Πριήνη (Αρχαιότητα), Ελληνιστική Πλαστική

Transcript

1 Περίληψη : Η πλαστική της Πριήνης δέχτηκε επιδράσεις κυρίως από τη Μαγνησία στο Μαίανδρο, αλλά και από τα σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα της Ιωνίας, την Έφεσο και την Κω. Η τοπική παραγωγή έργων της πλαστικής γνώρισε ιδιαίτερη ακμή την περίοδο π.χ. Στα ιερά της Αθηνάς και της Δήμητρας βρέθηκε μεγάλος αριθμός αρχιτεκτονικών γλυπτών και αναθημάτων. Πολλά από τα αγάλματα και τα αγαλμάτια της Πριήνης βρέθηκαν σε οικίες της πόλης. Χρονολόγηση Ελληνιστική εποχή Γεωγραφικός εντοπισμός Πριήνη 1. Χαρακτηριστικά της πλαστικής της Πριήνης Η Πριήνη δε συγκαταλέγεται στα σημαντικά κέντρα παραγωγής έργων της γλυπτικής, όπως η Έφεσος, η Μίλητος ή το Πέργαμον. Η σπουδαιότητά της για τη μελέτη της πλαστικής της Ελληνιστικής περιόδου έγκειται στο γεγονός ότι από την πόλη αυτή προέρχονται πολλά έργα, ορισμένα από τα οποία, λόγω των συνευρημάτων τους, βοηθούν στη χρονολόγηση της πλαστικής της υπό εξέταση εποχής. Στα έργα της Πριήνης εντοπίζονται στιλιστικές επιδράσεις των γειτονικών κέντρων παραγωγής, κυρίως της Εφέσου και της Κω, αλλά και μία κοινή καλλιτεχνική γλώσσα με τα έργα της Μαγνησίας. Με βάση τα μέχρι στιγμής δεδομένα, η πλαστική της Πριήνης γνώρισε μια ιδιαίτερη άνθηση την περίοδο π.χ. Αν και δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, είναι πιθανό ότι οι περισσότεροι γλύπτες ήταν ντόπιοι ή προέρχονταν από γειτονικές περιοχές, που ακολούθησαν την τοπική καλλιτεχνική παράδοση της Πριήνης. Η παράδοση αυτή δεν είναι κλειστή, όπως στην περίπτωση του Περγάμου, αλλά ανοιχτή σε εξωτερικές επιδράσεις. 2. Έργα πλαστικής από το ιερό της Αθηνάς Τα φατνώματα του ναού της Αθηνάς, που χρονολογείται στον ύστερο 4ο αι. π.χ., έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση. 1 Τα θέματα τους ήταν μυθολογικά, όπως η αποσπασματικά διατηρημένη παράσταση της Κυβέλης πάνω σε λιοντάρι, αλλά και σκηνές Γιγαντομαχίας με τη συμμετοχή Αμαζόνων. Σημαντικά προβλήματα υπάρχουν στο ζήτημα της χρονολόγησης, καθώς δεν είναι σίγουρο αν οι ανάγλυφες παραστάσεις των φατνωμάτων, από τις οποίες σώζονται λίγα θραύσματα, είναι έργα σύγχρονα με την κατασκευή του ναού ή νεότερες (γύρω στο 170 π.χ.) στιλιστικές αντανακλάσεις των έργων της Πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου. Ο βωμός του ναού της Αθηνάς είχε χρονολογηθεί αρχικά στα μέσα του 2ου αι. π.χ. και με αυτόν είχαν συνδεθεί ορισμένα θραύσματα που, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, προέρχονται από τα φατνώματα του ναού. 2 Στην αρχική πρόταση αποκατάστασης του μνημείου ο βωμός πατούσε σε ένα ψηλό βάθρο, αλλά, σύμφωνα με τη νεότερη πρόταση του Carter, ως βάση του λειτουργούσε μία μόνο βαθμίδα του κρηπιδώματος. Οι μορφές, σε έξεργο ανάγλυφο, ήταν τοποθετημένες ανάμεσα σε ημικίονες, όπως στη σαρκοφάγο του Αρχαιολογικού Μουσείου Κωνσταντινούπολης, που είναι γνωστή ως «σαρκοφάγος των θρηνωδών», πάνω σε ένα συνεχές βάθρο που καταλάμβανε το 1/3 του ύψους των κιόνων. 3 Από τη διακόσμηση του βωμού ήταν γνωστή αρχικά μόνο μία όρθια ακέφαλη γυναικεία μορφή στο Βερολίνο ενδεδυμένη με χιτώνα και ιμάτιο. Στις υπόλοιπες μορφές που διατηρούνται περιλαμβάνονται μία καθιστή γυναικεία μορφή, στην Κωνσταντινούπολη, στο λεγόμενο τύπο της Ουρανίας, και τα θραύσματα άλλων δύο γυναικείων μορφών στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μιλήτου. Η μορφή του Απόλλωνα με κιθάρα είναι γνωστή μόνο από φωτογραφίες, καθώς χάθηκε μετά την εύρεσή της. Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 1/5

2 Στην ανατολική πλευρά του βωμού, που είχε και το μεγαλύτερο μήκος, με βάση τα μετακιόνια διαστήματα υπολογίζεται πως υπήρχαν δέκα μορφές, ίσως ο Απόλλωνας και οι εννέα Μούσες. Από τη στιλιστική ανάλυση των μορφών που σώζονται η χρονολόγηση του μνημείου κυμαίνεται από τον ύστερο 3ο αι. π.χ. έως το α τέταρτο του 2ου αι. π.χ. Σύμφωνα με το Linfert, ο καλλιτέχνης του μνημείου ήταν επηρεασμένος από την πλαστική της Μαγνησίας, όπως προκύπτει από τη σύγκριση των μορφών με αυτές του παλαιότερου γλυπτού διακόσμου του βωμού στο ιερό του Διός Σωσιπόλιδος στη Μαγνησία (μετά το 221 π.χ.). 4 Από τα υπόλοιπα ευρήματα του ιερού ξεχωρίζει μια υπερφυσικού μεγέθους γυναικεία κεφαλή που χρονολογείται λίγο μετά τα μέσα του 4ου αι. π.χ., πριν δηλαδή από την κατασκευή του ναού της Αθηνάς. 3. Έργα πλαστικής από το ιερό της Δήμητρας Το ακέφαλο άγαλμα της ιέρειας Νικησούς είναι από τα λίγα πρωτότυπα γυναικεία αγάλματα του 3ου αι. π.χ. που σώζονται. 5 Βρέθηκε κοντά στην είσοδο του ιερού της Δήμητρας, της οποίας η Νικησώ υπήρξε ιέρεια, μαζί με την τετράγωνη βάση του, από την επιγραφή της οποίας χρονολογείται στο α μισό του 3ου αι. π.χ. Ωστόσο, ως προς το ζήτημα της ταυτότητας της εικονιζομένης δεν πρέπει να αποκλείσουμε την πιθανότητα να πρόκειται για άγαλμα της θεάς, κυρίως λόγω των φλογόσχημων πλοκάμων της κόμης πάνω στο στήθος, ενός τύπου κόμμωσης που δεν απαντά στα γυναικεία πορτρέτα της περιόδου αυτής. Η μορφή φορά χιτώνα και ιμάτιο. Χαρακτηρίζεται από την άκαμπτη στάση του σώματος και την επιτυχή απόδοση της διαφορετικής υφής του χονδρού ιματίου, που τοποθετείται πάνω από το χιτώνα, ο οποίος αναλύεται σε πολυάριθμες λεπτές και βαθιές πτυχώσεις. Η αντίθεση της υφής των δύο ενδυμάτων παρατηρείται σε έναν αγαλματικό τύπο του Διονύσου, που χρονολογείται γύρω στο 320 π.χ., ο οποίος μας είναι γνωστός μόνο από ρωμαϊκά αντίγραφα. 6 Από το ιερό της Δήμητρας προέρχονται και δύο κεφαλές γυναικείων αγαλματίων, που χαρακτηρίζονται από τον αρχαϊστικό τρόπο απόδοσης των κυματοειδών βοστρύχων της κόμης, όπως και στο σύγχρονο με αυτές άγαλμα της Νικησούς. 7 Λίγο παλαιότερο είναι το άγαλμα ενός ηνιόχου, στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου, η κεφαλή με το λαιμό του οποίου έμπαινε ένθετη στο άγαλμα (γύρω στο 310 π.χ.). Το έργο συνδέεται τυπολογικά με τον κορμό ενός ηνιόχου από το Αρτεμίσιο της Εφέσου, αν και δεν είναι σίγουρο ότι προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο, όπως έχει υποστηριχθεί στο παρελθόν Έργα πλαστικής από τις οικίες της Πριήνης Οι στενές σχέσεις της Πριήνης με το Μέγα Αλέξανδρο προκύπτουν από μία επιγραφή στο ναό της Αθηνάς, σύμφωνα με την οποία η ανάθεσή του έγινε στο όνομα του βασιλιά της Μακεδονίας, πιθανόν κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του λίγο πριν από το 334 π.χ. Νεότερη είναι μία ακόμη επιγραφή (πριν από το 130 π.χ.), από την ιερή στοά της πόλης, στην οποία αναφέρεται η χρηματική προσφορά ενός τοπικού ευεργέτη για την αποκατάσταση ενός ιερού αφιερωμένου στη λατρεία του Μακεδόνα βασιλιά. Από την Πριήνη προέρχεται και ένα αποσπασματικά διατηρημένο μαρμάρινο αγαλμάτιο που αποδίδεται στο Μέγα Αλέξανδρο, από το οποίο διατηρείται μόνο ο άνω κορμός με την κεφαλή. 9 Χρονολογείται στον ύστερο 4ο αι. π.χ. και βρέθηκε σε ένα μικρό ιερό, στο δυτικό τμήμα μιας οικίας. Σύμφωνα με πολλούς ερευνητές ταυτίζεται με αυτό που αναφέρεται στην επιγραφή της ιερής στοάς. 10 Το σωζόμενο τμήμα θα έμπαινε πιθανότατα ένθετο στο κάτω μέρος του σώματος, που καλυπτόταν από κάποιο ένδυμα, πιθανότατα ένα ιμάτιο, η επάνω παρυφή του οποίου διέσχιζε διαγώνια τον κορμό. 11 Ιδιαίτερα σημαντικό είναι και το αγαλματικό σύνολο μιας άλλης οικίας της πόλης. Σε αυτή βρέθηκαν αγαλμάτια του Διονύσου, της Αφροδίτης και μιας γυναικείας πεπλοφόρου μορφής του πρώιμου 3ο αι. π.χ., πιθανότατα έργα του ίδιου εργαστηρίου. 12 Σε οικία της Πριήνης βρέθηκε και ένα πήλινο αγαλμάτιο του 2ου αι. π.χ., του λεγόμενου Spinario ή Απακανθιζομένου. Η μορφή παραλλάσσει ελεύθερα τον τύπο ενός νεαρού γυμνού αγοριού που εικονίζεται καθισμένο σε βράχο να αποσπά από το πληγωμένο του πόδι ένα αγκάθι. 13 Το χάλκινο ή μαρμάρινο πρωτότυπο χρονολογείται στον 3ο αι. Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 2/5

3 π.χ. και δε σώζεται, αλλά αναπαράγεται σε αρκετά ρωμαϊκά αντίγραφα του 1ου και του 2ου αι. μ.χ. Στο αγαλμάτιο της Πριήνης ακολουθείται η τυπολογία του πρωτοτύπου, αλλά η παιδική κεφαλή αποδίδεται με κωμικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον, προστίθενται ένα κάλυμμα της κεφαλής και κόσμημα στο πάνω μέρος του αριστερού βραχίονα, που απουσίαζαν από το πρωτότυπο, και το σώμα καλύπτεται από ιμάτιο που δένεται πάνω από τον αριστερό ώμο. 5. Το λεγόμενο ανάγλυφο του Αρχελάου Ένα από τα πιο σημαντικά ανάγλυφα της Ελληνιστικής περιόδου είναι έργο του γλύπτη Αρχελάου από την Πριήνη. 14 Βρέθηκε στο Bovillae της Ιταλίας λίγο μετά τα μέσα του 17ου αιώνα και χρονολογείται στον ύστερο 3ο ή στο 2ο αι. π.χ. Συνδέεται με την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, καθώς οι μορφές πίσω από τον καθιστό Όμηρο, στο αριστερό τμήμα της κάτω ζώνης, είναι πιθανό ότι παριστάνουν την Αρσινόη Γ και τον Πτολεμαίο Δ' ( π.χ.). Στην κεφαλή του τελευταίου διακρίνονται εικονιστικά χαρακτηριστικά. Για τον Πτολεμαίο Δ' γνωρίζουμε ότι ίδρυσε ναό του Ομήρου στην Αλεξάνδρεια. Στην πομπή της θυσίας προς τιμήν του ποιητή λαμβάνουν μέρος οι προσωποποιήσεις του Μύθου, της Τραγωδίας, που φέρει προσωπείο, και της Κωμωδίας, της Φύσης, της Αρετής, της Μνήμης, της Πίστης και της Σοφίας. Εκατέρωθεν του θρόνου του Ομήρου διακρίνονται δύο γυναικείες μορφές, σε μικρότερη κλίμακα, οι οποίες ταυτίζονται επιγραφικά με τα έργα του, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Στις δύο ανώτερες ζώνες της παράστασης εικονίζονται ο Απόλλωνας και οι Μούσες, πάνω από τις οποίες διακρίνεται η μητέρα τους Μνημοσύνη. Το βλέμμα της απαντά αυτό του καθιστού Δία, που βρίσκεται στην τριγωνική απόληξη του αναγλύφου. Οι μορφές των Μουσών βασίζονται σε αγαλματικούς τύπους οι οποίοι επαναλαμβάνονται σε μεγάλο αριθμό αντιγράφων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου. 1. Σταμπολίδης, Ν.Χ., Ο βωμός του Διονύσου στην Κω. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής πλαστικής και αρχιτεκτονικής (Αθήνα 1987), σελ , πίν. 70 α-δ Smith, R.R.R., Hellenistic sculpture (London 1991), σελ. 183, εικ Ο Σταμπολίδης εκφράζει τις αμφιβολίες του για την άποψη του Smith ότι τα ανάγλυφα κοσμούσαν τα φατνώματα του ναού. 2. Linfert, Α., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ Carter, J.C., The sculpture of the sanctuary of Athena Polias at Priene (London 1983), σελ , πίν. XXIX-XXXII Carter, J.C., The date of the altar of Athena at Priene and its reliefs, στο Bonacasa, N. Di Vita, Α. (επιμ.), Alessandria e il mondo ellenistico-romano 3. Studi in onore di A. Adriani (Roma 1986), σελ , πίν Ridgway, B.S., Hellenistic sculpture I: The styles of ca B.C. (Bristol 1990), σελ Η λεγόμενη «σαρκοφάγος των θρηνωδών» χρονολογείται λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.χ. Βλ. σχετικά Schuchhardt, W.H., Geschichte der griechischen Kunst (Stuttgart 1971), σελ , Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ , εικ Για το σύγχρονο, αποσπασματικά σωζόμενο, γυναικείο αγαλμάτιο που βρέθηκε έξω από τα τείχη της Πριήνης ( π.χ.) και το λίγο νεότερο άγαλμα ενός ιματιοφόρου (γύρω στο 170 π.χ.) βλ. Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ , 37-38, εικ , Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ. 20, Smith, R.R.R., Hellenistic sculpture (London 1991), σελ. 85, εικ. 111 Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή, μτφρ. Γκαζή, Α. (Αθήνα 2003), σελ. 90, 329, εικ Boardman, J., Ελληνική πλαστική. Ύστερη κλασική περίοδος και γλυπτική στις υπερπόντιες αποικίες, μτφρ. Καλλέγια-Γαδ, Α. (Αθήνα 1999), σελ , εικ Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ Bieber, M., Alexander the Great in Greek and Roman Art (Chicago 1964), εικ Raeder, J., Priene. Funde aus einer griechischen Stadt im Berliner Antikenmuseum (Berlin 1984), σελ. 11, 33, αρ. 1, εικ. 1 Ridgway, B.S., Hellenistic sculpture I: The styles of ca B.C. (Bristol 1990), σελ Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 3/5

4 10. Για τα προβλήματα που υπάρχουν σχετικά με την ταύτιση του ιερού στο δυτικό τμήμα της Οικίας 22 της Πριήνης βλ. Ridgway, B.S., Hellenistic sculpture I: The styles of ca B.C. (Bristol 1990), σελ Τμήματα του ενδύματος διατηρούνται στον αριστερό ώμο του αγαλμάτιου. 12. Linfert, A., Kunstzentren hellenistischer Zeit (Wiesbaden 1976), σελ Smith, R.R.R., Hellenistic sculpture (London 1991), σελ. 140, εικ Για τον τύπο βλ. Fuchs, W., Die Skulptur der Griechen (Munchen 1983), σελ. 286, εικ Smith, R.R.R., Hellenistic sculpture (London 1991), σελ , 280, εικ. 216 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). Βιβλιογραφία : Smith R.R.R., Hellenistic sculpture, Thames and Hudson, New York 1991 Politt J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή, (επανεκτ. 2003), Αθήνα 1994, Γκαζή, A. (μτφρ.) Ridgway B.S., Hellenistic sculpture I: The styles of ca B.C., Bristol 1990 Carter J.C., The sculpture of the sanctuary of Athena Polias at Priene, London 1983 Pinkwart D., Das Relief des Archelaos von Priene und die Musen des Philiskos, Kallmünz 1965 Pinkwart D., "Das Relief des Archelaos von Priene", AntPl, 4, 1965, Raeder J., Priene. Funde aus einer griechischen Stadt im Berliner Antikenmuseum, Berlin 1984 Linfert Α., Kunstzentren hellenistischer Zeit. Studien an weiblichen Gewandfiguren, Wiesbaden 1976 Rumscheid F., Koenigs W., Priene. Führer durch das "Pompeji Kleinasiens", Istanbul 1998 Σταμπολίδης Ν.Χ., Ο βωμός του Διονύσου στην Κω. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής πλαστικής και αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1987 Carter J.C., "Relief sculptures from the temple of Athena Polias at Priene, Ephesos", Akurgal, E. (επιμ.), The proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-Izmir , Ankara 1982, Carter J.C., "The date of the sculptured coffer lids from the temple of Athena Polias at Priene", Kopcke, G. Moore, M.B. (επιμ.), Studies in classical art and archaeology. A tribute to Peter Heinrich von Blanckenhagen, Locust Valley New York 1979, Carter J.C., "The date of the altar of Athena at Priene and its reliefs", Alessandria e il mondo ellenisticoromano.1. Centenario del Museo greco-romano: Alessandria, novembre 1992: atti del 2. Congresso internazionale italo-egiziano, Roma 1995, Δικτυογραφία : Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 4/5

5 Archelaus' Relief Statue of Alexander from Priene Temple of Athena Polias at Priene Γλωσσάριo : αρχαϊστικός, -ή, -ό Μορφή που συνδέεται στιλιστικά και τυπολογικά με έργα της Αρχαϊκής περιόδου ( π.χ.). βωμός, ο (Ελληνιστικοί χρόνοι) Μνημειακό οικοδόμημα των Ελληνιστικών χρόνων. Είχε μορφή στωικού κτηρίου, εδραζόταν σε ψηλό βάθρο και κοσμούνταν συχνά με ανάγλυφο διάκοσμο. Ένδειξη ευσέβειας αλλά και επίδειξη κοσμικής εξουσίας ήταν οι κυριότεροι λόγοι ανάθεσής του. έξεργο ανάγλυφο, το Όρος της γλυπτικής ο οποίος δηλώνει το ανάγλυφο που εξέχει έντονα από την επιφάνεια πάνω στην οποία έχει σμιλευτεί. ημικίονας, ο Ημίτομος κίονας που προβάλλει από το πεδίο ενός αναγλύφου. ιμάτιο, το Ορθογώνιο κομμάτι μάλλινου, κατά κανόνα, υφάσματος που το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Μπορούσε να τυλιχτεί με διάφορους τρόπους γύρω από τους ώμους και το σώμα και στερεωνόταν με ζώνη ή πόρπες. κρηπίδα, η / κρηπίδωμα, το Η βάση αρχαίου οικοδομήματος. Συχνά περιλαμβάνει μία ή περισσότερες βαθμίδες, συνήθως τρεις. Η ανώτερη από αυτές λέγεται στυλοβάτης, γιατί πάνω της στηρίζονται απευθείας οι κίονες. μετακιόνιο διάστημα, το Το διάστημα μεταξύ δύο κιόνων. πλόκαμοι, οι Δέσμες μακριών μαλλιών της κόμης. φάτνωμα, το Κοίλες εσοχές, τετράγωνης ή πολυγωνικής μορφής, με διακοσμητικό χαρακτήρα, που διαμορφώνονται στην οροφή των κτηρίων. Στο εσωτερικό τους έφεραν ανάγλυφη ή γραπτή διακόσμηση. Συνήθως διακοσμούνταν με φυτικά μοτίβα. χιτών, ο Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 5/5