυγισμένο χέρι τους κρατούν τα χαλινάρια των αλόγων τους ενώ στο άλλο τυλίγεται η ανεμίζουσα χλαμύδα τους. Τα προοπτικά αποδοσμένα άλογα παριστάνονται με κίνηση προς το κέντρο και τα κεφάλια τους και τα υψωμένα μπροστινά τους πόδια σχεδόν αγγίζουν τους ώμους και τα ενδύματα της θεάς. Πρόκειται για μία σύνθεση με συμμετρία, έντονη κίνηση και πλαστικότητα. Στο πλαίσιο κάτω από την παράσταση έχει χαραχθεί τρίστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : ΑΝΧΑΙΗ..Α..Ο[, Vulić, Spomenik 75 (1933). Ἀνχαρη[νοῡ], Robert, Chapouthier, Daux, Düll. Ἀντιγόνου, Vulić, Spomenik 98 ( ). Ἀ [δαίου], IG. Το αγνοούν οι Lisičar, Vulić και όσοι τους ακολουθούν όπως η Düll. δ[οῡλ]ος, Robert. Λ Ο[,Daux. στ. 2: ἀνέθεκεν, Vulić, Spomenik 75 (1933) και διόρθωση του ίδιου σε ἀνέθηκεν, την οποία αποδέχονται οι επόμενοι εκδότες και οι IG. στ. 3: ἒτους ζτμ, Vulić, Robert, Chapouthier, Tod. ζτ, διόρθωση του Vulić, Spomenik 98 ( ) και τον ακολουθούν οι υπόλοιποι εκδότες. Το όνομα Ἀνχαριηνός μαρτυρείται σε κατάλογο εφήβων της Βέροιας. Σχετικά βλ. SEG 13, Βλ. και Ι. Τουράτσογλου, ΑΔ 26 (1971), Α [1973], 130 υποσ. 5 με την παλαιότερη βιβλιογραφία, Tataki 1988, αρ

98 Απρίλιος 160 μ.χ. (IG) [ζτ = 307 (μακεδονική χρονολογία)/160 μ.χ., 9 μηνός Αρτεμίσιου (Düll)] Kίονας με αναθηματική επιγραφή στην Άρτεμη Εικ. 111 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Vašarejca, BA των Bitola. Πιθανότατα ανήκε σε ναό που βρισκόταν εκεί ή στην ευρύτερη περιοχή (Curtis). Από το 1869 και μετά τον εντόπισαν διαδοχικά οι Hahn, Antonin και Curtis στον κήπο του Μητροπολίτη στα Bitola. Αργότερα ο Wace τον εντόπισε στο Γυμνάσιο της περιοχής. Σήμερα το αντικείμενο θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,70, διάμ. 0,35 [οι διαστάσεις έχουν υπολογιστεί κατά προσέγγιση (IG)]. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Hahn 1869, 160, 165 αρ. 19, Antonin arch., Pojezolka u Rumeliju, 1879, 365, πίν. 5, C.G. Curtis, Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 17 ( ), Παράρτ. [1886], αρ. XXIII, Δήμιτσας 1896, 262 κ.ε., αρ. 229, (Baege 1913, 53, Vulić 1937, 46, L. Robert, Hellenica I (1940), 76-77, Düll 1977, 306 αρ. 73). *IG Χ2.2, 19 αρ. 34, πίν. VI. Πρβλ. Wace, Woodward 1911/12, 175, αρ. 14, Μarić 1933, 37, Düll 1975, , P. Roesch, Gnomon 52 (1980), 687. Ιωνικός κίονας πάνω στον οποίο διαβάζεται η επιγραφή : Αὐ. Ὶουλιανός Αὐ. Ἀμιάντην σύνβιον [ε]ἲς Ἂρτεμιν ἀνέθηκον κατά κέλευσιν τῆς θεοῡ Κριτικές σημειώσεις : στ. 2 : Ἀμιάντην, Antonin, Δήμιτσας και σύμφωνα με αυτούς η Düll. Ἀμίαν την, Wace. Για την ανάγνωση των IG βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Το όνομα Ἀμία εμφανίζεται συχνά σε επιγραφές της Μακεδονίας. Σχετικά βλ. ΕΚΜ, αρ. 169, πίν. 575, 256 αρ. 204, πίν. 585, 344 αρ. 386, πίν. 624, αρ. 102 Α,Β, πίν. 559, 259 αρ. 210, πίν. 586, 335 αρ. 371, πίν. 621, 206 αρ. 122, πίν. 563, αρ. 40, πίν. 545, αρ. 68, πίν. 551, αρ. 74, πίν. 552, 303 αρ. 310, πίν. 606, 260 αρ. 444

99 211, πίν. 586 (Βέροια), Leukopétra, αρ. 34, πίν. 299, αρ. 118, πίν. 339, 190 αρ. 144, πίν. 349, αρ. 62, πίν. 313, αρ. 63, πίν. 313, (Λευκόπετρα Ημαθίας), IG X 2.1, 79 αρ. 188, αρ. 189 (Θεσσαλονίκη). Με το όνομα αυτό μαρτυρείται επίσης μια ιέρεια αυτοκρατορικής λατρείας στην επιγραφή της Αἰστρεατῶν πόλεως από τη Βέροια. Σχετικά : V. Allamani-Souri, «Η Αἰστρεατῶν πόλις». The first epigraphical evidence from Beroea» στο : Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 6, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1997, Συχνό είναι και στην Άνω Μακεδονία. Σχετικά βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 120, πίν. 45 (Μαυροπηγή Εορδαίας), 157 αρ. 171, πίν. 67 (Εθνικό Λυγκηστίδας), αρ. 164, πίν. 63 (Βεύη Λυγκηστίδας), 144 αρ. 156, πίν. 58 (Νομός Φλώρινας), 118 αρ. 121, πίν. 44 (Ρυάκιο Εορδαίας), 122 αρ. 126, πίν. 47 (Άγιος Παντελεήμων Εορδαίας), αρ. 44, πίν. 14 (Δίπορο Γρεβενών, Ελίμειας- Τυμφαίας). Συναντάται επίσης στην Ηράκλεια Λυγκηστική και βορειότερα. Σχετικά βλ. IG X 2.2, αρ. 210, Vulić 1937, (=IG X 2.2, αρ. 260), Spomenik 71 (1931), 62, 83(N. Vulić), Spomenik 98 ( ), 29 (=IG X 2.2, αρ. 100), 68, 76 (N. Vulić). 3 ος αι. μ.χ. (IG). [α μισό 3 ου αι. μ.χ. (Düll)] Στήλη με δύο απελευθερωτικές επιγραφές με ανάθεση στην Άρτεμη Εφεσία Εικ. 112 ΑΕ: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις: Ύψ. 0,60, πλάτ. 0,37, πάχ. 0,15. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: *V. Kalpakovska, A. Gjorgjievska, Prilozi na DNU, Bitola 2001, Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, αρ.11. Μαρμάρινη παραλληλεπίπεδη ενεπίγραφη στήλη. Φέρει μικρές αποκρούσεις κατά τόπους στον δεξιό κρόταφο και λοξό ράγισμα στην άνω αριστερή γωνία. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. 445

100 Στην πρόσθια όψη έχουν χαραχθεί δύο απελευθερωτικές επιγραφές σε εννέαδέκα στίχους η α) και σε έξι η β). Τα κείμενα παραδίδονται από τις εκδότριες με προβλήματα ανάγνωσης. Σύμφωνα με το τυπικό των απελευθερωτικών πράξεων δηλώνεται και εδώ η χρονολογία (α-β), το όνομα της θεότητας στην οποία γίνεται η ανάθεση, και το όνομα του δεκάχρονου δούλου Καλίνος (;) (α) 2 ος -3 ος αι. μ.χ. [204/5 μ.χ.(;)] 113. Aναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμιδα Εφεσία; και τους Διόσκουρους. ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων, Συλλογή Kuršumli-han. Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Κάποτε βρισκόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,37, πλάτ. 0,43, πάχ. 0,08. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 71 (1931), 18 αρ. 30 (N. Vulić), Chapouthier 1935, 31 αρ. 9, πίν. 7, Vulić 1937, 21, F. Papazoglou, BCH 98(1974), 294 υποσ. 26, Düll 1977, 376 αρ Μαρμάρινη ορθογώνια αναθηματική στήλη με αποστρογγυλεμένες ή αποκρουσμένες γωνίες. Φέρει μικρότερες αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται γυναικεία θεότητα πλαισιωμένη αριστερά και δεξιά από τους Διόσκουρους. Η θεά παριστάνεται κατενώπιον με χιτώνα και ιμάτιο και φέρει το δεξί της χέρι μπροστά από το στήθος σε μία πτύχωση του ιματίου. Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο. Οι Διόσκουροι στέκονται γυμνοί με πίλο και χλαμύδα πάνω από τον αριστερό τους ώμο, μπροστά από τα άλογα τους, τα οποία κατευθύνονται προς τη θεότητα. Κρατούν κοντή βακτηρία ή δάδα. Οι μορφές είναι ιδιαιτέρως εύσαρκες. «Γύρω στο 200 μ.χ.» (Düll). 446

101 Άρτεμη Σιβοννική Ορεστίδα (αρ. 114) 114. Aναθηματικό ανάγλυφο στην Άρτεμιδα Σιβοννική εικ. 114 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης αρ. ευρετ Προέλευση : Βρέθηκε «κατά την βορείως τῆς ἐπαρχίας Καστορίας ὑψίπεδον κοιλάδα τοῡ ἂνω Δεβόλ» (Παπαδάκις). Ο Παπαδάκις υποθέτει ότι στην περιοχή αυτή βρισκόταν το Κέλλιον, το οποίο αναφέρει και η επιγραφή του αναγλύφου. Σύμφωνα επίσης με την αναφορά του Παπαδάκι, μεταφέρθηκε στην Αστυνομική Διεύθυνση Καστοριάς για να αποσταλεί στη Θεσσαλονίκη. Σήμερα το μνημείο βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Γλυπτών). Διαστάσεις : «0,75Χ0,40Χ0,13» (Παπαδάκις). Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Παπαδάκις 1913, αρ. 54, Papazoglou 1988, 243 υποσ. 46 (απλή μνεία), Σβέρκος 2000, 41 και υποσ. 71. Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση Άρτεμης, η οποία τρέχει προς τα δεξιά ανασύροντας ταυτόχρονα ένα βέλος από τη φαρέτρα της. Πίσω της απεικονίζεται ελάφι και μπροστά της σκύλος που τρέχει. Ο Παπαδάκις χαρακτηρίζει την εργασία χονδροειδή. Φέρει πεντάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Φ(λαύιος) Εὒπορος Βε[ρια] ῑος λιθο / γλύφος οἰκῶν Κέλλιον/ Ἀρτέμιδι Σιβοννι / κῇ εὐχήν ἀνέθη / κεν Κριτικές σημειώσεις :στ. 1: Βέβαιος, Παπαδάκις. Αυτοκρατορικοί χρόνοι μετά το 69 μ.χ. 447

102 Αθηνά Άνω Μακεδονία (αρ. 115) 115. Χάλκινο νόμισμα με κεφαλή Αθηνάς στον εμπροσθότυπο και τους Διόσκουρους στον οπισθότυπο Εικ. 115 Βιβλιογραφία : Gaebler 1906, 61 αρ. 187, πίν. II.5, Head 1911, 238, Gaebler 1935, 7 αρ. 42, πίν. III.7. Πρβλ. Düll 1977, αρ. 82, Schumacher 1996, 46, εικ. 21. Χάλκινο νόμισμα Τετάρτης Μερίδος (κοπή Πελαγονίας). Εμπροσθότυπος : Κεφαλή Αθηνάς προς τα δεξιά με κορινθιακό κράνος και μακριά κόμη. Οπισθότυπος : Οι Διόσκουροι με ανεμίζοντα ιμάτια, οξυκόρυφους πίλους και δόρατα έφιπποι σε καλπασμό προς τα δεξιά. Η επιγραφή ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ (ΤΕΤΑΡΤΗΣ). Μονογράφημα ΝΕ κάτω από τα άλογα. Έγκοιλο πεδίο. Αντίτυπα : Βλ. Gaebler 1906, π.χ. Ελίμεια (αρ ) 116. Ομφαλωτή φιάλη με αναθηματική επιγραφή στην Αθηνά Εικ. 116 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ [Εκ παραδρομής έχει περάσει στη βιβλιογραφία με αρ. ευρετ. 549]. Προέλευση : Κοζάνη. Βρέθηκε το Νοέμβριο του 1948, κατά τη διάρκεια ανασκαφής νεκροταφείου κλασικών-υστεροκλασικών χρόνων (Τάφος ΙΙ) (Καλλιπολίτης, Feytmans, Καλλιπολίτης). Διαστάσεις : Ύψ. 0,042, διάμ. χείλους 0,21. Υλικό : Άργυρος. 448

103 Βιβλιογραφία : Β.Γ. Καλλιπολίτης, D. Feytmans, ΑΕ 1948/49 [1950], 92 96, εικ. 8 9 (Α. Κεραμόπουλλος, Μακεδονικά 2 (1953), , Χ. Μακαρόνας, Μακεδονικά 2 (1953), , εικ. 14 πίν. XXB, J.M. Cook, JHS 70 (1950), 7, πίν. 1c, Bull. Épigr. 1951, 137, SEG 8 (1956), 306, L.H. Jeffery, The local scripts of archaic Greece, (1961), 135 πίν. 22 και 137 αρ. 2, G. Pfohl, Griechische Inschriften, (1965), αρ. 48, M. Guarducci, Epigrafia I, (1967), αρ. 1, εικ. 148a b,), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 20 αρ. 2, πίν. 1. Πρβλ. Β.Γ. Καλλιπολίτης, ΑΕ 1950/51[1951], 184,(με αναχρονολόγηση της ταφής), BCH 74 (1950) Chron., 306 (απλή μνεία), D.E. Strong, Greek and roman silver plate, (1966), 57, A.W. Gomme, A historical commentary on Thucydides III, ( ), 550, Φ. Πέτσας, Μακεδονικά 9 (1969), 201 αρ. 178 (απλή μνεία), Σιαμπανόπουλος 1974, 25 εικ. 4, Hammond, Griffith 1979, 96, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993α, 81 και υποσ. 26, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 18 εικ. 3, 20, 22, 25, 46, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994β, 14 (με εικόνα), 17-18, Τουράτσογλου 1995, 406 εικ. 514 (με παράθεση μόνο της εικόνας), Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1997β, , εικ. 13, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004β, 278 εικ. 13 (απλή μνεία), Δ. Ιγνατιάδου, Μακεδονική υαλουργία του 4 ου αι. π.χ. Το άχρωμο γυαλί, Θεσσαλονίκη 2004 (αδημ. διδ. διατριβή), 130 και υποσ Αργυρή ομφαλωτή φιάλη, σχεδόν πλήρης, συντηρημένη με ίχνη διάβρωσης. Φέρει σφυρήλατη διακόσμηση από φύλλα λωτού και ανθέμια. Στην εξωτερική επιφάνεια του χείλους φέρει μονόστιχη εγχάρακτη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : Η επιγραφή είναι γραμμένη σε μεγαρικό αλφάβητο. Ύστεροι αρχαϊκοί χρόνοι [«πρῶτον τέταρτον τοῡ 5 ου π.χ. αι.» (Καλλιπολίτης, Feytmans). Αναχρονολόγηση της ταφής στις αρχές του 3 ου Καλλιπολίτης, ΑΕ 1950/51[1951]). αι. π.χ. (Β.Γ. 449

104 117. Ειδώλιο Αθηνάς Εικ. 117 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ Προέλευση : Αιανή, λόφος Μεγάλης Ράχης, όπου εντοπίζεται ο αρχαίος οικισμός της Αιανής. Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 47 εικ. 15 (απλή μνεία), Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1996, 24, 46 εικ. 32 (απλή μνεία). Πήλινο ειδώλιο Αθηνάς, από το οποίο σώζεται μόνο το κεφάλι και ο λαιμός. Έχει διατηρηθεί κατά τόπους το υπόλευκο επίχρισμα-υπόστρωμα του χρώματος. Το λοφίο και τα πτερύγια του κράνους έχουν αποκρουσθεί. Η θεά παριστάνεται κατενώπιον με τα μαλλιά χωρισμένα στο μέσον του μετώπου, με κράνος με λοφίο και δισκόμορφα ενώτια. Ελληνιστικοί χρόνοι. Εορδαία (αρ ) 118. Ανάγλυφο Αθηνάς Εικ. 118 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας, Βιβλίο Ευρετηρίου Ανασκαφής Πετρών αρ. 83. Προέλευση : Πέτρες. Βρέθηκε τυχαία το καλοκαίρι του 1983, στον αγρό ιδιοκτησίας Σπ. Σωτ. Λιάλιου, στην αγροτική περιοχή «ΕΒΓΕ» Πετρών Αμυνταίου Φλώρινας. Η θέση βρίσκεται στην πεδιάδα που απλώνεται νότια του λόφου της ελληνιστικής πόλης των Πετρών και απέχει περίπου 2 χλμ από αυτήν. Διαστάσεις : Ύψ. 0,365, πλάτ. 0,27, πάχ. 0,105, σωζ. ύψ. μορφής 0,33. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο, εύθριπτο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Αδάμ Βελένη 1987, 1-9, πίν. 1, Voutiras 1998, , εικ. 5. Πρβλ. Αδάμ Βελένη 1997α, 2, (απλή μνεία), Αδάμ Βελένη 1998β, 28, 34 εικ. 11 (απλή μνεία). 450

105 Ανάγλυφο με παράσταση Αθηνάς. Το πέρας του δε σώζεται σε καμία από τις πλευρές. Το κεφάλι της μορφής με το πρόσωπο, ο κορμός μέχρι την κοιλιακή χώρα, ο αριστερός της πήχης και το χέρι με τα δάχτυλα, το εσωτερικό τμήμα του δεξιού της βραχίονα, το δεξιό τμήμα του αποπτύγματος και τμήμα του αριστερού της μηρού έχουν αποκρουσθεί. Στη δεξιά άνω πλευρά του ανάγλυφου πεδίου διακρίνονται ίχνη ράσπας. Ίχνη οδοντωτού εργαλείου παρατηρούνται κάτω από τη δεξιά μασχάλη και στο δεξιό τμήμα του ενδύματος. Η οπίσθια πλευρά του αναγλύφου είναι επίπεδη και αδροδουλεμένη. Η Αθηνά παριστάνεται όρθια κατενώπιον, στον τύπο της Παρθένου και σώζεται μέχρι το ύψος των γονάτων. Έχει σταθερό το δεξί και άνετο το αριστερό της σκέλος. Το κεφάλι έχει αποδοθεί κατά τρία τέταρτα, στραμμένο ελαφρά προς τα δεξιά της μορφής. Έφερε αττικό κράνος, από το οποίο διατηρείται μόνο το περίγραμμα και οι ανεμίζοντες πρόστυποι θύσανοι των πλευρικών λοφίων με διχαλωτές απολήξεις. Πλαστικά έχουν αποδοθεί οι δύο ρυτίδες στο λαιμό. Στο δεξί τμήμα του λαιμού έχει διατηρηθεί ένας από τους στριφτούς πλοκάμους των μαλλιών που έπεφταν στους ώμους. H θεά φορά αττικό πέπλο ψηλά ζωσμένο με μακρύ απόπτυγμα. Βαθιές, κατακόρυφες πτυχές αποδίδουν το βαρύ ένδυμα πάνω από το δεξί στάσιμο σκέλος. Η φθορά του αναγλύφου στο τμήμα του θώρακα στήθους δεν επιτρέπει να διατυπωθεί με βεβαιότητα αν η Αθηνά έφερε αιγίδα ή όχι. Πιθανώς η αιγίδα αν υπήρχε ήταν μικρή. Ο αριστερός ώμος είναι ακάλυπτος. Στο δεξί υψωμένο χέρι της η θεά κρατούσε δόρυ κατακόρυφα τοποθετημένο στο έδαφος ενώ με το προτεταμένο αριστερό συγκρατούσε την ασπίδα απ την οποία διατηρείται το περίγραμμα του άνω τμήματος. Τέλη 2 ου αρχές 1ου αι. π.χ Αγαλμάτιο Αθηνάς ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Ασβεστόπετρα. Διαστάσεις : Ύψ. 0,30, πλάτ. 0,

106 Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78, εικ. 43 (απλή μνεία), Αδάμ- Βελένη 1987, 7 και υποσ. 42. Μαρμάρινο αγαλμάτιο [ανάγλυφο (Αδάμ-Βελένη)] Αθηνάς. Παριστάνεται κατενώπιον με άνετο το αριστερό σκέλος. Φέρει χειριδωτό χιτώνα. Κάτω από το στήθος φέρει χιαστί τοποθετημένα δύο φίδια και μεταξύ τους γοργόνειο. Στους ώμους πέφτουν δύο σχηματοποιημένοι πλόκαμοι μαλλιών. Με το αριστερό χέρι κρατά πιθανότατα φιάλη και με το δεξί ακουμπά σε ψηλό, ορθογώνιο στήριγμα. 2 ος -3 ος αι. μ.χ. Λυγκηστίδα (αρ ) 120. Επιγραφή με αναφορά σε ιερό της Αθηνάς Εικ. 120 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Βρέθηκε στο 172 ο χιλιόμετρο της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης Μοναστηρίου κοντά στη Βεύη (πρώην «Μπάνιτσα») (Giannopoulos). Δεν εντοπίστηκε κατά την περιοδεία των Ριζάκη, Τουράτσογλου το Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : - Υλικό : Λίθος (;) Βιβλιογραφία : N. Giannopoulos, BCH 17 (1893), 635 με βάση έκτυπο που του είχε στείλει ο μηχανικός M. Astima, (Baege 1913, 32), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 182, πίν. 71 (ως ambiguum). Ο πρώτος εκδότης δεν σημειώνει ούτε τη μορφή, ούτε τις διαστάσεις του λίθου και των γραμμάτων. Η επιγραφή έχει ως εξής : Ἐπ Ἀντιγόνο[υ] / ἐπιμελητοῡ / ίερόν Ι Λ Τ C - - ; - - / vac. ( ; ) Ἀθην[ᾶς ; 452

107 Η επιγραφή ίσως παρέχει πληροφορίες για την ίδρυση ή την επισκευή κάποιου ιερού της Αθηνάς στην περιοχή. Απροσδιόριστη χρονολογία Αγαλμάτιο Αθηνάς Εικ. 121 ΑΕ : Εθνικό Μουσείο Βελιγραδίου αρ. ευρετ Προέλευση : Bukovo (8 χλμ νότια της Ηράκλειας Λυγκηστικής). Βρέθηκε το Διαστάσεις : Ύψ. 0,55. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : H. Schrader, AA 1932, 90 κ.ε., εικ. 1-3, Vulić 1937, 21, Umetnički pregled 9 (1938), 273 κ.ε., Grbić 1958, 25 κ.ε., 122 αρ. 14, πίν , Héraclée I (1961) 44 αρ. 1, πίν. 13 (P. Mačkić, I. Mikulčić), BCH 90 (1966), 79 υποσ. 6, εικ. 15a-d, W. H. Schuchardt, AntPl II 3 (1963), 31 κ.ε. και υποσ. 6, N. Leipen, Athena Parthenos, A reconstruction, 1971, αρ. 4, εικ. 5, Düll 1977, αρ. 77 εικ. 27, Αδάμ-Βελένη 1987, 7 (απλή μνεία). Αγαλμάτιο Αθηνάς με ωοειδή βάση. Το κατώτερο τμήμα του δεξιού πήχη και το χέρι της μορφής, το αριστερό τμήμα του προσώπου και το δεξί της άκρο πόδι έχουν αποκρουσθεί. Το ανώτερο τμήμα του αριστερού της βραχίονα είναι σπασμένο τμηματικά. Αποκρούσεις φέρουν και η κάτω αριστερή (ως προς το θεατή) ακμή της βάσης και τα λοφία του κράνους. Το κεφάλι είναι αναπροσαρτημένο. Η θεά παριστάνεται κατενώπιον στον τύπο της Αθηνάς Παρθένου με στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό με το άκρο πόδι τοποθετημένο προς τα πίσω και πλαγίως. Φέρει ψηλά ζωσμένο πέπλο με μακρύ απόπτυγμα, αιγίδα με οφιοειδείς απολήξεις και γοργόνειο στο κέντρο και κράνος με, αρχικώς, πέντε λοφία. Κάτω από το κράνος τα μαλλιά πέφτουν σε ελικοειδείς λεπτούς βοστρύχους στον αυχένα και ανά δύο στους ώμους της θεάς. Το αριστερό χέρι, ελαφρώς λυγισμένο συγκρατεί την ασπίδα, στο εσωτερικό της οποίας ελίσσεται φίδι. Εξωτερικά η ασπίδα κοσμείται με γοργόνειο. Το δεξί χέρι είναι προτεταμένο και πιθανώς στο μη διατηρημένο του άκρο κρατούσε αγαλμάτιο Νίκης. 453

108 Η πτυχολογία είναι αυστηρή με κατακόρυφες, βαθιές πτυχές, κυρίως μεταξύ των σκελών της μορφής. α μισό 2 ου αι. μ.χ. Αφροδίτη Ελίμεια (αρ ) 122. Τμήμα αγαλματίου Αφροδίτης ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Άγιος Γεώργιος (πρώην «Τσούρχλι») Γρεβενών, θέση «Πικρεβενίτσα»(;) «... καί δή ἐκ τῆς αὐτόθι Ἁγίας Μαρίνης» (Παπαδάκις). Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Παπαδάκις 1913, 446 αρ. 44. Τμήμα μαρμάρινου αγαλματίου Αφροδίτης. Διατηρείται από τον ομφαλό μέχρι τα γόνατα. Η θεά παριστάνεται γυμνή, ενώ διατηρείται τμήμα από το ιμάτιό της που έπεφτε στην οπίσθια όψη. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παπαδάκι πρόκειται για επιμελημένη εργασία ρωμαϊκών χρόνων. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 123. Ειδώλιο Έρωτα Εικ. 123 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Αιανή, λόφος Μεγάλης Ράχης. Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. 454

109 Βιβλιογραφία: Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 47-48, εικ. 16 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1996, 24, 46, εικ. 33 (απλή μνεία). Πήλινο ειδώλιο Έρωτα. Ελληνιστικοί χρόνοι. Εορδαία (αρ ) 124. Ανάγλυφο με παράσταση Αφροδίτης Εικ. 124 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ. Πε Προέλευση : Πέτρες. Βρέθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας σ έναν από τους χώρους του νότιου πλατώματος του ελληνιστικού οικισμού των Πετρών, δυτικά του συμβατικά καλούμενου «σπιτιού με τις μήτρες», το Διαστάσεις : Ύψ. 0,30. Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Ελληνικός πολιτισμός, 276 αρ. 356, *Αδάμ Βελένη 1994, αρ. 3, πίν. 82, 7-9, Αδάμ-Βελένη 1997α, 14 και υποσ. 82, Αδάμ Βελένη 1998β, 74, εικ. 69. Πήλινος πίνακας με ανάγλυφη παράσταση Αφροδίτης. Είναι σχεδόν πλήρης, συγκολλημένος από τμήματα και συμπληρωμένος κατά τόπους, ιδιαιτέρως στο άνω τμήμα του. Φέρει μικρές αποκρούσεις κατά τόπους, κυρίως στα σημεία συγκόλλησης. Η οπίσθια όψη είναι αδρή και κυρτή και φέρει στο κέντρο ελλειπτική οπή αερισμού. Είναι κοίλος εσωτερικά και στο κάτω μέρος δύο εγκάρσια στις όψεις μέλη δημιουργούν ελλειπτική επιφάνεια έδρασης. Στις υπόλοιπες πλευρές οι όψεις εφάπτονται. Το ανάγλυφο τμήμα έχει πιεστεί σε μήτρα. Η κύρια όψη είναι ελαφρώς κοίλη με ελλειπτικού σχήματος πλαισίωση από ανάγλυφα, επίθετα άνθη, τα οποία φέρουν ρόδινο χρώμα. Σχεδόν ολόκληρο το πεδίο του αναγλύφου καταλαμβάνει παράσταση ημίγυμνης Αφροδίτης καθισμένης πλαγίως πάνω στη ράχη τράγου που καλπάζει προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Η θεά φέρει πόλο στην ελαφρώς προς τα κάτω και αριστερά της κεκλιμένη κεφαλή της, κρατά 455

110 δυσδιάκριτο αντικείμενο (κάτοπτρο;) στο λυγισμένο και υψωμένο προς τα δεξιά της δεξί της χέρι και φέρει ιμάτιο που τυλίγεται στα ισχία της πέφτοντας με καμπύλες πτυχές στους μηρούς και τις κνήμες. Κάτω από τον τράγο τρέχουν προς τα δεξιά δύο μικρά κατσίκια ενώ στο άνω τμήμα, δεξιά της θεάς, υπερίπταται ερωτιδέας. Πρόκειται για παράσταση Αφροδίτης στον τύπο της Επιτραγίας, συναφή με τον τύπο Ουρανίας. Αρχές 2 ου αι. π. Χ Ειδώλιο Αφροδίτης Εικ. 125 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕ Προέλευση: Μακεδονικός Τάφος Σπηλιάς, θέση «Εκκλησάκι». Ανήκει στην ομάδα των πέντε πήλινων ειδωλίων που διέφυγαν τη σύλληση. Για το μνημείο : Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Ο Μακεδονικός τάφος Σπηλιάς Εορδαίας», ΑΕΜΘ 1 (1987) [1988], 23-36, η ίδια, «Ο Μακεδονικός τάφος στη Σπηλιά Εορδαίας», ΑΔ 40 (1985) [1991], Μελέτες Α, , πίν , η ίδια, «Εορδαία : Δήμος Αγίας Παρασκευής», ΑΕΜΘ 15 (2001) [2003], , εικ Διαστάσεις: Ύψ. 0,332, Βάση 0,6Χ0,125. Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Ο Μακεδονικός τάφος στη Σπηλιά Εορδαίας», ΑΔ 40 (1985) [1991], Μελέτες Α, αρ. 51, πίν. 128β, σχ. 2.17, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, εικ. 41 α. Πήλινο ειδώλιο Αφροδίτης. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Έχουν αποκρουσθεί τμήματα της βάσης, το σώμα από τους ώμους και άνω του ενός Έρωτα, ο ώμος του άλλου και το δεξί χέρι της θεάς και τα μαλλιά της. Διατηρείται το υπόλευκο επίχρισμα-υπόστρωμα του χρώματος και ίχνη χρωμάτων. Η μορφή παριστάνεται όρθια κατενώπιον με στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό, πατά σε ελλειπτική βάση, φέρει ποδήρη χιτώνα ζωσμένο ψηλά στο στήθος και ιμάτιο που καλύπτει την κεφαλή και πέφτει στους ώμους. Τα μαλλιά χωρίζονται στο μέσον του μετώπου και πέφτουν πίσω από τα αυτιά, τα οποία φέρουν ημικυκλικά ενώτια. Με το δεξί της χέρι κρατά ερωτιδέα με κυανή χλαμύδα που 456

111 πέφτει στο πλάι, ενώ ένας δεύτερος με παρόμοια ενδυμασία είναι καθισμένος στον αριστερό της ώμο. Τον συγκρατεί με το αριστερό της χέρι από τα άκρα πόδια. Η απόσοση της δεύτερης αυτής μορφής είναι συνοπτική. 2 ος 1 ος αι. π.χ. Ορεστίδα (αρ ) 126. Κεφαλή Αφροδίτης (;) Εικ. 126 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Αλιάκμων (πρώην «Βρατίνι» ή «Παλιούρι») «ἐκ Βρατινίου» (Παπαδάκις). Σύμφωνα επίσης με τη μαρτυρία του Παπαδάκι, βρέθηκε μαζί με νομίσματα και ανεπίγραφο ανάγλυφο. Μεταφέρθηκε στη Κοζάνη από τον Κεραμόπουλλο. Σήμερα θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : Ύψ. 0,14. Υλικό : Μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία : Παπαδάκις 1913, 448, Α. Κεραμόπουλλος, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1922, 308, ο ίδιος, ΑΔ 14 ( ) [1935], Παράρτημα 33 34, εικ. 3. 4), Μακαρόνας 1937, 13 (τη θεωρεί χαμένη), Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 160. Κεφαλή γυναικείου αγάλματος που έχει ερμηνευθεί ως Αφροδίτη. Το κάτω τμήμα της έχει αποκρουσθεί και φέρει τόρμο. Τα μαλλιά είναι δεμένα σε φιόγκο («διλήμνιον») και φέρουν ίχνη μεταλλικής ταινίας. Αναφέρεται ότι είχε σκοπαδικό πρότυπο. (Κεραμόπουλλος). Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι Ειδώλιο Αφροδίτης Εικ. 127 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης ; (χωρίς αρ. ευρετ.). 457

112 Προέλευση: Μαγούλα Εράτυρας. Προέρχεται από την ανασκαφή του Κεραμόπουλλου. Διαστάσεις: Μέγ. σωζ. ύψ. 0,14. Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Κεραμόπουλλος 1932, 126, εικ. 86. Πήλινο ειδώλιο Αφροδίτης. Ο δεξιός της ώμος, ο κορμός από τη κοιλιά και κάτω και το κεφάλι του ερωτιδέα έχουν αποκρουσθεί. Η θεά παριστάνεται όρθια (;) κατενώπιον με κεφαλόδεσμο, να κρατά στον αριστερό της ώμο ερωτιδέα, ο οποίος φέρει ιμάτιο στους ώμους του. Ελληνιστικοί χρόνοι Ειδώλια Αφροδίτης ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης ; (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Τσοτύλι, θέση «Σιανίστι». Παραδόθηκαν μαζί με άλλα αντικείμενα στον Κεραμόπουλλο το Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Α. Κεραμόπουλος, ΠΑΕ 1933, 66-69, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 241 (απλή μνεία). Για τη θέση: Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1933, 66-69, ο ίδιος, ΠΑΕ 1934, 74-79, ο ίδιος ΠΑΕ 1937, 71, ο ίδιος, ΑΕ 1937, 373, ο ίδιος, «Αι πόλεις του Φιλίππου Β εν Μακεδονία», ΗΔΜ 1937, 52, BCH 59 (1935), Chron., 281 εικ. 38, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 74 εικ. 43, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, Ο Κεραμόπουλλος αναφέρει ότι του παραδόθηκαν δύο «πλαγγόνες» ίδιας μήτρας που απεικονίζουν Αφροδίτη. Ελληνιστικοί χρόνοι (;) 458

113 130. Ειδώλιο Αφροδίτης ΑΕ: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών αρ. ευρετ Προέλευση: Τσοτύλι. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ ανήκει σε μία ομάδα αντικειμένων που προέρχονταν από περισυλλογές κατά το μετά τη δραστηριότητα του Κεραμόπουλλου - και μεταφέρονταν στην Αθήνα. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 245 (απλή μνεία). Πήλινο ειδώλιο Αφροδίτης. Με το αριστερό χέρι συγκρατεί το ιμάτιο στο ύψος του ώμου και με το δεξί κρατά φιάλη. 1 ος αι π.χ. Λυγκηστίδα (αρ ) 131. Αναθηματική στήλη στην Αφροδίτη(;) ή στην Ίσιδα Εικ. 131 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola), αρ. ευρετ Προέλευση : Μεταφέρθηκε από τη θέση Bukovo στο Νοσοκομείο των Bitola το Σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Bitola. [Από την Ηράκλεια Λυγκηστική (Düll)]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,68, πλάτ. 0,33, πάχ. 0,15. Ύψ. γραμμ. 0,01-0,015. Διάστιχο 0,005 (IG). [0,575Χ0,32Χ0,16(Düll)]. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : C.G. Curtis, Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 17 ( ), Παράρτ. [1886], 163 αρ. XXV (από απόγραφο που έκανε ο Ch.J. Calvert το 1867 στο Βρεττανικό Προξενείο και το οποίο δημοσίευσε στον Κώδικα του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου στην Κωνσταντινούπολη, αρ. 862), Düll 1977, 44, 270 αρ. 3, 459

114 εικ. 11, *IG X2.2, 35 αρ. 61, πίν. IX. Πρβλ. Γ.Γ. Παππαδόπουλος, Πανδώρα 21 ( ), 202, ο ίδιος, Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 5 ( ) [1872], 5, Δήμιτσας 1896, 251 (Baege 1913, 107, Düll 1977, 316 αρ. 87), Herakleja I (1961), 50 αρ. 23, πίν. XX (P. Mačkić, I. Mikulčić), Héraclée I (1961), 48 αρ. 23 με εικόνα (P. Mačkić, I. Mikulčić), Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 29 αρ. 12 με εικόνα. Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ημικυκλική κόγχη με παράσταση όρθιας γυναικείας μορφής, πιθανώς Αφροδίτης (Düll) ή Ίσιδας. Η στήλη φέρει αβαθείς αποκρούσεις σ όλες τις πλευρές. Το πρόσωπο της μορφής είναι έντονα διαβρωμένο. Η μορφή παριστάνεται κατενώπιον με στάσιμο το δεξιό της σκέλος και άνετο το αριστερό. Φέρει χιτώνα με κοντές χειρίδες και πέπλο ψηλά ζωσμένο. Τα ενδύματα πέφτουν με αραιές, κατακόρυφες πτυχές, κυρίως κατά μήκος του δεξιού σκέλους της μορφής. Τα μαλλιά είναι χτενισμένα στο άνω οπίσθιο τμήμα του κεφαλιού και συγκρατούνται με ταινία. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου διακρίνονται με δυσκολία λόγω της φθοράς που υπέστη η στήλη. Τα χέρια είναι προτεταμένα σχεδόν παράλληλα με τον κορμό. Στο δεξί κρατά μία σπονδική φιάλη και στο αριστερό ένα αγγείο που μοιάζει με κάδο ή καλαθίσκο. Στο πεδίο του αναγλύφου αριστερά της μορφής απεικονίζεται μικρός, καίων βωμίσκος που έχει αποδοθεί προοπτικά. Η εργασία είναι χονδροειδής. Στον κανόνα κάτω από την κόγχη με την παράσταση διαβάζεται δίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Ἀλέξανδρος Λύσω νος κατ εὐχήν Κριτικές σημειώσεις : ΧΛΘ ΑΝΛΙΟCΛΥCω /ΠΟCΚΑ, ΗΝ. ([Μ]άνλιος Λυσωπος Κα[σσιαν]ήν), Curtis. Για την ανάγνωση των IG που είναι όμοια με την ανάγνωση της Düll βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Το πατρωνυμικό του αναθέτη απαντάται για πρώτη φορά στη Μακεδονία και Θράκη. 2 ος - 3 ος αι. μ.χ. (IG). 460

115 132. Aγαλμάτιο Αφροδίτης ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική (ή από την γύρω περιοχή). Διαστάσεις : Ύψ. 0,154. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Héraclée I (1961), 45 αρ. 2, εικ. 2 (P. Mačkić, I. Mikulčić), Düll 1977, 271 αρ. 3Α (χωρίς αυτοψία). Το κάτω τμήμα αγαλματίου γυμνής γυναικείας μορφής, πιθανώς Αφροδίτης. Αυτοκρατορικοί χρόνοι. Διόνυσος Ελίμεια (αρ ) 133. Αναθηματική στήλη στο Διόνυσο Εικ. 133 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άνω Κώμη (πρώην «Βάνιτσα»). Βρέθηκε το 1858 στην οικία του Δ. Σιώμου Ντότσιου (Λιούφης). Αναζητήθηκε μάταια το 1937 από τον Edson, οποίος υπέθεσε ότι καταστράφηκε. Δεν εντοπίστηκε από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου κατά τις περιοδείες τους στην περιοχή το 1981 και Σήμερα θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : - Υλικό : Λίθος (;) 461

116 Βιβλιογραφία : Λιούφης 1924, 33, (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 327, Σιαμπανόπουλος 1974, 205), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 46 αρ. 31, πίν. 9. «Ρομβοειδής πλάξ ἒχουσα ἐπιγραφήν» (Λιούφης). Κριτικές σημειώσεις : ΕΥΧΗ, Λιούφης. ΕΥΧΗΝ, Σιαμπανόπουλος. εὐχή, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Το κύριο όνομα Λογική (στ. 1 2) ανήκει στην κατηγορία των ονομάτων που απηχούν τις προσδοκίες των γονέων για τα παιδιά τους. Δε μαρτυρείται στη Μακεδονία (ίσως απαντάται σε επιγραφή της Θεσσαλονίκης, σχετικά βλ. IG X, 2.1 αρ. 663). Γνωστά είναι ονόματα της ίδιας κατηγορίας όπως Ρητορική, Πλουσία, Ἀγάπη, Φίλα, Φιλωτέρα κ.λ.π. Για την πραγμάτευση του θέματος βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 46 με τη σχετική βιβλιογραφία. Σύμφωνα με τους Ριζάκη και Τουράτσογλου 1985, 46, η χρήση της ονομαστικής εὐχή, (στ. 5), αντί της αιτιατικής εὐχήν δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι οφείλεται σε αποβολή του «ν». Σχετικά βλ. L. Robert, Hellenica VI (1948), 106 υποσ. 7 και X (1955), 111, 117 υποσ. 3. Απροσδιόριστη χρονολογία Πλάκα με αναθηματική επιγραφή στο Διόνυσο Εικ. 134 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άνω Κώμη, Ναός Αγίου Γεωργίου, νότιο τμήμα του νάρθηκα. Βρέθηκε στα ερείπια του ναού του Προφήτη Ηλία απ όπου μεταφέρθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου για να χρησιμοποιηθεί ως κατώφλι (Λιούφης). Αργότερα ενσωματώθηκε 462

117 στο νότιο τοίχο του νάρθηκα, σε ύψος περίπου 3 μ. από το έδαφος και εκεί εντοπίστηκε από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου κατά τις περιοδείες τους στην περιοχή το 1981 και Σήμερα αγνοείται. Διαστάσεις : Ύψ. 0,21, πλάτ. 0,51. Ύψ. γραμμ. 0,007 0,025. Διάστιχο 0,005 0,007. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Λιούφης 1924, 33, (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 327), Edson 1937, αρ. 273 (με βελτιωμένη ανάγνωση), Σιαμπανόπουλος 1974, εικ. 173, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 11, πίν. 4. Μαρμάρινη παραλληλεπίπεδη ενεπίγραφη πλάκα, αποκρουσμένη άνω και δεξιά. Ίσως αποτελούσε τμήμα επένδυσης βάθρου. Φέρει επτάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή. Συμπιλήματα : ΟΣ (στ. 1), ΤΡ και ΟΣ (στ. 2), ΤΗ (στ. 3), ΟΣ (στ. 4), ΟΣ και ΠΕ (στ. 5), ΝΕ (στ. 6), ΤΕ και ΜΕ (στ. 7). Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Ίχνη γραμμάτων του ονόματος του αναθέτη, Edson. Στο κενό, μετά το cognomen, πιθανώς : οỉκῶν ἐν, κατ αναλογία του λατινικού domo, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 2 : ΟΥΕTΡΑΝΟΣΛΕΓΙWΝΟΣ με ελλιπή τα Λ,Ε,Γ,Ι και συμπιλήματα ΤΡ και ΟΣ. Στο τέλος του στίχου οι κατακόρυφες κεραίες πιθανότατα ενός Η μεταξύ κισσόφυλλων, Edson. στ. 7 : ΑΡΤΕΜΕCΙΟΥ, Edson. Ἀρτεμεισίου, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Για την όγδοη λεγεώνα (legio Ⅷ Augusta) βλ. RE XII, 2 (1925) στ (Ritterling). Για Μακεδόνες στρατιώτες που υπηρέτησαν στη λεγεώνα αυτή βλ. RE, ό.π. και Th. Chr. Sarikakis, «Des soldats macédomiens dans l armée romaine», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ, , χωρίς μνεία της επιγραφής από την Άνω Κώμη. Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985,

118 Για τη μεταγραφή των λατινικών λέξεων (όπως π.χ. λεγιών, στ. 2) στα ελληνικά βλ. A. Cameron, «Latin words in the greek inscriptions of Asia Minor», AJPhajph 52 (3) (1931), (ιδιαιτέρως 248 και 261), J. Mason, «Greek terms for roman institutions : a lexicon and analysis», American Studies in Papyrology 13 (1974), 5 9. Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 28 με επιπλέον βιβλιογραφία για το θέμα. Για τον όρο κατά διαθήκην (στ. 3) στις επιγραφές βλ. L. Robert, RPh 48 (1974), / 9 μ.χ Σφόνδυλος κίονα με αναθηματική επιγραφή στο Διόνυσο Εικ. 135 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άνω Κώμη, θέση «Προφήτης Ηλίας». Βρέθηκε το 1831 και τοποθετήθηκε στο νάρθηκα της εκκλησίας του Αγίου Χριστοφόρου της «Μαγούλας». (Λιούφης, Σιαμπανόπουλος). Αναζητήθηκε ματαίως από τον Edson, ο οποίος υποψιάστηκε πως επρόκειτο για το μάρμαρο που χρησιμοποιήθηκε, αφού αναποδογύριστηκε, ως κεντρικό σκαλοπάτι στην είσοδο του ιερού. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου κατά την αναζήτησή του το , πληροφορήθηκαν από τον ιερέα ότι ο σπόνδυλος χρησιμοποιήθηκε κατά την ανακαίνιση του ναού, πριν από την επίσκεψη του Edson το 1937 και ήταν καλυμμένος από κονίαμα. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Λιούφης 1924, 32 (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, , Σιαμπανόπουλος 1974, 205), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 28, πίν. 9. «Σπόνδυλος ἐκ μαρμάρου» (Λιούφης). 464

119 Κριτικές σημειώσεις : στ. 3 : ΚΑΤΩΝΑΡ..., Λιούφης. κατ ὢναρ (με υποθετική συμπλήρωση : εὐχήν), Ριζάκης, Τουράτσογλου. Ρωμαϊκοί χρόνοι Αναθηματικό ανάγλυφο στο Διόνυσο ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Χειμερινό (ή Δαφνερό) Νομού Κοζάνης. Βρέθηκε στη θέση «Εκκλησία» του χωριού Βάιμπες (Παπαδάκις). Υπάρχει διαφωνία για τη θέση. Ο Κεραμόπουλλος γράφει απλώς «Βάϊπες». Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου πιστεύουν ότι πρόκειται για το σημερινό Δαφνερό (πρώην «Βάϊπες» ή «Βάϊμπες»), ενώ οι Σαμσάρης, Κανατσούλης και Καραμήτρου-Μεντεσίδη ταυτίζουν τη θέση με την περιοχή του Χειμερινού. Οι Pιζάκης και Τουράτσογλου δεν το εντόπισαν κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το 1982, οπότε το θεώρησαν χαμένο. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη αναφέρει ως τόπο προέλευσης τη θέση «Εκκλησίες» και το ταυτίζει με υπάρχον ανάγλυφο, σήμερα στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου. Διαστάσεις : Ύψ. 0,84, πλάτ. 0,37, πάχ. 0,20. Υλικό : Μάρμαρο(;) Βιβλιογραφία : Παπαδάκις (1913), 444 αρ. 37, Α. Κεραμόπουλλος, ΑΔ 14 (1931/32) [1935], Παράρτημα αρ. 5 (περιγραφή αναγλύφου), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 33, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 245, 246 και υποσ. 722, 247. Πρβλ. Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 216 (με εικόνα). Για τη θέση βλ. επίσης : Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 2 ( ), 187, Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 283, Σαμσάρης 1984, 79, Papazoglou 1988, 252, Σαμσάρης 1989, «Ἀνάγλυφον Διονύσου, βεβλαμμένον τήν ἐπιφάνειαν, μέ θύρσον ἐν τῇ ἀριστ. καί κύλικα ἐν τῇ δεξιᾷ καί ἲχνη τοῡ πάνθηρος παραπλεύρως καί ἐπιγρ. ἐξιτήλου, μόνα διακριτά «ἀνέθοικεν»» (Παπαδάκις). Ο Κεραμόπουλλος πιστεύει ότι «δέν πρόκειται Διόνυσος, ἀλλ ἀνήρ ἐνδεδυμένος χλαμύδα καί κρατῶν τῇ ἀριστερᾷ δόρυ ἢ καλαύροπα, τῇ δέ δεξιᾷ ἀγγεῑον οἷον ὁ ποιμήν(;) Λυσίστρατος ἐν τῷ αναγλύφῳ 465

120 (Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος 1922, 309)... Τό ὑπό τό δόρυ πρᾱγμα δέν εἶναι πάνθηρ ἀλλ ἢ βωμός ἢ μᾱλλον ἀκατέργαστον τι μέρος διαβρωθέν ἒπειτα ὡς καί εἰς τήν ἐτέραν πλευράν ὑπό τό ἀγγεῑον». Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου μεταγράφουν σύμφωνα με τον Παπαδάκι : Η ανάγλυφη στήλη του Γυμνασίου Τσοτυλίου είναι σχεδόν πλήρης με μικρές αποκρούσεις κατά τόπους και έντονα διαβρωμένη επιφάνεια, που δεν επιτρέπει την αναγνώριση της μορφής. Φέρει αετωματική επίστεψη και παράσταση όρθιου κατενώπιον άνδρα με λοξό ιμάτιο και δυσδιάκριτα αντικείμενα στα χέρια, επίμηκες στο αριστερό και ίσως αγγείο στο δεξί. Διατηρεί ωστόσο τα γράμματα ΑΝ και ΕΘ αριστερά και δεξιά της μορφής (Καραμήτρου-Μεντεσίδη). Απροσδιόριστη χρονολογία (Ριζάκης,Τουράτσογλου) 3 ος Μεντεσίδη). αι. μ.χ. (Καραμήτρου Ειδώλιο Διονύσου ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ξηρολίμνη, ιερό Απόλλωνα στη θέση «Πόρτα» ή «Πόρτες». Βλ. αρ. 79. Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2001β, 340, 363 εικ. 2. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch., 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Χάλκινο ειδώλιο αρσενοθήλεως Διονύσου. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. 466

121 Εορδαία (αρ ) 138. Βάση αγάλματος Διονύσου με αναθηματική επιγραφή Εικ. 138 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Πέτρες. Σύμφωνα με τα αρχεία της ΙΖ ΕΠΚΑ προέρχεται από τη θέση «Γκραντίστα» και παραδόθηκε στις από την Αικ. Τρανταλίδου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας. Διαστάσεις : Ύψ. 0,101, πλάτ. 0,30. Ύψ. γραμμ. 0,018 0,02. Διάστριχο 0,007. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 90 αρ. 91, πίν. 33. Πρβλ Αδάμ- Βελένη 1998β, 28, εικ. 4. Μαρμάρινη, παραλληλεπίπεδη, βάση αγάλματος. Είναι αποκρουσμένη στο δεξιό και το κάτω τμήμα και απολεπισμένη στο αριστερό (ως προς το θεατή). Φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Στην άνω επιφάνεια φέρει κυκλικό τόρμο για τη στερέωση πλίνθου αγάλματος. Σύμφωνα με την τρίστιχη (;) επιγραφή που έχει χαραχθεί στην πρόσθια στενή πλευρά επρόκειτο για άγαλμα Διονύσου. Κριτικές σημειώσεις : Στον τρίτο στίχο οι Ριζάκης και Τουράτσογλου υποθέτουν [Ε]ὐλάνδ[ρου]. Το όνομα του αναθέτη απαντάται σε επιγραφή της Θεσσαλονίκης. Σχετικά βλ. IG X 2.1, 1 αρ. 2, 18 αρ. 31. Για το πιθανό πατρωνυμικό Εὔλανδρος, γνωστό και από αλλού στη Μακεδονία πρβλ. I. Russu, ED 8 (1938), 82. Επίσης βλ. Bull Épigr. 1953, 112 (Λητή), ΕΚΜ, 254 αρ. 198, πίν. 583 (Βέροια). 2 ος αι. π. Χ. 467

122 139. Ανάγλυφο με παράσταση Διονύσου ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Πέτρες. Βρέθηκε το 1992 κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στην ελληνιστική πόλη των Πετρών. Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Αδάμ Βελένη 1997α, 14 και υποσ. 82 (απλή μνεία). Ανάγλυφος πίνακας με παράσταση Διονύσου. Ελληνιστικοί χρόνοι (;) Λυγκηστίδα (αρ. 140) 140. Αναθηματικό ανάγλυφο στο Διόνυσο ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Suvodol (ανατολικά των Bitola). Είναι εντοιχισμένο σε σύγχρονη κατοικία στο Suvodol. Διαστάσεις : - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : F. Mesesnel, GNSD 11 (1932), 203, Spomenik 77 (1934), 39 αρ. 14 (Ν. Vulić), Vulić 1937, 44, Düll 1977, 329 αρ. 108 (χωρίς αυτοψία). Μαρμάρινη ορθογώνια (;) αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Η κάτω δεξιά γωνία έχει αποκρουσθεί. Είναι συμπληρωμένη στο άνω τμήμα της και έχει αποστρογγυλεμένες παρυφές, πιθανότατα λόγω διάβρωσης. Παριστάνεται ο Διόνυσος γυμνός, όρθιος κατενώπιον με το δεξί του σκέλος στάσιμο και άνετο το αριστερό. Τα μαλλιά είναι χωρισμένα στο μέσον του μετώπου, συγκρατούνται με ταινία και πέφτουν σε βοστρύχους στους ώμους. Στο προτεταμένο 468

123 δεξί του χέρι κρατά σπονδική φιάλη και στο αριστερό ένα τσαμπί. Αποκάτω απεικονίζεται ένας πάνθηρας με κίνηση προς τα δεξιά και το κεφάλι στραμμένο προς τα άνω. Η μορφή του Διονύσου είναι ελαφρώς εύσαρκη. «β μισό 2 ου αι. μ.χ.» (Düll) Διόνυσος Παν Λυγκηστίδα (αρ. 141) 141. Βάση συμπλέγματος Διονύσου και Πανός ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων, Συλλογή Kuršumli-han αρ. ευρετ Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις : Ύψ. 0,28, πλάτ.(βάσης) 0,56, πάχ. (βάσης) 0,27. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 75 (1933), 11 αρ. 12 (Ν. Vulić), Spomenik 98 ( ), 228 αρ. 454 (Ν. Vulić), Héraclée I (1961) αρ. 95, Josifovska 1961, 104 αρ. 487, Düll 1977, αρ. 92. Βάση αγαλματικού συμπλέγματος, το οποίο διατηρείται πολύ αποσπασματικά και φέρει επιπλέον αποκρούσεις κατά τόπους. Σώζονται τα άκρα πόδια της μορφής του Διονύσου, ο οποίος παριστάνεται όρθιος (;) κατενώπιον με το δεξί του σκέλος στάσιμο. Φέρει σανδάλια, οι ιμάντες των οποίων κοσμούνται με κλάδο αμπέλου. Με το δεξί του πόδι ακουμπά σε βωμό, από τον οποίο διατηρήθηκε μόνο το κατώτερο τμήμα. Μπροστά από το βωμό διακρίνονται τρία από τα τέσσερα πόδια ενός πάνθηρα. Δίπλα στο αριστερό σκέλος του Διονύσου εικονίζεται μικρός βράχος με τα τραγοπόδαρα του Πανός, ο οποίος είναι καθισμένος δίπλα σ έναν Σάτυρο. Από τον τελευταίο διατηρούνται μόνο τα διασταυρωμένα του σκέλη. Η παράσταση διακρίνεται από διακοσμητική επιμέλεια ιδιαιτέρως στην απόδοση των φύλλων της αμπέλου και των τραγοπόδαρων του Πανός. 469

124 α μισό 2 ου αι. μ.χ. Ερμής Ορεστίδα (αρ ) 142. Ερμαϊκή στήλη ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.) Προέλευση : Λικνάδες Βοΐου. Ως τόπος προέλευσης αναφέρεται η θέση «Αμπέλι του Καμπάνα». Σήμερα θεωρείται χαμένη ή κατεστραμμένη. Διαστάσεις : - Υλικό : - Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 312 (απλή μνεία), Αδαμίδης 1979 (απλή μνεία), Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Ερμαϊκή στήλη που αναφέρεται ως προτομή Ερμή. Απροσδιόριστη χρονολογία Ειδώλιο Ερμή ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Νέα Σπάρτη (πρώην «Βουδουρίνα»). Υποδείχθηκε στον Α. Κεραμόπουλλο. Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1933, 69, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999,

125 Χάλκινο ειδώλιο Ερμή. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;) Λυγκηστίδα (αρ ) 144. Ερμαϊκή στήλη Εικ. 144 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (;) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Ελληνιστική πόλη Φλώρινας. Προέρχεται από οικοδομικό συγκρότημα. (Ανασκαφή Κεραμόπουλλου, χώρος Η). Εσφαλμένα η Düll 1977, 345 αρ. 143, αποδελτιώνοντας τον Κεραμόπουλλο, ο οποίος θεωρούσε τότε ότι η πόλη που ανέσκαπτε ήταν η Ηράκλεια Λυγκηστική και όχι η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, προσέγραψε την στήλη στην Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις: Ύψ. 0,055. Υλικό: Χαλκός. Βιβλιογραφία: Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1931, 56, Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1932, 58, αρ. 14, εικ. 40, Düll 1977, 345 αρ. 143 (με εσφαλμένη προέλευση). Χάλκινη ερμαϊκή στήλη. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Τα μαλλιά του θεού χωρίζονται στη μέση του μετώπου, πέφτουν σε μακριούς βοστρύχους στον αυχένα και φέρουν κόμβο στο οπίσθιο τμήμα της κεφαλής. Με παρόμοιους βοστρύχους αποδίδεται και η γενειάδα. Ο φαλλός δηλώνεται ανάγλυφα στην πρόσθια όψη του κορμού της στήλης. Γύρω απ αυτόν «τυλίγεται» εγχάρακτη ταινία που σχηματίζει φιόγκο και από κάτω έχει απεικονιστεί εγχάρακτο κηρύκειο. Ελληνιστικοί χρόνοι (;) [α μισό 3 ου αι. μ.χ. (Düll, εσφαλμένα)] Ερμαϊκή στήλη Εικ. 145 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ελληνιστική πόλη Φλώρινας. Διαστάσεις : - 471

126 Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Ακαμάτη-Λιλιμπάκη, Ακαμάτης 2006, 36 (με εικόνα) (απλή μνεία). Πήλινη ερμαϊκή στήλη. Το κεφάλι και ο δεξιός όρχις έχουν αποκρουσθεί. Μικρή κυκλική απόκρουση φέρει και η άρθρωση κορμού-βάσης. Φέρει κυκλική βαθμιδωτή βάση. Στους ώμους διακρίνεται από ένας πλόκαμος της μακριά κόμης του θεού. Ελληνιστικοί χρόνοι Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ερμή ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Bitola (ή από τη γύρω περιοχή). Το είχε δεί ο Hahn στον κήπο του Μητροπολίτη των Bitola. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Hahn 1869, 160, Δήμιτσας 1896, 263, Baege 1913, 74, Vulić 1937, 18, Düll 1977, 344 αρ Μαρμάρινη αναθηματική στήλη(;) με ανάγλυφη παράσταση. Απεικονίζεται γυμνός Ερμής με κηρύκειο. «schlechte Arbeit» (Hahn). «2 ος - 3 ος αι. μ.χ.» (Düll). Ερμής Αγοραίος Ελίμεια (αρ ) 147. Βάση αγαλματίου με αναθηματική επιγραφή στον Ερμή Αγοραίο Εικ. 147 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού αρ. ευρετ. ΚΑΒΕ

127 Προέλευση: Βελβενδός, θέση «Τσιλιπίσιο». Βρέθηκε από τον Ι. Φακίρη (ευρετ. Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού). Παλαιότερα βρισκόταν στην οικία της οικογένειας Γ. Σταμάτη, χρησιμεύοντας για τη στήριξη της ανέμης, όπου και οφείλεται η μετατροπή της ορθογώνιας βάθυνσης της άνω επιφάνειας σε κυκλική. Το 1991 παραδόθηκε στον Μορφωτικό Όμιλο Βελβενδού (Καραμήτρου-Μεντεσίδη). Διαστάσεις: Ύψ. 0,085, πλάτ. 0,23. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, αρ. 9, εικ. 2. Πρβλ. Σβέρκος 2000, 55 και υποσ. 141 (απλή μνεία). Τετράπλευρη μαρμάρινη ενεπίγραφη πεσσοειδής βάση αγαλματίου με ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Στην άνω επιφάνεια έφερε ορθογώνια βάθυνση για την ένθεση του αγαλματίου, η οποία έγινε κυκλική και βαθύτερη σε δεύτερη χρήση. Στην πρόσθια όψη διαβάζεται τρίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: Δ - - ἀγορανομήσας Ἑρμῇ Ἀγοραίῳ Κριτικές σημειώσεις: Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη δεν παραδίδει τον πρώτο στίχο, ο οποίος διατηρείται πολύ αποσπασματικά. στ.1: Αναγράφεται πιθανώς το όνομα του αναθέτη. Ένας ακόμα ἀγορανόμος απαντάται σε επιγραφή του 3 ου αι. μ.χ. από την Αιανή (αρ. 253). Για το αξίωμα του ἀγορανόμου με ετήσια θητεία, βλ. Δ. Κανατσούλης, Ιστορία της Μακεδονίας μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Θεσσαλονίκη 1964, , Papazoglou 1988, 145, 210, 214, 262, 299, 380, 427. Πρβλ. Tataki 1988, 115 αρ. 224, 832, 868, , ΕΚΜ, αρ. 22, πίν. 541, αρ. 24 [αγορανόμοι και γραμματείς στον Ερμή μετά το τέλος της θητείας τους (Βέροια)] Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, και υποσ ος -1 ος αι. π.χ. 473

128 148. Αγαλμάτιο με αναθηματική επιγραφή στον Ερμή Αγοραίο Εικ. 148 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 9 [Αρχαιολογική Συλλογή Καισαρειάς αρ. ευρετ. 16 (Καστοριάς, Ριζάκης, Τουράτσογλου εκ παραδρομής)]. Προέλευση : Καισαρειά, θέση «Παλαιόκαστρο» (Ανδρειωμένου). Διαστάσεις : Ύψ. 0,25, πλάτ. 0,18, πάχ. 0,28. Ύψ. γραμμ. 0,01 0,22. Διάστιχο 0,01 0,003. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 23 (1968) [1969], Χρον. Β2, 350, πίν. 295β (μεγαλογράμματη μεταγραφή), (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 332, Σιαμπανόπουλος 1974, 198, 200 αρ. 9), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 9, πίν. 4. Πρβλ. Bull. Épigr. 1970, 361 (με εσφαλμένη προέλευση), Φ. Πέτσας, Μακεδονικά 15 (1975), 298 αρ Μαρμάρινο αγαλμάτιο με συμφυή κυλινδρική πλίνθο-βάση. Διατηρείται το κάτω τμήμα της μορφής με τα δάχτυλα του αριστερού της χεριού. Πιθανότατα ήταν καθήμενη. Η πλίνθος έχει αποκρουσθεί στο δεξί της τμήμα. Στην όψη διακρίνεται τμήμα ενδύματος και πεντάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 4 5 : ΓΟΡΑΙΩ ΕΥ/... / ΧΗΝ, Ανδρειωμένου. Ἀ/γοραίῳ ἐου/χήν, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Για την γραφή ἐου/χήν αντί εὐχήν (στ. 4 5) (πρβλ. και αρ. 156) βλ. Mihailov 1943, 43, M. Lejeune, Phonétique historique du mycénien et du grec ancien, (1972), 231, Bull. Épigr. 1972,

129 Για το όνομα Ἀρριδαῑος o O. Masson, Miscellanea in onore di E. Manni IV (1979), θεωρεί ότι «appartient au fonds non helléniques de l onomastique macédonienne. Για την καταληκτική έκφραση ὁ δεῑνα... εὐχήν βλ. αρ α μισό του 2 ου αι. μ.χ. Ερμής κερδώος Ελίμεια (αρ ) 149. Ειδώλιο κερδώου Ερμή Εικ. 149 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Αιανή, λόφος Προφήτη Ηλία, θέση «Ραχοπούλα». Παραδόθηκε από τον Ε. Λιάνα στις στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Διαστάσεις: Μέγ. σωζ. ύψ. 0,075. Υλικό: Χαλκός. Βιβλιογραφία: Σιαμπανόπουλος 1974, 119, εικ. 66, σελ. 241 αρ. γ. Χάλκινο ειδώλιο κερδώου Ερμή. Το δεξί του χέρι από τον αγκώνα και κάτω, το δεξί του σκέλος από το γόνατο και το αριστερό άκρο πόδι έχουν αποκρουσθεί. Φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Ο θεός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το δεξί σκέλος και άνετο το αριστερό. Φέρει βαλάντιο. Ελληνιστικοί - ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 150. Ειδώλιο Ερμή κριοφόρου ( ; ) ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). 475

130 Προέλευση : Άνω Κώμη. Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 23 (1968) [1969], Χρον. Β2, 350, πίν. 295δ, Κεφαλίδου, Μοσχάκης 1998, 42 υποσ. 11 (απλή μνεία). Βλ. αρ. 152 (παρόμοιο). Χάλκινο ειδώλιο Ερμή κριοφόρου. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) Εορδαία (αρ ) 151. Ειδώλιο κερδώου Ερμή ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Περδίκκας Εορδαίας. Παραδόθηκε από τον Π. Χρυσαφίδη, ο οποίος ανέφερε ότι το βρήκε στον ανασκαφικό χώρο της «Άσπρης Πόλης». (Βλ. και αρ. 185). Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Ε. Κεφαλίδου, ΑΔ 50 (1995) [2000], Χρον. Β2, 584, Κεφαλίδου, Μοσχάκης 1998, 42 και υποσ. 11 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Χάλκινο ειδώλιο κερδώου Ερμή. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 152. Ειδώλιο Ερμή κριοφόρου ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Κοζάνης (;) Προέλευση : Εξοχή. 476

131 Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 38 (1983) [1989], Χρον. Β2, 308 (απλή μνεία), Κεφαλίδου, Μοσχάκης 1998, 42 υποσ. 11 (απλή μνεία). Χάλκινο ειδώλιο Ερμή κριοφόρου. Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 477

132 Άλλοι Θεοί και Ήρωες Εν(ν)οδία Ελίμεια (αρ. 153) 153. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 153 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Αγία Παρασκευή. Βρέθηκε το 1969 στον αγρό ιδιοκτησίας Αθ. Καλαμπούκα, νότια του ναού της Αγίας Παρασκευής και ανατολικά του ομώνυμου σύγχρονου οικισμού. Στην περιοχή υπήρχε σύμφωνα με τον Χρυσοστόμου ιερό Εννοδίας μέσα σε νεκροταφείο. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,228, πλάτ. 0,32, πάχ. 0,08. [σωζ. ύψ. 0,235 (Χρυσοστόμου)] Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο [Εγχώριο μάρμαρο με καστανή πατίνα. Διαφέρει από το μάρμαρο των αναγλύφων με παραστάσεις Εννοδίας που προέρχονται από την Εξοχή Εορδαίας (Χρυσοστόμου)] Βιβλιογραφία : Ι.Π. Τουράτσογλου, ΑΔ 24 (1969) [1970], Χρον. Β2, 333, πίν. 341 ε, Ηammond, Griffith 1979, 165 υποσ. 3, LIMC II, 1, 1984, 688, αρ. 885 c, λ. Artemis (L. Kahil), Χρυσοστόμου 1998, 83, , πίν. 14α. Πρβλ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1993β, 91 εικ. 49, σελ. 92 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο χωρίς αρχιτεκτονική πλαισίωση. Το άνω ένα τρίτο του μαζί με το κεφάλι και το σώμα της μορφής μέχρι το θώρακα και το κεφάλι και το λαιμό του αλόγου έχει αποκρουσθεί. Μικρότερες αποκρούσεις και απολεπίσεις φέρουν οι κρόταφοι του αναγλύφου. Η επιφάνεια είναι κατά τόπους διαβρωμένη. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με απλό κανόνα. Φέρει παράσταση έφιππης Εννοδίας που κινείται από δεξιά προς τα αριστερά (ως προς το θεατή). Η θεά είναι καθισμένη πλαγίως πάνω στο άλογο, φορά χιτώνα και πέπλο με μακρύ απόπτυγμα και κλειστά υποδήματα. Οι πτυχές των ενδυμάτων 478

133 διαμορφώνονται πυκνές και ελαφρώς λοξές μεταξύ των σκελών. Στο λυγισμένο αριστερό της χέρι κρατά κοντή δάδα ενώ ακουμπά το δεξί στο κεφάλι του αλόγου, το οποίο έχει ανασηκώσει το δεξί μπροστινό του πόδι. Κάτω από αυτό βαδίζει σκυλί προς τα αριστερά (ως προς το θεατή) στρέφοντας το κεφάλι προς τα πίσω. Aρχές 3 ου αι. μ.χ. [Αυτοκρατορικοί χρόνοι (Τουράτσογλου, Hammond)]. Εορδαία (αρ ) 154. Iερό Εν(ν)οδίας στην Εξοχή Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : G. Daux, BCH 83 (1959), 697, L. Robert, Hellenica XI-XII (1960), 589, Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 38 (1983) [1989], Χρον. Β2, , Χρυσοστόμου 1998, 72 κ.ε, Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 92 (απλή μνεία), Νίγδελης, Σουρής 1996, Θέση : Ο σύγχρονος οικισμός της Εξοχής έχει σήμερα εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους του λόγω των αποθέσεων των Λιγνιτορυχείων της Πτολεμαΐδας στην περιοχή. Με την εντατική μηχανική καλλιέργεια των αγρών ιδιοκτησίας Ι. Ευσταθιάδη και Π.Ι. Ευθαλτσίδη είχαν αρχίσει από το 1959 να αποκαλύπτονται και να περισυλλέγονται αρχιτεκτονικά μέλη, ανάγλυφες και ενεπίγραφες στήλες και νομίσματα, τα οποία προέρχονταν από ένα ιερό Εν(ν)οδίας, που θα πρέπει να βρισκόταν στην περιοχή ή σε κάποια θέση των δυτικών υπωρείων του Βερμίου. Από τα υλικά του κατάλοιπα, τα οποία δε βρέθηκαν κατά χώραν, συνάγεται ότι τουλάχιστον κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους το ιερό αυτό διέθετε έναν ναΐσκο. Η καταστροφή του θα πρέπει να υπολογιστεί στην ύστερη αρχαιότητα και οφείλεται μάλλον στους πιστούς του Χριστιανισμού. Τα υλικά του κατάλοιπα διασκορπίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή. Κινητά ευρήματα : - Μαρμάρινη ενεπίγραφη αναθηματική στήλη στην Εν(ν)οδία (αρ. 155) [σε οικία της Πτολεμαΐδας, πιθανώς από την Εξοχή]. - Αναθηματικός βωμίσκος (θυμιατήριο) στην Εν(ν)οδία (αρ. 156). - Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό 479

134 ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 157). - Θυμιατήριο με αναθηματική επιγραφή στην Εν(ν)οδία (αρ. 158). - Μαρμάρινη ενεπίγραφη τράπεζα (αρ. 159). - Πλάκα με απελευθερωτική επιγραφή στην Εν(ν)οδία (αρ. 160). - Πλάκα με απελευθερωτική επιγραφή στην Εν(ν)οδία (αρ. 161). - Τμήμα θυρώματος με δύο απελευθερωτικές επιγραφές στην Εν(ν)οδία (αρ. 162). - Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 163). - Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 164). - Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 165). - Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 166). - Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία (αρ. 167). Αγαλμάτιο Διός Μειλιχίου (αρ. 59). Αγαλμάτιο συσπειρωμένου φιδιού (Διός Μειλιχίου) (αρ. 60). Από τα μέσα 2 ου αι. π.χ. έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους Αναθηματική στήλη στην Εν(ν)οδία Εικ. 155 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Πιθανώς από την Εξοχή. Βρέθηκε εγκαταλελειμμένη σε σύγχρονη κατοικία της Πτολεμαΐδας (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης, 5/6/1974). Διαστάσεις : Ύψ. 0,46, πλάτ. 0,33, πάχ. 0,072. Ύψ. γραμμ. α) 0,01 0,012 β) 0,01. Διάστιχο α) 0,002 0,003 β) 0,007 0,01. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο, μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Ι. Τουράτσογλου, ΑΔ 29(1973 / 74)[1980], Χρον. Β3, 725, πίν. 522ε, Βull. Épigr. 1982, 207, SEG ⅩⅩⅩ (1980)[1983], 576, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 93 αρ. 94, πίν. 34, (Χρυσοστόμου 1998, 74 75, πίν. 14 β). Πρβλ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1993β, 78, εικ. 44 (απλή μνεία). Μαρμάρινη ορθογώνια ανάγλυφη αναθηματική στήλη με αρχιτεκτονική πλαισίωση. Η άνω αριστερή της γωνία είναι αποκρουσμένη. Μικρότερες αποκρούσεις φέρουν και οι υπόλοιπες γωνίες, το πλαίσιο της στήλης, κυρίως στο αριστερό του τμήμα, και το πρόσωπο της γυναικείας μορφής. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Μέσα σε έγκοιλο ορθογώνιο πεδίο παριστάνεται η Εννοδία ορθή σε τρία τέταρτα με στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό καταλαμβάνοντας το 480

135 αριστερό τμήμα της παράστασης. Το κεφάλι κλίνει ελαφρώς προς τα κάτω και δεξιά της. Φορά χειριδωτό, ποδήρη χιτώνα χιαστί ζωσμένο στο στήθος. Με τα λυγισμένα χέρια της κρατά κοντές δάδες. Το δεξί είναι υψωμένο σε απόσταση από τον κορμό της θεάς, το αριστερό σχεδόν ακουμπά στην οσφύ της. Οι πτυχές του ενδύματος ακολουθούν τη στάση του σώματος, μία πυκνή δέσμη τους διατάσσεται κατακόρυφα πάνω από το δεξί σκέλος. Σε δεύτερο επίπεδο, στο δεξί τμήμα του αναγλύφου παριστάνονται, σε πρόστυπο ανάγλυφο, άλογο (πάνω) και σκύλος (κάτω), που τρέχουν προς τα δεξιά. Μόνο τα πρόσθια ημίσεα των ζώων είναι ορατά. Στον κανόνα πάνω από την παράσταση και στο άνω τμήμα του πεδίου του αναγλύφου, δεξιά της κεφαλής της θεάς είναι χαραγμένη τετράστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου μετέγραψαν την επιγραφή σε δύο τμήματα ως α και β. Στο τέλος του πρώτου στίχου πιθανώς συνεχιζόταν η επιγραφή στο τμήμα του λίθου που σήμερα έχει αποκρουσθεί. στ. 2 : Οὐάληα, Τουράτσογλου, SEG. Για το όνομα Ὀρέστης βλ. αρ. 7. Το όνομα Ουαδεα θεωρείται προμακεδονικό. Σχετικά βλ. Papazoglou 1979, 162 υποσ. 43. Για τα παραδείγματα από την Κάτω Μακεδονία και τη Βισαλτία και τη σχετική συζήτηση βλ. Χρυσοστόμου 1998, 74 75, υποσ Σύμφωνα με τον τελευταίο, πρόσωπα της ίδιας οικογένειας απαντώνται και σε άλλα αναθηματικά ανάγλυφα από την ευρύτερη περιοχή. 2 ος 1 ος αι. π. Χ Αναθηματικός βωμίσκος (θυμιατήριο) στην Εν(ν)οδία Εικ. 156 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ

136 Προέλευση : Εξοχή. Σύμφωνα με την αναφορά του Δελιαλή βρέθηκε τυχαία στον αγρό ιδιοκτησίας Π.Ι. Ευθαλτσίδη κατά τη διάρκεια άροσης. «Ἀνατολικόν (Ἐβρενεσλή)» εσφαλμένα ο Μάντζιος στο Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης. Διαστάσεις : Ύψ. 0,28, πλάτ. 0,13, πάχ. 0,145. [0,282Χ0,115-0,13 (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης)]. Κοίλωμα άνω επιφάνειας 0,08Χ0,08. Ύψ. γραμμ. 0,005 0,02. Διάστιχο 0,002 0,009. (Με μικρή απόκλιση ο Χρυσοστόμου). Υλικό : Μάρμαρο [«ντόπιο με καστανόξανθη πατίνα...» (Χρυσοστόμου)]. Βιβλιογραφία :. Ν.Π. Δελιαλής, έγγραφο αρ. 385/ προς την Εφορεία Αρχαιοτήτων Βεροίας (μεγαλογράμματη μεταγραφή), έγγραφο αρ. 385/ (με διόρθωση της προέλευσης), Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης αρ. 169 με εσφαλμένη προέλευση και μεγαλογράμματη μεταγραφή (Γ. Μάντζιος), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 96 97, αρ. 98 πίν. 36, (Χρυσοστόμου 1998, Πρβλ. Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία). Μαρμάρινος αναθηματικός τετράπλευρος βωμίσκος (θυμιατήριο) απολεπισμένος στο κάτω τμήμα. Φέρει πρόστυπες ανάγλυφες παραστάσεις στις τρεις πλευρές του, μεταξύ των ταινιών της βάσης και της επίστεψης : Α) Ημισελήνου με δίσκο στο εσωτερικό της, άνω και σκύλου με κίνηση προς τα αριστερά του, κάτω, στην πρόσθια πλευρά. Β) Ημισελήνου με δίσκο στο εσωτερικό της, άνω και σκύλου με κουδούνι στο λαιμό και κίνηση προς τα αριστερά του, κάτω, στην αριστερή πλάγια πλευρά. Γ) Ημισελήνου με δίσκο στο εσωτερικό της, άνω και σκύλου με κίνηση προς τα δεξιά του, κάτω, στη δεξιά πλάγια πλευρά. Στην άνω επιφάνεια έχει λαξευθεί κοίλωμα τετράγωνης διατομής για την καύση θυμιάματος. Στην πρόσθια πλευρά μεταξύ της ημισελήνου και του ζώου έχει χαραχθεί εξάστιχη επιγραφή : 482

137 Κριτικές σημειώσεις : Ακρέμονες. Στον 3 ο και 4 ο στίχο το C έχει χαραχθεί πάνω από το Ο, λόγω έλλειψης χώρου. στ. 5 : ΕΟ, Μάντζιος. ἐουχήν αντί εὐχήν, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Για το ἐουχήν αντί εὐχήν στο στίχο 5 πρβλ. και αρ ος αι. μ.χ. [«τέλη 2 ου αι. μ.χ.» (Χρυσοστόμου)] Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 157 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Ο Πέτσας αναφέρει ότι βρέθηκε 1 χλμ. ΒΑ του σύγχρονου οικισμού, κατά τη διάρκεια άροσης του αγρού του Ι. Ευσταθιάδη. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,175, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,19, πάχ. 0,074 [πάχ. 0,06 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,008 0,013. Διάστιχο 0,0025 0,005. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο [«ντόπιο μάρμαρο Βερμίου με καστανόξανθη πατίνα..» ( Χρυσοστόμου)]. Βιβλιογραφία : G. Daux, BCH 83 (1959) Chr., , εικ. 15, (L. Robert, Hellenica XI XII (1960), και πίν. XXXIII, 1 με διορθώσεις, SEG 35 (1971), 707). *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 99 πίν. 36, (Χρυσοστόμου 1998, 75 76). Πρβλ. αναφορά Φ. Πέτσα, αρ. 282/ προς το Υπουργείο Παιδείας. M.S.F. Hood, AR 1959, 14 και εικ. 18 (απλή μνεία). Bull Épigr. 1961, 382 Α. Moustaka, Kulte und Mythen auf thessalischen Münzen, (1983), 32, Α. Μoustaka, Μythos und Kultus bei den thessalischen Μünzen, (1983), 32 33, Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία), Χρυσοστόμου 1992, 105 και υποσ. 10 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 91 εικ. 49, 92 (απλή μνεία). Το άνω τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου. Το κατώτερο μισό δε σώζεται. Είναι αποκρουσμένο λοξά, δεξιά και αριστερά. Η μορφή φέρει απολεπίσεις στο πρόσωπο. Το ανάγλυφο είναι έξεργο. Παριστάνεται όρθια κατενώπιον γυναικεία μορφή, που από την επιγραφή ταυτίζεται με την Εν(ν)οδία. Φέρει ψηλά ζωσμένο χειριδωτό χιτώνα, που αποδίδεται με βαθιές, κατακόρυφες πτυχές και κρατά κοντή δάδα στο δεξί υψωμένο χέρι της. Η 483

138 πλούσια μακριά κόμη της χωρίζεται στο μέσον του μετώπου και πέφτει σε βοστρύχους στον αυχένα και στους ώμους. Ίσως έφερε ενώτια. Στο άνω τμήμα διαβάζεται δίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή. Ο Χρυσοστόμου υποθέτει ότι η θεά ήταν έφιππη. Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Ἐν{ν }δίᾳ, SEG. Ἐν<ν>οδίᾳ, Daux. Ἐννοδίᾳ, Robert. Τo άλφα είναι αχνό και έχει προφανώς προστεθεί εκ των υστέρων από τον ίδιο το χαράκτη. στ. 1 2 : Στο λίθο ΜΑ / / / / / ΝΑΝΔΡΥ. ΜΑ [- - Με (e.g.)] - / νάνδ(ο)υ, Daux. Μα[Με- ]/νάνδρ<ο>υ, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Μα[τέλα Με-]/νάνδρ<ο>υ, Χρυσοστόμου. Ο Robert δε θεωρεί απαραίτητη τη διόρθωση αφού υπάρχουν πολυάριθμα κύρια ονόματα σε υς, - υ (Hellenica XI XII, 1960, 589 υποσ. 1. Για τα κύρια ονόματα σε υς βλ. και L. Robert, AC (32, 1963, 6 κ.ε. υποσ Πρβλ. και Μ. Leummann, Glotta 32 (1953), ). Η αναλυτική έκδοση δεν θεωρεί ωστόσο απίθανο ο χαράκτης να παρέλειψε το όμικρον όπως είχε αρχικά συμβεί και με το τελικό άλφα του Εννοδία (στ. 1). στ. 2 : ε [ὐχήν], Daux, Robert, SEG. Στο λιθο Ε και η μία από τις λοξές κεραίες του Υ. Ο Χρυσοστόμου συμπληρώνει Ματέλα πιστεύοντας ότι πρόκειται για την ίδια γυναίκα που αφιέρωσε στο ιερό και τη σύγχρονη μαρμάρινη ανάγλυφη στήλη στη Διάσυρο θεά. Για το όνομα βλ. αρ β μισό 2 ου μ.χ. [«Aet. imp. Rom.» (SEG), «Αρχές 3 ου αι. μ.χ.» (Χρυσοστόμου) ] Θυμιατήριο με αναθηματική επιγραφή στην Εν(ν)οδία Εικ. 158 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Σύμφωνα με την αναφορά του Δελιαλή βρέθηκε τυχαία κατά τη διάρκεια άροσης στον αγρό του Π.Ι. Ευθαλτσίδη το [Πτολεμαΐδα, εσφαλμένα ο Μάντζιος στο Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. 484

139 Διαστάσεις : Ύψ. 0,215, πλάτ. 0,17 [0,47 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Βάθυνση : διάμετρος 0,16 [0,11 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,0011 0,0016. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο [«λευκό ντόπιο με καστανόξανθη πατίνα..» (Χρυσοστόμου)]. Βιβλιογραφία : SEG 34 (1984), 454, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 99 αρ. 100α, πίν. 37, (Χρυσοστόμου 1998, 77 78, πίν. 11 γ δ). Πρβλ. αναφορά Ν. Δελιαλή, αρ. 385/ προς την Εφορεία Αρχαιοτήτων Βεροίας (μεγαλογράμματη, μέτρια μεταγραφή), Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης αρ. 153 με μεγαλογράμματη μεταγραφή (Γ. Μάντζιος), Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία). Μαρμάρινο θυμιατήριο αποκρουσμένο στο χείλος και σε τμήματα της βάσης, ιδιαιτέρως κάτω δεξιά. Έχει σχήμα άωτου ωοειδούς αγγείου με ταινιωτό χείλος και απολήγει σε πλινθόμορφη βάση. Στην άνω επιφάνεια φέρει κυκλική βάθυνση για την καύση θυμιάματος. Στο σώμα του αγγείου κυκλικά έχει χαραχθεί μονόστιχη επιγραφή. [«βωμίσκος» (Χρυσοστόμου)]. Κριτικές σημειώσεις : Στο λίθο ΖWCΑЄ. Για την έκφραση εὐξάμενος ἀναίθηκεν βλ. αρ. 74. Για το Ζωσᾶ βλ. Tataki 1988, 162 αρ. 520, 295 αρ. 1316, με παραδείγματα από τη Βέροια και IG IX 2, 827, 1104, 39, από τη Λάρισα και τη Δημητριάδα. Πρβλ. και Χρυσοστόμου 1998, 78 υποσ Για τα υποκοριστικά κυρίων ονομάτων σε ας βλ αρ ος 3 ος αι. μ.χ Τράπεζα με αναθηματική επιγραφή Εικ. 159 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ α-γ. 485

140 Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε από τον Ι. Ευσταθιάδη κατά την καλλιέργεια του αγρού του στη θέση «..μεταξύ Α και Β ρεύματος» στις (έγγραφο Κοιν. Εξοχής). «από το ιερό της Εν(ν)οδίας στην Εξοχή (Χρυσοστόμου). «Ἐξοχή, Μπαρακλῆ Εορδαίας» (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Τα αρ. ευρετ.1002 α-γ έχουν την ίδια προέλευση και παραδόθηκαν από τον Δ. Κατίδη στις (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Βλ. και αρ Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. μήκ. 1,16, πάχ. 0,095-0,18 [0,66Χ1,16Χ0,14 (Ριζάκης, Τουράτσογλου), μήκ. 1,62, πλάτ. 0,69, πάχ. 0,17 (Χρυσοστόμου)]. Ύψ. γραμμ. 0,03 0,04. Υλικό : Ερυθρόφαιο μάρμαρο (ή γρανίτης). Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 103 αρ.105, πίν. 39, εικ. 105 (για το αρ. ευρετ. 148), (Χρυσοστόμου 1998, 81 και υποσ. 252). Πρβλ. έγγραφο της Κοινότητας Εξοχής αρ. 341/ προς τη Νομαρχία Κοζάνης (για το αρ. ευρετ. 148) και αρ. 954/ (για το αρ. ευρετ α-γ), BCH 83 (1959), Chr. 699 (απλή μνεία), Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης αρ. 148 (μεγαλογράμματη μεταγραφή) (Γ. Μάντζιος), αρ. ευρετ α-γ (όπου συσχετίζονται τα καινούργια θραύσματα με το παλαιότερο αρ. 148), Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 38 (1983) [1989], Χρον. Β2, 307, Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7. Tο μεγαλύτερο τμήμα του οριζόντιου στοιχείου μαρμάρινης τράπεζας, το οποίο αποτελείται από δέκα τουλάχιστον συνανήκοντα ασυγκόλλητα θραύσματα (οι Ριζάκης και Τουράτσογλου αναφέρουν μόνο τα έξι, τα οποία είχαν βρεθεί μέχρι και το 1982). Φέρει απολεπίσεις κατά τόπους και βαθιά οριζόντια αυλάκωση κατά μήκος της μίας από τις μακρές πλευρές του. Στην ίδια πλευρά έχει χαραχθεί δίστιχη (;) επιγραφή : α) ; ΛΗΤΗC την τράπεζαν ΕΤΟ Σε άλλο θραύσμα διαβάζεται : β) [Ἀλέξ]ΑΝΔΡΟC C-- 486

141 Κριτικές σημειώσεις : [Ἐπιμε]λητής, Μάντζιος. [.Ἐπιμε]λητής τήν τράπεζαν ἒτο[υς ], Χρυσοστόμου. Ἀλέξανδρος Σ [ ], Καραμήτρου-Μεντεσίδη. Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου που αφορά μόνο την επιγραφή α) βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Σύμφωνα με την ανάγνωση της αναλυτικής δημοσίευσης η διάταξή της επιγραφής α) στο λίθο δε δικαιολογεί τη συμπλήρωση που προτείνουν οι Μάντζιος, Χρυσοστόμου. Πιθανώς η αρχή της επιγραφής να είχε χαραχθεί σε άλλο μέλος. Μέχρι σήμερα όμως έχουν αποκαλυφθεί και άλλα θραύσματα της τράπεζας που θα ήταν δυνατό να δικαιολογήσουν και τις λοιπές αναγνώσεις. α μισό 3 ου αι. μ.χ Πλάκα με απελευθερωτική επιγραφή στην Εν(ν)οδία Εικ. 160 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε το 1983 στον αγρό ιδιοκτησίας Ι. Ευσταθιάδη κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας με σκοπό τον εντοπισμό του ιερού της Εν(ν)οδίας. Βλ. αρ [Αργότερα στον ίδιο αγρό βρέθηκαν και τα υπόλοιλπα αναθήματα]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,68, μέγ. πλάτ. 0,41, πάχ. 0,11. [ Ύψ. 0,68, πλάτ. 0,44, πάχ. 0,12 (Χρυσοστόμου)]. Ύψ. γραμμ. 0,01-0,025. Διάστιχο 0,05. Υλικό : Γκριζοπράσινος σκληρός εγχώριος (;) λίθος. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1998, 78 (χωρίς παράθεση του κειμένου), * Νίγδελης, Σουρής 1996, 69 κ.ε. Πρβλ. αναφορά αρ. πρωτ. 954/ (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Λίθινη ενεπίγραφη πλάκα με επίμηκες σχήμα, η οποία έχει αποκρουσθεί κατά τόπους. Στην πρόσθια όψη φέρει απελευθερωτική επιγραφή στη Εν(ν)οδία. 487

142 Κριτικές σημειώσεις : στ. 2 : Κάτω από το Ο της χρονολογίας διακρίνεται κάθετη κεραία, που δίνει την εντύπωση ότι το γράμμα θα μπορούσε να εκληφθεί και ως q (Νίγδελης, Σουρής). Το τυπικό της επιγραφής διαφέρει από τις μεταγενέστερες παρόμοιες επιγραφές του ιερού. Η Αυρηλία Ιουλία απελευθέρωσε το δούλο της Ερμή, αφιερώνοντας τον στην Εν(ν)οδία οὖσας τελετῆς κέ συναγωγῆς και προσδιορίζοντας με όρους τη δωρεά της. 12 μηνός Δύστρου του έτους μ.χ. [252 3 (ακτιακή χρονολογία)] [371 (μακεδονική χρονολογία)] Πλάκα με απελευθερωτική επιγραφή στην Εν(ν)οδία Εικ. 161 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. «Ἐξοχή, Μπαρακλῆ Εορδαίας» (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Σύμφωνα με την αναφορά του Δελιαλή βρέθηκε στην περιοχή Δ ΒΔ της Εξοχής το Στη θέση αυτή εντοπίζεται το ιερό της Εν(ν)οδίας. Βλ. αρ

143 Διαστάσεις : Ύψ. 1,24, πλάτ. 0,58, πάχ. 0,14 [ύψ. 1,46 (Ριζάκης, Τουράτσογλου), 1,24Χ0,58Χ0,13 (Χρυσοστόμου)]. Ύψ. γραμμ. 0,014 0,04. Διάστιχο 0,003 0,013. Υλικό : Λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο [ερυθρόφαιος γρανίτης (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Βιβλιογραφία : Δ. Σαμσάρης, Μακεδονικά 22 (1982), 303 επιγραφή α (ελλιπής μεταγραφή), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 116, πίν. 43, (SEG 35 (1985), αρ.747, Χρυσοστόμου 1998, 78 79). Πρβλ αναφορά Ν. Δελιαλή 24 Ιουλίου 1959 προς την Εφορεία Αρχαιοτήτων Βεροίας, BCH 83 (1959), Chr., 699 (απλή μνεία), AR 1959, 14, Φ. Πέτσας, ΑΔ 17 (1961/62) [1963], Χρον., 218, όπου παρατίθεται μόνο ο πρώτος στίχος του κειμένου, (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 142), Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία). Παραλληλεπίπεδη ενεπίγραφη πλάκα, πιθανώς τμήμα αρχιτεκτονικής επένδυσης, ελλιπής κάτω αριστερά (ως προς το θεατή). Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η άνω δεξιά διαγώνια αύλακα και το κάτω μισό της πρόσθιας επιφάνειας φέρουν ίχνη αδρής εργασίας, πριν από τη χάραξη της επιγραφής, η οποία αριθμεί δεκαεννέα στίχους : 489

144 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : ΑΙΥ, Σαμσάρης. Δύστ[ρ]ο/υ, Σαμσάρης. στ. 2 : Ἐννοδίᾳ, Σαμσάρης. στ. 3 : Κλεάγρου, Σαμσάρης. στ. 4 : Ἀγα[θ]ήμερον, Σαμσάρης. στ. 5 : παραμένουσι, Σαμσάρης. στ. 9 : ἡμέ[ρας], Σαμσάρης. ἐθίμας αντί ἐθίμους λόγω της αιτιατικής που προηγείται και έπεται, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ : οὐ δισκυροῡ/σι, Σαμσάρης. στ. 11 : PΑC, στο περιθώριο εκ παραδρομής αντί στην αρχή του στίχου 10, Ριζάκης, Τουράτσογλου. oὒτε μου, Σαμσάρης. στ : π[ε]ι /ράσ[ε]ι, Σαμσάρης. στ : Στο λίθο : ΠΡΟΤΜΟΥ. δίδωσι πρόσ/τι[μον] ἱερῷ τῷ ταμ(ε)ίῳ, Σαμσάρης. στ : δηνάρια ἒντεκα/----α----/--εὐτυχῶς--/ / ἐπιμελομένου [το]/ῡ Ἀγάθωνος, Σαμσάρης. Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Το Ζοείχη (Ζοΐχη), υποκοριστικό του Ζοή (στ. 2 3) απαντά σε δύο ακόμα απελευθερωτικές επιγραφές από το ιερό της Εν(ν)οδίας (βλ. αρ. 162) και στη Βέροια. Σχετικά βλ. ΕΚΜ, 274 αρ. 241, πίν. 593, 409 αρ. 492, πίν Επίσης απαντάται σε επιγραφές της Λευκόπετρας Ημαθίας. Σχετικά βλ. Leukopétra αρ. 95, πίν. 329, αρ. 117, πίν Πρβλ. και Παναγιώτου 1985, 11 12, Tataki 1988, 160 αρ , , Χρυσοστόμου 1998, αρ Μία Ζόη απαντάται σε επιτύμβια επιγραφή από τη Νότια Λυγκηστίδα. Σχετικά βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 172, πίν. 67. Για τη χρήση μητρωνύμων όπως το Κλεαγόρα (στ. 3) σε επιγραφές της Άνω Μακεδονίας βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 46, πίν. 16 (Ελίμεια), αρ. 187, πίν. 74, αρ. 191, πίν. 76 (Ορεστίδα). Πρβλ. Χρυσοστόμου 1998, 79. Το φαινόμενο παρατηρείται συχνά στη Μακεδονία (βλ. Tataki 1988, ) ενώ απουσιάζει σε περιοχές όπου Θράκες και Ιλλυριοί υπερτερούν πληθυσμιακά. Σχετικά βλ. Papazoglou 1979, 168 και υποσ. 83. Για το μήνα Δύστρο βλ. και αρ Για την έκφραση δώσει προστίμου τῷ ἱερωτάτῳ ταμείῳ (στ ) πρβλ. και IGBRI, 346, 348, Δήμιτσας 1896, αρ. 180 στ. 8 9 (Κουντουριώτισσα Πιερίας). 265/6 μ.χ. (μακεδονική χρονολογία). 490

145 162. Τμήμα θυρώματος με δύο απελευθερωτικές επιγραφές στην Εν(ν)οδία Εικ. 162 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. «Ἐξοχή, Μπαρακλῆ Εορδαίας» (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Βρέθηκε Δ-ΒΔ του σύγχρονου οικισμού στη θέση «δεύτερο Ρεύμα» (Δελιαλής). Από τη θέση «Ρέμα» (Χρυσοστόμου), όπου τοποθετείται το ιερό της Εν(ν)οδίας, βλ. αρ Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,935, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,465, πάχ. 0,165. [0,935Χ0,48Χ0,165 (Χρυσοστόμου)]. Ύψ. γραμμ. 0,015 0,036. Διάστιχο 0,009 0,002. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο [«Ερυθρόφαιος γρανίτης» (Ριζάκης, Τουράτσογλου). «Λευκόφαιο μάρμαρο με καστανωπή πατίνα» (Χρυσοστόμου)]. Βιβλιογραφία : Δ. Σαμσάρης, Μακεδονικά 22 (1982), 303 επιγρ. β,γ (με μέτρια μεταγραφή), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 117α β, πίν. 44, (SEG 35 (1985), αρ , E. Voutiras, Zu zwei makedonischen Freilassungskunden, Tyche 1 (1986), , REG 101 (1988), 822, Χρυσοστόμου 1998, αρ. 3 4, Πρβλ. αναφορές Ν. Δελιαλή , 24 Ιουλίου 1959 προς την Εφορεία Αρχαιοτήτων Βεροίας (δήλωση προέλευσης), BCH 83 (1959), Chr. 699 (απλή μνεία), AR 1959, 14 (απλή μνεία), Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία). Το κάτω τμήμα θυρώματος (αρχιτεκτονική επένδυση;) το οποίο αποτελείται από πεσσοειδή παραστάδα με ιωνική βάση και συμφυή αρράβδωτο ημικίονα. Η οπίσθια επιφάνεια είναι αδροδουλεμένη, πιθανότατα με σφύρα και βελόνι. Στην εξωτερική μακρά πλευρά έχουν χαραχθεί δύο επιγραφές : α) σε εικοσιέξι στίχους και β) σε δεκαεπτά : 491

146 Κριτικές σημειώσεις : α)το τμήμα της επιγραφής α) από το στ. 21 κ.ε. έχει χαραχθεί κάτω από το κείμενο της επιγραφής β), από την οποία χωρίζεται με εγχάρακτη οριζόντια γραμμή. Εσφαλμένα ο Σαμσάρης το προσθέτει στο τέλος της επιγραφής β). στ : Ἀ/νούκι/ν, Σαμσάρης. Λ/ούκι/ν, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ : παρ/εδώ/κατο/υ, Σαμσάρης. στ. 25 : (δηνάρια) μ(ύ)ρ(ια), Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ : ἀν/αντιρήτω/ς, Ριζάκης, Τουράτσογλου. ἀν/ντιρήτω/ς, Χρυσοστόμου. β) Η μεταγραφή του Σαμσάρη είναι ατελής. στ. 2 3 : τριακοσιαστοῡ (αντί τριακοσιοστοῡ), Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 4 :Ζο ΐχη, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Ζοείχη, Χρυσοστόμου. στ. 6 7 : κοράσιν (αντί κοράσιον), Ριζάκης, Τουράτσογλου. Στ : Π-/ωτογένην, πιθανώς εκ παραδρομής, Χρυσοστόμου. στ : τητράδι αντί τετράδι, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 14 : Στο λίθο ΚΥΡΙЄΑΝ αντί ΚΥΡΙΑΝ. κυρί{ε}αν [πιθανώς και ΚΥΡЄΙΑΝ (στο λίθο)], Ριζάκης, Τουράτσογλου. κυρίεαν, Χρυσοστόμου. στ. 15 : Στο λίθο ΚΑΤΟΧΗ. κατοχή<ν>, Ριζάκης, Τουράτσογλου. κατοχῇ, Χρυσοστόμου. Για τα υποκοριστικά σε -άριον και -άσιον βλ. Παναγιώτου 1985, Για την εξέλιξη της κατάληξης ιος σε ις (Λούκιος - Λούκις) βλ. αρ. 23. Για το φαινόμενο τριακοσιαστοῡ αντί τριακοσιοστοῡ [β) στ. 2 3] βλ. Mihailov 1943, 59 και πρβλ. 492

147 Ριζάκης, Τουράτσογλου αρ. 186 (στ. 41), πίν (Ορεστίδα), IG X 2.1, 70 αρ. 168 (στ. 14) (Θεσσαλονίκη), SEG 27 αρ. 271 (στ. 3 4) (Βέροια). Για τη νομική ερμηνεία του κειμένου βλ. Voutiras 1986α, α) 15 Δίου του 275 μ.χ. β) 4 Δίου του 275 μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 163 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε μαζί με άλλα ανάγλυφα και επιγραφές σε μια εκτεταμένη περιοχή 1 χλμ περίπου Δ-ΒΔ της Εξοχής, όπου τοποθετείται το ιερό της Εν(ν)οδίας (αρ. 154). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,235 [0,265 (Χρυσοστόμου)], πλάτ. 0,265, πάχ. 0,85. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : G. Daux, BCH 85(1959), 697, εικ. 13.2, L.Robert, Hellenica XI-XII (1960), 589 πίν. XXXIII.2, LIMC II, 1, (1984), 688, αρ. 885a λ. Artemis (L. Kahil), Χρυσοστόμου 1998, , αρ. 2, 149 και υποσ. 540, πίν. 13ε. Πρβλ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1993β, 90 εικ. 49, σελ. 92 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Το ανώτερο τμήμα του με το κεφάλι, το άνω τμήμα του σώματος της γυναικείας μορφής και το άκρο δεξί χέρι έχουν αποκρουσθεί. Οι κρόταφοι της πλάκας είναι επίσης αποκρουσμένοι ώστε δε διατηρείται το πέρας του αναγλύφου στις κατακόρυφες πλευρές. Μικρότερες αποκρούσεις φέρει το κάτω τμήμα. Η επιφάνεια του πεδίου του αναγλύφου είναι λεία, ελαφρώς κυρτή και φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με πλατύ κανόνα. Παριστάνεται η Εν(ν)οδία καθισμένη πλαγίως πάνω στη ράχη αλόγου που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Η θεά φορά χιτώνα και πέπλο ζωσμένο ψηλά, με μακρύ απόπτυγμα και κλειστά υποδήματα. Τα ενδύματα έχουν αποδοθεί με κατακόρυφες, σχηματοποιημένες πτυχές. Το δεξί της χέρι είναι λυγισμένο και υψωμένο κρατώντας δάδα από την οποία διατηρείται η κάτω απόληξη. Με το αριστερό ακουμπά στο κεφάλι του αλόγου. Το τρίχωμα της χαίτης του ζώου αποδίδεται με λοξές, βαθιές γλυφές. Το στόμα του είναι μισάνοιχτο. 493

148 Τέλη 2 ου γ τέταρτο 3 ου αι. μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 164 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ.167. Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε μαζί με άλλα ανάγλυφα και επιγραφές σε μία εκτεταμένη περιοχή 1 χλμ περίπου Δ ΒΔ της Εξοχής, όπου τοποθετείται το ιερό της Εν(ν)οδίας (αρ. 154). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,21, πλάτ. 0,28, πάχ. 0,075. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : G. Daux, BCH 85 (1959), εικ. 13.3, Φ. Πέτσας, ΑΔ 17 ( ) [1963], Χρον. Β, 218, L. Robert, Hellenica XI XII (1960), 589, πιν. XIXII, 3, LIMC II, 1, 1984, 688a, λ. Artemis (L. Kahil), Χρυσοστόμου 1998, 148 αρ. 3, πίν. 13 στ. Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 90 εικ. 49, σελ. 92 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Το άνω τμήμα με το κεφάλι του αλόγου και το άνω μισό του κορμού της γυναικείας μορφής έχει αποκρουσθεί. Λείπει επίσης ο δεξιός κρόταφος μαζί με το άνω οπίσθιο τμήμα του αλόγου με την ουρά. Μικρότερες αποκρούσεις φέρουν η αριστερή και η κάτω πλευρά του αναγλύφου. Η επιφάνεια είναι διαβρωμένη κατά τόπους. Δεν διακρίνεται αν έφερε αρχιτεκτονική πλαισίωση. Στο κατώτερο τμήμα ένας κανόνας δηλώνει τη γραμμή εδάφους. Παριστάνεται η Εν(ν)οδία καθισμένη πλαγίως πάνω στη ράχη αλόγου που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Φορά χιτώνα και πέπλο και κλειστά υποδήματα. Με το αριστερό της χέρι ακουμπά στο λαιμό του ζώου, κρατώντας αδιάγνωστο κωνικό αντικείμενο. Οι πτυχές των ενδυμάτων, κυρίως του αποπτύγματος, έχουν αποδοθεί με βαθιές, κατακόρυφες γλυφές. Η ουρά του αλόγου έχει αποδοθεί με διακοσμητικό τρόπο, με πυκνές, καμπύλες γλυφές. Τέλη 2 ου γ τέταρτο 3 ου αι. μ.χ. 494

149 165. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 165 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε μαζί με άλλα ανάγλυφα και επιγραφές σε μία εκτεταμένη περιοχή 1 χλμ περίπου Δ ΒΔ της Εξοχής, όπου τοποθετείται το ιερό της Εν(ν)οδίας. (αρ. 154). Το συγκεκριμένο βρέθηκε από τον Π. Ευθαλτσίδη στον αγρό της Χ. Ευσταθιάδη μαζί μ ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο Διός Μειλιχίου (αρ. 60) το Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,215, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,19 [0,205 (Χρυσοστόμου)], πάχ. 0,075. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 5 ( ), 90, Α. Ανδρειωμένου, ΑΔ 22 (1967) [1969], Χρον. Β2, 415, πίν. 310 στ, LIMC II, 1 (1984), 688, αρ. 885 b, λ. Artemis (L. Kahil), Χρυσοστόμου 1998, 148, αρ. 4, πίν Πρβλ. Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1993β, 90 εικ. 49, σελ. 92 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Διατηρείται το κάτω δεξί τμήμα. Το τμήμα της γυναικείας μορφής από τη λεκάνη και άνω και το κεφάλι με το λαιμό του αλόγου έχουν αποκρουσθεί. Μικρότερες αποκρούσεις φέρει η κάτω πλευρά του αναγλύφου. Δεν διακρίνεται αν έφερε αρχιτεκτονική πλαισίωση. Η επιφάνεια φέρει ίχνη διάβρωσης και μελανές επικαθίσεις κατά τόπους. Στο πεδίο του αναγλύφου διακρίνονται ίχνη αδρής εργασίας. Είναι ελαφρώς κυρτό. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με πλατύ κανόνα. Παριστάνεται η Εν(ν)οδία καθισμένη πλαγίως στη ράχη αλόγου που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Φορά χιτώνα και πέπλο και κλειστά υποδήματα. Ο Χρυσοστόμου σημειώνει ότι στο άνω αριστερό τμήμα (ως προς το θεατή) διατηρείται η κάτω οξεία απόληξη κοντής δάδας που κρατούσε η θεά λοξά στο δεξί της χέρι. Σήμερα κάτι τέτοιο δε διακρίνεται στο ανάγλυφο, ίσως όμως πρόκειται για σύγχρονη φθορά. Με το άλλο χέρι η θεά πιθανώς ακουμπούσε στο λαιμό του αλόγου. Με παρόμοιο τρόπο έχει απεικονιστεί η Εν(ν)οδία και στα αρ. 163, 164, ανάγλυφα από την ίδια περιοχή. Τέλη 2 ου γ τέταρτο 3 ου αι. μ.χ. 495

150 166. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 166 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ α. (Πιθανότατα με λάθος αρ. ευρετ. ο Χρυσοστόμου). Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε μαζί με άλλα ανάγλυφα και επιγραφές σε μία εκτεταμένη περιοχή 1 χλμ περίπου Δ ΒΔ της Εξοχής, όπου τοποθετείται το ιερό της Εν(ν)οδίας (αρ. 154). Το συγκεκριμένο βρέθηκε κατά τη διάρκεια δοκιμαστικής ανασκαφικής έρευνας στις στον αγρό ιδιοκτησίας Ι. Ευθαλτσίδη (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Ύψ. 0,225, πλάτ. 0,14, πάχ. 0,065 [0,275Χ0,17Χ0,08 (Χρυσοστόμου)]. Υλικό : Λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Χρυσοστόμου 1998, 148, αρ. 5, πίν. 13 β. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Διατηρείται το κάτω δεξιό τμήμα, το οποίο σώζει μόνο το οπίσθιο τμήμα αλόγου με τα πίσω πόδια και τμήμα της ουράς. Φέρει πιθανώς πρόσφατη απόκρουση λοξά καθ ύψος. Δεν διακρίνεται αν έφερε αρχιτεκτονική πλαισίωση. Ένας κανόνας στο κάτω μέρος δηλώνει την γραμμή εδάφους. Παριστάνεται άλογο που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Στο οπίσθιο τμήμα του ζώου διακρίνεται η κάτω οξεία απόληξη κοντής δάδας που πιθανότατα κρατούσε λοξά η μορφή της Εν(ν)οδίας (;). Το τρίχωμα της ουράς του αλόγου αποδίδεται με λοξές, ρηχές γλυφές. Το ανάγλυφο ανήκει στην ομάδα των αναγλύφων με παράσταση έφιππης Εν(ν)οδίας. Η θεά κάθεται πλαγίως στη ράχη του ζώου. Συνήθως φορά χιτώνα και πέπλο και κλειστά υποδήματα. Με το δεξί χέρι κρατά κοντή δάδα, ενώ το αριστερό ακουμπά στο λαιμό του αλόγου. Για τον τύπο του αναγλύφου και παρόμοια της ίδιας εποχής από την ίδια περιοχή βλ. αρ και πιο κάτω το αρ Στον κανόνα κάτω από την παράσταση ο Χρυσοστόμου διέκρινε ίχνη δίστιχης επιγραφής, από την οποία ανέγνωσε Σ στον πρώτο στίχο και Δ στον δεύτερο. Δεν είναι βέβαιο ότι το θραύσμα ήταν ενεπίγραφο. Ακόμα κι αν η άποψη του Χρυσοστόμου ευσταθεί, σήμερα δε διακρίνονται ίχνη της επιγραφής, όπως και το τμήμα της δάδας. 496

151 Τέλη 2 ου γ τέταρτο 3 ου αι. μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο στην Εν(ν)οδία Εικ. 167 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Βρέθηκε μαζί με άλλα ανάγλυφα και επιγραφές σε μία εκτεταμένη περιοχή 1 χλμ περίπου Δ ΒΔ της Εξοχής, όπου τοποθετείται, το ιερό της Εν(ν)οδίας (αρ. 154). [«Ἀγνώστου προελεύσεως» Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ.ύψ. 0,13, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,088, πάχ. 0,45. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : G. Daux, BCH 85(1959), υποσ. 534, 697, εικ. 14, L. Robert, Hellenica XI XII (1960), υποσ. 534, 589, πίν. XXXII, 2, Χρυσοστόμου 1998, 149 αρ. 6, πίν. 13 γ. Τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού ανάγλυφου. Σώζεται τμήμα του αριστερού άνω μέρους της παράστασης. Η επιφάνεια φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια και οι πλάγιες όψεις είναι λοξά αποκρουσμένες. Παριστάνεται κεφαλή αλόγου με το άνω τμήμα του λαιμού. Το ζώο κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή), κλίνει ελαφρά το κεφάλι προς τα κάτω και έχει μισάνοιχτο στόμα. Το τρίχωμα της χαίτης είναι πλούσιο και αποδίδεται με κυματοειδείς, βαθιές αυλακώσεις. Το ανάγλυφο είναι έξεργο και το πεδίο του λείο. Η απόδοση είναι φυσιοκρατική με διακοσμητική τάση. Το ανάγλυφο ανήκει στην ομάδα αναγλύφων με παράσταση έφιππης Εν(ν)οδίας. Η θεά εικονίζεται καθισμένη πλαγίως στη ράχη αλόγου που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Φορά χιτώνα και πέπλο και κλειστά υποδήματα. Κρατά κοντή δάδα με το δεξί χέρι ενώ με το αριστερό ακουμπά στο λαιμό του αλόγου. Τέλη 2 ου αι. γ τέταρτο 3 ου αι. μ.χ. 497

152 168. Ειδώλιο Εν(ν)οδίας Εικ. 168 ΑΕ: Αρχαιολογικό μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ.ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Προέρχεται από τον οικισμό ελληνιστικών χρόνων. Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, 14 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 72, 75, 77 εικ. 67 (απλή μνεία). Πήλινο ειδώλιο Εν(ν)οδίας. Διατηρείται η κεφαλή της μορφής με το λαιμό. Φέρει ίχνη του υπόλευκου υποστρώματος του χρώματος, και ελαφρές αποκρούσεις κατά τόπους. Η θεά παριστάνεται κατενώπιον. Τα μαλλιά είναι χωρισμένα στο μέσον του μετώπου και πέφτουν σε δύο πλοκάμους στους ώμους. Φέρει δισκόμορφα (;) ενώτια και στο κεφάλι τειχόμορφο στέμμα με διάχωρα. Αποτελεί προϊόν πιθανότατα τοπικού κοροπλαστικού εργαστηρίου. 2 ος αι. π.χ. Εκάτη Ορεστίδα (αρ ) 169. Αγροτικό ιερό με λατρεία Εκάτης και άλλων θεοτήτων στις Λικνάδες Βοΐου (θέση «Γκορτσιά» ή «Διακλάδωση») Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Για τις αρχαιότητες των Λικνάδων βλ. Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 199 με όλη την παλαιότερη βιβλιογραφία. Για τη θέση και την πιθανότητα ύπαρξης ιερών κατά την αρχαιότητα : Χρυσοστόμου 1998, 176 αρ. 7, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 153, 201, 202, εικ. 69, 72. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). 498

153 Θέση : Λικνάδες Βοΐου. Στη θέση «Γκορτσιά» ή «Διακλάδωση» μπορεί να αναζητηθεί χώρος αγροτικού ιερού με λατρεία Εκάτης ή Εν(ν)οδίας ή και άλλων θεοτήτων. Η θέση εντοπίζεται σε διασταύρωση οδών και σήμερα ακόμη. Διατηρείται τμήμα παλαιού πλακόστρωτου δρόμου που οδηγούσε προς τη Δαμασκηνιά, τη Ζώνη, το Άργος Ορεστικό και την Καστοριά. Στη δεκαετία του 70, ο δρόμος αυτός εγκαταλείφθηκε και αντικαταστάθηκε αλλάζοντας πορεία. Κινητά ευρήματα : - Μαρμάρινος κορμός γυναικείου αγάλματος (αρ. 282). - Κάτω τμήμα γυναικείου αγάλματος με χιτώνα και ιμάτιο (αρ. 283). Ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι Εκαταίο Εικ. 170 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Λικνάδες. Βρέθηκε τον Αύγουστο του 1979 από τη Στ. Παντοπούλου στη θέση «Μπαξέδια» (ή «Μπαχτσέδια»), νότια των Λικνάδων Βοΐου, όπου υπάρχει γέφυρα και δρόμος. Το Εκαταίο βρέθηκε στην αρχή ανηφορικού δρόμου (νότια του Βέλου, παραπόταμου του Αλιάκμονα) που οδηγεί στη θέση «Διακλάδωση», όπου υπάρχει τρίστρατο και αρχαίο νεκροταφείο, ίσως και ιερό (αρ. 169). Η Καραμήτρου- Μεντεσίδη αναφέρει ότι, σύμφωνα με πληροφορίες, είχε εντοπιστεί από το Β. Νασιόπουλο, κατά τη διάρκεια εργασιών με μηχανικό εκσκαφέα, στον αγρό ιδιοκτησίας Σ. Νασιόπουλου, περισυλλέχθηκε όμως αργότερα. Διαστάσεις : Ύψ. 0,31, πλάτ. 0,18, πάχ. 0,135. Υλικό : Εγχώριο (;) μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Αδαμίδης 1979, (με εικόνα), Μ. Σιγανίδου, ΑΔ 35 (1980) [1988], Χρον. Β2, 411, πίν. 243δ, Σαμσάρης 1984, 80, Χρυσοστόμου 1998, 176 αρ. 7, πίν. 24γ, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 201 και υποσ. 608, εικ. 71. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινο Εκαταίο. Διατηρείται από το στήθος των μορφών και άνω. Στηρίζεται σε συμφυή, πεσσοειδή βάση. Φέρει αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά 499

154 τόπους. Η μία πλευρά της βάσης είναι αδρή και έχει δουλευτεί με βελόνι ενώ στις υπόλοιπες τρεις διαμορφώνονται τα ενδύματα των μορφών. Στην κάτω επιφάνεια της βάσης διακρίνονται ίχνη αδρής εργασίας. Το Εκαταίο φέρει τρεις ανάγλυφες γυναικείες κεφαλές χωρίς κοινό πόλο. Τα πρόσωπα είναι ωοειδή με σχηματοποιημένα, επίπεδα χαρακτηριστικά που αποδίδονται με χαράξεις. Το μέτωπο είναι ιδιαίτερα χαμηλό, η μύτη επιμήκης, το στόμα μικρό και το πηγούνι στενό. Τα μαλλιά έχουν αποδοθεί ως μια μάζα φλογόσχημων, πρόστυπων βοστρύχων πλαισιώνοντας με καμπύλη γραμμή το μέτωπο και πέφτοντας δεξιά και αριστερά στους ώμους. Οι μορφές φορούν χιτώνες που σχηματίζουν καμπύλη στο λαιμό και διαμορφώνονται με πτυχές σε σχήμα ψαροκόκκαλου στο στήθος. Ελληνιστικοί χρόνοι. Πασικράτα Λυγκηστίδα (αρ. 171) 171. Βωμός με τρείς απελευθερωτικές επιγραφές με ανάθεση στην Πασικράτα Εικ. 171 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων (Muzej na Makedonija) αρ. ευρετ Προέλευση: Suvodol (Ν. Πελαγονία, Β. Λυγκηστίδα κατά IG). Διαστάσεις: Ύψ. 1,20, πλάτ. 0,57, πάχ. 0,41. Ύψ. γραμμ. 0,01-0,03. Διάστιχο 0,01. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Spomenik 77 (1934), 7, 81 (επιγραφές α, γ) (Ν. Vulić), Vulić 1937, 43, N. Vulić, Mélanges Émile Boisacq II (1938), , πίν. IV (Düll 1977, αρ. 210), βλ. και ), Spomenik 98 ( ), 58 (μόνο η επιγραφή γ) (N. Vulić), M. Ricl, ŽA 32 (1982), , (SEG 32 (1982), 636), *IG X 2.2, αρ. 18, πίν. ΙΙΙ. Πρβλ. F. Mesesnel, Godišnjak Muzej južne Srbije 1, 1937, 78, κ.ε., εικ. 500

155 16, L. Robert, Hellenica I (1940), 73-75, II (1946), 148, M.N. Tod, JHS 62 (1942), 69 υποσ. 289, F. Bömer, Untersuchungen über die Religion der Sklaven in Griechenland und Rom II (1960), 93-94, Josifovska 1961, 50-51, 99 αρ. 400, P. Roesch, Gnomon 52 (1980), , Papazoglou 1988, 372 κ.ε., υποσ. 104, Σβέρκος 2000, 36, 94, Μαρμάρινος τετράπλευρος βωμός με επίστεψη και τριπλή(;) βαθμιδωτή βάση. Στο άνω τμήμα φέρει ίχνη αδρής εργασίας με σφύρα (;). Στις τρείς από τις τέσσερις πλευρές του κορμού διαβάζονται τρείς εγχάρακτες, απελευθερωτικές επιγραφές: α) σε δεκατρείς στίχους, στην πρόσθια όψη, β) σε τέσσερις στίχους, στην πλάγια δεξιά όψη και γ) σε οκτώ στίχους, στην πλάγια αριστερή όψη : α) β) 501

156 γ) Κριτικές σημειώσεις: α)το κείμενο της επιγραφής μεταγράφηκε κατά IG, σύμφωνα με την ανάγνωση του Vulić. στ. 2-3: πασι/κρατίας, Vulić και διόρθωση του ίδιου στο Spomenik 98 ( ). Πασι/κράτας, IG. στ.5: στο λίθο ΔΙΚΑΙΙΝ. Δίκαιον, IG. στ. 6: πασικρατ<ί>ᾳ, Vulić. Πασικράτᾳ, IG. στ. 7: Κοπρυαλώ, Vulić. Κοπρυλλώ, Robert, IG. στ.10: Στο λίθο ΠΘΝΤΕ. π<έ>ντε, IG. στ. 12: παιδίο[ν], Vulić πεδί[ν?], Vulić πεδίον, IG. β) στ. 1: ενυ, Vulić, γνυ, IG. στ. 2: ἀνατίθειμι, Vulić και διόρθωση του ίδιου στο Mélanges Émile Boisacq II, ἀνατίθειμε, IG. γ) Το κείμενο της επιγραφής μεταγράφηκε κατά IG και σύμφωνα με την ανάγνωση του Vulić 1937 και τις διορθώσεις του αργότερα (1938, 1948). στ.1: αλυ, Vulić στ. 2: Ἀντόνιος (?), Vulić Διονῡς ὁ, Vulić Διόνυος, Vulić Διονυος, IG. στ. 5: Φίλητον, Hallof, IG. στ. 6: ο χαράκτης παρέλειψε τη λέξη θεᾱς. μετά κέ(λευσιν) τῆς θεᾱς (?), Vulić μετά κέ τῆς θεᾱς, Robert, Tod. μετά κέ τῆς (θεᾱς), IG. στ. 7: ἀπ οὗ, Vulić. αὐτοῡ, Robert. ATOY, Ricl. αὐτοῡ, IG. Η κώμη που αναφέρεται στο α/στ. 4 θα πρέπει να ταυτιστεί με θέση εντός των ορίων της Ηράκλειας Λυγκηστικής. Σχετικά βλ. Papazoglou 1988, 372 και υποσ Πιθανό είναι να προέρχεται από κάποια κώμη κοντά στο σημερινό Suvodol, ανατολικά της Ηράκλειας. Σχετικά βλ. Σβέρκος 2000, 94. Το όνομα Κοπρυλλώ (α/στ.7) είναι θηλυκό του Κόπρυλλος. Σχετικά βλ. IG X 2.1, 227 αρ. 778 (Θεσσαλονίκη), ΚΓΑΜΘ Ι, 155 (Λαγκαδάς Θεσσαλονίκης), Δ. Σαμσάρης, Δωδώνη 18 (1989), 324. ΕΚΜ, αρ. 136, πίν. 566 (Βέροια), Leukopétra, αρ. 22, πίν. 293, αρ. 46, πίν. 305 (Κοπρύλλος) [Λευκόπετρα Ημαθίας]. Συνήθως πρόκειται για ονόματα δούλων. Για ονόματα με 502

157 πρώτο συνθετικό το κοπρ- βλ. L.Robert, Noms indigènes dans l Asie-Mineure grécoromaine, I (1963), 51-55, S.B. Pomeroy στο Studies in Roman Law in memory of A. Arthur Schiller (1968), γ) στ. 2: Για το όνομα Διονυος οι IG προτείνουν συμπλήρωση σε Διονύ<σι>ος. Ως υποκοριστικό Διονῡς βλ. σχετικά: L. Robert, AntClass 32 (1963) 13 (= Opera minora selecta VI, 65). Σε σφράγισμα κνιδιακού αμφορέα παραδίδεται η γενική Διονυου. Σχετικά βλ. V. Grace, Hesperia 3 (1934), 256 αρ στ. 4-5: Δεν είναι βέβαιο αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο: υἱόν μου καί δοῡλον, όπως πιστεύει η Ricl. Σύμφωνα με τους Robert και Bömer θα ήταν επίσης δυνατό να πρόκειται για δύο πρόσωπα, για το γιο του αναθέτη του οποίου δεν παραδίδεται το όνομα και ο οποίος αφιερώνεται στη θεά και το δούλο Φίλητο, ο οποίος απελευθερώνεται. Πιθανότερη είναι η άποψη ότι ο ιερόδουλος Διονυος προβαίνει στην απελευθέρωση του γιου του Φιλήτου, επίσης δούλου. α) Μάιος του 282 μ.χ. (ακτιακή χρονολογία) μ.χ. (μακεδονική χρονολογία) (IG). β) 305/6 μ.χ. (ακτιακή χρονολογία) μ.χ. (μακεδονική χρονολογία) (IG). γ) Οκτώβριος του 286 μ.χ. (ακτιακή χρονολογία) μ.χ. (μακεδονική χρονολογία) (IG). 503

158 Πλούτων Ελίμεια (αρ ) 172. Ιερό στο χώρο του κτηριακού συγκροτήματος του ναού του Αγίου Αθανασίου (Μετοχίου Μονής Ζάβορδας) στην Αιανή Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Σιαμπανόπουλος 1974, Πρβλ. Α. Τσιλιπάκου, ΑΔ 52 (1997) [2003], Χρον. Β2, , Kernos, Chron. Arch. 18 (2005), 489 (E. Voutiras, K. Chatzinikolaou). Θέση: Νοτιοανατολικά του σύγχρονου οικισμού της Αιανής βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αθανασίου, ο οποίος ανήκει σε κτηριακό συγκρότημα γνωστό ως «Μετόχι Μονής Ζάβορδας». Αρκετό από το υλικό κατασκευής των κτηρίων προέρχεται από αρχαίο κτίσμα. Με αφορμή τα παραπάνω και τα κινητά ευρήματα ο Σιαμπανόπουλος υπέθεσε ότι στο χώρο αυτό υπήρχε αρχαίο ιερό αφιερωμένο πιθανότατα στον Πλούτωνα. Κινητά ευρήματα: - Αναθηματικό ανάγλυφο στον Πλούτωνα (αρ. 173). - Επιτύμβια στήλη Heuzey (Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 47). - Αρχιτεκτονικά μέλη εντοιχισμένα σε κτήρια του Μετοχίου Ζάβορδας. Ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 173. Αναθηματική στήλη στον Πλούτωνα Εικ. 173 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 3. Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Αιανή. «Ἀπέκειτο εἰς τό καθολικόν τοῡ ἐν Κάλλιανῃ Μετοχίου τῆς Μονῆς τῆς Ζάμπουρδας. Μετεφέρθη καί κατετέθη εἰς τήν συλλογήν Κοζάνης τῷ1934 (Μακαρόνας). «Κάλλιανη (ν. Αιανή). Μετόχιον Μονῆς Ζάμπουρδας» (Ευρετ. 504

159 Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Στις μεταφέρθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Διαστάσεις : Ύψ. 1,10, πλάτ. 0,54, πάχ. 0,17. Ύψ. γραμμ. 0,0135 0,027. Διάστιχο 0,002 0,012. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο καλής ποιότητας. Βιβλιογραφία : L. Heuzey, RA 18 (1868), 21 25, Heuzey, Daumet 1876, Νο 120, (Δήμιτσας 1896, αρ. 213, Baege 1913, , Λιούφης 1924, 29), Μακαρόνας 1937, 3 αρ. 3, (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, , Σιαμπανόπουλος 1974, 59 61, 117 αρ. 4, 124), Edson 1937, αρ. 259, Ν.Π. Δελιαλής, Σήμερα , 31 (ως αδημοσίευτη), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 15, πίν. 5, Ριζάκης, Τουράτσογλου 1999, 952, εικ Πρβλ. Α. Αρβανιτόπουλος, ΠΑΕ 1912, 238, Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, 47, A. Keramopoullos, BIAB 9 (1935), , Bull. Épigr. 1938, 204, Κανατσούλης 1955, 25 αρ. 188 και 165 αρ. 1442, Φ. Πέτσας, Μακεδονικά 5 (1965), 90 υποσ. 4, ο ίδιος, Ο τάφος των Λευκαδίων, Αθήνα 1966, 134 υποσ. 3, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 18 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993γ, 655 (απλή μνεία), Σβέρκος 2000, 47 και υποσ. 97 (απλή μνεία), Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 259 (απλή μνεία) (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004β, 272 (απλή μνεία). Μαρμάρινη ναϊσκόμορφη ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Είναι ελλιπής στο δεξί της τμήμα και απολεπισμένη στο αριστερό. Φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση με αέτωμα και παραστάδες, από τις οποίες διατηρείται μόνο η αριστερή με αποκρούσεις. Σήμερα η στήλη φέρει φθορές στην επιφάνεια. Το πρόσωπο της μορφής του Πλούτωνα και μεγάλο τμήμα του Κέρβερου δεν διακρίνονται. Τα δύο από τα τρία του κεφάλια έχουν απολεπισθεί, ακέραιο διατηρείται μόνο το άκρο δεξί. Μέσα σε ιδιαίτερα βαθύ παραλληλεπίπεδο πεδίο παριστάνεται κερασφόρος(;) Πλούτων όρθιος κατενώπιον με ποδήρη χιτώνα κρατώντας στο αριστερό του χέρι από αλυσίδα τον τρικέφαλο Κέρβερο και έχοντας το δεξί του χέρι διπλωμένο στο στήθος. Το ένδυμα του θεού έχει αποδοθεί με ρηχές, λοξές και κατακόρυφες πτυχές μεταξύ των σκελών. Ο Κέρβερος κάθεται στα πισινά του πόδια στραμένος προς τον κύριό του. Πρόκειται για εργασία καλής ποιότητας. 505

160 Η στήλη φέρει δύο εγχάρακτες επιγραφές : εξάστιχη στο αέτωμα σε tabula ansata (1α) και σε ταινία πάνω από την παράσταση (1β) και τετράστιχη στο άνω δεξί τμήμα του πεδίου του αναγλύφου (2) : Κριτικές σημειώσεις : Η διάταξη των στίχων ακολουθείται από τους Μακαρόνα, Edson, Δελιαλή, Σιαμπανόπουλο και Ριζάκη, Τουράτσογλου. 1α) στ. 4 : Φλαούιος, Heuzey, Δήμιτσας, Λιούφης. Φλαύιος, οι λοιποί εκδότες. Λέωνας, Heuzey, Edson. Λεώνας, Λιούφης. Λεωνᾱς, οι λοιποί εκδότες. 1β) στ. 1 : ἐλθων ἰδ]ών τε? (Heuzey, Δήμιτσας, Λιούφης Baege). ον τε, Edson, Μακαρόνας, Δελιαλής. στ. 1 2 : τήν στ[ήλην ἀνέθηκεν ἐκ τ]ῶν ἰδίων (με υπεστιγμένο το Τ της λέξης στήλην, Heuzey, Μακαρόνας). στ. 2 : Ἀχε[ροντίου], Heuzey. Ἀχε[ροντίου ή ρουσίου ή λωΐχου], Κεραμόπουλλος. Ἀρχε..., Μακαρόνας, Edson. Ἀρχε[λάου], Δελιαλής, Σιαμπανόπουλος, Σιαμπανόπουλος κ.α.. Ἀρχε[λάου;], Ριζάκης, Τουράτσογλου. 2) Μόνο οι Heuzey, Edson, Δελιαλής και Ριζάκης, Τουράτσογλου παραθέτουν όλους τους στίχους. στ. 1 : -ος, Ηeuzey. ιος, Εdson, Δελιαλής. Κατάληξη του ονόματος του καλλιτέχνη, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 2 : όνομα γένους, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 3 : εθνικό ή cognomen, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Η πόλη Αιανή (στ. 1α/3) αναφέρεται και σε επιτύμβια επιγραφή από τον ίδιο χώρο (βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 47). 506

161 Για υποκοριστικά κυρίων ονομάτων σε -ᾱς όπως το Λεωνᾱς (στ. 1α/4) βλ. A.Fick, Griechische Personennamen 1894, W. Petersen, «The greek masculines in circumflexed -ᾱς», CPh 32 (1937), , O. Masson, AEHE, IVe. sect , Για τον σχηματισμό των ονομάτων αυτών : P. Chantraine, La formation des noms en grec ancien, 1933, 31 27, Παναγιώτου 1985, με παραδείγματα από τη Μακεδονία. Πρβλ. και Mihailov 1943, 106, Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, και για άλλα παραδείγματα από την Άνω Μακεδονία, ό.π αρ.166 (από τη Ν. Λυγκηστίδα) και αρ. 187 (από την Ορεστίδα). Πρβλ. επίσης αρ Ο επιμελητής Ἀρχέ[λαος;] θα πρέπει να ταυτιστεί με κάποιον επιμελητή «περί τῶν ἱερῶν» παρά με τον επιμελητή της πόλης. Τέλη 2 ου αι. μ.χ. Εστία Βουλαία Λυγκηστίδα (αρ. 174) 174. Aναθηματική επιγραφή στην Εστία Βουλαία Εικ. 174 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Βρισκόταν κάποτε στο Ελληνικό Κοιμητήριο των Bitola. «frustra quaesivi (IG)». Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,93, πλάτ. 0,70, πάχ. 0,76. Ύψ. γραμμ. 0,05. Διάστιχο 0,035. (Wace, Woodward, IG) [0,90Χ0,71Χ0,70 (Vulić και σύμφωνα μ αυτόν η Düll)]. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Wace, Woodward 1911/12, 169 αρ. 1, Spomenik 71 (1931), 16 αρ. 24 (N.Vulić), Vulić 1937, 15, (L. Robert, Laodicée du Lykos : La Nymphée, Paris 1969, 507

162 , Düll 1977, αρ. 153), *IG X 2.2, 33 αρ. 57, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 26, αρ. 7). Πρβλ. Marić 1933, 39, Herakleja I (1961), 66 αρ. 125, πίν. XL 103 (P. Mačkić, I. Mikulčić), Héraclée I (1961), 63 αρ. 125, πίν. 40, 103 (P. Mačkić, I. Mikulčić), Κανατσούλης 1955, 73, Papazoglou 1988, υποσ. 50. Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη. Η κάτω ακμή είναι λοξά αποκρουσμένη. Φέρει μικρές, αβαθείς αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Στο ανώτερο τμήμα διαβάζεται τρίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: Ἑστίᾳ Βουλαίᾳ / Ἀκυλία Νικόπολις / θυγάτηρ πόλεως. Κριτικές σημειώσεις :στ. 2 : ΚΥΛΙΑ, Wace, Woodward. στ. 3: θυγάτη[ρ], Vulić και σύμφωνα μ αυτόν η Düll. 2 ος -3 ος αι. μ.χ. (IG) [α μισό 3 ου αι. μ.χ. (Düll)]. 508

163 Ασκληπιός Ελίμεια (αρ ) 175. Αναθηματική στήλη στον Ασκληπιό και την Υγεία Εικ. 175 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 19. Προέλευση : Λευκόβρυση (πρώην «Ίσβορος»), κοντά στην Κοζάνη (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης) [Λυκόβρυση, (Ριζάκης, Τουράτσογλου, πιθανότατα από παραδρομή)]. Βρέθηκε και παραδόθηκε από τον Ι. Γκουσγκούνη το 1934 (Μακαρόνας). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,11, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,115, πάχ. 0,059. Ύψ. γραμμ. 0,008 0,015. Διάστιχο 0,002 0,007. Υλικό : Υπόλευκο λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Μακαρόνας 1937, αρ. 19, εικ. 12 (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, ), Edson 1937, αρ. 267, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 8, πίν. 3. Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 80-82, εικ. 46 (απλή μνεία), Riethmüller 2005, 322 αρ. 21. Το αριστερό άνω τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με απολεπίσεις κατά τόπους και ελαφρώς στο πρόσωπο της μορφής. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Φέρει πλαισίωση με ταινία και ανάγλυφη παράσταση σε έγκοιλο πεδίο. Διατηρείται η κεφαλή γυναικείας μορφής, πιθανότατα Υγείας, κατενώπιον με ελαφρά κλίση προς τα δεξιά της. Τα μαλλιά είναι χωρισμένα στο μέσον του μετώπου και μαζεμένα στο οπίσθιο τμήμα της κεφαλής. Η εξάστιχη επιγραφή έχει χαραχθεί στην άνω οριζόντια ταινία της στήλης (στ. 1) και στο άνω αριστερό τμήμα του πεδίου του αναγλύφου, δίπλα στην κεφαλή της μορφής (στ. 2 6): 509

164 Κριτικές σημειώσεις : Α με σπασμένη την οριζόντια κεραία, μηνοειδές Ε. Ο πρώτος στίχος παραλείπεται από το Μακαρόνα. Ο Edson μεταγράφει ίχνη τριών γραμμάτων. Στο λίθο διακρίνονται ίχνη από τουλάχιστον τέσσερα γράμματα. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου συμπληρώνουν το όνομα του Ασκληπιού σε αιτιατική πτώση. 2 ος αι. μ.χ Αγαλμάτιο Υγείας ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 53. Προέλευση : Κοζάνη. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993 β, 78, εικ. 43 (απλή μνεία). Μαρμάρινο (;) αγαλμάτιο Υγείας. Απροσδιόριστη χρονολογία. Ορεστίδα (αρ. 177) 177. Αγαλμάτιο Ασκληπιού Εικ. 177 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. BEK Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση: Πλατανιά, θέση «Ανάνα». Εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια βαθιάς άροσης σε χώρο βορειοανατολικά της θέσης «Ανάνα», σε χαμηλό επίπεδο, κοντά στον 510

165 ποταμό Αλιάκμονα. Παραδόθηκε από τον Γ. Κοταΐδη στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης το 1994 (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Πιθανότατα σχετίζεται με κάποιο ιερό στη θέση (βλ. αρ. 180). Διαστάσεις: Μέγ. σωζ. συνολ. ύψ. 0,41, πλάτ. 0,15, πάχ. 0,105, ύψ. βάσης 0,03. Υλικό: Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 227, εικ Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινο αγαλμάτιο ανδρικής μορφής που διατηρείται σε θραύσματα. Το κεφάλι, τα χέρια και το τμήμα των σκελών από τα γόνατα και κάτω έχουν αποκρουσθεί. Μικρότερες αβαθείς αποκρούσεις, καστανή πατίνα και ιζήματα διακρίνονται κατά τόπους. Διατηρείται τμήμα της ελλειψοειδούς βάσης και τμήμα της πλίνθου με τόρμο για την ένθεσή του. Η μορφή παριστάνεται κατενώπιον με στάσιμο το δεξί σκέλος και άνετο το αριστερό, φέρει ιμάτιο, που τυλίγεται πίσω και πάνω από το δεξιό ώμο αφήνοντας ακάλυπτο το θώρακα και πέφτει στη λεκάνη. Τμήμα κιονίσκου, φιδιού και ράβδου δίπλα στο αριστερό σκέλος της μορφής αποδεικνύουν ότι πρόκειται για τον Ασκληπιό. Η πτυχολογία είναι πλούσια και η απόδοση φυσιοκρατική. Πρόκειται για έργο ποιότητας. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. Λυγκηστίδα (αρ ) 178. Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ασκληπιό Εικ. 178 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Ηράκλειας Λυγκηστικής αρ. ευρετ Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Βρέθηκε το 1967 στα ερείπια της αρχαίας πόλης, δυτικά της μεγάλης Χριστιανικής Βασιλικής. Ο Janakievski θεώρησε ότι η πλάκα ανήκε σε ιερό, του οποίου τη θέση υπέθετε σε απόσταση 500 μέτρων νοτιοδυτικά του χώρου των ανασκαφών της Ηράκλειας. Δεν έγινε αυτοψία. Διαστάσεις : Ύψ. 0,19, πλάτ. 0,16, πάχ. 0,04. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. 511

166 Βιβλιογραφία : T. Janakievski, Heraclea Lyncestis, (1973), 68-69, εικ. 28, ο ίδιος, ZA 24 (1974), , Düll 1977, αρ. 183Α εικ. 72 (Nachtrag), *IG X 2.2, αρ. 58, πίν. IX, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 27 αρ. 8), Riethmüller 2005, 322 αρ. 18 (απλή μνεία). Ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική πλάκα με ανάγλυφη παράσταση σε έγκοιλο ορθογώνιο πεδίο. Η κάτω αριστερή γωνία της είναι αποκρουσμένη. Ο αριστερός και δεξιός της κρόταφος είναι απολεπισμένοι. Φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Στο πεδίο του αναγλύφου παριστάνονται δύο αφτιά που καταλαμβάνουν σχεδόν ολόκληρο το ύψος του. Μεταξύ τους παρεμβάλλεται κώνος πεύκου. Από κάτω διαβάζεται τρίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : στ. 1 : Για το διπλό σ πρβλ. K.A. Garbrach, ZPE 70 (1987), (SEG 37, 1813). 2 ος -3 ος αι. μ.χ. (IG) [Γύρω στο 200 μ.χ. (Düll)] Ειδώλιο Τελεσφόρου ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική (ή από τη γύρω περιοχή). Διαστάσεις : Ύψ. 0,10. Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Düll 1977, 365 αρ Τμήμα αγαλματίου παιδικής μορφής με paenula. Πρόκειται πιθανώς για απεικόνιση Tελεσφόρου. 512

167 α μισό 3 ου αι. μ.χ. Ασκληπιός Παν Ορεστίδα (αρ. 180) 180. Ιερό στην Πλατανιά Βοΐου (πρώην «Μπουμπούστι») Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Για τη θέση γενικά: Wace, Woodward , , αρ , Παπαδάκις 1913, 444 αρ. 35, 36, Α. Κεραμόπουλλος ΠΑΕ 1938, 54, Σιαμπανόπουλος κ.α 1970, , Papazoglou 1988, 244, Σαμσάρης 1989, , Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 202, 204, 205, 218, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 74 εικ. 42, Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 45 (1990) [1995], Χρον. Β2, 370, *Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, , εικ. 114, 117. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 261 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση: Πλατανιά Βοΐου (πρώην «Μπουμπούστι»). Στην ευρύτερη αγροτική περιοχή του σύγχρονου οικισμού της Πλατανιάς έχουν διαπιστωθεί ενδείξεις οικισμού ελληνιστικών-ρωμαϊκών χρόνων. Ύστερα από επιτόπια έρευνα η Καραμήτρου- Μεντεσίδη κατέληξε ότι ο οικισμός αυτός πρέπει να εντοπίζεται στη θέση «Κεφαλόβρυσο», ύψωμα δυτικά του σύγχρονου οικισμού, ενώ παλαιότερα ο Κεραμόπουλλος τον είχε τοποθετήσει εσφαλμένα στο λόφο του Προφήτη Ηλία, βορειοδυτικά της Πλατανιάς, ο οποίος διοικητικά ανήκει στον σύγχρονο οικισμό του Σήμαντρου. Αγαλμάτια θεοτήτων και αρχιτεκτονικά μέλη από την περιοχή υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός τουλάχιστον κτηρίου-ιερού σχετιζόμενου με τον οικισμό. Σημειώνεται επίσης ότι στο ύψωμα Άγιος Θεόδωρος, σε μικρή απόσταση βόρεια-βορειοανατολικά της Πλατανιάς εντοπίστηκαν διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και περισυλλέχθηκε τμήμα γυναικείου αγάλματος, με ίχνη επεξεργασίας για τη μετατροπή του σε ανδρικό για δεύτερη χρήση. Η υπόθεση ωστόσο της νεώτερης 513

168 έρευνας ότι πρόκειται για θέση ιερού με συνέχεια λατρείας είναι, προς το παρόν, μάλλον αστήρικτη. Κινητά ευρήματα: - Μαρμάρινο αγαλμάτιο Πανός (αρ. 200). - Μαρμάρινο αγαλμάτιο Ασκληπιού (αρ. 177) Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. Ηρακλής Ελίμεια (αρ ) 181. Χάλκινο νόμισμα με κεφαλή Ηρακλή στον εμπροσθότυπο Εικ. 181 Βιβλιογραφία : Liampi 1998, 9 κ.ε. αρ. 18. Χάλκινη κοπή Δέρδα. Εμπροσθότυπος : Κεφαλή νεαρού αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς τα δεξιά. Οπισθότυπος : Η επιγραφή ΔΕΡΔΑ. Από κάτω ρόπαλο και αιχμή δόρατος προς τα αριστερά. Αντίτυπα : 1 (σε ιδιωτική συλλογή). Βλ. Liampi 1998, 9 κ.ε. αρ. 18. α μισό 4 ου αι. π.χ. μέσα 4 ου αι. π.χ Βάση με αναθηματική επιγραφή στον Ηρακλή Εικ. 182 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άγιος Γεώργιος (πρώην «Τσούρχλι»). «In the ruins of the church of H. Nikolaos on Kastro hill» (Wace, Woodward). Ο Edson την αναζήτησε ματαίως στο υλικό ανακατασκευής του χριστιανικού ναού, από το 1932 και μετά. Δεν εντοπίστηκε 514

169 από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το Σήμερα θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : Ύψ. 0,15, πλάτ. 0,45, πάχ. 0,27. Ύψ. γραμμ. 0,25. Υλικό : Πωρόλιθος. Βιβλιογραφία : Wace, Woodward , 184 αρ. 31, RE Suppl. III (1918), 952, 1015, Bull. Épigr. 1944, αρ. 120, 1956 αρ. 147, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 30, πίν. 9, (Iliadou 1998, 149 αρ. 1). Πρβλ. J.M.R. Cormack, BSA 40 ( ), 15-16, Δ. Kανατσούλης, Μακεδονικά 5 ( ), και υποσ. 14, Σαμσάρης 1989, 144 και υποσ Μικρή πωρολιθική βάση με απόκρουση στην άνω επιφάνεια. Φέρει τρίστιχη, εγχάρακτη(;) επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Νεικα ις, με Ν και Α υπεστιγμένα (Wace, Woodward). Νεικά[νο]-ρο[ς], με Κ, Α, Ρ,Ο, υπεστιγμένα, Edson, Ριζάκης, Τουράτσογλου (χωρίς διαίρεση των στίχων). Το όνομα Θευδᾶς Θεοδᾶς είναι υποκοριστικό του Θεόδοτος, Θεόδωρος ή άλλων κυρίων ονομάτων με πρώτο συνθετικό το Θεοδ-. Απαντάται επίσης στη Θεσσαλονίκη (IG X, 2.1, αρ. 68, 69) και ως πατρωνυμικό σε επιγραφή από την Έδεσσα [I. Russu, ED 8 (1938), 217]. Ένας δούλος Θεοδᾶς αναφέρεται σε απελευθερωτική επιγραφή της Λευκόπετρας Ημαθίας. Σχετικά βλ. Leukopétra, αρ. 117, πίν Για τα υποκοριστικά κύρια ονόματα σε ᾶς βλ. αρ Απροσδιόριστη χρονολογία. 515

170 Εορδαία (αρ ) 183. Χάλκινο νόμισμα με κεφαλή Ηρακλή στον εμπροσθότυπο Εικ. 183 Βιβλιογραφία : Wartenberg 1998, 13-17, πίν. 3. Για την πιθανή θεσσαλική προέλευση του τύπου βλ. Ε. Rogers, The copper coinage of Thessaly, London 1936, 17. Χάλκινη κοπή Φιλώτα (;). Εμπροσθότυπος : Κεφαλή νεαρού αγένειου Ηρακλή προς τα δεξιά. Οπισθότυπος : Αετός πάνω σε κεραυνό με την κεφαλή προς τα αριστερά. Από πάνω η επιγραφή ΦΙΛΩ Αντίτυπα : 19. Βλ. Wartenberg 1998, 14 κ.ε. αρ Μόνο το αρ. 2a θεωρείται μακεδονικής προέλευσης. Τα υπόλοιπα θεωρούνται θεσσαλικά, ίσως λόγω του τόπου εύρεσης (ως τόπος εύρεσής τους έχει δηλωθεί η Θεσσαλία). Αρχές 4 ου αι. π.χ Αναθηματική επιγραφή στον Ηρακλή ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ρυάκιο (πρώην «Μορανλί»). Ο Αρβανιτόπουλος αναφέρει ότι από εκεί μεταφέρθηκε στην Κοζάνη. Δεν επανεντοπίστηκε από τον Edson και το Μακαρόνα ούτε από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου το Σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : - Υλικό : - Βιβλιογραφία : Α.Σ. Αρβανιτόπουλος, ΠΑΕ 1912, 241, (Μακαρόνας 1937, 13 14), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 94 95, αρ. 96 (Iliadou 1998, 153 αρ. 7). Πρβλ. Α.Σ. Αρβανιτόπουλος, ΑΕ 1912, 267, Bull. Épigr. 1944, 120, M. Tod, Studies Robinson ΙΙ (1953), 390 αρ.184, Δ. Kανατσούλης, Μακεδονικά 5 ( ), και υποσ. 14, 516

171 Kανατσούλης 1967, αρ. 1614, Δ. Σαμσάρης, Μακεδονικά 22 (1982), 302 και υποσ. 5, Σαμσάρης 1984, αρ. 6. Ο Αρβανιτόπουλος το αναφέρει ως τμήμα αναθηματικής επιγραφής. Κριτικές σημειώσεις : Όλοι οι εκδότες συμφωνούν για τον προσδιορισμό του έτους. στ. 2 : Πολύ πιθανό ο χαράκτης από παραδρομή να χάραξε «σεβαστοῡ καί» αντί «σεβαστοῡ τοῡ καί», Ριζάκης, Τουράτσογλου. Το όνομα Ἡδονή στο στίχο 3 4 είναι σπάνιο στη Μακεδονία, απαντάται ως cognomen (hedone) σε επιτύμβιες επιγραφές απελευθέρων και δούλων από τη Ρώμη (Πρβλ. H. Solin, Die Griechischen Personennamen in Rom III (1982), ). Για παραδείγματα από άλλες περιοχές βλ. Pape, Benseler 1959, στη λέξη. Πρώιμοι (;) αυτοκρατορικοί χρόνοι (Ριζάκης, Τουράτσογλου) [«24/3 π.χ.» (Τod)] Ειδώλιο Ηρακλή ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Περδίκκας. Προέρχεται από τον οικισμό Ελληνιστικών ρωμαϊκών χρόνων «Άσπρη Πόλη». Βρέθηκε κοντά σε πήλινο αγωγό οικοδομικού συγκροτήματος ρωμαϊκών χρόνων, το Το συγκρότημα φαίνεται ότι καταστράφηκε βιαίως στις αρχές του 2 ου αι. μ. Χ. (Κεφαλίδου, Μοσχάκης). Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Κεφαλίδου, Μοσχάκης 1998, 41 και υποσ. 7, εικ. 4. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). 517

172 Το άνω τμήμα του αντικειμένου που κρατούσε η μορφή είναι αποκρουσμένο. Η μορφή έχει σταθερό το αριστερό σκέλος και ακουμπά με τον αγκώνα σε στήριγμα (πιθανώς κορμό δέντρου) που πάνω του φέρει πτυχωτό ιμάτιο. Στο αριστερό χέρι κρατούσε αντικείμενο απ το οποίο διατηρείται το κατώτερο στέλεχος. Ρωμαϊκοί χρόνοι Ειδώλιο Ηρακλή ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Περδίκκας. Βλ. αρ Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Κεφαλίδου, Μοσχάκης 1998, 42 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Χάλκινο ειδώλιο Ηρακλή. Αναφέρεται ως «σχηματοποιημένο». Ρωμαϊκοί χρόνοι (;) Ορεστίδα (αρ ) 187. Ειδώλιο Ηρακλή Εικ. 187 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Απιδέα Βοΐου, θέση «Μπουφάρι» ή «Άγιος Αθανάσιος». Βρέθηκε μαζί με άλλα αντικείμενα (αρ. 278, 279) κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στη ΒΑ γωνία της μεσαίας οικίας οικοδομικού συγκροτήματος, όπου πιθανώς ασκούνταν οικιακή λατρεία (βλ. αρ. 277). Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. 518

173 Βιβλιογραφία : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1994β, 37 (με εικόνα), 39 (απλή μνεία), Iliadou 1998, 156 αρ. 11, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, , εικ. 30. Χάλκινο ειδώλιο Ηρακλή. Ο δεξιός του πήχης, η δεξιά κνήμη με το άκρο πόδι και το αριστερό του σκέλος από το άκρο του μηρού και κάτω έχουν αποκρουσθεί. Φέρει ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η μορφή παριστάνεται κατενώπιον με στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό, με προτεταμένο το δεξί της χέρι, ενώ με το αριστερό κρατά ρόπαλο. 3 ος αι. π. Χ. κ. ε. (;) 188. Αγαλμάτιο Ηρακλή ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Λικνάδες Βοΐου, θέση «Κοπάτσια». Παλαιότερα οι Klugmann, Heuzey, Reinach και ο Joubin είχαν θεωρήσει ως χώρο προέλευσης την Ηράκλεια Λυγκηστική ή κάποιο άγνωστο τόπο της Ηπείρου. [Σχετικά βλ. Klugmann, Monumenti dell istit. di correspond archeol. 11, πίν. 38, Annalli 49, (1887), 290, Heuzey, Reinach, Repert. De Stat. Ⅱ, 203, 3, Joubin, Musée Imper. Ottoman, Bronzes et bijoux, 1898, 3, αρ. 4]. Το αγαλμάτιο όμως σύμφωνα με το περιοδικό Πανδώρα 18 (1868), 371 βρέθηκε στις Λικνάδες το 1867 και μεταφέρθηκε στο Μοναστήρι και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη. Αναφορά στην Κωνσταντινούπολη κάνει και ο Παπαδάκις. Ο Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, 45 υποσ. 6, και ΠΑΕ 1935, αναφέρει ότι θραύσματα του αγαλματίου έτυχε να βρεθούν στο δικηγορικό γραφείο Γκαρίπη στη Σιάτιστα, έπειτα από προσπάθεια πώλησης. Για την έρευνα : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, Διαστάσεις : «Ύψ. 1 μ. (περίπου)» (Δήμιτσας). Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : L. Heuzey, BCH 1894, , S. Reinach, Catalogue, αρ. 596, Repertoire II, 202-3, Δήμιτσας 1896, 240, F. Dürrbach, Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, 1899, , εικ λ. Hercules, Wace, Woodward , 182, Παπαδάκις 1913, 443, αρ. 34Α, Baege 1913, 93, A. Κεραμόπουλλος ΑΕ 1933, 45, ο ίδιος, ΠΑΕ 1935, 43 47, Devambez 1937, 71 79, πίν. XXI-XXIV, 519

174 Σιαμπανόπουλος 1974, 44, Düll 1977, 91 υποσ. 21a, Αδαμίδης 1979, 19, Σαμσάρης 1984, 88 αρ. 8, Σαμσάρης 1989, 126, 255 υποσ. 120, Iliadou 1998, αρ. 10, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, Πρβλ. Kernos, Cron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Χάλκινο αγαλμάτιο Ηρακλή. Παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το δεξί του σκέλος και άνετο το αριστερό, ελαφρώς λυγισμένο. Είναι γενειοφόρος και φέρει ταινία στα μαλλιά. Φέρει ρόπαλο που κρατά με το δεξί του χέρι και το στηρίζει στον ώμο του. Στο αριστερό του χέρι κρατούσε πιθανότατα τόξο και βέλος. Από τον αριστερό του ώμο κρέμεται η λεοντή. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;) [4 ος αι. π.χ. (Baege, Devambez και σύμφωνα μ αυτούς η Iliadou)] Ειδώλιο Ηρακλή ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Οινόη (πρώην «Όσσιανη») Ν. Καστοριάς. Βρέθηκε στις αρχές της δεκαετίας 30 και στάλθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (Κεραμόπουλλος). Διαστάσεις: - Υλικό: Χαλκός. Βιβλιογραφία: Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, 45 (απλή μνεία), Σαμσάρης 1984, 88 αρ. 9, Iliadou 1998, 149 αρ. 2. Χάλκινο ειδώλιο Ηρακλή. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;). Λυγκηστίδα (αρ ) 190. Αναθηματική στήλη στον Ηρακλή ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). 520

175 Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Βρέθηκε το Υπήρχε η εντύπωση ότι φυλασσόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola). Οι εκδότες των IG, που δημοσίευσαν αναλυτικά την επιγραφή, δεν εντόπισαν τη στήλη, ενώ χαμένη την είχαν θεωρήσει και παλαιότερα οι P. Mačkić και I. Mikulčić. Σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : Ύψ. 0,12, πλάτ. 0,20, πάχ. 0,17. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιλβιογραφία : Spomenik 98 ( ), 10 αρ. 19 (N. Vulić), (Düll 1977, 333 αρ. 116 [χωρίς αυτοψία], IlJug III 1223), *IG X 2.2, 34 αρ. 59, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 27 αρ. 9). Πρβλ. Herakleja I (1961), 66 αρ. 129, (P. Mačkić, I. Mikulčić), Héraclée I (1961), 63 αρ. 129(P. Mačkić, I. Mikulčić). Τμήμα μαρμάρινης στήλης αποκρουσμένο σ όλες τις πλευρές, στην οποία διαβάζεται τρίστιχη(;) λατινική, αναθηματική επιγραφή στον Ηρακλή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Herc(uli) [Deo], Vulić. στ. 3 : [po]s(uit), Vulić και σύμφωνα μ αυτόν η Düll. 2 ος -3 ος αι. μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ηρακλή Εικ. 191 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola [Naroden Zavod Muzej Bitola] αρ.ευρετ [Σήμερα βρίσκεται στην Έκθεση του Μουσείου, στην Αίθουσα Γλυπτών, χωρίς αρ. ευρετ. και με προέλευση την Ηράκλεια Λυγκηστική]. Προέλευση : Živojno (περίπου 25 χλμ. ΝΑ των Bitola) [Düll]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,27, πλάτ. 0,30, πάχ. 0,08. Υλικό : Μάρμαρο Βιβλιογραφία : Héraclée I (1961) αρ. 20 (P. Mačkić, I. Mikulčić), Düll 1977, 344 αρ. 140, εικ

176 Μαρμάρινη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Στο άνω τμήμα της είναι αποστρογγυλεμένη. Η κάτω δεξιά γωνία της είναι αποκρουσμένη. Φέρει απολεπίσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η γραμμή εδάφους είναι πλατιά και ακανόνιστη. Παριστάνεται ο Ηρακλής γυμνός και γενειοφόρος ημιανακεκλιμένος προς τα αριστερά του στηριζόμενος στον αριστερό του βραχίονα. Φέρει το δεξί του σκέλος πάνω από το αριστερό και το δεξί του χέρι πάνω από τον αντίστοιχο μηρό. Στο άνω τμήμα του πεδίου του αναγλύφου διακρίνεται μία δυσανάγνωστη ελληνική υπογραφή. α μισό 3 ου αι. μ.χ. Ηρακλής Κυναγίδας Ελίμεια (αρ ) 192. Βάση αγάλματος με αναθηματική επιγραφή στον Ηρακλή Κυναγίδα Εικ. 192 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Καστοριάς (Ριζάκης, Τουράτσογλου, εκ παραδρομής)] αρ. ευρετ. 15. Προέλευση :Καισαρειά. Κάποτε ήταν εντοιχισμένη στην οικία του Γ. Γαύρου (Κεραμόπουλλος, Edson). «Stone came from the «Kastro» (Edson). Διαστάσεις : Ύψ. 0,22, πλάτ. 0,358, πάχ. 0,265. Ύψ. γραμμ.0,01-0,02. Διάστιχο 0,005 0,01. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, και Α. Κeramopullos, BIAB 9 (1935), 411, Μακαρόνας 1937, 5-6 αρ. 6, Edson 1937, αρ. 272, (Σιαμπανόπουλος 1974, 44, 67 68) *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 6, πίν. 3 (Iliadou 1998, 522

177 αρ. 5). Πρβλ. REG 1936, 368 (απλή μνεία), Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 5 ( ), 75, 79, Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 332, Ι. Τουράτσογλου, ΑΔ 30 (1975), Χρον. B2, 260 πίν. 171α (απλή μνεία), Düll 1977, 87, υποσ. 8, Σαμσάρης 1984, αρ. 1, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78. Μαρμάρινη παραλληλεπίπεδη ενεπίγραφη βάση αγάλματος. Έχει αποκρουσθεί στο άνω δεξί της τμήμα και κατά μήκος της δεξιάς της πλευράς (πιθανώς από μετασκευή). Στην άνω επιφάνεια έφερε κυκλικό τόρμο για την ένθεση πλίνθου αγάλματος (;). Στην πρόσθια πλευρά έχει χαραχθεί εξάστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : [ΑΓΑΘΗΙΤΥΧΗΙΦΙΛ]ΩΤΑΣ, με υπεστιγμένο Ω, Edson. Φιλ]ώτας, Κεραμόπουλλος, Σιαμπανόπουλλος. =<ω>τας, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Στο λίθο διακρίνονται τα τρία τελευταία γράμματα ΩΤΑΣ, προφανώς ενός κυρίου ανδρικού ονόματος (όπως π.χ. Πασώτας) και η οριζόντια κεραία ενός τρίτου (πιθανότατα Τ), πάνω από το Ω, ίσως από λάθος του χαράκτη. στ. 2 : [Ἀγησιδά]μου, Κεραμόπουλλος. Στο λίθο ΜΟΥ, ώστε δύσκολα δικαιολογείται η παραπάνω συμπλήρωση. στ. 3 : [ἀπό], όλοι οι εκδότες. στ. 3 4 : Πόρ-/[θος;], Κεραμόπουλλος. Πόρ-/[ιος], -ίων ή τις, Keramopullos. Πορ-/[ίω]ν, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Για την Περραιβική Δολίχη, τόπο καταγωγής του αναθέτη (-ών) βλ. F. Stählin, Das hellenistische Thessalien, 1924 (φωτ. ανατύπωση 1967), 21 κ.ε. πρβλ. και Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, 44 υποσ. 2. Για την έκφραση ὁ δεῑνα εὐ]χαριστήρια κλπ. βλ. αρ ος αι. π.χ. [«nicht nach Christi Geburt gemeisselt worden» (Keramopullos)]. 523

178 193. Αναθηματική στήλη στον Ηρακλή Κυναγίδα Εικ. 193 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Βελβενδός. «Au Paleokastro de Gradziano», στα ερείπια της εκκλησίας της Παναγίας (Heuzey). Σύμφωνα με τον Edson, ο οποίος την αναζήτησε ματαίως, η επιγραφή είχε ενσωματωθεί στην Αγία Τράπεζα του χριστιανικού ναού, που πριν το 1937 ξανακτίστηκε στην ίδια θέση. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν την εντόπισαν κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το Σήμερα θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : - Υλικό : Λίθος. Βιβλιογραφία : Heuzey 1860, 217, 483 αρ. 44, (Δήμιτσας 1896, 174 αρ. 207, Baege 1913, , Σαμσάρης 1984, 86 αρ. 3) *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 20, πίν. 7, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, 44-45, (Iliadou 1998, 154 αρ. 8). Πρβλ. P. Roussel, REG 27 (1914), και 43 (1930), 369, Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1933, 45, Ch. Edson, HSCPh 45 (1934), 228, J.M.R.Cormack, BSA 40 ( ), 16, Δ.Κανατσούλης, Μακεδονικά 5 ( ), 86-87, Σιαμπανόπουλος 1974, 22 (σύμφωνα με τον Heuzey), 44 (απλή μνεία), J. Touratsoglou, Pulpudeva II (1978), 132 αρ. 2e και 136, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993γ, 656 (απλή μνεία). Λίθινη πλάκα με εννεάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Ο Heuzey δε σημειώνει τον πρώτο στίχο. Ο ίδιος (και όσοι τον ακολουθούν) συμπληρώνει «μηνός» στην αρχή του δεύτερου στίχου, κάτι το οποίο δε δέχονται οι Ριζάκης και Τουράτσογλου (βλ. στο κείμενο επιγραφής). στ. 2-3 : [Ὑ]περβερταί[ο]υ αντί Ὑπερβερεταίου : συγκοπή φωνήεντος, βλ. και Ριζάκης, Τουράτσογλου 524

179 1985, 86 αρ.87 και 123 αρ στ. 7 8 : Κυνά/δα, Heuzey και όσοι τον ακολουθούν. Πρβλ. και Χ. Κριτζάς, ΑΕ 1973, 188). Κυνα-/[γί]δᾳ, Roussel, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Το θρακικό όνομα Βάσσος (στ. 3), Βάσος / Βάσα απαντά συχνά στη Μακεδονία και στις γειτονικές της περιοχές. Πολλές φορές όμως πρόκειται για τον εξελληνισμένο τύπο του ρωμαϊκού Βassus. Σχετικά βλ. Papazoglou 1979, 162 υποσ. 37. Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, ος 3 ος αι. μ.x. Εορδαία (αρ ) 194. Αναθηματική στήλη με απελευθερωτική επιγραφή στον Ηρακλή Κυναγίδα Εικ. 194 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας ( χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Πέτρες. Βρέθηκε κατά τη διάνοιξη των θεμελίων του ενοριακού κέντρου δίπλα στο ναό του Αγ. Νικολάου. Διαστάσεις : Ύψ. 0,214, πλάτ. 0,245, πάχ. 0,07 0,08. Ύψ. γραμμ. 0,007-0,023. Διάστιχο 0,003-0,005. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 115, πίν. 42 (Iliadou 1998, αρ. 16). Πρβλ. Αδάμ-Βελένη 1988, 8 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1997α, 2 (με χρονολόγηση στο 54 μ.χ.) (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, εικ. 6. Μαρμάρινη αναθηματική στήλη αποκρουσμένη στην άνω και κάτω δεξιά γωνία. Ἒτους Γ. [καί.] στρατηγοῡντ[ος Λ. Καλ-] πορνίου Πείσω[νος] 525

180 Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : στο λίθο ΕΤΟΥC και τμήμα κατακόρυφης κεραίας ενός γράμματος, πιθανώς για την αναγραφή του μήνα και της ημέρας. στ. 2 : Οι εκδότες της επιγραφής θεωρούν ότι ο στίχος έχει χαραχθεί στη θέση προγενέστερης (;) επιγραφής που έχει αποξεσθεί. Ίσως όμως να έκανε λάθος ο λιθοξόος κατά τη χάραξη και να διόρθωσε το κείμενο της επιγραφής διαγράφοντας το. Ένα Ο(;) στη συνέχεια του κειμένου της επιγραφής δεν είναι σίγουρο αν ανήκει σε μια προγενέστερη επιγραφή ή αν χαράχτηκε μετά. Ο L. Calpurnius Piso Caesoninus ήταν ανθύπατος της Μακεδονίας κατά τα έτη π.χ. Σχετικά βλ. Θ. Σαρικάκης, Ρωμαίοι άρχοντες της επαρχίας Μακεδονίας, Α, Θεσσαλονίκη 1971, Για το εθνικό Βρυναῑος (στ. 5) βλ. F. Papazoglou, ŽA 36 (1986), 128, Papazoglou 1988, 162. Πρβλ. και Σβέρκος 2000, π.χ Ιερό Ηρακλή Κυναγίδα στο Ρυάκιο Εορδαίας Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Χρ. Ζιώτα, ΑΔ 50 (1995) [2000], Χρον. Β2, 584 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432 (K.Chatzinikolaou, E.Voutiras). Θέση: Ρυάκιο. Η εύρεση τριών ενεπίγραφων, αναθηματικών αναγλύφων στον Ηρακλή Κυναγίδα οδηγεί στην υπόθεση ύπαρξης ιερού στην περιοχή. Κινητά ευρήματα: - Τρία αναθηματικά ανάγλυφα στον Ηρακλή Κυναγίδα (αρ. 196, αρ. 197, 198). Απροσδιόριστη χρονολογία [Πιθανότατα ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι]. 526

181 196. Aναθηματική στήλη στον Ηρακλή Κυναγίδα Εικ. 196 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 6. Προέλευση : Οι Αρβανιτόπουλος και Κεραμόπουλλος θεωρούν πιθανό να προέρχεται από το Ρυάκιο (πρώην «Μορανλί»). Από εκεί μεταφέρθηκε και παραδόθηκε από κάποιον χωρικό στο Γυμνάσιο Κοζάνης πριν από το 1912 (Αρβανιτόπουλος). Από το 1937 βρίσκεται στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (πρώτος το είδε εκεί ο Edson). [Ρυάκιο (Μορανλή), Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,51, πλάτ. 0,26, πάχ. 0,07. Ύψ. γραμμ. 0,011 0,0185. Διάστιχο 0,003 0,01. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1922, 307 αρ. 1 με εικ., ο ίδιος, Πρακτικά ΙΔ Συνεδριάσεων Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών , 159, (SEG 1 (1923), 267, G. Kazarov, BCH 47 (1923), 292 υποσ. 2, Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 103), Ch. Edson, HSCPh 45 (1934), 228, Edson 1937, αρ. 264, Bull Épigr. 1938, αρ. 2041, (Σαμσάρης 1984, 87 αρ. 5), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 97, πίν. 35, (Iliadou 1998, αρ. 6). Πρβλ. Α.Σ. Αρβανιτόπουλος, ΠΑΕ 1912, 240, ο ίδιος, ΑΕ 1912, 267, (P. Roussel, REG 1914, , O. Kern, Berl. Phil. Woch. 9 Iαν. 1915, στ. 55, O. Gruppe, RE Suppl. III, 1918 στ. 955, Baege 1913, 192), Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1930, 181, (P. Roussel, REG 1930, και 1934, 230, I. Russu, ED 8 (1938), 217), Mακαρόνας 1937, 5 6 αρ. 6, Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 4 ( ), 239, Kalléris 1976, 362, , 394, Düll 1977, 87 υποσ. 7, Hammond, Griffith 1979, 155 υποσ. 4, Καραμήτρου-Μεντεσίδη, 1993β, 78, εικ. 45 (απλή μνεία). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη ανάγλυφη αναθηματική στήλη με αψιδωτή απόληξη. Το κάτω και το κάτω αριστερό της τμήμα έχουν αποκρουσθεί. Μικρές αποκρούσεις και απολεπίσεις φέρει στο ανώτερο τμήμα. Λείπει το κάτω μέρος των ποδιών της μορφής από το ύψος του μέσου των κνημών. Η κεφαλή και ο αριστερός βραχίονας είναι επίσης απολεπισμένα. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. 527

182 Σε έξεργο ανάγλυφο παριστάνεται ο Ηρακλής γυμνός με ελαφρά στροφή προς τα δεξιά (ως προς το θεατή), στον τύπο του Ηρακλή Farnese. Στηρίζει το σώμα στο ρόπαλο και φέρει το δεξί του χέρι πίσω στην οσφύ. Στο άνω μέρος αριστερά και δεξιά από την κεφαλή του ήρωα έχει χαραχθεί τετράστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1: ΙΝΙΣ-ΓΝΙ, Κεραμόπουλλος. στ. 2 : Στο λίθο ΣΤΑΛΜΕ- ΑΣ. Οι Κεραμόπουλλος (ΑΕ), Masson και Ριζάκης, Τουράτσογλου ανέγνωσαν και συμπλήρωσαν Σταδμέας. στ. 2-3:Μ(οι)ρι-γένου (ή Μητρι-)γένου, Κεραμόπουλλος (Ημερολόγιον).-Μηρι/γένου, SEG. Για το όνομα Σταδμέας : βλ. O. Masson, «Quelques noms macédoniens dans le traité IG Ι², 71 = I³, 89», Η Διεθνές Συνέδριον Ελληνικής και Λατινικής Επιγραφικής, Ανακοινώσεις. Αθήνα 1982 (Περιλήψεις), 98 και Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 96 με βιβλιογραφία. 5/6 μ.χ. (μακεδονική χρονολογία) Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ηρακλή Κυναγίδα ΑΕ: (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Ρυάκιο. Βρέθηκε μαζί με το αρ Πιθανώς σχετίζονται με ιερό αφιερωμένο στη λατρεία του Ηρακλή Κυναγίδα στη θέση (αρ. 195). Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Χρ. Ζιώτα, ΑΔ 50 (1995) [2000], Χρον. Β2, 584 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 15 (2002), 432 (K.Chatzinikolaou, E.Voutiras). Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ηρακλή Κυναγίδα με παράσταση Ηρακλή και αναθηματική επιγραφή. 528

183 Απροσδιόριστη χρονολογία [Πιθανότατα ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι] Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ηρακλή Κυναγίδα Εικ. ; ΑΕ: (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Ρυάκιο. Βρέθηκε μαζί με το αρ Πιθανώς σχετίζονται με ιερό του Ηρακλή Κυναγίδα στη θέση (αρ. 195). Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Χρ. Ζιώτα, ΑΔ 50 (1995) [2000], Χρον. Β2, 584 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch.15 (2002), 432 (K.Chatzinikolaou, E.Voutiras). Αναθηματικό ανάγλυφο στον Ηρακλή Κυναγίδα με παράσταση Ηρακλή και επιγραφή. Απροσδιόριστη χρονολογία [Πιθανότατα ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι]. Ηρακλής Προπυλαίος Ελίμεια (αρ. 199) 199. Βάση αγάλματος με αναθηματική επιγραφή στον Ηρακλή Προπυλαίο Εικ. 199 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Λόφος Αγ. Ελευθερίου Κοζάνης [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης (Κάβουρας)]. Βρέθηκε το 1954 / 55. Βλ. αρ. 6. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,297, πλάτ. 0,237, πάχ. 0,125 [πλάτ. 0,21, πάχ. 0,215 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,008 0,022. Διάστιχο 0,005 0,017. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : G. Daux, BCH 79 (1955), Chron, 274, Bull. Épigr. 1956, αρ. 147, Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 5 ( ), 86-87, Bull. Épigr. 1965, 24, G. Daux, BCH 529

184 90 (1966), Chron, 865, Σαμσάρης 1984, 86 αρ. 2, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 4, πίν. 2, (Iliadou 1998, 150 αρ. 4). Πρβλ. JHS 75 (1955), 14, 86(1966), 66, Φ. Πέτσας, ΠΑΕ 1965, 24, ο ίδιος, Το Έργον 1965, 18 (απλή μνεία), Σιαμπανόπουλος 1974, 44 (απλή μνεία), Düll 1977, 92 και υποσ. 30, Δ. Σαμσάρης, Μακεδονικά 22 (1982), 276, Ε. Βουτυράς, Ελληνικά 41 (1990), 409 (με διόρθωση στον στ. 5), Αλλαμανή-Σουρή 1992, 98, υποσ. 39, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 78-82, εικ. 45 (απλή μνεία), Σβέρκος 2000, 38 και υποσ. 56 (απλή μνεία). Μαρμάρινη παραλληλεπίπεδη βάση ανδρικού αγάλματος, από το οποίο διατηρούνται μόνο τα άκρα πόδια. Φέρει ελαφρές απολεπίσεις κατά τόπους και έντονα ίχνη διάβρωσης στην επιφάνεια. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Φαίνεται ότι η μορφή είχε σταθερό το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό. Στην πρόσθια όψη της βάσης διαβάζεται εγχάρακτη, πεντάστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 3: Στο λίθο ΕΡΔΑΡΡΙΟΣ. Ἐρδάριος, BCH, Bull. Épigr. Ἐρδάρριος, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 5:Επειδή στο λίθο τα δύο πρώτα γράμματα της λέξης εὐχαριστήρια έχουν διαγραφεί από το χαράκτη ο Ε. Βουτυράς, Ελληνικά 41 (1990), 409 προτείνει τη μεταγραφή [[εὐ]]χαριστήρια. Το εθνικό Ἐρδάρριος είναι άγνωστο. Επίσης το επίθετο του Ηρακλή, Προπυλαῑος δεν απαντάται σε άλλη επιγραφή από τη Μακεδονία. Για τις εκφράσεις «ὁ δεῑνα... εὐχαριστήριον» ή «ὁ δεῑνα... εὐχήν», συνήθεις (ιδιαιτέρως η δεύτερη) στις αναθηματικές επιγραφές από την Άνω Μακεδονία βλ. L. Robert, Hellenica X (1955), Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 22. Γύρω στα μέσα του 2 ου αι. π.χ. 530

185 Παν Ορεστίδα (αρ. 200) 200. Αγαλμάτιο Πανός Εικ. 200 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση: Πλατανιά Βοΐου (πρώην «Μπουμπούστι»), θέση «Κεφαλόβρυσο». Βρέθηκε στο αγροτεμάχιο ιδιοκτησίας Γ. Θεοφανίδη και παραδόθηκε στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Στην ευρύτερη περιοχή διακρίνονται ίχνη οικισμού ελληνιστικών-ρωμαϊκών χρόνων. Για τη θέση βλ. αρ Διαστάσεις: Μέγ. σωζ. ύψ. 0,16, πλάτ. 0,10, πάχ. 0,07. Υλικό: Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 45 (1990) [1995], Χρον. Β2, 370, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 226, εικ.114 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αγαλμάτιο Πανός. Τα τμήματα από το μέσο του θώρακα και άνω και από τα γόνατα και κάτω δεν σώζονται. Λείπουν τμήματα από την οπίσθια όψη και την ουρά. Μικρότερες αποκρούσεις φέρει η βουβωνική χώρα και οι μηροί κατά τόπους. Ο θεός παριστάνεται όρθιος κατενώπιον με στάσιμο το δεξί του σκέλος. Το πλούσιο τρίχωμα των μηρών αποδίδεται με επάλληλες στρώσεις. Οι ανατομικές λεπτομέρειες έχουν αποδοθεί φυσιοκρατικά. Πρόκειται για έργο ποιότητας. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. 531

186 Λυγκηστίδα (αρ. 201) 201. Ειδώλιο Πανός ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική (ή από τη γύρω περιοχή). Διαστάσεις : Ύψ. 0,094. Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Düll 1977, 379 αρ Χάλκινο χυτό ειδώλιο Πανός με δακτυλιόσχημη βάση. Φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Παριστάνεται ο Παν, γυμνός με τα κέρατα, το γένι και τα τραγοπόδαρα. Το αριστερό του χέρι είναι λυγισμένο και στο δεξί κρατά λαγωβόλο. Η μορφή είναι ραδινή. 2 ος αι. μ.χ. (;). Νύμφες Ελίμεια (αρ ) 202. Αναθηματική στήλη στις Νύμφες Εικ. 202 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 4 [12/37]. Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στις «ἐπί σωροῡ λίθων πλησίον τοῡ κτηρίου τῶν λουτρῶν» (Σιαμπανόπουλος). Στον Ἃγιο Μηνᾱ» (Τουράτσογλου). 532

187 Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,17, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,238, πάχ. 0,073. [0,27Χ0,265Χ0,074 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,07 0,013. Διάστιχο 0,002 0,008. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 144 αρ. 2, εικ. 96 (μεγαλογράμματη, μέτρια μεταγραφή), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 14, πίν. 6. Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2001α, 60 και υποσ. 56 (απλή μνεία). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Η δεξιά της πλευρά, το ανώτερο τμήμα και το κάτω μισό έχουν αποκρουσθεί. Έφερε αρχιτεκτονική πλαισίωση με εγγεγραμμένο αέτωμα. Η οπίσθια όψη είναι αδρή. Σε ελαφρώς έγκοιλο πεδίο παριστάνονται τρείς γυναικείες μορφές όρθιες κατενώπιον, πιθανότατα Νύμφες, από τις οποίες διατηρείται το άνω μισό. Από τα ενδύματά τους διακρίνονται τα ιμάτια, που αποδίδονται με λοξές, πρόστυπες πτυχές. Τα μαλλιά τους χωρίζονται στο μέσον του μετώπου και είναι χτενισμένα στην κορυφή της κεφαλής. Η δεξιά (ως προς το θεατή) μορφή κρατά με το αριστερό της χέρι σκήπτρο. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου έχουν αποδοθεί συνοπτικά. Στο τύμπανο του αετώματος διαβάζεται τετράστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Στο λίθο διακρίνεται το κάτω μέρος των υπεστιγμένων γραμμάτων. ΚΛΕΟ, Σιαμπανόπουλος. στ. 2 :.... ΠΟΣΠΑΤ, Σιαμπανόπουλος. στ. 3 : ΕΥΚΑΛΙΚΟΡΕΣΕ, Σιαμπανόπουλος. Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Το όνομα Κλεονίκη απαντάται και σε επιτύμβια επιγραφή των Αβδήρων. Σχετικά βλ. ΕΘΑ, 239 αρ. Ε52, πίν. 15. Για το αρσενικό Κλεόνικος βλ. αρ. 81. Καλλικόρες αντί Καλλικόραις. Για την εξέλιξη της προφοράς της διφθόγγου αι βλ. Mihailov 1943, 32-33). 533

188 Η έκφραση εὐχήν ἀνέθηκα (στ. 3 4) είναι παράλληλη της έκφρασης εὐξάμενος ἀνέθηκεν. Σχετικά βλ. αρ. 74, 199. Για την επίσης παράλληλη έκφραση εὐχήν ἀνέστησεν βλ. L. Robert, Inscriptions de Sardes, (1964), 35 υποσ. 4 με τα σχετικά παραδείγματα. Τέλη 2 ου αι. μ.χ Αγαλμάτιο Νύμφης Εικ. 203 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής [Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής] αρ. ευρετ. 47. Προέλευση: Αιανή. Ήταν εντοιχισμένο στην οικία του Γ. Ντιντίνου, απ όπου το απέσπασε ο Ν. Δελιαλής το Η κεφαλή βρισκόταν στο υπόγειο της οικίας, απ όπου εξαφανίστηκε κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις: Ύψ. 0,68, διάμ. βάσης 0,27. Υλικό: Υπόλευκο λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Α. Αρβανιτόπουλος, ΠΑΕ 1912, 239, Χ. Μακαρόνας, Μακεδονικά 2 ( ), 643 παρ. 94, Σιαμπανόπουλος 1974, 116 αρ. 2. Μαρμάρινο αγαλμάτιο γυναικείας μορφής. Λείπει η κεφαλή και τα χέρια από το ύψος των ώμων. Το μεγαλύτερο τμήμα της λεκάνης του περιρραντηρίου έχει αποκρουσθεί και το πρόσθιο τμήμα της βάσης έχει απολεπισθεί. Η επιφάνεια φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Η μορφή παριστάνεται όρθια κατενώπιον, ημίγυμνη πίσω από περιρραντήριο, πάνω σε ελλειψοειδή βάση. Φέρει ιμάτιο που τυλίγεται με μαλακές πτυχές γύρω από την οσφύ και πέφτει προς τα κάτω (ως Αφροδίτη στο λουτρό). Πάνω στους ώμους διακρίνεται από ένας βόστρυχος, ενώ οι υπόλοιποι πέφτουν στον αυχένα. Το περιρραντήριο στηρίζεται σε κυλινδρικό στέλεχος που μοιάζει με μίσχο, ο οποίος απολήγει σε σέπαλα κάτω από τη λεκάνη. Πρόκειται για έργο ποιότητας. Η μορφή έχει ταυτιστεί με νύμφη (Σιαμπανόπουλος). Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 534

189 Ορεστίδα (αρ. 204) 204. Αναθηματικό ανάγλυφο στις Νύμφες (;) AE: (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: «Ἐκ τοῡ Πηλουρῆ» (Παπαδάκις). Η θέση εντοπίζεται στην περιοχή της Ορεστίδας ή του δυτικού τμήματος της Ελίμειας. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο(;) Βιβλιογραφία: Παπαδάκις 1913, αρ. 50. Ανάγλυφο με παράσταση τριών ακέφαλων γυναικείων μορφών οι οποίες κρατούν σε κάθε τους χέρι «ἀμφορείδιον». Πρόκειται πιθανότατα για αναθηματικό ανάγλυφο στις Νύμφες. «Ύστ. τέχνης» (Παπαδάκις). Λυγκηστίδα (αρ ) 205. Αναθηματικό ανάγλυφο στις Νύμφες (;) Εικ. 205 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ. 26. Προέλευση: Πιθανώς από κάποια θέση στη νότια Λυγκηστίδα ή τη βορειοδυτική Εορδαία. Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Φ.Μ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά , Μακεδονικά 15 (1975), 306, πίν. 224α (απλή μνεία), Ακαμάτη, Βελένη 1987, 8, 13, 29 εικ. 14, (απλή μνεία), Τουράτσογλου 1995, εικ. 552 (απλή μνεία). 535

190 Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Φέρει μικρή απόκρουση στην κάτω αριστερή γωνία και ίχνη διάβρωσης στην επιφάνεια κατά τόπους. Δε φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση και η γραμμή εδάφους δηλώνεται με έναν πλατύ κανόνα. Παριστάνονται τρεις γυναικείες μορφές, όρθιες κατενώπιον με στάσιμο το αριστερό τους σκέλος και άνετο το δεξί. Φέρουν πέπλους ψηλά ζωσμένους με μακρύ απόπτυγμα, που πέφτουν με βαριές κατακόρυφες πτυχές προς τα κάτω, πυκνότερες μεταξύ των σκελών και στα πλάγια, καμπύλες στην περιοχή της κοιλιάς και σχήματος «V» στο στέρνο. Τα μαλλιά τους χωρίζονται στο μέσον του μετώπου και είναι χτενισμένα στο οπίσθιο τμήμα της κεφαλής. Στην κορυφή της κεφαλής φέρουν από ένα λεβητοειδές αγγείο - αμφορείς σύμφωνα με τον Τουράτσογλου - πάνω σε στεφάνη, το οποίο η αριστερή (ως προς το θεατή) και η κεντρική μορφή συγκρατούν με το υψωμένο και λυγισμένο δεξί τους χέρι. Αντίστοιχα η δεξιά μορφή (ως προς το θεατή) συγκρατεί το αγγείο με το αριστερό της χέρι. Οι μορφές στα άκρα κρατούν με το προτεταμένο τους χέρι δυσδιάκριτο αντικείμενο ενώ η κεντρική μικρό αγγείο (οινοχόη ;). Στα πόδια φορούν κλειστά υποδήματα. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου έχουν αποδοθεί συμμετρικά αλλά με χονδροειδή τρόπο, όπως ανάλογα ανάγλυφα από την περιοχή της Άνω Μακεδονίας και ιδιαίτερα της Βόρειας Λυγκηστίδας. 2 ος -3 ος αι. μ.χ. [2 ος αι. μ.χ. (Τουράτσογλου)] Αναθηματικό ανάγλυφο στις Νύμφες Εικ. 206 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων, Συλλογή Kuršumli-han αρ. ευρετ. 58. Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις : Ύψ. 0,30, πλάτ. 0,35, πάχ. 0,75. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 71 (1931), 21 αρ. 37 (Ν. Vulić), Vulić 1937, 21, Héraclée Ι (1961), αρ. 96 (P. Mačkić, I. Mikulčić), Josifovska 1961, 80, 104 αρ. 58, Düll 1977, 402 αρ. 254, εικ

191 Μαρμάρινη ορθογώνια αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Η δεξιά της πλευρά και η άνω και κάτω δεξιά της γωνία έχουν αποκρουσθεί. Φέρει απολεπίσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Οι ανατομικές λεπτομέρειες των προσώπων είναι δυσδιάκριτες λόγω φθοράς. Παριστάνεται μία τριάδα γυναικείων μορφών, όρθιων κατενώπιον με το αριστερό τους σκέλος στάσιμο και άνετο το δεξί. Φέρουν χειριδωτούς χιτώνες και πέπλους ψηλά ζωσμένους με μακρύ απόπτυγμα. Τα μαλλιά χωρίζονται στο μέσον του μετώπου και πέφτουν στους ώμους με μακριούς βοστρύχους. Η αριστερή (ως προς το θεατή) μορφή φέρει ένα αγγείο στο κεφάλι της το οποίο συγκρατεί με το αριστερό της χέρι. Το δεξί της χέρι είναι προτεταμένο. Η μορφή στο μέσον της παράστασης κρατά με το αριστερό της χέρι ένα αγγείο πάνω στον αριστερό της ώμο και έχει επίσης προτεταμένο το δεξί της χέρι, ενώ η μορφή στα δεξιά ακουμπά το λυγισμένο της αριστερό χέρι στο αντίστοιχο ισχίο και κρατά με το προτεταμένο δεξί πιθανώς ένα αγγείο. Οι μορφές είναι εύσαρκες, το πλάσιμο μαλακό. Είναι πολύ πιθανή η ερμηνεία της Düll που ταυτίζει τις μορφές με τις Νύμφες. Ακριβές παράλληλο μπορεί να θεωρηθεί το αναθηματικό ανάγλυφο αρ β μισό 2 ου αι. μ.χ. Ποτάμια θεότητα Λυγκηστίδα (αρ. 207) 207. Αναθηματική στήλη σε ποτάμια θεότητα Εικ. 207 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) αρ. ευρετ. 23. Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις : Ύψ. 0,335, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,435, πάχ. 0,08. Ύψ. γράμμ. 0,018. Υλικό : Μάρμαρο. 537

192 Βιβλιογραφία : Spomenik 98 ( ), 28, 276 (N. Vulić), *IG X 2.2, 36 αρ. 64, πίν. X, (Kalpakovska, Gjorgjevska 2003, 30 αρ.14). Πρβλ. Herakleja I (1961), 49 αρ. 21, πίν. ΧΙΧ (P. Mačkić, I. Mikulčić), Héraclée I (1961), 47 αρ. 21 (P. Mačkić, I. Mikulčić). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Η αριστερή της πλευρά έχει αποκρουσθεί. Μικρή απόκρουση φέρει η κάτω δεξιά γωνία και κατά τόπους το πλαίσιο της στήλης. Η στήλη φέρει πλαισίωση με ταινία στις τέσσερις πλευρές της. Το πεδίο του αναγλύφου καταλαμβάνει παράσταση λιονταριού που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή) ανασηκώνοντας το μπροστινό αριστερό του πόδι και προβάλλοντας το κεφάλι του σχεδόν επιθετικά. Η χαίτη του έχει αποδοθεί με καμπύλες, επάλληλες πρόστυπες γλυφές. Στην άνω δεξιά γωνία του ανάγλυφου πεδίου, πάνω από τη ράχη του ζώου έχει χαραχτεί μονόστιχη(;) επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : Οι εκδότες των IG συμπληρώνουν τη λέξη εὐχήν στο τμήμα του αναγλύφου που έχει αποκρουσθεί. Το ανάγλυφο ανατέθηκε από κάποιον Λεοντι (;) σε ποτάμια θεότητα, το όνομα της οποίας λανθάνει ίσως πίσω από τον λέοντα της παράστασης. Αυτοκρατορικοί χρόνοι. 538

193 Θεοί ἐπήκοοι Ελίμεια (αρ ) 208. Αναθηματικό ανάγλυφο με ανάγλυφα αφτιά Εικ. 208 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής) αρ. ευρετ. 36/25. Προέλευση : Αιανή. Βρέθηκε στις από το Στ. Βαβλιάρα στην κορυφή του λόφου «Παλιούρι», ΝΑ της Αιανής (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις : Ύψ. 0,145, πλάτ. 0,165, πάχ. 0,046. Ύψ. γραμμ. 0,01 0,014. Διάστιχο 0,005. Υλικό : Υπόλευκο χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 148, εικ. 96, 240 (μεγαλογράμματη μεταγραφή) *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 23, πίν. 8. Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, 49 και υποσ. 23 (απλή μνεία). Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο, αποκρουσμένο άνω και κάτω δεξιά (ως προς το θεατή), με παράσταση δύο ανάγλυφων αφτιών εντός ελαφρώς έγκοιλου πεδίου. Το αριστερό (ως προς το θεατή) διατηρείται ως το τμήμα κάτω από το πτερύγιο, από το δεξί μόνο ο λοβός και τμήμα του τράγου. Η απόδοση είναι φυσιοκρατική. Στον κανόνα κάτω από το ανάγλυφο έχει χαραχθεί δίστιχη επιγραφή : Το Πόπλιος ή Πούπλιος (στ. 1 2) είναι ένα κοινό ρωμαϊκό όνομα. Για την απόδοση του λατινικού u με ου η ο στα ελληνικά βλ. Mihailov 1943, 19. Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, ος 3 ος αι. μ.χ. 539

194 209. Αναθηματικό ανάγλυφο στους Θεούς ἐπηκόους Εικ. 209 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Μορφωτικού Ομίλου Βελβενδού αρ. ευρετ. ΚΑΒΕ 62. Προέλευση : Βελβενδός, θέση «Μπράβας». Κάποτε βρισκόταν στο εσωτερικό του εξωκλησίου των Αγίων Αποστόλων, στην παραπάνω θέση (Ριζάκης, Τουράτσογλου). Τη στήλη παρέδωσε η Μ. Βασσάρα. Η Καραμήτρου-Μεντεσίδη αναφέρει ότι η θέση «Μπράβας», ως πιθανός τόπος προέλευσης, αποτελεί υπόθεση του καταγραφέα, επειδή η θέση βρίσκεται κοντά στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, όπου βρισκόταν η στήλη. Διαστάσεις : Ύψ. 0,175-0,165, πλάτ. 0,16, πάχ. 0,035 0,045. Ύψ. γραμμ. 0,010 0,015. Διάστιχο 0,002 0,005. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 39 αρ. 23α, πίν. 8, (Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1994α, 48 αρ. 8, εικ. 1). Πρβλ. Γρ. Τσιρίγκας, επιστολή (με σκαρίφημα της στήλης), Ε. Βουτυράς, Ελληνικά 41 (1990), 409. Μαρμάρινο ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση με ελαφρές απολεπίσεις στις ακμές. Σε υπερυψωμένη οριζόντια ταινία στο άνω τμήμα της πρόσθιας όψης φέρει παράσταση δύο ανθρώπινων οφθαλμών κατενώπιον, σε πρόστυπο ανάγλυφο. Στο τμήμα του λίθου κάτω από την ταινία έχει χαραχθεί τετράστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1: Συμπίλημα ΠΗ. Η επιγραφή είναι εν μέρει έμμετρη. Σχετικά βλ. Ε. Βουτυράς, Ελληνικά 41 (1990),

195 2 ος 3 ος αι. μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση αφτιού Εικ. 210 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 35. Προέλευση : Αιανή, θέση «Ράχη Τσέικα». Βρέθηκε μαζί με το αρ. 212 στις σε σωρό λίθων κοντά στο κτήριο των λουτρών. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,163, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,106, πάχ. 0,035. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 144 αρ. 2, 145 εικ. 96 (απλή μνεία). Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, 49 και υποσ. 23 (απλή μνεία). Το κάτω δεξί τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου με παράσταση αφτιού. Έχει αποκρουσθεί ολόκληρο το αριστερό τμήμα του πεδίου του αναγλύφου. Λείπει τμήμα του λοβού του αφτιού και ο τράγος. Η πλάκα φέρει πλαισίωση με ταινία, η οποία έχει διατηρηθεί στο άνω και κάτω δεξιό τμήμα της και κατά μήκος της δεξιάς της πλευράς. Αποδίδεται ένα δεξιό αφτί σε πρόστυπο ανάγλυφο. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι 211. Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση αφτιών ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άνω Κώμη, θέση «Προφήτης Ηλίας». Παραδόθηκε από τον Η. Δέδε, κάτοικο Άνω Κώμης στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (Σιαμπανόπουλος). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,142, πλάτ. 0,135. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 208 αρ. 3 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο «με παράσταση ζεύγους ὤτων» (Σιαμπανόπουλος). 541

196 Απροσδιόριστη χρονολογία Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση αφτιού Εικ. 212 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 193/34. Προέλευση : Αιανή, θέση «Ράχη Τσέικα». Βρέθηκε μαζί με το αρ. 210 στις κοντά στο κτήριο των λουτρών. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,18, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,083, πάχ. 0,06. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 144 αρ. 2, 145, 148 εικ. 96 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1994α, 49 και υποσ. 23 (απλή μνεία). Τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου με παράσταση αφτιού. Διατηρείται ολόκληρο το πτερύγιο ως τη γένεση του λοβού ενός δεξιού αφτιού. Ο τράγος έχει αποκρουσθεί. Το ανάγλυφο είναι έξεργο και η απόδοση φυσιοκρατική. Ρωμαϊκοί χρόνοι Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση αφτιού ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ξηρολίμνη, ιερό Απόλλωνα στη θέση «Πόρτα» ή «Πόρτες». Βλ. αρ. 79. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2001β, 340, 363 εικ. 4 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση αφτιού. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. 542

197 Αλέξανδρος Λυγκηστίδα (αρ. 214) 214. Αναθηματική στήλη στον Αλέξανδρο Εικ. 214 AE : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ. 11. Προέλευση : Σκοπός. Βρέθηκε απο τον Θ. Βράκα στην κοίτη του ποταμού, κάτω από σύγχρονο οικισμό τον Αύγουστο του 1957 (Κωνσταντινίδης). Ο Πέτσας σημειώνει ότι η επιγραφή μεταφέρθηκε από τον Θ. Βράκα από τη γειτονική Αχλάδα, στον οποίο ο γιατρός Β. Γυμνόπουλος είχε αναφέρει ως τόπο προέλευσης την κοίτη του Παλαιοποτάμου (Στάρα Ρέκα). Διαστάσεις : Ύψ. 0,91, πλάτ. 0,55, πάχ. 0,16. Ύψ. γραμμ. 0,015 0,035. Διάστιχο 0,012 0,021. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Κ. Κωνσταντινίδης, Αριστοτέλης 10 (1958), (με μεγαλογράμματη μεταγραφή με εσφαλμένη διαίρεση των στίχων), (Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά 5 (1963), 92 αρ. 26 υποσ. 7), Φ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά , Μακεδονικά 15 (1975), αρ. 193, πίν. 223 (χωρίς διαίρεση των στίχων ως επιτύμβια αδημοσίευτη), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, , αρ. 148, πίν. 55. Πρβλ. Κανατσούλης 1955 αρ (απλή μνεία), Wrede 1981, 197 αρ. 6, πρβλ. και 62 (πραγμάτευση του θέματος του αφηρωϊσμού), Ακαμάτη, Βελένη 1987, 8, 13, 27 εικ. 12, Ριζάκης, Τουράτσογλου 1999, , ιδιαίτερα 956 εικ. 6, Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 259 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με αψιδωτή απόληξη. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Η άνω δεξιά της γωνία φέρει μικρή απόκρουση. Μέσα σε ορθογώνιο έγκοιλο πεδίο φέρει ανάγλυφη παράσταση τεσσάρων όρθιων κατενώπιον μορφών. Από αριστερά προς τα δεξιά (ως προς το θεατή) απεικονίζονται νέος θωρακοφόρος με δόρυ και ανεστραμμένο ξίφος, γενειοφόρος ιματιοφόρος, με σκήπτρο και σπονδική φιάλη, γυναικεία μορφή με χιτώνα, ιμάτιο, 543

198 σκήπτρο και φιάλη(;) και μικρότερη γυναικεία μορφή με χιτώνα(;) και ιμάτιο. Το ανάγλυφο είναι πρόστυπο και οι πτυχές γραμμικές. Οι τρεις αγαλματικές μορφές ανταποκρίνονται πιθανότατα στον Αλέξανδρο, το Δία και την Ήρα. Μέσα στο αψιδωτό αέτωμα παριστάνονται ανάγλυφα δύο αντωπά φίδια που συγκρατούν με το στόμα τους ένα αυγό. Το προς τα δεξιά (ως προς το θεατή) φέρει γένι και λοφίο. Στον κορμό της στήλης, κάτω από την κύρια παράσταση έχει χαραχθεί τρίστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 3 : εἰς, Πέτσας, Wrede, Ριζάκης, Τουράτσογλου. Εμπρόθετος προσδιορισμός αντί δοτικής. Μέσα 3 ου αι. μ.χ. Ήρωας ιππέας Ελίμεια (αρ. ) 215. Επιτύμβια(;) στήλη με δύο απελευθερωτικές επιγραφές και αναφορά σε τοπικό ήρωα Εικ. 215 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ.ευρετ Προέλευση : Ελάτη Κοζάνης. Βρισκόταν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Ελάτης, απ όπου μεταφέρθηκε πρώτα στην ομώνυμη κοινότητα και το 1974 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κοζάνης (Ριζάκης, Τουράτσογλου). Διαστάσεις : Ύψ. 0,72, πλάτ. 0,885, πάχ. 0,208. Ύψ. γραμμ.: 0,005 0,027. Διάστιχο 0,003 0,016. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 59, πίν. 22. Πρβλ. Α. Αρβανιτόπουλος, ΠΑΕ 1912, , Παπαδάκις 1913, 435 αρ. 19, 544

199 Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 86, με εικόνα, Ι. Τουράτσογλου, ΑΔ 29 (1973/74) [1980], Χρον.Β3, 725 πίν. 523γ (χωρίς παράθεση κειμένου μέχρι το 1974). Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη επιτύμβια(;) στήλη, η οποία φέρει και δύο απελευθερωτικές επιγραφές. Είναι αποκρουσμένη στις ακμές. Τα πρόσωπα και τμήματα από τα σώματα των ανάγλυφων μορφών είναι απολεπισμένα, κυρίως λόγω της μακρόχρονης έκθεσης της στήλης στο ύπαιθρο. Φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης και ιζήματα. Πάνω σε προεξέχοντα κανόνα, που δηλώνει τη γραμμή εδάφους, στο κάτω τμήμα της στήλης, παριστάνονται ανάγλυφα από αριστερά προς τα δεξιά (ως προς το θεατή) : μικρό παιδί, ιματιοφόρος άνδρας όρθιος κατενώπιον, ιππέας με κίνηση προς τα δεξιά και πίσω του γυναικεία σκηπτροφόρος(;) μορφή, νεαρή θεραπαινίδα με κάνιστρο και σφαιρικό αντικείμενο και όρθια κατενώπιον μορφή με χιτώνα, ιμάτιο και καλύπτρα. Οι μορφές έχουν αποδοθεί σε έξεργο ανάγλυφο, η πτυχολογία τους με πρόστυπες, κατακόρυφες πτυχές, σε ορισμένα σημεία σχεδόν γραμμική. Στην ταινία πάνω από την παράσταση έχει χαραχθεί τετράστιχη(;), δυσδιάκριτη σήμερα, επιγραφή (α), πιθανότατα επιτύμβια. Στο άνω δεξί τμήμα της στήλης διαβάζεται η μία από τις δύο απελευθερωτικές εγχάρακτες επιγραφές, σε εννέα στίχους (β), και κάτω, ανάμεσα στα πόδια του αλόγου η δεύτερη, η οποία είναι δεκάστιχη (γ) : Κριτικές σημειώσεις : Για την ανάγνωση των Ριζάκη και Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. 545

200 Η στήλη παρέμεινε αρκετό καιρό στο ύπαιθρο και αργότερα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Ελάτης, όπου η πρόσθια όψη καλύφθηκε με παχύ στρώμα καμένου κεριού, ώστε η φθορά των γραμμάτων ήταν μεγάλη. Στην αναλυτική έκδοση αναφέρεται η πιθανότητα, από τις τρεις επιγραφές να συνανήκουν η α και η β. Η ύπαρξη του κυρίου ονόματος Νικονόη στις α και γ υποδηλώνει ότι τουλάχιστον αυτές οι δύο ενότητες κειμένων είναι σύγχρονες, οπότε και χρονολογούνται στο έτος 108/9 μ.χ., χρονολογία που αναφέρεται στην επιγραφή γ (στ. 1). Oι επιγραφές β και γ εντάσσονται στην κατηγορία των απελευθερωτικών πράξεων με αφιέρωση του δούλου στη θεότητα υπό τον όρο της παραμονής του στην υπηρεσία της. Η θεότητα που αναφέρεται στη δεύτερη επιγραφή (στ. β/4) είναι ένας τοπικός ήρωας κι όχι μια γνωστή για την περίπτωση θεότητα όπως π.χ. η Εν(ν)οδία ή ο Ηρακλής Κυναγίδας. Το πιθανότατα μακεδονικό όνομα Νικονόη (στ. α/1 και γ/2 3) είναι γνωστό από τη Δημητριάδα (I. Russu, ED 8 (1938), 205 : Νικονόα Πρωτέου Μακέτα), τη Θεσσαλονίκη (IG X αρ. *720 : Νεικονόη), την Aμφίπολη (Δ. Λαζαρίδης, ΠΑΕ 1958 [1965], 81 πίν. 56, 1) και την Περραιβική Τρίπολη (Heuzey 1860, 475 αρ. 16 : Νεικονόα). 108 / 9 μ.χ. Εορδαία (αρ. 216) 216. Ανάγλυφο με παράσταση ήρωα ιππέα Εικ. 216 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 13. Προέλευση: Ρυάκιο (πρώην «Μορανλή») [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Μεταφέρθηκε στην Κοζάνη «ὑπό τοῡ ῥάπτου Μαυροπούλου» (Μακαρόνας). Διαστάσεις: Ύψ. 0,375, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,438, πάχ. 0,11 [0,36Χ0,43(Μακαρόνας)]. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Μακαρόνας 1937, 8-9 αρ. 13 εικ. 9. Μαρμάρινη ορθογώνια ανάγλυφη πλάκα αποκρουσμένη κατά το δεξιό της 1/3 περίπου. Η άνω δεξιά της γωνία είναι σπασμένη και ασυγκόλλητη. Έχει ανώμαλα πέρατα, πιθανώς και λόγω διάβρωσης ή μικρών αποκρούσεων. 546

201 Παριστάνεται ιππέας με χιτωνίσκο ζωσμένο και ιμάτιο τυλιγμένο στο λαιμό του και ανεμίζον προς τα πίσω, πάνω σε άλογο που κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Το αριστερό πέρας του πεδίου του αναγλύφου ορίζει δέντρο στο κορμό του οποίου ελίσσεται φίδι, που προβάλλει το κεφάλι του. Οι πτυχές των ενδυμάτων του ιππέα και η χαίτη του αλόγου έχουν αποδοθεί με ρηχές γλυφές. Πρόκειται για έργο μικρής καλλιτεχνικής αξίας. Ρωμαϊκοί χρόνοι Ορεστίδα(;) (αρ. 217) 217. Αναθηματικό ανάγλυφο σε τοπικό (;) ήρωα Εικ. 217 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ Προέλευση: Μονή Αποστόλων Βυθ(ι)κουκκίου, ΝΔ της Κορυτσάς. Η θέση δεν έχει ερευνηθεί αρχαιολογικά, η μονή όμως βρίσκεται σε λόφο με ερείπια. Για τη θέση: Κοσμά Θεσπρωτού και Α. Ψαλίδα, Γεωγραφία Αλβανίας και Ηπείρου. Προλεγόμενα και σημειώσεις Α.Χ. Παπαχαρίση, Ιωάννινα 1964, 15-16, σχέδ. Α. Για την πληροφορία βλ. Βουτυράς 1990, 143 και υποσ. 72. Σύμφωνα με πληροφορία που παραδίδει ο Παπαδάκις, το ανάγλυφο είχε από τότε μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη. Διαστάσεις: Ύψ. 0,495, πλάτ. 0,355, πάχ. 0,085. Υλικό: Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Παπαδάκις 1913, 452 αρ. 55, Φ. Πέτσας, Χρονικά Αρχαιολογικά , Μακεδονικά 15 (1975), (απλή μνεία), *Ε. Mitropoulou, Libation scene with oinochoe in votive reliefs, Αθήνα 1975, αρ. 1, Βουτυράς 1990, 143 και υποσ. 72. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Τα ίχνη διάβρωσης στην επιφάνεια οφείλονται κυρίως στην μακρόχρονη έκθεσή του στο ύπαιθρο. Η πρόσθια όψη φέρει επίχρισμα από ασβέστη, που προστέθηκε πιθανότατα κατά την τελευταία χρήση του. Το ανάγλυφο φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση με παραστάδες με δωρικά επίκρανα που στηρίζουν οριζόντιο γείσο. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με κανόνα. 547

202 Στο αριστερό τμήμα του αναγλύφου έχει απεικονιστεί ανδρική μορφή όρθια σε τρία τέταρτα, η οποία φέρει χιτωνίσκο και χλαμύδα, και κλειστά υποδήματα. Κρατά με το δεξί του χέρι από τα χαλινάρια άλογο, που παριστάνεται σε δεύτερο επίπεδο πίσω του, το οποίο κινείται προς τα δεξιά πάνω από τετράπλευρο βωμό προοπτικά αποδοσμένο. Η μορφή στηρίζεται στο αριστερό της σκέλος φέροντας ελαφρώς προς τα πίσω το δεξί. Από την άλλη πλευρά του βωμού όρθια σε τρία τέταρτα γυναικεία μορφή με χιτώνα και ιμάτιο σπένδει με αγγείο (οινοχόη ;), που κρατά με το αριστερό της χέρι πάνω από το βωμό. Έχει στάσιμο το αριστερό της σκέλος και άνετο το δεξί. Πίσω της σε μικρότερο μέγεθος παριστάνονται τουλάχιστον τρεις(;) μορφές ιματιοφόρων, πιθανότατα λατρευτών, που έχουν αποδοθεί σε μικρότερο μέγεθος π.χ. (Βουτυράς). Λυγκηστίδα (αρ. 218) 218. Αναθηματικό ανάγλυφο στον ήρωα ιππέα Εικ. 218 ΑΕ: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) αρ. ευρετ Προέλευση: Βαč, θέση «Prdimagare». Διαστάσεις: Ύψ. 0,215, πλάτ. 0,30, πάχ. 0,065. Ύψ. γραμμ. 0,015-0,02. Διάστιχο 0,003. Υλικό: Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Α. Cermanovič-Kuzmanovič, CCET V, αρ. 92, πίν. LIV, N. Proeva, M. Ricl, ŽA 33 (1983), αρ. 1 (με εικόνα), (SEG ), *IG X 2.2, 8-9 αρ. 13. πίν. ΙΙ. Πρβλ. Bull. Épigr. 1984, 243. Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική πλάκα αποκρουσμένη αριστερά και δεξιά. Φέρει απολεπίσεις κατά τόπους στην επιφάνεια. Στην πρόσθια όψη φέρει παράσταση ήρωα ιππέα με χλαμύδα, ο οποίος κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Κάτω από το άλογο απεικονίζεται σκύλος που 548

203 τρέχει επίσης προς τα δεξιά. Στο αριστερό τμήμα διακρίνεται βωμός. Στον κανόνα κάτω από την παράσταση διαβάζεται δίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: Κριτικές σημειώσεις : στ. 1: [θεόν]?, IG. 2 ος αι. μ.χ. (;) 549

204 Προσωποποιήσεις Νέμεσις Δικαιοσύνη Τύχη Πόλεως Λυγκηστίδα (αρ ) 219. Άγαλμα Νεμέσεως με αναθηματική επιγραφή στη Νέμεση και την Τύχη της πόλης Εικ. 219 ΑΕ : Ηράκλεια Λυγκηστική αρ. ευρετ Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Βρέθηκε το 1961 στον υπαίθριο χώρο κοντά στο βόρειο τείχος της πόλης. Από την ίδια θέση προέρχεται και το αρ Διαστάσεις : Άγαλμα : Ύψ. 1,33, Βωμός : Ύψ. (βάση) : 1,55 (κορμός) : 0,50, ( επίστεψη ) : 0,54, πάχ. 0,36. Ύψ. γραμμ. 0,04-0,05. Διάστιχο 0,035. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Ηerakleja II (1965), 24-27, 31, 33, εικ. 6, 10, (G. Cvetković- Tomašević), G. Cvetković-Tomašević, Heraclea Lyncestis (1973), 18 εικ. 6, Düll 1977, , 429, αρ. 216, εικ. 60 a-c, B. Gabričević στο : Antički teatar na tlu Jugoslavije. Antique theater in the territory of Yugoslavia (1979), αρ. 568 με εικόνα, T. Janakievski, Heraclea Lyncestis. Posebni izdanija 2 : Teatar, (1987), 58, 149, εικ. 55, 65, *IG Χ 2.2, 33 αρ. 56, πίν. IX, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 26 αρ. 6 με εικόνα). Πρβλ. Σβέρκος 2000, 46 και υποσ. 92. Μαρμάρινο άγαλμα Νεμέσεως με ωοειδή πλίνθο που εδράζεται πάνω σε ενεπίγραφο βωμό με επίστεψη. Η οπίσθια όψη του βωμού είναι αδρή. Η κάτω αριστερή του γωνία και οι τέσσερις άνω έχουν αποκρουσθεί. Αποκρουσμένα είναι επίσης το κεφάλι, ο αριστερός πήχης και το δεξί χέρι της μορφής. Η Νέμεσις παριστάνεται όρθια κατενώπιον με το δεξί σκέλος στάσιμο και άνετο το αριστερό, τοποθετημένο ελαφρώς πλαγίως. Φέρει άζωστο, ανοιχτό πέπλο, που πέφτει με βαριές, κατακόρυφες πτυχές στη δεξιά πλευρά και μεταξύ των σκελών. Στη ράχη η πτυχολογία είναι επίπεδη με εξαίρεση δύο-τρεις καμπύλες πτυχές στο μέσον. 550

205 Στα πόδια φέρει σανδάλια με χοντρά κατύμματα. Από την κόμμωση διατηρούνται πέντε πυκνοί, στριφτοί βόστρυχοι που πέφτουν στον αυχένα και στο άνω μέρος της ράχης. Ο δεξιός βραχίονας είναι λυγισμένος κρατώντας πιθανότατα ζυγαριά, ενώ ο αριστερός ήταν προτεταμένος και κρατούσε βακτηρία. Ίχνη της άνω απόληξης της είναι ορατά πάνω στο άνω τμήμα του βραχίονα της μορφής. Το έργο μπορεί να θεωρηθεί κλασικιστικό. Είναι πολύ πιθανό ότι συνανήκε με την κεφαλή αρ Στον κανόνα της επίστεψης του βωμού διαβάζεται η επιγραφή : [Τ] ύχῃ πόλεως και στην πρόσθια όψη του κορμού : Νεμέσι / θεᾷ / Ἰουλία / Τέρτυλλα Κριτικές σημειώσεις : στ. 5 : Τερτύλλα, Düll. Το όνομα Τερτύλλα είναι γενικά σπάνιο στη Μακεδονία. Απαντάται σε επιγραφή της Θεσσαλονίκης. Σχετικά βλ. IG X 2.1, 165 αρ. 504, 259 αρ. * ος αι. μ.χ. (IG) [α δεκαετία 2 ου αι. μ.χ. (Düll)] Κεφαλή Νεμέσεως ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις : Ύψ. 0,23. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Ηéraclée I (1961), 45 αρ. 2, πίν (P. Mačkić, I. Mikulčić), Düll 1977, αρ

206 Κεφαλή αγάλματος Νεμέσεως. Το οπίσθιο τμήμα του κρανίου, το άνω τμήμα της μύτης και ο αριστερός βόστρυχος του αυχένα έχουν αποκρουσθεί. Το αριστερό ήμισυ του λαιμού είναι συμπληρωμένο. Φέρει επικαθίσεις κατά τόπους. Το πρόσωπο της Νεμέσεως είναι στρογγυλό με συμμετρικά χαρακτηριστικά. Τα μαλλιά είναι κυματιστά, χωρίζονται πάνω από το χαμηλό μέτωπο και τυλίγονται πάνω από τη χωρίστρα σε μια μάζα που συγκρατείται με στενές ταινίες. Τα υπόλοιπα απολήγουν σε βοστρύχους που πέφτουν στον αυχένα. Τα μάτια είναι μεγάλα με πλατιά βλέφαρα, τα οφρυακά τόξα γωνιώδη, το στόμα μικρό. Η οπίσθια όψη είναι λειασμένη και έχει αποδοθεί συνοπτικά. Τα μαλλιά και οι λεπτομέρειες του προσώπου έχουν δουλευτεί με σμίλη σε σκληρές γλυφές. Η υπόθεση της Düll ότι η κεφαλή θα ήταν δυνατό να συνανήκει με το άγαλμα της Νεμέσεως (αρ. 219) από την ίδια θέση με βάση ομοιότητες ως προς το υλικό, το μέγεθος και την τεχνοτροπία, έχει μεγάλες πιθανότητες. Το έργο μπορεί να θεωρηθεί κλασικιστικό. α δεκαετία 2 ου αι. μ.χ Βωμός με αναθηματική επιγραφή στη Δικαιοσύνη Εικ. 221 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Βρέθηκε σε υπαίθριο χώρο κοντά στο βόρειο τείχος της πόλης. Διαστάσεις : Ύψ. 0,87, πλάτ. (κορμός) 0,55 (επίστεψη) 0,68. Ύψ. γραμμ. στ. 1-2 : 0,015, στ. 3-4 : 0,05-0,065. Διάστιχο στ. 1-2 : 0,025, στ. 3-4 : 0,05-0,06. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Herakleja II (1965), 26-27, εικ. 10 (G. Cvetković-Tomašević), G. Cvetković-Tomašević, Heraclea Lyncestis, (1973), 32-34, εικ. 12, Düll 1977, 124, , αρ. 218, *IG X 2.2, 32 αρ. 55, πίν. IX, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 25 αρ. 5 με εικόνα). Βωμός με επίστεψη. Η άνω δεξιά γωνία της επίστεψης και το άνω δεξί τμήμα του κορμού έχουν αποκρουσθεί. Η επιφάνεια είναι διαβρωμένη κατά τόπους λόγω 552

207 της έκθεσης στο ύπαιθρο. Πάνω στην ανώτερο τμήμα της επίστεψης έχει χαραχθεί η παρακάτω δίστιχη επιγραφή : [οὐδέ ποτ ἰθυδίκῃσι μετ ἀ] νδράσι λειμός ὀπηδεῑ [οὐδ ἀάτη, θαλίῃς δέ μεμηλ]ότα ἒργα νέμονται και στην πρόσθια όψη του κορμού διαβάζεται : θεῷ / Δικαιοσύνη Κριτικές σημειώσεις : Με την παραπάνω ανάγνωση συμφωνούν οι IG. στ. 1(επίστεψη):λιμός, Düll. στ. 1-2: ανάγνωση και συμπλήρωση του F. Barišić, Herakleja II (1965), 27 και υποσ. 48, σύμφωνα με τον Ησίοδο (Έργα ). 2 ος αι. μ.χ. (IG) [β δεκαετία 2 ου αι. μ.χ. (G. Cvetković-Tomašević και σύμφωνα μ αυτήν η Düll)]. Νίκη Ελίμεια (αρ. 222) 222. Αγαλμάτιο Νίκης Εικ. 222 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 1. Προέλευση: Αιανή. Βρέθηκε στον κήπο της οικίας ιδιοκτησίας Μπαλιάκα (Ο.Τ. 56) στις Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,32. Υλικό: Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο καλής ποιότητας. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 109 αρ. 5, εικ

208 Μαρμάρινο γυναικείο αγαλμάτιο που παριστάνει πιθανότατα Νίκη. Το κεφάλι, τα άνω άκρα και τα κάτω άκρα από τους μηρούς και κάτω έχουν αποκρουσθεί. Διατηρείται μικρό τμήμα του δεξιού μηρού της μορφής. Ο άλλος είναι λοξά αποκρουσμένος. Η μορφή παριστάνεται όρθια κατενώπιον με κίνηση προς τα δεξιά της, κατεύθυνση προς την οποία προτείνεται και το δεξί της σκέλος, όπως φαίνεται από την κίνηση του σωζόμενου τμήματος του μηρού. Φέρει χιτώνα, ο οποίος πορπώνεται στους ώμους και ζώνεται κάτω από το στήθος. Το ένδυμα διαγράφει την κίνηση του σώματος με βαθιές λοξές πτυχές προς τα δεξιά (ως προς το θεατή), πάνω από τους μηρούς. Πάνω από την κοιλιά «φουσκώνει» από τον αέρα και σχηματίζει μία κυματοειδή παρυφή στο κάτω μέρος. 4 ος αι. π.χ. Ορεστίδα (αρ. 223) 223. Προτομή Νίκης ΑΕ: (χωρίς αρ.ευρετ.). Προέλευση: Εράτυρα (πρώην «Σέλιτσα»). Βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών που διενήργησε ο Α. Κεραμόπουλλος το 1930 στην πεδιάδα της Εράτυρας, ανατολικά της Μαγούλας. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν το εντόπισαν κατά την περιοδεία του Σήμερα αγνοείται (Καραμήτρου-Μεντεσίδη). Διαστάσεις: - Υλικό: Πιθανότατα πηλός. Βιβλιογραφία: Ι. Φωτόπουλος, Ιστορία της Σελίτσης-Εράτυρας, Αθήναι 1939, 29, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, , αρ Πρβλ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999, 192 και υποσ. 585 (απλή μνεία). «Προτομή Νίκης δεξιά και πρό αὐτῆς ὄπισθεν ἐπιγραφή» (Φωτόπουλος). - ; - ISVELERIFRACCI 554

209 Η παραπάνω ανάγνωση του Φωτόπουλου θεωρήθηκε εσφαλμένη από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου, οι οποίοι θεώρησαν αληθοφανέστερη, πλην όμως υποθετική, την: is (;) Valerii Flacci (;) Ρωμαϊκοί χρόνοι. Τύχη Ελίμεια ή Εορδαία (αρ. 224) 224. Αναθηματικό ανάγλυφο στην Τύχη Εικ. 224 ΑΕ: Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Άγνωστη. Έχει προσγραφεί από τον Μακαρόνα στην Ελίμεια ή την Εορδαία. Διαστάσεις: Ύψ. 0,285, μέγ. πλάτ. 0,18. Υλικό: Φαιό μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία: Μακαρόνας 1937, 8 αρ. 11, εικ. 7. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο με αρχιτεκτονική πλαισίωση. Η κάτω δεξιά του γωνία και τμήμα του κανόνα που ορίζει τη γραμμή εδάφους έχουν αποκρουσθεί. Μικρότερες αποκρούσεις φέρει η επιφάνεια του αναγλύφου κατά τόπους. Το πλαίσιο του αναγλύφου ορίζουν δύο παραστάδες και σχηματοποιημένη οξυκόρυφη αετωματική επίστεψη. Στο μέσον του ανάγλυφου πεδίου παριστάνεται ορθή κατενώπιον γυναικεία μορφή με στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό, ντυμένη με χιτώνα και ιμάτιο, το οποίο πέφτει από τον αριστερό ώμο καλύπτοντας το σώμα από τα ισχία και κάτω. Οι καμπύλες πτυχές του ιματίου διαγράφουν κυρίως το αριστερό σκέλος της μορφής, ενώ στο στήθος σχηματίζουν «V». Το μέγεθος της κεφαλής είναι δυσανάλογο με αυτό του σώματος. Φέρει στέμμα που ξεπερνά το πεδίο του αναγλύφου. Τα μαλλιά είναι χτενισμένα σε χοντρούς 555

210 βοστρύχους προς το οπίσθιο τμήμα της κεφαλής. Στο αριστερό της χέρι κρατά κέρας αφθονίας και με το προτεταμένο δεξί πηδάλιο πλοίου, σύμβολα που ταυτίζουν τη μορφή με την Τύχη. Πρόκειται για έργο μικρής καλλιτεχνικής αξίας. Ρωμαϊκοί χρόνοι. Λυγκηστίδα (αρ. 225) 225. Ειδώλιο Τύχης ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική (ή από τη γύρω περιοχή). Διαστάσεις : Ύψ. 0,085. Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Düll 1977, αρ Χάλκινο χυτό ειδώλιο Τύχης. Το δεξί χέρι είναι σπασμένο. Η θεά παριστάνεται όρθια (;) κατενώπιον. Φέρει χιτώνα και ιμάτιο. Στον αριστερό βραχίονα φέρει κέρας αφθονίας, ενώ ο δεξιός προτάσσεται πιθανώς επειδή στηριζόταν σε πηδάλιο πλοίου [κουπί (Düll)]. Τα μαλλιά χωρίζονται στο μέσον του μετώπου και είναι χτενισμένα στην κορυφή της κεφαλής, όπου προσαρμόζεται ένας μικρός κάλαθος. α μισό 3 ου αι. μ.χ. 556

211 Θεότητες ανατολικής προέλευσης Μητέρα των Θεών-Κυβέλη Ελίμεια (αρ ) 226. Ιερό στον οικισμό της θέσης «Κάτω Μπράβας» Βελβενδού Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Ε. Μαγγουρέτσιου, «Αλιάκμων Από την ανασκαφική έρευνα ελληνιστικών λειψάνων στη θέση «Κάτω Μπράβας» Βελβεντού», ΑΕΜΘ 11 (1997) [1999], 58-63, 66 εικ. 4-9, Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, ΑΔ 51 (1996) [2001], Χρον. Β2, 534, Χονδρογιάννη-Μετόκη 2004, 263. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 261, 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση : Στη θέση «Κάτω Μπράβας» Βελβενδού ανασκάφηκε κτήριο του οικισμού ελληνιστικών χρόνων. Διέθετε υπόγειους και ισόγειους χώρους και φαίνεται ότι καταστράφηκε στα μέσα του 2 ου αι. π.χ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αποθετικοί λάκκοι, που ανοίχτηκαν μετά την καταστροφή του κτηρίου για την απόρριψη κάποιων από τα ιερά αντικείμενα του χώρου, θυμιατηρίων, λυχναριών και κυρίως πήλινων κεφαλών και προτομών γυναικείων μορφών, σχεδόν φυσικού μεγέθους, που ταυτίστηκαν με θεές ή νύμφες. Το κτήριο ήταν πιθανότατα ιερό κάποιας γυναικείας θεότητας. Κινητά ευρήματα : -Πήλινα ειδώλια γυναικείων μορφών (αρ. 227). Ελληνιστικοί χρόνοι. 557

212 227. Ειδώλιο γυναικείας μορφής (θεότητας) Εικ. 227 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Βελβενδός, θέση «Κάτω Μπράβας». Προέρχεται μαζί με άλλα όμοιου τύπου ειδώλια από τον αποθέτη του κτηρίου (αρ. 226), που ταυτίζεται με ιερό. Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Ε. Μαγγουρέτσιου, «Αλιάκμων Από την ανασκαφική έρευνα ελληνιστικών λειψάνων στη θέση «Κάτω Μπράβας» Βελβεντού», ΑΕΜΘ 11 (1997) [1999], 58-63, 66 εικ. 4-9, Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, ΑΔ 51 (1996) [2001], Χρον. Β2, 534, Χονδρογιάννη-Μετόκη 2004, 263, εικ. 3 (απλή μνεία). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 261 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Βλ. και αρ Κεφαλή πήλινου ειδωλίου γυναικείας μορφής, πιθανότατα θεότητας. Ελληνιστικοί χρόνοι Χώρος οικιακής λατρείας στον οικισμό της Αιανής («Σπίτι με τις Σκάλες») Εικ. 228, Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 45-46, εικ. 11, σχεδ. 1 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1996, 23, 18 εικ. 6 (απλή μνεία) Θέση : Αιανή, λόφος Μεγάλης Ράχης. Στο νότιο πλάτωμα του λόφου όπου εντοπίζεται ο αρχαίος οικισμός της Αιανής έχει ανασκαφεί κτήριο που συμβατικά καλείται «Σπίτι με τις Σκάλες». Σε χώρο του κτηρίου αποκαλύφθηκαν αποθηκευτικοί πίθοι, αμφορείς, σιδερένια ξέστρα για τη σκάφη της ζύμης και πήλινα ειδώλια γυναικείων μορφών, μεταξύ των οποίων ειδώλια Κυβέλης. Σύμφωνα με την ερμηνεία των ανασκαφέων πρόκειται για εργαστηριακό και αποθηκευτικό χώρο και «πιθανότατα χώρο οικιακής λατρείας» (Καραμήτρου-Μεντεσίδη). Κινητά ευρήματα : Ειδώλια Κυβέλης (αρ. 229). 558

213 Ελληνιστικοί χρόνοι Ειδώλιο Κυβέλης Εικ. 229 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Αιανή, λόφος Μεγάλης Ράχης. Προέρχεται από ιδιωτικό κτηριακό συγκρότημα που συμβατικά καλείται «Σπίτι με τις Σκάλες». Ανήκει σε μία ομάδα πήλινων ειδωλίων Κυβέλης που βρέθηκαν σε χώρο οικιακής λατρείας εντός του εργαστηριακού-αποθηκευτικού χώρου του κτηρίου. Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 46 (απλή μνεία), Τουράτσογλου 1995, , εικ. 521 (απλή μνεία), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1996, 23 (απλή μνεία). Πήλινο ειδώλιο Κυβέλης. Το άνω και αριστερό τμήμα της κεφαλής, το δεξί χέρι και το αντίστοιχο τμήμα του κορμού έχουν αποκρουσθεί. Είναι συγγκολλημένο και συμπληρωμένο κατά τόπους. Φέρει υπόλευκο επίχρισμα απολεπισμένο κατά τόπους. Η θεά παριστάνεται καθισμένη σε θρόνο με ερεισίνωτο. Φέρει χιτώνα ψηλά ζωσμένο με άνοιγμα σχήματος «V» στο στέρνο. Το κεφάλι είναι ελαφρώς στραμμένο προς τα αριστερά της. Τα μαλλιά πέφτουν σε βοστρύχους στους ώμους και στον αυχένα. Φέρει δισκόμορφα ενώτια. Κρατά τύμπανο στο αριστερό χέρι, πιθανότατα φιάλη στο δεξί και στο κεφάλι έφερε πόλο (ή στέμμα). Πατά σε υποπόδιο και πλαισιώνεται από δύο λιοντάρια καθισμένα αριστερά και δεξιά του θρόνου. α μισό 2 ου αι. π.χ Ειδώλιο Κυβέλης Εικ. 230 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Αιανή, λόφος Μεγάλης Ράχης, όπου εντοπίζεται ο αρχαίος οικισμός της Αιανής. Διαστάσεις : - Υλικό: Πηλός. 559

214 Βιβλιογραφία : Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 47 εικ. 14 (απλή μνεία), Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1996, 24 (απλή μνεία). Πήλινο ειδώλιο Κυβέλης. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Το υπόλευκο επίχρισμα είναι ευδιάκριτο σε όλη την επιφάνεια. Η Κυβέλη κάθεται κατενώπιον σε θρόνο με ερεισίνωτο με σταυρόσχημες άνω απολήξεις. Πατά απευθείας στην τετράπλευρη βάση του ειδωλίου (χωρίς παρεμβολή υποποδίου). Κατά τα άλλα είναι παρόμοιο με το αρ. 229, αλλά μάλλον πρωιμότερο λόγω της αυστηρότερης απόδοσης της μορφής. Ελληνιστικοί χρόνοι (;) Εορδαία (αρ ) 231. Αναθηματικό ανάγλυφο στη Μητέρα των Θεών Εικ. 231 AE : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 7. Προέλευση : Δρέπανο (πρώην «Καρατζιλάρ»). «..εἰς θέσιν Τερπάν Μαχαλέ» (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Σύμφωνα με έγγραφο του Γυμνασιάρχη Κοζάνης (31/8/1914) που αναφέρει ο Μακαρόνας και οι Ριζάκης και Τουράτσογλου προέρχεται από τη θέση Τερπάν Μαχαλέ. Ο Κεραμόπουλλος το μετέφερε από τη Μοιραρχία Κοζάνης στο Γυμνάσιο Κοζάνης. Διαστάσεις : Ύψ. 0,355, πλάτ. 0,305, πάχ. 0,055. Ύψ. γραμμ. 0,009 0,015. Διάστιχο 0,001 0,007. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας, Φ. 2/ , Α. Κεραμόπουλλος, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1922, 309 και εικόνα, ως αδημοσίευτη (SEG 1 (1923), 268, Edson 1937, αρ. 262), *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 94 αρ. 95, πίν. 35. Πρβλ. Μακαρόνας 1937, 6 αρ. 7 εικ. 4, Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 96, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, εικ. 45, 82 (απλή μνεία). 560

215 Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο με απόκρουση στο άνω αριστερό, το κάτω δεξί του τμήμα και την κεφαλή της Κυβέλης. Φέρει απολεπίσεις στις ακμές. Η γραμμή εδάφους δηλώνεται με απλό κανόνα. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Παριστάνεται η Κυβέλη ένθρονη σε κατατομή με μέτωπο προς τα αριστερά (ως προς το θεατή). Η θεά φορά χιτώνα και ιμάτιο, κρατά φιάλη στο δεξί της χέρι επάνω από καίοντα βωμό και τύμπανο με το αριστερό, το οποίο έχει διπλωμένο στο στήθος. Πατά σε χαμηλό υποπόδιο. Κάτω από το θρόνο διακρίνεται το πρόσθιο τμήμα καθήμενου λιονταριού. Μπροστά από την Κυβέλη έχει απεικονιστεί ο Άττις όρθιος κατενώπιον, με το κεφάλι στραμμένο προς αυτήν, με φρυγικό πίλο, χειριδωτό χιτωνίσκο και μακρύ ιμάτιο. Κρατά στο δεξί του χέρι κύμβαλο και με το υψωμένο του αριστερό καλαύροπα. Τα ενδύματα έχουν αποδοθεί συνοπτικά με πρόστυπες πτυχές. Η σκηνή εκτυλίσσεται μπροστά από μια αναπεπταμένη οθόνη. Στο άνω τμήμα της στήλης διαβάζεται δίστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : στο λίθο ΛΥΣΣΤΡΑΤΟΣΛ /// -Αἳμ[ονος;], Κεραμόπουλλος. Αἳμ[ονος?], SEG. Αιμ---, Edson. 2 ος 1 ος αι. π.χ. [3 ος αι. π.χ. (Κεραμόπουλλος)] Αναθηματική στήλη στη Μητέρα των Θεών Εικ. 232 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 20. Προέλευση : Άγιος Δημήτριος (πρώην «Τόπτσιλαρ») [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. Διαστάσεις : Ύψ. 0,253, πλάτ. 0,165, πάχ. 0,118. [0,22Χ0,075 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,0045 0,01. Διάστιχο 0,003 0,005. Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Μακαρόνας 1937, 11 αρ. 20, εικ. 13 (Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 104), Edson 1937, αρ.276., *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 103, πίν. 39. Πρβλ. Κανατσούλης 1955, Συμπλ., 17 αρ

216 Μαρμάρινη ορθογώνια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη με ανάγλυφη παράσταση. Δε φέρει αρχιτεκτονική πλαισίωση. Οι ακμές της είναι κατά τόπους αποκρουσμένες. Φέρει απολεπίσεις στο πρόσωπο της γυναικείας μορφής και στις κεφαλές των λιονταριών. Απεικονίζεται η Μητέρα των Θεών-Κυβέλη καθισμένη κατενώπιον σε θρόνο με ψηλό ερεισίνωτο με σταυρόσχημες άνω απολήξεις. Τα μαλλιά πέφτουν με μακριούς βοστρύχους στους ώμους. Στο κεφάλι φέρει πόλο (ή στέμμα). Φορά ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο που αποδίδονται με βαθιές, γραμμικές πτυχές, στο στήθος σε σχήμα «V». Πατά σε χαμηλό υποπόδιο. Κρατά τύμπανο στο υψωμένο αριστερό της χέρι και στο δεξί πιθανότατα φιάλη. Ο θρόνος πλαισιώνεται από δύο μετωπικά, ημιοκλάζοντα λιοντάρια, που έχουν αποδοθεί φυσιοκρατικά. Το ανάγλυφο είναι έξεργο, η εργασία χονδροειδής. Στο άνω δεξί τμήμα της στήλης έχει χαραχθεί εξάστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 2 : στο λίθο ΟΗΕΙ. 2 ος 3 ος αι. μ.χ Ειδώλια Κυβέλης Εικ. 233 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Προέρχονται από τον οικισμό ελληνιστικών χρόνων. Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1988, 9 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1997α, 14 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998α, 20 και υποσ. 15 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 74, 75, 78 εικ. 68 (απλή μνεία). 562

217 Πήλινο ειδώλιο Κυβέλης. Φέρει ελαφρές αποκρούσεις και απολεπίσεις κατά τόπους. Έχει συμπληρωθεί στο άνω αριστερό του τμήμα. Η θεά παριστάνεται κατενώπιον καθισμένη σε θρόνο με ψηλό ερεισίνωτο με οξείες άνω απολήξεις, πλαισιωμένο από δύο ημιοκλάζοντα λιοντάρια. Στο κεφάλι φέρει τειχόμορφο στέμμα. Φέρει χιτώνα που σχηματίζει «V» πτυχές στο στέρνο και πέφτει με βαριές κατακόρυφες πτυχές στα σκέλη, και από πάνω ιμάτιο. Στα πόδια φορά κλειστά υποδήματα. Πατά σε χαμηλό υποπόδιο και κρατά τύμπανο στο αριστερό της χέρι. Το ειδώλιο αρ. 234 είναι παρόμοιο. Ελληνιστικοί χρόνοι (2 ος αι. π.χ.) Ειδώλιο Κυβέλης ΑΕ: (χωρίς αρ.ευρετ.). Προέλευση: Ποντοκώμη, θέση «Βρύση». Βρέθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στο κτήριο Ε, το οποίο ήταν πιθανότατα ιδιωτικού χαρακτήρα και ίσως ανήκε σε οικισμό ύστερων ελληνιστικών χρόνων. Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2002, 618, 639 εικ. 23α. Πήλινο ειδώλιο ένθρονης Κυβέλης. Ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι. 563

218 Συρία Θεά (Ἀτάργατις) Ελίμεια (αρ. 236) 236. Τμήμα αναθηματικού αναγλύφου στη Συρία Θεά Εικ. 236 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής αρ. ευρετ. 52/195. Προέλευση : Αιανή, θέση «Ράχη Τσέικα». Παραδόθηκε στις από τον Α. Πελέκα. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,105, μέγ. σωζ. πλάτ. 0,185, μέγ. σωζ. πάχ. 0,073. [0,185Χ0,125 (Σιαμπανόπουλος)]. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 144 αρ. 4, 146 εικ. 98 (απλή μνεία). Τμήμα μαρμάρινης αναθηματικής στήλης με ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Παριστάνεται το αριστερό χέρι γυναικείας μορφής, που κάθεται πλαγίως πάνω σε κήτος ή ψάρι. Από το χέρι διακρίνονται τέσσερα δάχτυλα. Ο Σιαμπανόπουλος είχε διακρίνει δεξί χέρι γυναικείας μορφής με ομφαλωτή φιάλη. Ελληνιστικοί - ρωμαϊκοί χρόνοι. Εορδαία (αρ ) 237. Aναθηματικό ανάγλυφο στη Συρία θεά Εικ. 237 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Εξοχή. Σύμφωνα με την αναφορά του Φ. Πέτσα βρέθηκε από τον Ι. Ευσταθιάδη στον αγρό του, σε απόσταση 1 χλμ. περίπου ΒΑ του σύγχρονου οικισμού. Ο Μάντζιος (Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης) σημειώνει άγνωστη προέλευση. 564

219 Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,18, πλάτ. 0,22, πάχ. 0,078 [πάχ. 0,057 (Ριζάκης, Τουράτσογλου)]. Ύψ. γραμμ. 0,0115 0,0225. Διάστιχο 0,0025 0,009. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 102, πίν. 38. Πρβλ. αναφορά Φ. Πέτσα αρ. 282/ προς το Υπουργείο Παιδείας (μεγαλογράμματη μεταγραφή), Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης αρ. 165 (μεγαλογράμματη μεταγραφή) (Γ. Μάντζιος), Ζιώτα, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 28 και υποσ. 7 (απλή μνεία), (Χρυσοστόμου 1992, 104 και υποσ. 9 εικ. 4), Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1993β, 91 εικ. 49, 92 (απλή μνεία). Το άνω τμήμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου με αψιδωτή απόληξη. Το τμήμα της μορφής από τη μέση και κάτω δε σώζεται. Το κεφάλι είναι ελαφρώς απολεπισμένο. Φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης στην επιφάνεια. Η οπίσθια όψη είναι αδρή. Παριστάνεται όρθια γυναικεία μορφή κατενώπιον με μέτωπο προς τα δεξιά της. Φέρει χιτώνα και ιμάτιο και κρατά στο προτεταμένο δεξί της χέρι στάχυα. Το αριστερό της είναι διπλωμένο στο στήθος. Η κόμμωσή της καταλήγει στον αυχένα σε λαμπάδιο. Το ανάγλυφο είναι έξεργο και τα ενδύματα έχουν αποδοθεί με βαθιές, κατακόρυφες πτυχές. Πάνω από την κεφαλή της μορφής και αριστερά και δεξιά έχει χαραχθεί τρίστιχη επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : στον λίθο ΜΑΤΕΑΛ., με τα τρία τελευταία γράμματα υπεστιγμένα. Το θηλυκό κύριο όνομα Μάτελα είναι σπάνιο στη Μακεδονία. Μια Ματεαίς ή Ματελίς απαντάται σε επιγραφή από το Debrešte (Περσηίδα) της Πελαγονίας (Δερριόπου ο Χρυσοστόμου). Σχετικά βλ. F. Papazoglou, «Inscriptions de Pélagonie», BCH 98 (1974), 275 κ.ε., κυρίως 283, εικ. 1 2, SEG 34 (1984), 684. Πρβλ. Χρυσοστόμου 1998, 76 υποσ. 236, που θεωρεί ότι το όνομα γενικά είναι 565

220 Ματέλα και όχι Μάτελα. Η Papazoglou το συσχετίζει με την αιγυπτιακή ανθρωπωνυμία (πρβλ. Preisigke 1922, στη λέξη). Αντιθέτως ο F. Bingen, Chronique d Égypte XLIX (1974), και ιδιαιτέρως 197 υποσ. 3 υποστηρίζει ότι το όνομα αυτό, όπως και άλλα που απαντώνται στην Αίγυπτο είναι μακεδονικής προέλευσης και ότι εισήχθη εκεί κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Γενικά για τα ονόματα με ρίζα Ματ βλ. L. Robert, AJA 64 (1960), με τα σχετικά παραδείγματα. Για την Μάτελα πρβλ. και Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 101. Ένας Μάτας μαρτυρείται ήδη σε επιγραφή του 4 ου αιώνα π.χ. από τον Άτραγα της Πελασγιώτιδας. Σχετικά βλ. Α. Τζαφάλιας, ΑΔ 35 (1980), 292. Για το όνομα βλ. D.C. Samsaris, La vallée du Bas-Strymon à l époque impériale, Δωδώνη 18 (1989), 203 κ.ε., , όπου ήταν επίσης γνωστή η λατρεία της Εν(ν)οδίας. Στην Περσηίδα, πόλη που είχε ιδρύσει ο Φίλιππος Ε το 183 π.χ., πιθανότατα εγκατέστησε και Θεσσαλούς. [Χρυσοστόμου]. 2 ος 3 ος αι. μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο στη Συρία Θεά Εικ. 238 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 1984/1215. Προέλευση : Προέρχεται πιθανότατα από την Εξοχή. Βρέθηκε στα χέρια του ιδιώτη Κ. Σιόγκα, κατοίκου Κοζάνης. Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,225, πλάτ. 0,17, πάχ. 0,075. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης αρ. 1984/1215 (με περιγραφή της μορφής ως ακέφαλης ανδρικής πάνω σε δελφίνι), Χρυσοστόμου 1992, 105 και υποσ. 11, εικ. 5 (απλή μνεία). Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Το κεφάλι της μορφής είναι αποκρουσμένο. Φέρει παράσταση Συρίας Θεάς καθισμένης πλαγίως πάνω σε κήτος ή ψάρι με κίνηση προς τα δεξιά. Φορά χιτώνα και ιμάτιο. Ακουμπά με το αριστερό χέρι της στη ράχη του ψαριού. Ύστεροι ρωμαϊκοί χρόνοι (Χρυσοστόμου). 566

221 Αιγύπτιοι Θεοί Εορδαία (αρ ) 239. Αναθηματικό ανάγλυφο στους Αιγύπτιους Θεούς Εικ. 239 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 16. Προέλευση : Ακρινή (πρώην «Ινόμπαση») [Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης]. «... ἐκομίσθη δέ εἰς Κοζάνην ὑπό τοῡ ἐπιθεωρητοῡ τῆς Μέσης Ἐκπαιδεύσεως» (Μακαρόνας). Εσφαλμένα ο Fraser γράφει «from Kozane». Διαστάσεις : Μέγ.σωζ. ύψ. 0,135 [0,125 Ριζάκης, Τουράτσογλου], πλάτ. 0,21 πάχ. 0,08. Ύψ. γραμμ. 0,005 0,014. Διάστιχο 0,005 0,011. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Μακαρόνας 1937, 9 αρ. 16, Edson 1937, αρ. 260, Vidmann 1969, 48 αρ. 106 με εσφαλμένη προέλευση, Φ. Πέτσας, Μακεδονικά 14 (1974), 258, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 92, πίν. 33. Πρβλ. Bull. Épigr. 1938, 204, P. M. Fraser, OpAth 3(1960), 39 υποσ. 3, Σιαμπανόπουλος κ. α. 1970, 105, Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1993β, εικ. 45, σελ. 82 (απλή μνεία). Το κάτω τμήμα μαρμάρινης παραλληλεπίπεδης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης. Διατηρούνται μόνο τα άκρα πόδια μορφής από την ανάγλυφη παράσταση. Το σωζόμενο τμήμα της στήλης φέρει αβαθείς αποκρούσεις και ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η οπίσθια όψη είναι αδροδουλεμένη. Η παράσταση έχει λαξευθεί μέσα σε έγκοιλο πεδίο. Η σωζόμενη μορφή κινείται προς τα δεξιά (ως προς το θεατή). Στον κανόνα κάτω από την παράσταση διαβάζεται πεντάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή : 567

222 Κριτικές σημειώσεις : στ. 2 : Δράκας, Μακαρόνας. Ο τύπος Σάραπις αντί Σέραπις συναντάται συχνότερα στα παραδείγματα από τη Μακεδονία και τη Θράκη. Σχετικά βλ. Michailov 1943, 7 8. Για το μακεδονικό κύριο όνομα Δρακας βλ. L. Robert, Gnomon 35 (1963), 76 υποσ. 4 5 με τα σχετικά παραδείγματα. Οι Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 91 προσθέτουν ένα ακόμα παράδειγμα από τα Σούσα (βλ. ό.π. με τη σχετική βιβλιογραφία). Παρατηρούν ότι συνήθως προτιμάται η γραφή του ως περισπώμενου ενώ ο J.M.R. Cormack, BSA 58 (1963), αρ. 8 σε δημοσίευση επιγραφής από τη Βέροια το θεωρεί παροξύτονο. Υπάρχει μικρή διαφωνία μεταξύ των εκδοτών για τη χρονολόγηση του έργου. Το ανάγλυφο ανατέθηκε στην τριάδα των Αιγυπτίων Θεών από τον Δρακα, γιο του Περδίκκα. α μισό 2 ου αι. π. Χ Πλαστικός ηθμός σε σχήμα ποδιού Εικ. 240 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας αρ. ευρετ. ΠΕ 129. Προέλευση : Πέτρες. Βρέθηκε το καλοκαίρι του 1983 «σε μικρή δοκιμαστική τομή κάτω από πηλόχριστο δάπεδο πιθεώνα σπιτιού» στην ακρόπολη, «σ επαφή με την εσωτερική παρειά του νότιου τοίχου του δωματίου» (Αδάμ-Βελένη). Διαστάσεις : Ύψ. 0,10, μήκ. 0,16, μέγ. πλάτ. 0,056. Υλικό : Ωχροκάστανος λεπτός εγχώριος (;) πηλός. Βιβλιογραφία : Αρχαία Μακεδονία 1987, 373 αρ. 388, (Εκθέσεις Αυστραλίας, Καναδά, Αννόβερου, Κοπεγχάγης), Ελληνικός Πολιτισμός, 275 αρ. 354, *Αδάμ- Βελένη 1997β, 1-6. Πλαστικός ηθμός σε σχήμα ποδιού. Διατηρείται ακέραιος. Διακρίνεται το καστανέρυθρο γάνωμα του αγγείου, απολεπισμένο κατά τόπους. Ο ηθμός παριστάνει δεξί, ανθρώπινο, άκρο πόδι με υπόδημα, μαζί με το κατώτερο τμήμα της κνήμης. Το στόμιο έχει σφραγιστεί με πήλινο δίσκο που φέρει επτά κυκλικές οπές στην περιφέρεια και μία στο κέντρο. Το άνω τμήμα του αγγείου 568

223 κατασκευάστηκε από δύο τμήματα μήτρας, που ενώθηκαν με αραιό πηλό στη συνέχεια. Το κάτω τμήμα του αγγείου που αποτελεί τον ύσκλο πιθανότατα δεν κατασκευάστηκε με μήτρα. Φέρει εγχαράξεις στην κάτω επιφάνεια. Συγκολλήθηκε με το άνω τμήμα με παρόμοιο τρόπο. Στο οπίσθιο τμήμα του ποδιού, στο ύψος του αστραγάλου υπάρχει οπή εκροής. Η Αδάμ-Βελένη εντάσσει το είδος του υποδήματος στην κατηγορία του πεδίλου ή του σανδαλιού. Μέσα 2 ου αι. π.χ. Λυγκηστίδα (αρ ) 241. Χάλκινο ειδώλιο Αρποκράτη Εικ. 241 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.) [Έκθεση, Αίθουσα Γλυπτών 2, Βιτρίνα 38, αρ. 3]. Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική (βρέθηκε κοντά στην περιοχή του θεάτρου). Διαστάσεις : Ύψ. 0,088. Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Düll 1977, 411 αρ. 271, εικ. 67α. Χάλκινο χυτό ειδώλιο Αρποκράτη. Είναι ακέραιο με ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Η μορφή παριστάνεται γυμνή όρθια κατενώπιον με το δεξί της σκέλος στάσιμο και άνετο το αριστερό, το οποίο φέρει ελαφρώς προς τα αριστερά του. Ο κορμός και η κεφαλή παρουσιάζουν ελαφρά κλίση προς τα δεξιά της μορφής και ο αριστερός βραχίονας στηρίζεται σε λεπτό κορμό δέντρου. Με το αριστερό του χέρι ο Αρποκράτης κρατά κέρας αφθονίας ενώ το δεξί φέρει το δείκτη στο στόμα. Έχει πλούσια μαλλιά που πέφτουν σε τρεις τούφες σε κάθε πλευρά και φέρει το τυπικό για τον Αρποκράτη κόσμημα κεφαλής : μήνι με το διπλό αιγυπτιακό στέμμα. Στη ράχη της μορφής διακρίνονται φτερούγες. Στο κατώτερο τμήμα του κορμού του δέντρου ελίσσεται φίδι. Η μορφή είναι εύσαρκη με φυσικές αναλογίες. Η Düll το είχε θεωρήσει επείσακτο. 569

224 1 ος αι. μ.χ. (;) 242. Κεφαλή Σάραπη Εικ. 242 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) αρ. ευρετ. 103 [Έκθεση, Αίθουσα Γλυπτών 2, Βιτρίνα 37, αρ. 3]. Προέλευση : Grmadište (κοντά στα Bitola). Βρέθηκε το 1967 στον αγρό Gorno Srpci. Διαστάσεις : Ύψ. 0,085. Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : T. Janakievski, Arheološko društvo Makedonije I (1974), 12, Düll 1977, αρ. 268 εικ. 67 a b. Χάλκινη χυτή κεφαλή Σάραπη. Ανήκε πιθανότατα σε καθήμενη μορφή. Φέρει έντονα ίχνη διάβρωσης. Το πρόσωπο πλαισιώνεται από μακριούς χοντρούς θυσανωτούς βοστρύχους, με ελικοειδείς απολήξεις ιδιαιτέρως πάνω από τον αυχένα. Χοντρούς βοστρύχους που διαιρούνται σε τέσσερις κατακόρυφες σειρές και πέφτουν επάλληλα φέρει και η γενειάδα. Οι επιφάνειες του μετώπου και των παρειών είναι λείες και μαλακές. Στην κορυφή της κεφαλής φέρει ψηλό κάλαθο πάνω σε στεφάνη, ο οποίος κοσμείται με τρία κλαδιά ελιάς. γ τέταρτο 2 ου αι μ.χ. ή λίγο αργότερα [Βρέθηκε μαζί με νομίσματα Αντωνίου Πίου και Μάρκου Αυρηλίου] Ειδώλιο Ίσιδας-Τύχης Εικ. 243 ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.) [Έκθεση, Αίθουσα Γλυπτών 2, Βιτρίνα 37, αρ. 1]. Προέλευση : Grmadište (κοντά στην Bitola). Βρέθηκε το 1967 στον αγρό Gorno Srpci. Βλ. και αρ Διαστάσεις : Ύψ. 0,10-0,15. Υλικό : Χαλκός. 570

225 Βιβλιογραφία : T. Janakievski, Arheološko društvo Makedonije I (1974), 12, Düll 1977, 410 αρ. 269 (με στοιχειώδη αυτοψία). Χάλκινη προτομή Ίσιδας. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Η θεά κλίνει την κεφαλή προς τα δεξιά της. Φέρει τον ισιακό κόμβο στο στήθος. Τα μαλλιά έχουν χωρίστρα, φέρουν διάδημα και το τυπικό ισιακό κόσμημα. (Πρβλ. Düll 1977, αρ. 273). Τα υπόλοιπα πέφτουν σε λεπτούς, αραιούς βοστρύχους στον αυχένα και στους ώμους. Το ένδυμα σχηματίζει πτυχές «V» στο στέρνο. 2 ος αι. μ.χ Προτομή Ίσιδας-Τύχης ΑΕ : Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική (ή από τη γύρω περιοχή). Διαστάσεις : - Υλικό : Χαλκός. Βιβλιογραφία : Düll 1977, 410 αρ. 270 (με στοιχειώδη αυτοψία). Πρβλ. αρ Χάλκινη προτομή Ίσιδας-Τύχης πάνω σε βάση με επίστεψη. Διατηρείται γενικά σε καλή κατάσταση. Το κάλυμμα της κεφαλής έχει αποκρουσθεί στο κέντρο και στο αριστερό του τμήμα. Οι ανατομικές λεπτομέρειες του προσώπου της μορφής έχουν αποδοθεί με συμμετρία. Η κόμμωση είναι επιμελημένη, τα μαλλιά χωρίζονται στο μέσον του μετώπου, φουσκώνουν μπροστά από τα αυτιά και πέφτουν στον αυχένα. Φέρει διάδημα με στενή παρυφή και επίθετα ελισσόμενα φίδια που κατευθύνονται στο μηνοειδές κόσμημα του κέντρου. Από πάνω παριστάνεται ήλιος και πίσω του τρία στάχυα. Η μορφή έφερε ένθετους οφθαλμούς. 2 ος αι. μ.χ. 571

226 Αβέβαιες μαρτυρίες Ιερά που δε μπορούν να αποδοθούν σε συγκεκριμένη θεότητα Εορδαία (αρ. 245) 245. Χώροι ιερών (;) στις Πέτρες Εορδαίας, θέση «ΕΒΓΕ» Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1988, 10, Αδάμ-Βελένη 1997α, 4 και υποσ. 24, Αδάμ- Βελένη 1998β, Voutiras 1998, Θέση: Πέτρες, θέση «ΕΒΓΕ». Τυχαία επιφανειακά ευρήματα που εντοπίστηκαν 1,5-3 χλμ. νοτιοδυτικά του λόφου των Πετρών υποδεικνύουν την πιθανή ύπαρξη οργανωμένων ιερών που σχετίζονται με τον ελληνιστικό και ρωμαϊκό οικισμό των Πετρών, κοντά στην Εγνατία οδό, η πορεία της οποίας ανιχνεύεται στην περιοχή από τον, επίσης τυχαίο, εντοπισμό των οδοδεικτών της. Ωστόσο, η μικρής διάρκειας ανασκαφική έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή έχει αποκαλύψει μέχρι στιγμής τάφους παλαιοχριστιανικών χρόνων και λείψανα κτισμάτων βυζαντινής εποχής. Κινητά ευρήματα: - Ανάγλυφο με παράσταση Αθηνάς (αρ. 118). -Άγαλμα Αρτέμιδας (αρ. 96). -Στήλη με απελευθερωτική επιγραφή με ανάθεση στον Ηρακλή Κυναγίδα (αρ. 194). Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι (;) 572

227 Ορεστίδα (αρ ) 246. Ιερό ή ιερά(;) στη Μαγούλα Εράτυρας Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΑΕ 1932, 90 κ.ε, Α.Θ. Γιομπλάκης, Η Εράτυρα, Θεσσαλονίκη 1985, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 186 με την παλαιότερη βιβλιογραφία κυρίως για το υλικό από τη θέση, 188 για την πιθανότητα ύπαρξης ιερών στο ύψωμα και 253 κ. ε. για την οικιστική οργάνωση, 192 και υποσ. 585 για την προτομή της Νίκης, Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ΑΔ 51 (1996) [2001], Χρον. Β2, 533 (προκαταρκτική έκθεση). Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260, Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση : Η Μαγούλα της Εράτυρας (πρώην «Σέλιτσας») είναι ένα ύψωμα με μεγάλη κλίση απ όλες τις πλευρές, σήμερα απότομο και πετρώδες, με μικρή έκταση στην κορυφή, πιθανώς όχι τόσο για την εγκατάσταση μεγάλου πληθυσμού, όσο για τη χρήση του ως χώρου της ακρόπολης με τις κατοικίες των αρχόντων και τα ιερά. Κινητά ευρήματα : - Ενεπίγραφη προτομή Νίκης (αρ. 223). Ελληνιστικοί ρωμαϊκοί χρόνοι Κτήριο δημόσιου χαρακτήρα με χώρο λατρείας (;) στις Λικνάδες Βοΐου (θέση «Κοπάτσια») Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Για τις Λικνάδες βλ. αρ Για τη θέση «Κοπάτσια» : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 201. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση : Ο εντοπισμός αρχιτεκτονικών λειψάνων (μαρμάρινου επικράνου και λιθοπλίνθου μεγάλων διαστάσεων) καθώς και του χάλκινου αγαλματίου Ηρακλή και κεφαλής ενός 573

228 δεύτερου χάλκινου αγάλματος οδήγησε την έρευνα στην υπόθεση ότι στην περιοχή των αγροτεμαχίων ιδιοκτησίας Σ. Νασιόπουλου οικογ. Μπουζόπουλου στη θέση «Κοπάτσια» πιθανώς υψωνόταν μνημειακό κτήριο δημόσιου χαρακτήρα με χώρους λατρείας. Αναφέρονται επίσης ερείπεια υδραγωγίου, πήλινοι σωλήνες για μεταφορά νερού από το ρέμα Ροϊού και κατάλοιπα δεξαμενής στο ύψωμα Σοποτούρα, τα οποία σήμερα δεν είναι εμφανή. Κινητά ευρήματα : - Χάλκινο αγαλμάτιο Ηρακλή (αρ. 188). - Χάλκινη κεφαλή αγάλματος από τον αγρό Α. Νασιόπουλου (Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 202 με την παλαιότερη βιβλιογραφία). Σήμερα θεωρείται χαμένη ή κατεστραμένη. - Μαρμάρινο επίκρανο. Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοι χρόνοι (;) 248. Ιερό στην αρχαία Λύκα του Αγίου Αχιλλείου Φλώρινας Εικ. 248, Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Στ. Πελεκανίδης, Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Πρέσπας, 1960, 79, Ν.Κ. Μουτσόπουλος, ΑΕΜΘ 5 (1991), 49-56, 59, Ε. Ψαρρά, «Η αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Λύκα του Αγίου Αχιλλείου Φλώρινας», ΑΕΜΘ 13 (1999) [2001], 600. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 315 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση : Στο ναό των Δώδεκα Αποστόλων στην αρχαία Λύκα του Αγίου Αχιλλείου Νομού Φλώρινας, που ανασκάφηκε για πρώτη φορά το 1958 και αργότερα το 1991, διατηρούνται in situ δυτικά του νάρθηκα αρχαία λείψανα από παλαιότερο ιερό. Αρκετό από το αρχαίο οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση του χριστιανικού ναού. Δύο ιωνικές βάσεις στήριζαν τους κίονες του κεντρικού κλίτους, ενώ ασβεστολιθικοί δόμοι χρησιμοποιήθηκαν ως παραστάδες και άλλο αρχιτεκτονικό υλικό στην έδραση του νότιου τοίχου του ναού. Ένας μαρμάρινος βωμός χρησίμευσε ως Αγία Τράπεζα. Κατά την ανασκαφική έρευνα αποκαλύφθηκαν και άλλα μέλη, γλυπτά, στήλες και μία ενεπίγραφη πλάκα. Η ταυτότητα της λατρευόμενης θεότητας δεν έχει προσδιοριστεί. 574

229 Κινητά ευρήματα : - Αρχιτεκτονικά λείψανα : Ιωνικές βάσεις κιόνων, ασβεστολιθικοί δόμοι, μαρμάρινος βωμός, θραύσματα γλυπτών, στήλες. Αναθηματική στήλη με αναφορά Διί Κυρίῳ (αρ. 284) (;) Ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. Θεότητες των οποίων το όνομα δεν παραδίδεται ή δε σώζεται Ελίμεια (αρ ) 249. Πλάκα με αναθηματική επιγραφή σε θεότητα Εικ. 249 ΑΕ : (χωρίς ευρετ.). Προέλευση : Άγιος Γεώργιος Γρεβενών (πρώην «Τσούρχλι»). Βρέθηκε εντοιχισμένη στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων (Wace, Woodward, Παπαδάκις). Αναζητήθηκε μαάταια από τον Edson στο υλικό κατασκευής του χριστιανικού ναού, που, κατά τη γνώμη του, θα πρέπει να είχε ανακαινιστεί εκ θεμελίων πριν από την επισκεψή του το Δεν εντοπίστηκε από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το Σήμερα θεωρείται χαμένη. Διαστάσεις : Ύψ. 0,44, πλάτ. 0,55, πάχ. 0,37. Ύψ. γραμμ. 0,035. Υλικό : Πωρόλιθος. Βιβλιογραφία : Wace, Woodward , 185 αρ. 33, Παπαδάκις 1913, 446 αρ. 43Α, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 29 αρ. 12, πίν. 5. Τμήμα πωρολιθικής πλάκας με έντονα ίχνη διάβρωσης. Φέρει οκτάστιχη(;), εγχάρακτη, αναθηματική επιγραφή : 575

230 Κριτικές σημειώσεις : Ο στ. 3 παραλείπεται από τους Wace και Woodward. στ. 4: ἐπεσκε]ύασ[ε] ή κατεσκε]ύασ[ε], Ριζάκης, Τουράτσογλου. ὁ καί Γναῑος (στ. 4 6) : Πρόκειται για ένα παρωνύμιο (supernomen ή signum). Για τη χρήση τους κατά τους ρωμαïκούς χρόνους βλ. αρ. 13. Για τις τυπικές εκφράσεις χρονολόγησης στις μακεδονικές επιγραφές βλ. αρ / 4 μ.χ. (μακεδονική χρονολογία) Ενεπίγραφη πλάκα με αναφορά ιερέα θεότητας Εικ. 250 ΑΕ: (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Άγιος Γεώργιος (πρώην «Τσούρχλι») Γρεβενών. Σύμφωνα με πληροφορία των Wace και Woodward βρισκόταν μεταξύ των ερειπίων του ναού του Αγίου Νικολάου στο λόφο της θέσης «Κάστρο». Ο Edson το βρήκε μετακινημένο από την αρχική του θέση. Η ίδια πληροφορία παραδίδεται και από τον Κεραμόπουλλο. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου δεν το εντόπισαν κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις: Ύψ. 0,44, πλάτ. 0,70, πάχ. 0,27. Ύψ. γραμμ. 0,003. Διάστιχο 0,015-0,005 (Ριζάκης, Τουράτσογλου). Υλικό: Πωρόλιθος. Βιβλιογραφία: Wace, Woodward , αρ. 32, Παπαδάκις 1913, αρ. 40, Edson 1937, αρ. 264, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 77 αρ. 71, πίν. 26. Πρβλ. Α. 576

231 Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1937, 72-73, Μ. Tod, BSA 24 (1919/ /21), 56 αρ. 29, 64-65, Κανατσούλης 1955, 105 αρ Πωρολιθικό μέλος με εξάστιχη(;) εγχάρακτη επιγραφή σε ελαφρώς έγκοιλο πεδίο: Κριτικές σημειώσεις: στ. 1: ΚΦ, Παπαδάκις. κ ρ, Wace, Woodward με διαφωνία μεταξύ τους για τον προσδιορισμό της χρονολογίας της επιγραφής. ΚΕ, Κεραμόπουλλος. KC, Edson. ἔτους κρ (?), Tod. ΚC[στίγμα], Ριζάκης, Τουράτσογλου, σύμφωνα με το έκτυπο του Edson. στ. 3-4: Συμπίλημα ΔΡ. Νεικά-/δου, Wace, Woodward ΝΕΙΚΑ/ΔΡΟΥ, (με συμπίλημα ΔΡ) (Νεικά-/(ν)δρου), Παπαδάκις. ΝΕΙΚΑ/ΔΟΥ, Edson. Νεικάδρου (αντί Νεικάνδρου), Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 4-5: / / / / /Η/ΜΗΤ/ / / / Ι [ / / / / / ([Δ]η-/μητρίο [υ ἐ-] (με υπεστιγμένο Ρ), Wace, Woodward.. H../ΜΗΤΡΙ ([Δ]η-/μητρίο [υ ἐ-]), Παπαδάκις. / / / / / Η /ΜΗΤΡΙ [ / / /. Το [ δηλώνεται υπεστιγμένο και συμπληρώνονται ίχνη ενός γράμματος, ίσως Ε, στο τέλος του στίχου, Edson. Το κείμενο παραδίδει την πληροφορία επισκευής κτηρίου(;), ίσως ιερού όταν ιερέας ήταν ο Νείκανδρος του Δημητρίου. Η επιγραφή χαράχθηκε σε τμήμα αρχιτεκτονικού μέλους του κτηρίου. 188/9 μ.χ. (ακτιακή χρονολογία) [Ριζάκης, Τουράτσογλου] Αναθηματική στήλη σε γυναικεία θεότητα Εικ. 251 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής) αρ. ευρετ. 5/98. Προέλευση : Αιανή, θέση «Μεγάλη Ράχη». Βρέθηκε από το Ζ. Γκαλκουράνα. 577

232 Διαστάσεις : Ύψ. 0,31, πλάτ. 0,175, πάχ. 0,083. Ύψ. γραμμ. 0,018 0,022. Συμπίλημα ΗΝ (β). Υλικό : Λευκό, χονδρόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Σιαμπανόπουλος 1974, 187 εικ. 150, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 13, πίν. 5. Μικρό τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση, η οποία έχει αποκρουσθεί σε όλες τις πλευρές εκτός από άνω δεξιά (ως προς το θεατή). Η αετωματική επίστεψη και το πρόσωπο της μορφής φέρουν απολεπίσεις. Η στήλη έφερε αρχιτεκτονική πλαισίωση με αέτωμα, από το οποίο διατηρείται η τριγωνική απόληξη. Μέσα σε έγκοιλο πεδίο απεικονίζεται θεά(;) από την οποία σώζεται η κεφαλή ως το λαιμό, σε στάση κατενώπιον με στεφάνη στην κόμη και τα μαλλιά να πέφτουν σε βοστρύχους στους ώμους. Στο αέτωμα και στο πεδίο του αναγλύφου, δεξιά της μορφής έχει χαραχθεί τρίστιχη (;) επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : Παραλείπεται από το Σιαμπανόπουλο. στ. 2 : ΕΡ(Ι)ΕΡ, Σιαμπανόπουλος. στ. 3 : ΕΥ)ΧΗΝ, Σιαμπανόπουλος. β μισό 2 ου αι. μ.χ Αναθηματική στήλη σε θεότητα Εικ. 252 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. 12. Προέλευση : Πιθανότατα από την Καισαρειά. Βρέθηκε όμως στον Κρόκο (πρώην «Γκόμπλιτσα») (Κεραμόπουλλος, Ευρετ. Αρχαιολογικής Συλλογής Κοζάνης). Διαστάσεις : Μέγ. σωζ. ύψ. 0,185, πλάτ. 0,195, πάχ. 0,055. Ύψ. γραμμ. 0,007 0,014. Διάστιχο 0,001 0,

233 Υλικό : Λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1932, 47 [σύμφωνα με το απόγραφο του Μακαρόνα], (Σιαμπανόπουλος 1974, 68 υποσ. 1 με ελλιπή μεταγραφή και εσφαλμένη διαίρεση στίχων), Edson 1937, αρ. 266, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 35 αρ. 19, πίν. 7. Πρβλ. REG 1934, 231 (απλή μνεία), Μακαρόνας 1937, αρ. 12, εικ. 8 (απλή μνεία), Σιαμπανόπουλος κ.α. 1970, 324 (απλή μνεία). Το κάτω τμήμα μαρμάρινης ορθογώνιας αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Φέρει μεγάλες απολεπίσεις στο κατώτερο και το άνω δεξί τμήμα. Λείπει το τμήμα της μορφής από τη μέση και πάνω και από τους αστραγάλους και κάτω. Η οπίσθια όψη είναι λεία. Απεικονίζεται ανδρική μορφή όρθια, κατενώπιον με χιτωνίσκο, που έχει αποδοθεί με αραιές, πρόστυπες πτυχές, και ψηλά υποδήματα (εμβάδες;). Αριστερά της διακρίνεται το κατώτερο τμήμα από το κυλινδρικό στέλεχος ράβδου, ακοντίου ή σκήπτρου, το οποίο κρατά η μορφή. Στο πεδίο του αναγλύφου δεξιά και αριστερά της παράστασης έχει χαραχθεί επτάστιχη (;) επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 : ΡΙW, Κεραμόπουλλος. Ανδρικό κύριο όνομα όπως π.χ. [Λυκ]αρίω-/[ν], [Καισ]αρίω-/[ν] κ.λ.π., με υπεστιγμένο το δεύτερο Α της λέξης, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 2 : ΤΡΑ, Κεραμόπουλλος. στ. 2 3 : ανδρικό κύριο όνομα όπως π.χ. Σ]τρα- /[τών]ιος, Σ]τρα-/[τόνι]κος, με υπεστιγμένα τα Ι και Κ αντίστοιχα, Ριζάκης, Τουράτσογλου. στ. 3 : ΟCΚ ([Θεόδωρ;]ος κ[αί]), Κεραμόπουλλος. στ. 4 : ΛΙΠ ΠΟC ([Φί]λιπ πος), Κεραμόπουλλος. στ. 5 : ΕΜΟ ΝΕΥCΑ (κηδ]εμο νεύσα-/ντες), Κεραμόπουλλος. 2 ος 3 ος αι. μ.χ. 579

234 253. Αναθηματική στήλη σε θεότητα Εικ. 253 ΑΕ : Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (Αρχαιολογική Συλλογή Αιανής) αρ. ευρετ Προέλευση : Περιοχή Αιανής. Διαστάσεις : Ύψ. 0,19, πλάτ. 0,12, πάχ. 0,06. Ύψ. γραμμ. 0,01 0,015. Διάστιχο 0,004 0,1. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 25, πίν. 9. Τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης με ανάγλυφη παράσταση. Λείπει το δεξί και το κάτω τμήμα. Φέρει αψιδωτή απόληξη. Από την ανάγλυφη παράσταση σώζεται το δεξί μέρος του κορμού γυμνής ανδρικής μορφής κατενώπιον. Φέρει ιμάτιο που πέφτει από το δεξί ώμο και τυλίγεται στο δεξί χέρι, το οποίο κρατά κερατόμορφο ρυτό ή κέρας Αμαλθείας. Στο σωζόμενο άνω αριστερό τμήμα του πεδίου του αναγλύφου διαβάζεται πεντάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: Η γραφή ἀγορανομοῡτος αντί ἀγορανομοῡντος (-τος αντί ντος) (στ. 1 2) θεωρείται γενικό φαινόμενο στον ελληνικό κόσμο κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Ο J.M.R. Cormack, Studies Robinson 1951, 380 1, υποστηρίζει ότι το φαινόμενο απηχεί τοπική προφορά του συμπλέγματος. Οι J.-L. Robert, Bull. Épigr. 1954, 160 δε συμφωνούν. Πρβλ. και Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, 41. Το ανδρικό κύριο όνομα Ἀδαῑος (θηλ. Ἀδαία, Ἀδέα) (στ. 5) ο L. Robert, Documents d Asie Mineure Meridionale, 1966, 87 υποσ. 2 και ο ίδιος, Gnomon 35 (1963), με τα σχετικά παραδείγματα, το θεωρεί τυπικό μακεδονικό. Αντιθέτως οι Kalleris 1954,

235 και υποσ. 2, 292 υποσ. 2 και 1976, 492 υποσ. 2 και P. Chantraine, BSL 61 (1966), το θεωρούν δωρικό. Η S. Maria Ruozzi Sala, Lexicon Nominum Semiticorum qua in papyrus graecis in Aegypto repertis ab anno 323 α.ch. n. usque ad annum 70 p.ch. n. laudata reperiuntur, Milano 1974, 6, το θεωρεί αραμαϊκό, υποκοριστικό του βιβλικού Ǎdad. Πρβλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, Το θηλυκό Ἁδέα απαντάται σε επιγραφή από τη θέση «Παλαιόκαστρο» Καισαρειάς. Σχετικά βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 49, πίν. 17. Πρβλ. Σβέρκος 2000, 163. Επίσης είναι γνωστό στη Βέροια. Σχετικά βλ. ΕΚΜ, 348 αρ. 391, πίν Πρβλ. Β. Αλλαμανή-Σουρή, «Αδέα Κασσάνδρου. Επιτάφια στήλη από τη Βέροια», ΜΝΕΙΑΣ ΧΑΡΙΝ, Τόμος στη μνήμη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, 17-29, η ίδια, «Αδέα Κασσάνδρου. Μια εναλλακτική πρόταση», Μύρτος, Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη 2000, α μισό του 3 ου αι. μ.χ. Ορεστίδα (αρ ) 254. Ιερό θεότητας στη θέση «Παραβέλλα» Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Θ. Παπαζώτος, «Ανασκαφή Διοκλητιανουπόλεως. Οι πρώτες εκτιμήσεις», ΑΔ 43(1988) [1995], , σχ. 2, Χ. Τσούγγαρης, «Νέες αρχαιολογικές μαρτυρίες για την περιοχή του Άργους Ορεστικού πριν τη Διοκλητιανούπολη» στο: Ορεστίδος Ιστορία, Άργος Ορεστικόν, Σεπτέμβριος 2000 (2001), 44. Θέση: Στην παραπάνω θέση αποκαλύφθηκε θεμελίωση ενός ιερού με αίθριο διαστάσεων 52,40Χ33,20, περιβαλλόμενο με στοές, βωμό και έναν τετραγωνικής κάτοψης χώρο όπου βρέθηκε λατρευτικό άγαλμα θεότητας πάνω σε βάθρο εντός κόγχης. Δίπλα στο πέρας του ημικυκλίου της κόγχης βρέθηκε in situ η βάση ενός αναθηματικού βωμού. Κινητά ευρήματα: Λατρευτικό άγαλμα θεότητας. 581

236 Ρωμαϊκοί χρόνοι. Λυγκηστίδα (αρ. 255) 255. Αναθηματικός βωμός σε θεότητα Εικ. 255 ΑΕ: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Bitola (Naroden Zavod Muzej Bitola) (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Turigrav, περιοχή του Suvodol. Διαστάσεις: Μεγ. σωζ. ύψ. 0,665, πλάτ. 0,40, πάχ. 0,31. Ύψ. γραμμ. 0,02-0,04. Διάστιχο 0,025. Υλικό: Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία: *IG X 2.2, 10 αρ. 17, πίν. III. Το ανώτερο τμήμα μαρμάρινου τετράπλευρου βωμού με επίστεψη, η οποία φέρει ίχνη αδρής εργασίας με σφύρα. Στην άνω επιφάνεια διακρίνονται δύο οπές. Στην πρόσθια όψη του κορμού διαβάζεται πεντάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή: ἐκ τῆς Ἀ- νεικήτου τειμῆς 5 τον στῦλλον καί τόν βωμόν. Για το όνομα Ἀνείκητος βλ. Δ. Σαμσάρης, Δωδώνη 18 (1989), 308 με συγκεντρωμένα παραδείγματα από τη Μακεδονία πρβλ. IMS ⅤI 28, IG X 2.1, 102 αρ. 247 (Θεσσαλονίκη), EKM, αρ. 144Β, πίν. 569 (Βέροια). 582

237 Σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής, από την πώληση κάποιου δούλου του Ανεικήτου, ο αναθέτης ανείγηρε, προφανώς, το βωμό και τον κίονα, ο οποίος δε διατηρήθηκε. Η ανάθεση αυτή θα πρέπει να έγινε σε κάποιο από τα ιερά της περιοχής. 2 ος -3 ος αι. μ.χ Κίονας με απελευθερωτική επιγραφή με ανάθεση σε γυναικεία θεότητα (Πασικράτα;) ΑΕ: (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Suvodol. Βρέθηκε στα ερείπια Βασιλικής η οποία ανασκάφηκε σε θέση κοντά στο Suvodol. Από εκεί θα πρέπει να μεταφέρθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σκοπίων (Muzej na Makedonija). Δεν εντοπίστηκε από τους εκδότες των IG μέχρι και το Σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις: Ύψ. 1,10, διάμ. 0,30. Ύψ. γραμμ. 0,02. Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: F. Mesesnel, Glasnik Skopskog nauč. društva 11 (1932), 211 (με μεγαλογράμματη μεταγραφή), Spomenik 77 (1934), 8, 81 (N. Vulić) από απόγραφο του S. Orman, Vulić 1937, 43, N. Vulić, Mélanges Émile Boisacq II (1938), 345, (Düll 1977, 382 αρ. 211), *IG X 2.2, 12 αρ. 19. Πρβλ. F. Mesesnel, Godišnjak Muzej južne Srbije 1 (1937), 78, Spomenik 98 ( ), 59 (N. Vulić). Μαρμάρινος κίονας με τμήμα μονόστιχης(;), εγχάρακτης, απελευθερωτικής επιγραφής με ανάθεση σε άγνωστη γυναικεία θεότητα. Σύμφωνα με τους παλαιότερους εκδότες, που είδαν το αντικείμενο η επιγραφή ήταν αποξεσμένη σε μεγάλο βαθμό : Κριτικές σημειώσεις: XΙΗΣ ΛΙΓ///Α///... ΗΥΘΕΑΣ ///... ΙΤ... ΗΔΩΥΛΟΗ, Mesesnel. τίθαιμι (τίθημι) κο.. ην, Vulić. Για την ανάγνωση των IG βλ. στο κείμενο της επιγραφής. 583

238 Η θεά στην οποία απευθύνεται ο αναθέτης θα μπορούσε ίσως να είναι η Πασικράτα, όπως υποθέτει και η Düll. Από την ίδια θέση προέρχεται και ο αρ. 171 όπου αναφέρεται το όνομα της θεάς. 3 ος αι. μ.χ Αναθηματικό ανάγλυφο σε θεότητα ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Ηράκλεια Λυγκηστική. Ο Hahn το είχε εντοπίσει το 1863 στον κήπο του Μητροπολίτη των Bitola. Αργότερα ο Wace το εντόπισε στο Ελληνικό Γυμνάσιο της πόλης. Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,28, πλάτ. 0,27, πάχ. 0,06. Ύψ. γραμμ. 0,01. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Hahn 1869, 160 αρ. 19, (Δήμιτσας 1896, 263, Baege 1913, 22, Vulić 1937, 17-18, Düll 1977, 351, αρ. 154 με αναφορά στην παράσταση χωρίς την επιγραφή), *IG X 2.2, 34 αρ. 60, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 28 αρ. 10). Πρβλ. Wace, Woodward 1911/12, 172 αρ. 8. Ενεπίγραφη ανάγλυφη αναθηματική πλάκα με παράσταση Ποσειδώνα όρθιου κατενώπιον στο δεξί της τμήμα. Φέρει τρίαινα στο δεξί του χέρι και ψάρι στο προτεταμένο του αριστερό. Με το αριστερό του πόδι είναι έτοιμος να επιβιβαστεί σε πλοιάριο. Η στήλη έφερε εννεάστιχη, εγχάρακτη επιγραφή στο αριστερό τμήμα : 584

239 Το όνομα Λαλκια είναι αμάρτυρο. Η Düll αναφέρει τη στήλη ως ανάθημα στον Ποσειδώνα και δεν έχει υπ όψιν της την επιγραφή, σύμφωνα με την οποία, το ανάγλυφο ήταν αφιερωμένο σε κάποια γυναικεία θεότητα που δεν κατονομάζεται. 2 ος -3 ος αι. μ.χ. (IG) [«Kaiserzeit» (Düll)] Ενεπίγραφος βωμός με αναφορά σε θεότητα Εικ. 258 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Bitola. Βρίσκεται εντοιχισμένος στον πύργο του Ρολογιού (Saat kula) και συγκεκριμένα τοποθετημένος κατά πλάτος στην εξωτερική ΒΑ γωνία του. Οι Kalpakovska και Gjorgjievska το συμπεριλαμβάνουν στο Corpus των επιγραφών από την Ηράκλεια Λυγκηστική. Διαστάσεις : Ύψ. 0,92, πλάτ. 0,44, πάχ. 0,35. Ύψ. γραμμ. 0,02-0,035. Διάστιχο 0,02. Υλικό : Λευκό μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Spomenik 71 (1931) 23 (N. Vulić), Vulić 1937, 15, *IG X 2.2, 35 αρ. 62, πίν. Χ, (Kalpakovska, Gjorgjievska 2003, 30 αρ. 13). Πρβλ. Herakleja I (1961), 51 αρ. 30, πίν. ΧΧΙΙΙ, (P. Mačkić, I. Mikulčić), Héraclée I (1961), 49 αρ. 30 (P. Mačkić, I. Mikulčić). 585

240 Μαρμάρινος τετράπλευρος, ενεπίγραφος βωμός. Παρατηρούνται ίχνη αδρής εργασίας στην επιφάνεια έδρασης. Η επίστεψη έχει αποκρουσθεί, πιθανώς λόγω δεύτερης χρήσης. Στην κύρια όψη φέρει πεντάστιχη επιγραφή (IG). Σήμερα το πεδίο της επιγραφής έχει αποξεσθεί κατά τόπους και φέρει σύγχρονα χαράγματα. Κριτικές σημειώσεις : στ. 4: τόν θεόν : άγαλμα θεότητας («simulacrum dei»), IG. Για την έκφραση τῇ συνγενείᾳ πρβλ. IG X 2.1, 239 αρ. *838 (συν]γενείας ἡμετέρας). 2 ος -3 ος αι. μ.χ Κιονόκρανο με απελευθερωτική επιγραφή με ανάθεση σε θεότητα Εικ. 259 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Vašarejka. Βρέθηκε στα ερείπια αρχαίου ναού κοντά στο σύγχρονο οικισμό (Curtis). Αργότερα πρέπει να μεταφέρθηκε στα Bitola. Οι Hahn, Antonin και Wace το είχαν δει στον κήπο του Μητροπολίτη των Bitola. Ηράκλεια Λυγκηστική (εσφαλμένα η Düll). Σήμερα θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Hahn 1869, 160, 165 αρ. 18, (Δήμιτσας 1896 αρ. 228), Antonin arch., Pojezdka u Rumeliju, 1879, 365, πίν. 5, C.G. Curtis, Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 17 ( ), Παράρτ. [1886], 162 αρ. XXII, Wace, Woodward 1911/12, αρ. 13, (Vulić 1937, 15-16, Düll 1977, 381 αρ. 209), *IG Χ 2.2, αρ. 35, πίν. VII. Πρβλ. 586

241 Baege 1913, 143, Bull. Épigr. 1939, 161, L. Robert, Hellenica I (1940), 75-77, Tod 1953, 390 αρ. 185, Hammond 1972, I, 77. Ιωνικό ενεπίγραφο κιονόκρανο. Κάτω από την έλικα διαβάζεται η επιγραφή : Κριτικές σημειώσεις : στ. 1 :..Δ..ΑΝΤΑ, [ἀν]δ[ρι]άντα, Curtis. ΗΠΕΔΙΟ, Wace. EKATH[ΔΙΟ, Hahn, Curtis ο οποίος δέχεται Ἑκάτης. (ἒτους ΝΘΡ ) Δίου, Vulić και σύμφωνα μ αυτόν ο Tod. στ. 2 : ΙΔΙΟΝ, Antonin. ΠΑΙΟΝ, Hahn. στ. 2-3 : ἐφ /ᾧ Συρί/ωνα, Vulić. στ. 3 : ων. ΝΕΤΝΙΙ, Hahn. ωνανευνιγλ, Wace. ΝΕΤΝΙh, Curtis. ω. ΗΑΝΕΤΝΙF, Antonin. στ. 4 : ΚΕΛΕ Υ, Hahn, Wace. ΚΕΔΕC, Antonin. στ. 5 : CΙΝΤΗ [, Wace, Curtis. ICΝΙΝΤ ΤΗ [, Antonin. CωC ΔΤΗ, Hahn. CωC Θ, Wace. ΙC ΚΙΝΤΕΡΟC, Hahn. στ. 6-8 : ΕΡΟCΔωCΙ ΥΤΗΜ/ ΤΑΜΙ ΡΙΜ ΥΡ ΑΝΔC/ ΔΕ Cє, Wace. ΤєΡΟC ΔΜC/ ΤΑ v ΜΙ CєΜ ΥΡ/ Δ є, Hahn. T єροcδmcι AI/ Δ DΗΣΙ /Cє, Antonin. ἐάν τις ἓτερος ἀνάπτῃ (?), δώσι /τῷ ἱερωτάτῳ ταμείῳ μυριάδας..., Vulić και σύμφωνα μ αυτόν η Düll. Για την ανάγνωση των IG βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Σύμφωνα με τον Hammond ο αναθέτης προέρχεται από το γένος των Αντανών. Πρβλ. IG X 2.2, ος αι. μ.χ. [128 μ.χ. μάλλον εσφαλμένα η Düll, σύμφωνα με την ανάγνωση του Vulić]. 587

242 Οικιακή λατρεία Ελίμεια (αρ ) 260. Χώρος οικιακής λατρείας στον οικισμό του Πολυμύλου Εικ. 260 Βιβλιογραφία: Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Μ. Βατάλη, «Πολύμυλος Κοζάνης», ΑΕΜΘ 13 (1999) [2001], , 396 εικ. 21, 23, σχ. 5, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004β, Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 317, 17 (2004), 17 (2004), 262 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση: Στη θέση κοντά στο σύγχρονο οικισμό του Πολυμύλου εντοπίζεται χώρος με κατοίκηση από τους προϊστορικούς χρόνους. Η αρχαία πόλη αναπτύσσεται κατά τους ελληνιστικούς χρόνους με επιβίωση στους ρωμαϊκούς και τους πρώιμους βυζαντινούς. Ο ανεσκαμμένος χώρος αποτελεί τμήμα της κάτω πόλης και συνδέεται με την άνω πόλη, η οποία αναπτύσσεται στον υπερκείμενο λόφο. Σε κτηριακό συγκρότημα του οικισμού αποκαλύφθηκε χώρος με βωμό-εστία και κινητά ευρήματα, όπως αναθηματικά ανάγλυφα Διός Υψίστου και Αθηνάς και περιρραντήριο. Η θέση και το είδος των ευρημάτων οδήγησε την έρευνα στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για οικιακό ιερό. Κινητά ευρήματα: - Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο (αρ. 261). - Αναθηματικό ανάγλυφο στην Αθηνά (αρ. 262). - Περιρραντήριο. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι Αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο Εικ. 261, (262) ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πολύμυλος. Προέρχεται από κτηριακό συγκρότημα του αρχαίου οικισμού, στο οποίο εντοπίστηκε χώρος οικιακής λατρείας (βλ. αρ. 260). 588

243 Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Βλ. αρ Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στο Δία Ύψιστο. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι Αναθηματικό ανάγλυφο στην Αθηνά Εικ. (261), 262 ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πολύμυλος. Προέρχεται από κτηριακό συγκρότημα του αρχαίου οικισμού, στο οποίο εντοπίστηκε χώρος οικιακής λατρείας (βλ. αρ. 260). Διαστάσεις: - Υλικό: Μάρμαρο. Βιβλιογραφία: Βλ. αρ Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στην Αθηνά. Ύστεροι ελληνιστικοί-ρωμαϊκοί χρόνοι. Εορδαία (αρ ) 263. Χώρος οικιακής λατρείας στον οικισμό των Πετρών Χάρτης 2 Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, 8, Αδάμ-Βελένη 1998β, 60. Θέση: Σε οικία που συμβατικά καλείται «Σπίτι του Ιόλλα», στο νότιο πλάτωμα του ελληνιστικού οικισμού των Πετρών, αποκαλύφθηκε ανεξάρτητος, ισόγειος χώρος 589

244 έκτασης 3,5 m², δίπλα στην είσοδο της οικίας. Τα κινητά ευρήματα που εντοπίστηκαν στη μία από τις γωνίες του οδήγησαν τους ανασκαφείς στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για κάποιο οικιακό ιερό προσαρτημένο στην οικία. Στο δάπεδο του χώρου μεγάλοι αργοί λίθοι κάλυπταν σκελετό αλόγου, ο οποίος είναι πιθανό να μην έχει σχέση με το χώρο, πράγμα που παραμένει αδιευκρίνιστο. Κινητά ευρήματα: - Οκτώ ειδώλια γυναικείων θεοτήτων (αρ ). -Πέντε χάλκινα κουδούνια (αρ ). Ελληνιστικοί χρόνοι (2 ος αι. π.χ.) Οκτώ ειδώλια γυναικείων θεοτήτων από χώρο οικιακής λατρείας στον οικισμό των Πετρών Εικ ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Βρέθηκαν στη γωνία μικρού ανεξάρτητου ισόγειου χώρου, που ταυτίστηκε με οικιακό ιερό (αρ. 263), οικίας συμβατικά καλούμενης «Σπίτι του Ιόλλα», στην ελληνιστική πόλη. Πιθανώς ήταν τοποθετημένα σε ράφι στον τοίχο, απ όπου προέρχονται τα καρφιά που το στήριζαν. Διαστάσεις: - Υλικό: Πηλός. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, 8, εικ. 6, (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 60, 62 εικ. 44 (απλή μνεία). Οκτώ ειδώλια γυναικείων θεοτήτων. Διατηρούνται ακέραια και γενικά σε καλή κατάσταση. Ελληνιστικοί χρόνοι (2 ος αι. π.χ. ). 590

245 Πέντε χάλκινα κουδούνια από χώρο οικιακής λατρείας στον οικισμό των Πετρών Εικ ΑΕ: Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση: Πέτρες. Βρέθηκαν στη γωνία μικρού ανεξάρτητου ισογείου χώρου που ταυτίστηκε με οικιακό ιερό (αρ. 263) οικίας, συμβατικά καλούμενης «Σπίτι του Ιόλλα», της ελληνιστικής πόλης. Πιθανώς ήταν τοποθετημένα σε ράφι ή αναρτημένα στον τοίχο. Διαστάσεις: - Υλικό: Χαλκός - σίδηρος. Βιβλιογραφία: Αδάμ-Βελένη 1997α, 8, εικ. 7 (απλή μνεία), Αδάμ-Βελένη 1998β, 60, 63 εικ. 45 (απλή μνεία). Πέντε χάλκινα κουδούνια. Διατηρούνται ακέραια και γενικά σε καλή κατάσταση με ίχνη διάβρωσης κατά τόπους. Έχουν κυλινδρικό σώμα και τριγωνική λαβή με ελλειπτική οπή ανάρτησης στην κορυφή. Δύο απ αυτά φέρουν κωνικό σώμα και κομβιόσχημη λαβή. Είναι ανισομεγέθη. Στο εσωτερικό διέθεταν σιδερένιο, ελεύθερο στέλεχος για την παραγωγή ήχου, το οποίο διατηρήθηκε σε ένα από τα πέντε. Ελληνιστικοί χρόνοι (2 ος αι. π.χ.). Ορεστίδα (αρ ) 277. Χώρος οικιακής λατρείας σε οικοδομικό συγκρότημα στη θέση «Μπουφάρι» ή «Άγιος Αθανάσιος» Απιδέας Βοΐου Εικ. 277, Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, , εικ Βλ. και αρ. 187, 278, 279. Θέση : Στη θέση «Μπουφάρι» ή «Άγιος Αθανάσιος» Απιδέας Βοΐου, σε ήδη εντοπισμένο οικισμό, που αναπτύσσεται σε διαδοχικά υψώματα τραπεζιόσχημου λόφου με άξονα Β Ν, αποκαλύφθηκε το 1992 και 1994, κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας, οικοδομικό 591

246 συγκρότημα τριών κατοικιών. Στη ΒΑ γωνία της μεσαίας οικίας και πάνω από το ανώτερο από τα τρία στρώματα καταστροφής, που μπορεί να αναχθεί στον 3 ο αι. π.χ., αποκαλύφθηκε σύνολο αντικειμένων πάνω και κάτω από μία ορθογώνια μαρμάρινη πλάκα. Το γυναικείο αγαλμάτιο, το ειδώλιο Ηρακλή και τα θυμιατήρια μπορούν να δικαιολογήσουν άσκηση οικιακής λατρείας σε γωνιακό χώρο της οικίας. Κινητά ευρήματα : - Χάλκινο ειδώλιο Ηρακλή (αρ. 187). - Τμήματα τριών πήλινων θυμιατηρίων (αρ. 278). - Αγαλμάτιο γυναικείας μορφής που κρατά μήλα (αρ. 279). - Μήτρες πήλινων ειδωλίων. 3 ος αι. π. Χ. κ. ε. (;) 278. Τμήματα πήλινων θυμιατηρίων Εικ. 278 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Απιδέα Βοΐου. Θέση «Μπουφάρι» ή «Άγιος Αθανάσιος». Βρέθηκε μαζί με άλλα αντικείμενα (αρ. 187, 279) κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στη ΒΑ γωνία της μεσαίας οικίας οικοδομικού συγκροτήματος, όπου πιθανώς ασκούνταν οικιακή λατρεία (βλ. αρ. 277). Διαστάσεις : - Υλικό : Πηλός. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1994β, 39 (απλή μνεία), Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, , εικ. 32. Τα κατώτερα τμήματα τριών, τουλάχιστον, πήλινων θυμιατηρίων. Διατηρούνται τα πόδια των αγγείων. 3 ος αι. π. Χ. κ. ε. (;) 592

247 279. Αγαλμάτιο γυναικείας μορφής που κρατά μήλα Εικ. 279 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ. ΒΕΚ Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής. Προέλευση : Απιδέα Βοΐου. Θέση «Μπουφάρι» ή «Άγιος Αθανάσιος». Βρέθηκε μαζί με άλλα αντικείμενα (αρ. 187, 278) κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στη ΒΑ γωνία της μεσαίας οικίας οικοδομικού συγκροτήματος, όπου πιθανώς ασκούνταν οικιακή λατρεία (βλ. αρ. 277). Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1994β, 39 (απλή μνεία), Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, , εικ. 33. Τμήματα μαρμάρινου αγαλματίου γυναικείας μορφής που κρατά στην αριστερή της παλάμη τρία μήλα. 3 ος αι. π. Χ. κ. ε. (;) 280. Χώρος οικιακής (;) λατρείας στη Λύκα Αγίου Αχιλλείου Φλώρινας Χάρτης 2 Βιβλιογραφία : Ε. Ψαρρά, «Η αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Λύκα του Αγίου Αχιλλείου Φλώρινας», ΑΕΜΘ 13 (1999) [2001], Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 16 (2003), 315 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Θέση : Στην ανασκαφική τομή ΙΙ του αρχαίου οικισμού της Λύκας στο νησί του Αγίου Αχιλλείου Νομού Φλώρινας ήρθε στο φως ένα κλειστό σύνολο από επτά χάλκινα νομίσματα, τρία πήλινα θυμιατήρια και αργυρά ελάσματα, που, παρά τον προχωρημένο βαθμό διάβρωσής τους, διατηρούν τμήμα παράστασης ιωνικού κίονα, γυναικείας μορφής και ανθρώπινων οφθαλμών. Η θέση και η κατάσταση εύρεσης των πιο πάνω 593

248 αντικειμένων θα μπορούσαν να δηλώνουν, σύμφωνα με την ανασκαφέα, μια τελετουργική πράξη, που πιθανώς σχετίζεται με τη λατρεία κάποιας θεότητας. Η περιορισμένη μέχρι στιγμής ανασκαφική έρευνα δεν μπορεί να προσδιορίσει αν πρόκειται για κάποιο δημόσιο ή ιδιωτικό ιερό. Κινητά ευρήματα : -Τρία πήλινα θυμιατήρια. Αργυρά αναθηματικά (;) ελάσματα. Θησαυρός επτά χάλκινων νομισμάτων κοπών των χρόνων των Αντωνίνων. Ελληνιστικοί (;)-ρωμαϊκοί χρόνοι. Αταύτιστα αντικείμενα Ορεστίδα (αρ. 281) 281. Ανάγλυφο με παράσταση φιδιού ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.) Προέλευση : Απιδέα Βοΐου. Στις εκθέσεις του Κεραμόπουλλου αναφέρεται ότι προέρχεται από τη θέση «Μπουφάρι» ή «Άγιος Αθανάσιος» και μεταφέρθηκε στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου. Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο (;) Βιβλιογραφία : Α. Κεραμόπουλλος, ΠΑΕ 1933, 67 68, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 168. Τμήμα μαρμάρινου(;) αναγλύφου με παράσταση φιδιού που ελίσσεται σε κορμό δέντρου. 594

249 Απροσδιόριστη χρονολογία. Ambigua Ορεστίδα (αρ ) 282. Γυναικείο άγαλμα Εικ. 282 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Λικνάδες Βοΐου, θέση «Γκορτσιά» ή «Διακλάδωση». Παραδόθηκε από τον Κ. Αθανασιάδη το Σχετίζεται με το ιερό αρ Διαστάσεις : - Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, ΑΔ 39 (1984), Χρον. Β2, 266, πίν. 134γ, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1993β, 88 εικ. 48, Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 153 και υποσ. 484, εικ. 69. Πρβλ. Kernos, Chron. Arch. 14 (2001), 260 (K. Chatzinikolaou, E. Voutiras). Το κάτω τμήμα μαρμάρινου, γυναικείου αγάλματος με χιτώνα και ιμάτιο. Διατηρείται από τις κνήμες και κάτω. Φέρει αβαθείς αποκρούσεις και απολεπίσεις κατά τόπους. Η παριστανόμενη μορφή είναι όρθια κατενώπιον, πατά σε ελλειπτική πλίνθο, φέρει ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο, που καλύπτει το σώμα μέχρι περίπου το μέσο των κνημών, και σανδάλια. Έχει στάσιμο το δεξί της σκέλος και άνετο το αριστερό, το οποίο φέρει ελαφρώς προς τα πλάγια. Το ένδυμα έχει αποδοθεί με βαθιές, πυκνές κατά τόπους, καμπύλες πτυχές. Πρόκειται για έργο καλλιτεχνικής αξίας. β μισό 4 ου αι. π.χ. 595

250 283. Γυναικείο άγαλμα Εικ. 283 ΑΕ : Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης αρ. ευρετ Προέλευση : Λικνάδες Βοΐου, θέση «Γκορτσιά» ή «Διακλάδωση». Παραδόθηκε από τον Σ. Νασιόπουλο το Σχετίζεται με το ιερό αρ Διαστάσεις : Ύψ. 0,30. Υλικό : Μάρμαρο. Βιβλιογραφία : Καραμήτρου Μεντεσίδη 1999, 201 και υποσ. 609, εικ. 72. Μαρμάρινος κορμός γυναικείου αγάλματος με ένθετα το κεφάλι και το αριστερό χέρι της μορφής, τα οποία λείπουν. Φέρει απολεπίσεις κατά τόπους. Η μορφή παριστάνεται όρθια κατενώπιον με λυγισμένο το δεξί της χέρι, φέρει χιτώνα ζωσμένο κάτω από το στήθος και ιμάτιο που τυλίγεται πάνω από τον αριστερό της ώμο και καταλήγει στην οσφύ. Ρωμαϊκοί χρόνοι. Λυγκηστίδα (αρ. 284) 284. Αναθηματική στήλη με αναφορά Διί Κυρίῳ Εικ. 284 ΑΕ : (χωρίς αρ. ευρετ.). Προέλευση : Άγιος Αχίλλειος. «..in the monastery..» (Edson). Από εκεί μεταφέρθηκε στο Γυμνάσιο Φλώρινας (Πρωτόκολλον παραλλαβής και παραδόσεως ). Δεν εντοπίστηκε από τους Ριζάκη και Τουράτσογλου κατά την περιοδεία τους στην περιοχή το Σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται χαμένο. Διαστάσεις : Ύψ. 0,175, πλάτ. 0,425, πάχ. 0,13. Ύψ. γραμμ. 0,012. Διάστιχο 0,005. Υλικό : Λίθος. 596

251 Βιβλιογραφία : Edson 1937, αρ. 287, SEG XXIV (1969), 489 (κατά το απόγραφο του Edson), Φ. Πέτσας, Μακεδονικά ΙΕ (1975), 311 αρ. 194, *Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 147, πίν. 54. Πρβλ. C. Schuler, CPh 55 (1960), 48 αρ. 32 (απλή μνεία). Βλ. και αρ. 248 Το άνω αριστερό τμήμα λίθινης ορθογώνιας στήλης με αετωματική επίστεψη. Φέρει απολεπίσεις κατά τόπους στην επιφάνεια και ίχνη διάβρωσης. Είναι συγκολλημένη κάτω αριστερά. Το αέτωμα έφερε κεντρικό και γωνιαία ακρωτήρια, από τα οποία διατηρείται το αριστερό. Στο κέντρο του τυμπάνου του αετώματος απεικονίζεται ανάγλυφο ασπίδιο. Πάνω στο αέτωμα έχει χαραχθεί ανάστροφα μεταγενέστερη επιγραφή : 1874 ΙΟΥΝΟΥ ΙΣΤΙΗ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟ ΤΙΣ ΕΚΛΙΣΙΑΣ. Στον κορμό της στήλης διαβάζεται εγχάρακτη επιγραφή από την οποία διατηρούνται πέντε στίχοι : Κριτικές σημειώσεις : στ. 3 : ΤΟΓΕΥΟΝΤΟ ή ΤΟΡΕΥΟΝΤΟ. Πρίν από το Τ σημειώνεται το άνω τμήμα ενός Κ(;). Στο τέλος του στίχου η αριστερή διαγώνια κεραία ενός τριγωνικού γράμματος, Edson. ΤΟΓΕΟΝΤΟ ή ΤΟΡΕΟΝΤΟ. Πρίν από το Τ σημειώνεται το άνω τμήμα ενός Κ(;). Στην εκδοχή ΤΟΡΕΟΝΤΟ το Ρ δίνεται υπεστιγμένο, SEG. στ. 4 : ΥΝΑΝ ή ΥΝΕΝ και ίχνη ΚC(;) πρίν από το Υ. Υ και Α υπεστιγμένα. Στο τέλος του στίχου η διαγώνια κεραία ενός τριγωνικού γράμματος, Edson. στ. 5 : ΕΜΕΝ και ίχνη τριών άλλων γραμμάτων. Το πρώτο Ε υπεστιγμένο, Edson. Για την ανάγνωση των Ριζάκη, Τουράτσογλου βλ. στο κείμενο της επιγραφής. Για το θεσμό των πολιταρχών : Fr. Gschnitzer, «Politarches», RE Suppl. XIII, , P. Cabanes, «Les Politarques en Épire et en Illyrie méridionale», Historia 37 (1988), Για το θεσμό στις μακεδονικές πόλεις βλ. Ch. Koukouli-Chrysanthaki, Ancient macedonian studies in Honor of Ch. Edson 1981, 236 κ.ε. με την παλαιότερη 597

252 βιβλιογραφία, Hatzopoulos Για παράδειγμα από την Άνω Μακεδονία (Ορεστίδα) βλ. Ριζάκης, Τουράτσογλου 1985, αρ. 186, πίν (ψήφισμα Βαττυναίων). Για το θεσμό στις πόλεις της Άνω Μακεδονίας πρβλ. και Σβέρκος 2000, «II P (?)s.» (SEG). 598

253 ΕΙΚΟΝΕΣ

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

318

319

320

321

322

323

324

325

326

327

328

329

330

331

332 ,

333

334 α 679

335 281β

336