ΣΕΛΙΔΕΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

Transcript

1 ΣΕΛΙΔΕΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Επιμέλεια υλικού: Μονοχρήστου Χρυσόστομος, φιλόλογος 1

2 2

3 Αφηγηματικά κείμενα: πραγματικά πρόσωπα: συγγραφέας αναγνώστης πλασματικά πρόσωπα: αφηγητής αποδέκτης αφήγησης 1. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Ο αφηγητής, αν δε συμμετέχει στα γεγονότα, λέγεται ετεροδιηγητικός αν συμμετέχει στα γεγονότα, λέγεται ομοδιηγητικός (αν λέει τη δική του ιστορία, λέγεται αυτοδιηγητικός) Εστίαση / οπτική γωνία ο παντογνώστης αφηγητής που δε συμμετέχει στα γεγονότα αφηγείται χωρίς εστίαση ο αφηγητής που συμμετέχει και λέει μόνο όσα γνωρίζει από τη δική του σκοπιά αφηγείται με εσωτερική εστίαση ο αφηγητής που γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας (πχ στα αστυνομικά μυθιστορήματα) αφηγείται με εξωτερική εστίαση Ο αφηγητής μπορεί να είναι: παντογνώστης / μη δραματοποιημένος ή απρόσωπος ή αμέτοχος παρατηρητής, δηλ. ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας πρωταγωνιστής, δηλ. το κύριο πρόσωπο με αφήγηση σε α πρόσωπο δραματοποιημένος, δηλ. ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας και αφηγείται σε α πρόσωπο με εσωτερική εστίαση Επίπεδα αφήγησης εξωδιηγητικό: πρόλογος, εισαγωγή, επίκληση (ενδο)διηγητικό: γεγονότα κύριας αφήγησης μεταδιηγητικό: δευτερεύουσα αφήγηση που ενσωματώνεται στην κύρια = εγκιβωτισμός Αφηγηματική οργάνωση του χρόνου τάξη: ευθύγραμμη, δηλ. τα γεγονότα σε χρονική σειρά in medias res, δηλ. αρχή από τη μέση της ιστορίας προϊδεασμός /προσήμανση, δηλ. η ψυχολογική προετοιμασία για τη συνέχεια προοικονομία, δηλ. τακτοποίηση συμβάντων, ώστε να είναι η εξέλιξη της πλοκής φυσική και λογική αναχρονία: κάθε ασυμφωνία μεταξύ χρόνου ιστορίας και χρόνου της αφήγησης αναδρομικές αφηγήσεις ή αναλήψεις, δηλ. αναδρομές στο παρελθόν προδρομικές αφηγήσεις ή προλήψεις, δηλ. αναφορές σε μέλλον διάρκεια: σχέση χρόνου ιστορίας με χρόνο αφήγησης επιτάχυνση, δηλ. πολύς χρόνος ιστορίας σε λίγες γραμμές αφήγησης επιβράδυνση, δηλ. λίγος χρόνος ιστορίας σε πολλές σελίδες αφήγησης παράλειψη, δηλ. κάποια γεγονότα δεν αναφέρονται καθόλου περίληψη, δηλ. κάποια συμβάντα περιγράφονται συνοπτικά συχνότητα: ένα γεγονός, πόσο συχνά αναφέρεται στην αφήγηση Αφηγηματικοί τρόποι: διήγηση, δηλ. παντογνώστης αφηγητής σε γ πρόσωπο με τις ομιλίες σε πλάγιο λόγο μίμηση, δηλ. ύπαρξη ενός πλαστού προσώπου, αφήγηση με διάλογο ή μόνο διάλογος περιγραφή εσωτερικός μονόλογος σχόλια 3

4 Υφολογική διερεύνηση: γλώσσα, τόνος αφήγησης, αφηγηματικές τεχνικές, εκφραστικά μέσα, λογοτεχνικό ρεύμα, στιχουργική ύφος: λιτό, οικείο, αποστασιοποιημένο, φυσικό, ζωηρό, παραστατικό, άμεσο, χαμηλόφωνο, εξομολογητικό, επιτηδευμένο, πομπώδες, μυστηριώδες, κτλ. Σχέση με χώρο: χώρος κλειστός, ανοιχτός, στενός, φαρδύς, κτλ. Σχέση με χρόνο: παράλειψη, επιβράδυνση, επιτάχυνση, περίληψη, αφηγηματικό κενό, κτλ. Αφηγηματικό υλικό μύθος: η υπόθεση, η μυθοπλασία πλοκή: η εξέλιξη της δράσης μορφή: η γλώσσα, τα εκφραστικά μέσα δομή: η αρχιτεκτονική του έργου Ο αφηγητής Εστίαση / οπτική γωνία Αφηγηματικοί τρόποι ετεροδιηγητικός παντογνώστης / μη δραματοποιημένος ή απρόσωπος ή αμέτοχος χωρίς εστίαση διήγηση με περιγραφή, εσωτερικό μονόλογο, σχόλια (αυτοδιηγητικός) ομοδιηγητικός δραματοποιημένος, παρατηρητής, πρωταγωνιστής, με εσωτερική εστίαση με εξωτερική εστίαση μίμηση (αφήγηση, διάλογος) με περιγραφή, εσωτερικό μονόλογο, σχόλια 2. ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ Με τα σχήματα λόγου ο λόγος γίνεται πιο παραστατικός, πιο ζωηρός και ενδιαφέρον. Ο στόχος είναι να κερδηθεί ο αναγνώστης. Λειτουργία των συνηθέστερων σχημάτων λόγου αποσιώπηση: κρύβει έντονα συναισθήματα πχ. πίκρα, φόβο, ντροπή, θυμό, αγανάκτηση, απογοήτευση. Στόχος: η συγκίνηση και η δημιουργία εντυπώσεων επανάληψη: για να προσεχθεί κάτι, για να δοθεί έμφαση μεταφορά: για ζωντάνια και εκφραστικότητα, πλούτο, βάθος και δύναμη στο λόγo παρομοίωση(είδος μεταφοράς με το σαν ή όπως): για να κατανοηθούν σε μεγαλύτερο βάθος σχέσεις μεταξύ πραγμάτων ή για να δοθεί μια νέα διάσταση προσωποποίηση: προσφέρει ζωντάνια και κίνηση σε άψυχα. Στόχος: ζωντάνεμα, παραστατικότητα και πρωτοτυπία υπερβολή: μεγέθυνση, μεγαλοποίηση. Στόχος: εντονότερη προβολή μιας κατάστασης, δημιουργία ισχυρών εντυπώσεων αντίθεση: για να γίνουν πιο έντονα τα συναισθήματα, για να φωτιστούν αντίπαλες έννοιες και δυνάμεις ειρωνεία: άλλο λένε οι λέξεις και άλλο εννοείται. Είδη:«τραγική ειρωνεία», «σωκρατική ειρωνεία», «ειρωνεία της τύχης» 4

5 3. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ Κλασικισμός Η τάση για μίμηση παλαιών προτύπων που θεωρούνται τέλεια, λειτουργούν ως πρότυπα, έχουν διαχρονική αξία και παραμένουν πάντοτε επίκαιρα. Ρομαντισμός (τέλη 18 ου μέσα 19 ου αιω. Σύγκρουση με κλασικισμό και ορθολογικό πνεύμα Διαφωτισμού. Αμφισβήτηση παράδοσης. Κυριαρχία συναισθήματος, φαντασίας, απόλυτου και υπερβολικού, συγκινησιακού και ιδανικού. Αίσθηση ελευθερίας. παράδοξο, μυστηριώδες, όνειρο, υπερφυσικό, εξωτικό, ασαφές, συγκεχυμένο, μελαγχολία, απαισιοδοξία και νοσταλγία. Διεύρυνση λεξιλογίου, χειμαρρώδης λόγος, εικόνες, έντονος ρυθμός, ηχητικά τεχνάσματα, εκφραστικά μέσα Θεματογραφία: ατομικισμός, εγωκεντρισμός. Προσωπική εμπειρία φύσης, θεός, περιπέτεια, έρωτας (μελαγχολικός ή καταδικασμένος), ηρωισμός, αγώνες για ελευθερία. Υποβλητικά σκηνικά: νυχτερινά φεγγαρόλουστα τοπία, ερείπια, τάφοι, μακάβριες εικόνες θανάτου. Σύνδεση τέχνης με ζωή, πολιτική δράση και περιηγητισμός. Μοντερνισμός (τέλη 19 ου - 20 ος αιώνας) Αντίδραση σε αξίες αστικού πολιτισμού Αμφισβήτηση παραδοσιακών αξιών Διάλυση μορφής, διάθεση για πειραματισμό Ελεύθερος στίχος Σύμβολα, εικόνες, μεταφορές Υποκειμενικότητα, διαζύγιο από εμπειρικό κόσμο, Κυριαρχία εσωτερικού μονολόγου, ενδοσκόπησης, συνειρμών Ρεαλισμός (από μέσα 19 ου αιώνα) Νατουραλισμός Τάση προς αντικειμενικότητα (=πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας) Κοινές καθημερινές εμπειρίες και θέματα Χωρίς συναισθήματα, κρίσεις και προσωπικές ερμηνείες Κριτική στάση απέναντι στην κοινωνία Τάση προς αντικειμενικότητα (=πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας) Κοινές καθημερινές εμπειρίες και θέματα Μελέτη ηθικής συμπεριφοράς ανθρώπων Ο άνθρωπος δέσμιος των εξωτερικών (φύση και κοινωνία) και των εσωτερικών δυνάμεων Προκλητικά θέματα Φωτογραφική λεπτομέρεια 5

6 Ηθογραφία Στα μέσα του 19ου αιώνα εμφανίστηκε στην Ευρώπη ένα καλλιτεχνικό κίνημα που έμελλε να αποτελέσει αντικείμενο πολλών συζητήσεων. Το κίνημα αυτό, που ονομάστηκε ρεαλισμός, αποτέλεσε τον πρόδρομο του νατουραλισμού και πρότεινε, μέσα από την αντικειμενική παρατήρηση, την αντίδραση στις ρομαντικές υπερβολές της φαντασίας: την κυριαρχία του επιστημονισμού, του εμπειρισμού και του θετικισμού. Η εφαρμογή του θεμελιακού αιτήματος του ευρωπαϊκού ρεαλισμού, η πιστή αναπαράσταση της σύγχρονης πραγματικότητας, σε χώρες με καθυστερημένη βιομηχανική ανάπτυξη, δεν μπορούσε ν' αγνοήσει βέβαια μια βασική όψη της δικής τους πραγματικότητας: την αγροτική. Έτσι, δημιουργείται ένας ξεχωριστός κλάδος του ευρωπαϊκού ρεαλισμού που επικεντρώνεται στη ζωή μικρών, αγροτικών κοινωνιών. Οι Έλληνες πεζογράφοι που εμφανίστηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1870 και στη δεκαετία του 1880 προσάρμοσαν στα ελληνικά τις συμβάσεις αυτού του είδους του ρεαλισμού που έγινε γνωστός με το συμβατικό όρο ηθογραφία. Μέσα σ' αυτό το πνεύμα οι νεοέλληνες συγγραφείς ηθογραφικών διηγημάτων αναλαμβάνουν ν' αναπαραστήσουν την ποιμενική ζωή κάποιας συγκεκριμένης περιοχής βασίζοντας την αναπαράσταση αυτή στην ιδιαίτερη διάλεκτο, στο λαϊκό πολιτισμό και στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Η ηθογραφική πεζογραφία καταλήγει σε δύο βασικές κατευθύνσεις: α) ειδυλλιακή ωραιοποίηση της καθημερινής ζωής στην ύπαιθρο, και β) ενασχόληση και με τις σκοτεινές, σκληρές όψεις της καθημερινής ζωής στον ίδιο πάλι φυσικό χώρο. Νεορομαντισμός - Νεοσυμβολισμός Η ηττοπάθεια, η απογοήτευση, η μελαγχολία, η αίσθηση του αδιέξοδου κι ανικανοποίητου, η αναζήτηση μιας μάταιης πολλές φορές αγάπης και τρυφερότητας, η παραίτηση από την ελπίδα, η απομόνωση στον προσωπικό χώρο, η επιθυμία ενός ανέφικτου ονείρου ως χαρακτηριστικά μιας εποχής εκφράζονται στην ποίηση με το ΝΕΟΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ - ΝΕΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ, υπογραμμίζοντας έτσι τη θεμελιώδη αρχή των νεορομαντικών ότι η αλληλεπίδραση ζωής και έργου μπορεί να φτάσει έως και την ταύτιση ζωής και έργου. Υπερρεαλισμός Κυριαρχία του ονείρου σε μια πραγματικότητα απαλλαγμένη από τη λογική (=υπερπραγματικότητα). Δημιουργία ενός καινούριου, ελπιδοφόρου κόσμου. Ένας κόσμος της φαντασίας, του ονείρου, του υποσυνείδητου και της αυτόματης γραφής. Σχεδόν χωρίς στίξη με λέξεις αυτόνομες. Οι λέξεις κόβονται και, αν ενωθούν, αποτελούν πεζό κείμενο. 6

7 4. ΜΕΤΡΙΚΗ πόδας: η βασική μετρική μονάδα με 2 ή 3 συλλαβές ίαμβος τροχαίος ανάπαιστος δάκτυλος μεσότονος μετρικά τονίζεται το μέτρο: ο τρόπος εναλλαγής τονισμένων και άτονων συλλαβών στίχος: μια σειρά ενός ποιητικού κειμένου που είναι πολυσύλλαβη έως και δεκαπεντασύλλαβη. οξύτονος, όταν τονίζεται η τελευταία του συλλαβή παροξύτονος, όταν τονίζεται η προτελευταία του συλλαβή προπαροξύτονος, όταν τονίζεται η τρίτη από το τέλος συλλαβή τομή: το σημείο που χωρίζει νοηματικά ένα στίχο σε δυο ημιστίχια στροφή: ένα σύνολο από 2 έως και 8 στίχους, όπου ολοκληρώνεται το νόημα διασκελισμός: όταν το νόημα ενός στίχου ή μιας στροφής ολοκληρώνεται στον επόμενο στίχο ή στροφή αντίστοιχα ομοιοκαταληξία: η ηχητική ομοιότητα που έχει το τέλος 2 ή περισσότερων στίχων 1. ζευγαρωτή: 1 ος,2 ος - 3 ος,4 ος στίχος 2. πλεχτή: 1 ος,3 ος - 2 ος,4 ος στίχος 3. ζευγαροπλεχτή 4. σταυρωτή: 1 ος,4 ος - 2 ος,3 ος στίχος χασμωδία: είναι το κακόηχο άκουσμα 2 διαδοχικών φωνηέντων εσωτερική: σαν προαιώνιο ξόανο εξωτερική: από αγάλματα και εικόνες Τρόποι καταπολέμησης της χασμωδίας: έκθλιψη: έμπαιν ο ήλιος με το (ν) : που μ άνοιξεν η μοίρα κράση: τα πρώτα χρόνια τάζησα αφαίρεση: βαθιά φεγγε συναίρεση: τα βαριά τα σίδερα σπά συνίζηση: η γρήγορη προφορά 2 φωνηέντων σαν να ήταν ένα: σε γνωρίζω από την κόψη Η χασμωδία είναι επιτρεπτή 1. πάνω στην τομή: 1[18]1. μακριά // ακόμη 2. όταν τονίζονται και οι 2 συλλαβές: 4[21]25. αυτοί είναι θεοί 3. με το και +τονισμένο φωνήεν: 5[22]33. και έλιωσαν 4. όταν έχουμε άρθρο +ουσιαστικό: 1[18]5. κι ο ουρανός 7

8 8

9 Διονύσιος Σολωμός: «Ο Κρητικός" ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΕΞΩΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τετράδιο Ζακύνθου, αρ. 11 Η γραφή του Κρητικού ξεκίνησε το 1833 και σταμάτησε το Επομένως το έργο σφραγίζει την πρώτη πενταετία της κερκυραϊκής περιόδου, μιας ήρεμης περιόδου «είναι γλυκό μέσα στην ησυχία του μικρού σου δωματίου να φανερώνεις ό,τι μέσα λέει η καρδιά», γράφει ο ίδιος ο ποιητής, και ανοίγει τη δεύτερη πενταετία της μεγάλης κρίσης, η οποία με το γεγονός της περίφημης δίκης κατά του ετεροθαλούς αδελφού του, Ιωάννη Λεονταράκη, δημιούργησε πολλαπλά ψυχικά τραύματα και άφησε για πολλά χρόνια το Σολωμό σχεδόν σε ποιητική αφωνία. Ήδη από το 1859 ο μαθητής του Σολωμού Ιάκωβος Πολυλάς από τα ακατάστατα χειρόγραφα του ποιητή εξέδωσε τα Ευρισκόμενα - ο Κρητικός αποτελείται από πέντε μέρη, που φέρουν αρίθμηση από το χέρι του Σολωμού, 18, 19, 20, 21, 22, γεγονός που ώθησε τον Πολυλά να σημειώσει: «Ως είναι φανερόν από την αρχή τούτου του Αποσπάσματος, αυτό ήταν συνέχεια Ποιήματος, του οποίου ο μακαρίτης είχε συνθέσει, ή τουλάχιστον σχεδιάσει, τα 17 πρώτα κεφάλαια. Από αυτά δεν ευρίσκεται ίχνος εις τα σωζόμενα κεφάλαια». Το πρόβλημα της «αποσπασματικότητας» του Κρητικού Η εσωτερική δομή του Κρητικού έχει εξεταστεί αναλυτικά από δύο καταξιωμένους φιλολόγους, το Λίνο Πολίτη το 1970 και το Δ. Μαρωνίτη το Μάλιστα αυτοί είχαν το πλεονέκτημα απέναντι σε παλιότερους μελετητές - όπως ο Γ. Αποστολάκης και ο Φάνης Μιχαλόπουλος - να έχουν στη διάθεσή τους το κείμενο του Σολωμού, όχι απλώς του Πολυλά, από αυτοψία ή φωτοτυπία του αυτόγραφου χειρογράφου Ζακύνθου του Σολωμού, αρ. 11. Οπωσδήποτε η δομή του Κρητικού παρουσιάζει εξωτερικά προβλήματα, που έχουν μείνει εκκρεμή ή αφανή, με κυριότερο το θέμα της αρίθμησης των αποσπασμάτων. Η άποψη του Λ. Πολίτη είναι ότι ο Κρητικός δεν είναι απόσπασμα, παρά ποίημα ολοκληρωμένο με αρχή, μέση και τέλος. Πιστεύει ότι δεν είναι αποσπάσματα (δηλαδή κομμάτια αποσπασμένα τυχαία από ένα συντελεσμένο όλο, όπως πχ. τα αποσπάσματα της Σαπφώς), αλλά «λυρικές ενότητες», «λυρικά επεισόδια αυτοτελή», τα οποία ο Σολωμός είχε πρόθεση να εντάξει σε μεγαλύτερο επικολυρικό σύνθεμα. Ο Δ. Μαρωνίτης προσθέτει σ αυτό ότι πρόκειται για λυρικό λόγο με εσωτερική συνοχή, που δεν την επηρεάζει καθόλου η απουσία ευρύτερου επικολυρικού στοιχείου, πράγμα το οποίο άφησε αδιάφορο τον ποιητή, γι αυτό και δεν το πραγματοποίησε. Εξάλλου, προσπάθεια ανακεφαλαίωσης και ταξινόμησης σε τρεις κατηγορίες των ερμηνειών που κυκλοφόρησαν για τον αποσπασματικό Σολωμό επιχείρησε ο Ε. Κριαράς διακρίνει κοινωνικο-ιστορικές, ψυχολογικές και καλλιτεχνικές συνθήκες, ως παράλληλες εξηγήσεις του σολωμικού παράδοξου. Σ αυτό το σύμπλεγμα τοποθετεί τις τόσο διαφορετικές και αποκλίνουσες μεταξύ τους απόψεις του Παλαμά (συνθετική αδυναμία του ποιητή), του Βάρναλη (η δύναμη του, ηθική, πνευματική, δημιουργική ήτανε κατώτερη από τη φιλοδοξία του), αλλά και της μεταγενέστερης κριτικής. Τολμηρή απάντηση στο ερώτημα αυτό επιχείρησαν και ο Louis Coutelle, στη διδακτορική διατριβή του το 1969, και πολύ πιο ολοκληρωμένα και πειστικά η Ελένη Τσαντσάνογλου, η οποία προτείνει ότι ο Κρητικός θα αποτελούσε τμήμα μιας μεγάλης σύνθεσης 1000 περίπου στίχων, που θα περιλάμβανε άλλα γνωστά ποιήματα του Σολωμού, τέσσερα σατιρικά (Η Τρίχα, Δεύτερο Όνειρο, Ο Φουρκισμένος, Η μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) και τέσσερα λυρικά (Το όραμα του Λάμπρου [= το απόσπ. 25 του Λάμπρου], Ο Φυλακισμένος, ο Κρητικός, Η Φαρμακωμένη στον Άδη). Συναρτά μάλιστα την αρίθμηση των ενοτήτων του Κρητικού με την αρίθμηση των ενοτήτων της Τρίχας και της Φαρμακωμένης στον Άδη κ.ά. Χαρακτηριστικά του έργου του Σολωμού και της Επτανησιακής Σχολής Ο Σολωμός, κορυφαίος εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής, υπήρξε ο ποιητής του πάθους για το υψηλό, το πνευματικό, το αιώνιο, το ιδανικό. Δεν έγραψε προσωπική, εξομολογητική ποίηση ούτε εξέφρασε ποτέ σε αυτήν την προσωπική του μελαγχολία ή θλίψη. Σκοπός της ποίησής του ήταν η στήριξη των συμπατριωτών του, πολέμησε δηλαδή με το δικό του τρόπο και ο κοινωνικός του ρόλος ήταν εξίσου σημαντικός με αυτόν των πολεμιστών 9

10 κατά των Τούρκων. Πίστευε ότι η Ποίηση στεκόταν δίπλα στη Θρησκεία όσον αφορά την πνευματική ανάταση του ανθρώπου. Είχε ακλόνητη πίστη σε αυτήν την αποστολή, όμως πολλές φορές βασανιζόταν από αμφιβολίες για το κατά πόσο ήταν ικανός να τη φέρει σε πέρας. Συχνά θεματικά μοτίβα στην ποίησή του, αλλά και στην ποίηση την άλλων ποιητών της Επτανησιακής Σχολής, είναι η λατρεία προς την Πατρίδα και την Ελευθερία, η Θρησκεία, η Γυναίκα (εξιδανικευμένος έρωτας), η Φύση και η σύνδεση της με τα συναισθήματα του ανθρώπου, η Ανδρεία, ο Πατριωτισμός, ο θάνατος, ο Πνευματικός Αγώνας της Ψυχής κ.ά. Παράλληλα έντονη είναι η τάση των Επτανησίων ποιητών για εξιδανίκευση, αλλά και ο υποκειμενισμός τους, η προσήλωσή τους στη δημοτική και η καλλιέργειά της ως φορέα του ποιητικού λόγου (εκτός από τον Κάλβο). Ο ποιητής είναι επηρεασμένος α) από κλασικά έργα παλαιών αλλά και συγχρόνων του συγγραφέων, όπως Όμηρο, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Πίνδαρο, Βεργίλιο, Δάντη, Πετράρχη, Αριόστο, Σέξπιρ, Ρακίνα, Λοκ, Σίλερ κ.ά. β) από την Κρητική λογοτεχνία (Ερωτόκριτος, Ερωφίλη), υστεροβυζαντινά λαϊκά κείμενα, δημοτικά τραγούδια, την ποίηση του Ι. Βηλαρά και του Αθ. Χριστόπουλου γ) από τα κοινωνικά και πνευματικά κινήματα της εποχής του, όπως ο διαφωτισμός, φιλελευθερισμός, ο γερμανικός ιδεαλισμός, ο δημοτικισμός, ο φιλελληνισμός, ο κλασικισμός, και ιδίως ο ρομαντισμός. Ιστορικό - Πραγματολογικό Πλαίσιο Πιθανότατα το πέρασμα του Όθωνα από την Κέρκυρα στα 1833, καθ οδόν προς την Ελλάδα, φαίνεται να υπήρξε η αφορμή για την ποιητική σύλληψη του Κρητικού. Οπωσδήποτε όμως τα πάθη της Κρήτης, οι απεγνωσμένοι αγώνες των Κρητικών και η φυγή πολλών από τις νότιες και δυτικές ακτές του νησιού μετά την κατάληψη της Μεσαράς και των Σφακιών από τους Τούρκους ( ) με προορισμό την Πελοπόννησο, τα Κύθηρα και Αντικύθηρα, ίσως αποτέλεσαν την αιτία της συγγραφής του ποιήματος. Ο Σολωμός βίωνε βαθύτατα τα γεγονότα αυτά με βάση μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων και προσφύγων, που εύκολα έφταναν από τα Κύθηρα στα Επτάνησα. ΕΣΩΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ανάλυση στίχων Απόσπασμα 1 [18] (στιχ. 1) Ο ήρωας του τραγουδιού, ένας Κρητικός, κολυμπάει νύχτα στη θάλασσα, προφανώς μετά το ναυάγιο του πλοίου του, για το οποίο δε γίνεται καμία αναφορά στο ποίημα, κρατώντας την αγαπημένη του, την οποία προσπαθεί να σώσει από τα κύματα. Το έργο γεννιέται ακριβώς τη στιγμή που το φως σχίζει το σκοτάδι και η φωνή την αφωνία η πρώτη λέξη «εκοίταα», καθορίζει εξαρχής το πρόσωπο της αφήγησης και μέσα από τα άφθονα «α» που δηλώνουν έκταση, φανερώνει την αγωνία του αφηγητή για τη μακρινή απόσταση από το ακρογιάλι, που μόλις διακρίνεται στο φως της αστραπής. «Εκοίταα, κι ήτανε μακριά ακόμη τ ακρογιάλι» Όμως η λέξη «γιαλός» υπάρχει και στο τέλος του ποιήματος (σχήμα κύκλου), απόδειξη για το Δ. Μαρωνίτη ότι δεν πρόκειται για απόσπασμα, αλλά για σύνολο λόγο με κοινό ορόσημο στην αφετηρία και στην κατάληξή του. «Και τέλος φθάνω στο γιαλό την αρραβωνιασμένη» (στιχ. 2) Η ανάγκη να σταθμίσει καλά την απόσταση από τη στεριά, όπου και τους περιμένει η σωτηρία, κάνει τον Κρητικό να επικαλεστεί ένα κυρίαρχο στοιχείο της φύσης, το αστροπελέκι, χρησιμοποιώντας ευφημιστικό επίθετο «Αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι!» (στιχ. 3-6) Το θαυμαστό περιστατικό που του συμβαίνει, η αίσθηση δέους που βιώνει, μετά την εμφάνιση τριών ακόμη κεραυνών [συμβολικός αριθμός, μοτίβο του τρία] πολύ κοντά στην κορασιά που εμφανίζεται για πρώτη φορά, ως δεύτερο πρόσωπο στη σύνθεση - και η συμμετοχή πια του κοσμικού στοιχείου, του ουρανού, της θάλασσας, των γιαλών και των βουνών, 10

11 Απόσπασμα 2 [19] (στιχ. 2-4) τον οδηγεί στην ανάγκη να πάρει όρκο - ο όρκος αφορά στα δικά του ιερά πράγματα, που δεν είναι άλλα από τον αγώνα το δικό του και των συντρόφων του για την απελευθέρωση της πατρίδας, και στην αγαπημένη κόρη, που όμως τώρα πια είναι πεθαμένη. «Μα την ψυχή που μ έκαψε τον κόσμο απαρατώντας» Μάλιστα οι όρκοι έχουν αποδέκτες κάποιο υποτιθέμενο ακροατήριο με σκοπό να το πείσουν για την αλήθεια των λεγομένων, αφού στο σημείο αυτό υπάρχει αποστροφή προς αυτούς μέσα από το β πληθ. πρόσωπο (στιχ. 1). Πιστέψετε π ό,τι θα πω είν ακριβή αλήθεια (στιχ. 5-8) Με την ανάμνηση της πεθαμένης κόρης, τον κυριεύει αγωνία και αναστάτωση, ταράζεται αφάνταστα και φωνάζει να έρθει η Δευτέρα Παρουσία, να αναστηθούν οι νεκροί, για να μπορέσει και ο ίδιος να ξαναδεί την αγαπημένη του. Κάνει την ευχή «Λάλησε Σάλπιγγα» και αμέσως βιώνει νοερά τη συγκλονιστική μεταφυσική αυτή εμπειρία, η οποία φανερώνει τη βαθιά πνευματικότητα του Σολωμού, που αγκαλιάζει όλη τη φύση, πραγματική και ιδεατή σε θαυμαστή ενότητα. Κυρίαρχο εδώ είναι το μοτίβο της φωτιάς, που κατακαίει τον παλιό κόσμο και ετοιμάζει την έλευση του καινούριου. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί και ο φανταστικός διάλογος με τους αναστημένους «Και σχίζω δρόμο και τς αχνούς αναστημένους κράζω Μην είδετε την ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει;» Η διατυπωμένη με μεταφορικό τρόπο ερώτηση θυμίζει ταυτόχρονα δημοτικό τραγούδι και Παλαιά Διαθήκη. (στιχ ) Οι αναστημένοι απαντούν πως τη γνωρίζουν και μάλιστα «ψηλά την είδαμε πρωί. Της τρέμαν τα λουλούδια» όπου βέβαια τα λουλούδια παραπέμπουν στην παρθενική της υπόσταση, γνωστό μοτίβο στην ποίηση του Σολωμού. Και προχωρούν ακόμη περισσότερο συμπληρώνοντας ότι εκείνη τον ψάχνει συνεχώς, πιστή πάντοτε στην αγάπη τους, προβάλλοντας στον ουράνιο κόσμο εντελώς γήινες καταστάσεις «Όμως κοιτάζει εδώ κι εκεί και κάποιονε γυρεύει» Στο σημείο αυτό σκόπιμα η αφήγηση διακόπτεται από τον ποιητή, αφήνοντας μετέωρη τη ζητούμενη μεταθανάτια ερωτική συνάντηση του ήρωα και της αγαπημένης του. Το πάθος όμως και η ευδαιμονία που βιώνει από την απάντηση των αναστημένων τον οδηγούν σε έκσταση. Απόσπασμα 3 [20] (στιχ. 1-8) Ο Κρητικός ξαναβρίσκει την ηρεμία του, επανέρχεται στο αφηγηματικό παρόν και συνεχίζει τη διήγησή του. Στη θάλασσα, που πλαισιώνεται από δύο παρομοιώσεις (σαν τον χοχλό που βράζει, σαν περιβόλι ευώδησε) μετά τα αστροπελέκια, έχει πέσει θαυμαστή γαλήνη, και μάλιστα αυτή η ηρεμία της φύσης θεωρείται απότοκος «θαυμαστού μυστηρίου», κάποιας μυστικής δηλαδή δραστηριότητας μεταφυσικού χαρακτήρα «Κάτι κρυφό μυστήριο εστένεψε τη φύση» (στιχ. 9-13) Προετοιμάζεται έτσι η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, η οποία μέσα από την απόλυτη νηνεμία, και το λαγαρό φεγγάρι, «ξετυλίζει» και υψώνεται ως πανέμορφη, θεϊκή μορφή μπροστά στα μάτια του Κρητικού «Έτρεμε το δροσάτο φως στη θεϊκιά θωριά της» περιγράφονται δηλαδή οι ανταύγειες του φεγγαρόφωτου στη μορφή της μυστηριακής γυναίκας η χρήση των λέξεων φως, δροσιά, τρέμουλο είναι συνηθισμένη στην ποίηση του Σολωμού όσον αφορά στην περιγραφή της γυναικείας οπτασίας. Η φοβερή δύναμη της εικόνας δίνεται με τη χρήση δύο σχημάτων λόγου, του σχήματος της συναισθησίας, εφόσον συμφύρονται δύο διαφορετικές αισθήσεις (αφή - όραση), και του οξύμωρου, αφού το φως εκπέμπει θερμότητα, όχι δροσιά. Η περιγραφή συνοπτικά και συγκλονιστικά ολοκληρώνεται με το δίδυμο: ολόμαυρα μάτια - χρυσά μαλλιά, ξεφεύγοντας από το κλασικό παραδοσιακό πρότυπο: «κόρη ξανθή και γαλανή» και αποκαλύπτοντας ίσως το πρότυπο της ιδανικής γυναίκας για το Σολωμό ίσως όμως το επίθετο «ξανθός» να χρησιμοποιείται εδώ ως συνώνυμο του ωραίου, σύμφωνα με την ομηρική χρήση. 11

12 Απόσπασμα 4 [21] (στιχ. 1-10) Ένα ακόμη δυνατότερο φως, μεσημεριανό φως, πλημμυρίζει τη νύχτα και φωτίζει όλη την πλάση - το γνωστό σχήμα από τα δημοτικά τραγούδια «παράσταση του αδιανόητου καθ υπερβολή» ο ήρωας βλέπει, με τα μάτια της ψυχής πια το κρυφό όραμα, τη Φεγγαροντυμένη, που αποδίδεται μόνο με θετικά κατηγορούμενα (έρωτας, ταπεινοσύνη, ομορφιά, καλοσύνη) 25, αφού εξιδανικεύεται η μορφή της - στοιχείο ρομαντισμού - και έλκεται μυστικά από αυτήν. Οπωσδήποτε στη μορφή της αντανακλά το αρχαιοελληνικό ιδεώδες του καλού κἀγαθού, διηθημένο μέσα από τη χριστιανική παράδοση, που του δημιουργεί έλξη ψυχική, πνευματική, ίσως και σωματική. «Καταπώς στέκει στο Βοριά η πετροκαλαμίθρα» (στιχ. 11) αλλά και εκείνη αγνοεί την κόρη και επικεντρώνει την προσοχή της σε αυτόν «Όχι στην κόρη, αλλά σ εμέ την κεφαλή της κλίνει» (στιχ ) και καθώς όλος απορία προσπαθεί να ανιχνεύσει την ταυτότητά της, αντιλαμβάνεται γεμάτος θαυμασμό και έκσταση γυρίζοντας πίσω στο χρόνο ότι εκείνη είναι παντού μέσα του, (ασφαλώς απήχηση από πλατωνικές και αριστοτελικές θεωρίες για την ανάμνηση εννοιών), ενωμένη με τις βαθύτερες μνήμες του, με την ίδια τη συνείδησή του, την ίδια την υπόστασή του, ακόμη από την εποχή που βύζαινε το γάλα της μάνας του «Έλεγα πως την είχα ιδεί πολύν καιρό οπίσω Ήτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι αστοχισμένη» (στιχ ) Ο Κρητικός συνταράσσεται από τη θεϊκή μορφή, τα μάτια του πλημμυρίζουν με δάκρυα η περιγραφή ορίζεται μέσα από συσσώρευση μεταφορών και παρομοιώσεων και πολυπλοκότητα εξωτερικών και εσωτερικών εικόνων. Αποτέλεσμα της πλημμυρίδας των δακρύων του είναι να μην μπορεί να δει τη Φεγγαροντυμένη, όμως νιώθει τα μάτια της μέσα στα σωθικά του, που τρέμουν και δεν τον αφήνουν να αρθρώσει λέξη. Παρά τη σιωπή, νιώθει ότι επικοινωνεί καλύτερα μαζί της, πως εκείνη του διαβάζει το νου «Γιατί άκουγα τα μάτια της μέσα στα σωθικά μου Που έτρεμαν και δε μ άφηναν να βγάλω τη μιλιά μου.. Κι ένιωθα πως μου διάβαζε καλύτερα το νου μου (στιχ ) Η όλη σκηνή μοιάζει με διαδικασία μύησης, όπου τα απόκρυφα πράγματα οδηγούν στην ποιητική δημιουργία και φανερώνονται μέσω της ποίησης, ενώ τα μάτια του ίδιου του ποιητή ανοίγουν, αφουγκράζονται και καταγράφουν τα βαθιά μυστήρια του σύμπαντος. Σύμφωνα με το Γ. Αποστολάκη, «ο Σολωμός κατάφερε να ζωντανέψει σε εξαίσια και ολόθερμη ποιητική γλώσσα τη θεία στιγμή της βαθιάς συλλογής και του θαυμασμού, και αυτό γιατί ο Κρητικός δεν είναι από τους τεχνητούς ανθρώπους, παρά είναι ένας από εκείνη τη μεγάλη γενιά ανθρώπων, που τη ζωή τους δεν την πέρασαν κλεισμένοι μέσα στην κάμαρα, παρά όξω ανάμεσα γης και ουρανού... Ο Κρητικός είναι ηρωικός άνθρωπος, δεν είναι άνθρωπος πολιτισμένος. Τεράστια πάθη φωλιάζουν μέσα του». (στιχ ) Αυτή όμως η πορεία προς τα έσω τού φέρνει στο φως νέες αναμνήσεις, μέσα από το μοτίβο της δοκιμασίας. «Κοίτα με μες στα σωθικά, που φύτρωσαν οι πόνοι» και ο οραματισμός συγκρούεται με τα πάθη της ψυχής του και αντιπαρατίθεται και στο δύσκολο παρόν, αλλά και στο φοβερό παρελθόν, το οποίο δίνεται μέσα από ανάδρομη αφήγηση, με τους φριχτούς θανάτους των δικών του από το χέρι των Τούρκων, που τον οδηγούν σε έξοδο από τη γενέθλια γη, με μόνο φυλαχτό μια χούφτα χώμα - μεταφορά για την ιδέα της πατρίδας - και τη συντροφιά της αγαπημένης του, από την οποία κρατιέται με απόγνωση «Βόηθα, Θεά, το τρυφερό κλωνάρι μόνο να χω Σε γκρεμό κρέμουμαι βαθύ, κι αυτό βαστώ μονάχο» 12

13 Απόσπασμα 5 [22] (στιχ. 1-4) Στο τελευταίο μέρος του ποιήματος, υπάρχουν διαδοχικές χρονικές τοποθετήσεις πότε στο παρόν και πότε στο παρελθόν και ο Κρητικός χάνει από τα μάτια του τη Φεγγαροντυμένη, αφού όμως δει τα μάτια της να δακρύζουν, και τότε να αλλάζουν και να μοιάζουν με τα μάτια της καλής του - η λέξη «καλή» τονίζει το βαθύ τους δέσιμο. «Κι εδάκρυσαν τα μάτια της, κι έμοιαζαν της καλής μου» Πριν εξαφανιστεί, του αφήνει πολύτιμο θησαυρό και παρηγοριά το δάκρυ της που σταλάζει επάνω στο χέρι του «Εχάθη, αλιά μου! Αλλ άκουσα του δακρύου της ραντίδα Στο χέρι, που χα σηκωτό μόλις εγώ την είδα» (στιχ. 5-10) Η επίδρασή της πάνω στον Κρητικό είναι καταλυτική και μάλιστα το δάκρυ της του μεταστρέφει τον ψυχισμό του και προκαλεί νέα ιεράρχηση στις αξίες του, αφού παύει μέσα του κάθε επιθυμία για πόλεμο και δεν έχει πια καμιά αξίωση στη ζωή, περιγραφή που επιχειρείται με προβολή έξω και εμπρός από τον επεισοδιακό χρόνο «Χαρά δεν του ναι ο πόλεμος, τ απλώνω του διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι έρχεται με δακρυσμένο μάτι» (στιχ ) Το αστροπελέκι που ξεσπά στο άγριο πέλαγος, τον επαναφέρει στη σκληρή πραγματικότητα, δηλ. στη θάλασσα που προσπαθεί να καταπιεί την αγαπημένη του, αφού η εξαφάνιση της Φεγγαροντυμένης αγριεύει εκ νέου το πέλαγος. Ο νους του Κρητικού ταράζεται για λίγο, όμως το χέρι του που δέχτηκε το δάκρυ δυναμώνει και σχίζει τα κύματα με τόση δύναμη, που δεν είχε ούτε στα πρώτα νιάτα του, όταν πολεμούσε τους Τούρκους στην Κρήτη. «Μήτε όταν τον μπομπο-ισούφ και τς άλλους δύο βαρούσα Σύρριζα στη Λαβύρινθο π' αλαίμαργα πατούσα» (στιχ ) Μετά την παρέκβαση, ο Κρητικός επανέρχεται στο παρόν και περιγράφει το δυνατό καρδιοχτύπι του, καθώς ακουμπούσε στην «πλεύρα» της αγαπημένης του, ώσπου το γρήγορο ρυθμό της κολύμβησης αναστέλλει ένας ήχος γλυκύτατος, που πλημμυρίζει από παντού τον Κρητικό και τον συνοδεύει «Ηχός, γλυκύτατος ηχός, οπού με προβοδούσε» (στιχ ) Εκστασιασμένος προσπαθεί μάταια να βρει κάτι με το οποίο να τον συγκρίνει οι τρεις αλλεπάλληλες αρνήσεις (δεν είν ): α) το τραγούδι μιας κόρης που το δειλινό τραγουδάει τον κρυφό της έρωτα β) το τραγούδι του κρητικού αηδονιού μέσα στους ψηλούς και άγριους βράχους, μέχρι να προβάλει η αυγή και γ) το σουραύλι ενός βοσκού, που το άκουγε στον Ψηλορείτη και του ξυπνούσε τον καημό της Ελευθερίας για τη «θεϊκιά και όλη αίματα Πατρίδα» 29 τονίζουν τη μοναδικότητα του ήχου και αποκαλύπτουν την ουσία του - τον Έρωτα, τη Φύση, τον Πόθο της Ελευθερίας. (στιχ ) Η αρμονία εκείνη μπαίνει στην ψυχή του Κρητικού και την καταλαμβάνει, βαραίνει επάνω του όπως ο Έρωτας και ο Χάρος, η αντιθετική δυάδα των Ελευσίνιων Μυστηρίων «Μόλις είν έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος. Μ έδραχνεν όλη την ψυχή, και νά μπει δεν ημπορεί» (στιχ ) Λαχταρά να χωριστεί από τη σάρκα του και να ακολουθήσει τον θεσπέσιο ήχο - αντανάκλαση της δυϊστικής φιλοσοφικής άποψης περί σώματος και ψυχής -, όμως εκείνος παύει, ο χώρος και πάλι εγκοσμιώνεται και τότε ξαναθυμάται την κόρη, που αποκτά μάλιστα για πρώτη φορά και τον επίσημο τίτλο της «αρραβωνιασμένη» ο ήρωας με χαρά την απιθώνει στο γιαλό, πιστεύοντας πια ότι πέρασε η περίοδος της δοκιμασίας, εμβρόντητος όμως διαπιστώνει το θάνατό της «Την απιθώνω με χαρά, κι ήτανε πεθαμένη.» Ίσως ο ήχος να ήταν η τέλεια αρμονία που συνόδευε την ψυχή της αγαπημένης στον ουρανό. Τώρα το μόνο που έχει να περιμένει είναι η αιώνια συνύπαρξη με την αγαπημένη του, όπως την περιέγραψε ο ποιητής στο απόσπασμα 2[19]. Και αφού το τρυφερό κλωνάρι 13

14 που είχε στα χέρια του τσακίστηκε, η αγαπημένη κόρη χάθηκε, σε αντάλλαγμα οι θεοί του δώσανε τη σπάνια και εξαιρετική χάρη να τραγουδάει τα πάθη του. Όπως φαίνεται από το έργο, η ποιητική του Σολωμού κινείται από τη Φύση στον Άνθρωπο και από το σωματικό στον πνευματικό κόσμο. Το διπολικό σύστημα Έρωτας-Θάνατος αισθητοποιείται στη Γυναίκα-Αγαπημένη και Γυναίκα-Φεγγαροντυμένη, μια οπτασία, η οποία οδηγεί τον ήρωα στην αναζήτηση της Ελευθερίας, στην ταύτιση του ατομικού με το καθολικό. Σύμφωνα με τον Αποστολάκη, η μορφή του Κρητικού αντανακλά την ψυχή του Σολωμού. Έκλεισε ο Σολωμός στην ψυχή του τον Κρητικό, κι εκεί μέσα τον εξαγίασε, τον εξευγένισε, τον έπλασε ποιητή. Οι δυνάμεις που ενεργούν μέσα στον Κρητικό (όπως και στα άλλα ώριμα σολωμικά έργα) είναι δύο ειδών: στοιχεία αρνητικά, που αντιπροσωπεύουν την άλογη βία μέσα στη φύση, και στοιχεία θετικά, που είναι η φύση ως αρχέτυπο του κάλλους και αγαθού, με το δεύτερο στοιχείο να υπερισχύει. Η δράση, εξάλλου, διαδραματίζεται ανάμεσα σε δύο ζεύγη: Φύσηφεγγαροντυμένη, Κρητικός-αγαπημένη του. ΔΟΜΗ - ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ Το ποίημα αρχίζει in media res και μεταφέρει στο παρόν του αφηγητή περιστατικά που έχουν ήδη συμβεί. Και στη συνέχεια όμως η αφήγηση δεν προχωρεί ευθύγραμμα, αλλά διακόπτεται συνέχεια από αναδρομές και προβολές. Οι αναδρομές μας βυθίζουν στο παρελθόν, πίσω από το χρόνο της σύνθεσης και πίσω από τα χρονογραφικά διατεταγμένα θέματα, που είναι το ναυάγιο, η νηνεμία, η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, η διάχυση του μαγικού ήχου, η άφιξη του ήρωα στο γιαλό, ο θάνατος της κόρης. Αντίθετα, οι προβολές μας βγάζουν μπροστά και πάνω από το κλειστό κύκλωμα των βασικών επεισοδίων, ενώνοντας το αφηγούμενο παρελθόν με το αφηγηματικό παρόν στο πρόσωπο του Κρητικού. Η ενότητα 19, με το θέμα της έσχατης κρίσης, υπερβαίνει το φυσικό χώρο και χρόνο, προβάλλοντας τη μεταφυσική εποχή του ποιήματος. Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη δραματοποιημένη, μιλάει μόνο ο ήρωας, ο Κρητικός, σε δραματικό μονόλογο, και το έργο χαρακτηρίζεται ως μονόδραμα, με την έννοια πως είναι αναπαράσταση ενός δράματος με ένα χαρακτήρα το δεύτερο αναφερόμενο πρόσωπο, η κόρη, η «αρραβωνιαστικιά», όπως αποκαλείται στο τέλος, παραμένει άφωνη και ανώνυμη σε όλη την αφήγηση. Μόνη εξαίρεση αποτελεί η ενότητα 2 [19], 2 όπου υπάρχει αποστροφή του αφηγητή προς ένα υποθετικό ακροατήριο και διατυπώνει τους τρεις όρκους, με σκοπό να πείσει για τις δοκιμασίες που περνά. Στην ίδια ενότητα διεξάγεται και ένας διάλογος, όχι όμως με πραγματικά πρόσωπα, αλλά με τις σκιές των αναστημένων νεκρών (2 [19] 7-18) με σκοπό την ανεύρεση της κόρης όμως ο διάλογος αυτός μέσα στην παρένθετη αυτή ενότητα χαρακτηρίζεται από καθαρά μεταφυσικό και οραματικό χαρακτήρα. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η καταμέτρηση των στίχων με τα χρονογραφικά διατεταγμένα βασικά θέματα, σε 60 στίχους από τους 134 συνολικά στίχους του ποιήματος. Οι υπόλοιποι 66 στίχοι που το συναπαρτίζουν αφηγούνται δευτερεύοντα επεισόδια, λειτουργικά όμως και αποκαλυπτικά της ποιητικής πρόθεσης. Οι 66 αυτοί στίχοι συντίθενται από «αναχρονισμούς», από ανάδρομες αφηγήσεις (αναλήψεις) και πρόδρομες αφηγήσεις (προλήψεις) του Κρητικού, πλαισιώνοντας τα βασικά επεισόδια και επεκτείνοντας το αφηγηματικό παρόν στο παρελθόν και μέλλον αντίστοιχα, μέσα από την προσπάθεια του ποιητή να υφάνει ταυτόχρονα ολόκληρη την ιστορία του πριν και μετά το ναυάγιο. Οι ανάδρομες αφηγήσεις καλύπτουν τους στίχους: 2 [19], στίχ. 2-3: συμμετοχή Κρητικού σε μάχες - τραύματα στα στήθη - θάνατος συντρόφων στην Κρήτη 4 [21], στιχ : αναμνήσεις ήρωα από παιδική και νεανική ηλικία 4 [21], στίχ : περιγραφή των φοβερών θανάτων των οικείων του ήρωα από το χέρι των Τούρκων στην πατρίδα του, εκπατρισμός του 5[22] στίχ. 5-6: δήλωση της περασμένης πολεμικής του αρετής 5[22] στίχ : περιγραφή φονικής μάχης στη Λαβύρινθο της Κρήτης 5[22] στίχ : μνήμες από την ομορφιά της κρητικής φύσης 5[22] στίχ : ειδυλλιακή σκηνή στον Ψηλορείτη - έκρηξη αισθημάτων αγάπης προς την πολύπαθη Πατρίδα. 14

15 Οι ανάδρομες αυτές αφηγήσεις καλύπτουν τα κενά της προϊστορίας του Κρητικού και αποκαλύπτουν στον αναγνώστη στιγμές από την παιδική και νεανική του ηλικία πολλές μάλιστα από αυτές στρέφονται γύρω από το μοτίβο της δοκιμασίας. Πολύ λιγότερες είναι οι πρόδρομες αφηγήσεις: 2[19] στίχ. 4: προδήλωση του επερχόμενου θανάτου της κόρης, που προοικονομεί τη σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας 5[22] στίχ. 7-14: περιγραφή της μελλοντικής κατάστασης του ήρωα, με εμφανή τα σημάδια της δυστυχίας, της ερημιάς του χωρίς την αγαπημένη, της οικονομικής εξαθλίωσης, των εφιαλτικών αναμνήσεων. Πιθανότατα μάλιστα η τελευταία πρόδρομη αφήγηση να αποτελεί πολιτικό σχόλιο του Σολωμού για την παρούσα κατάσταση, με τους καταξιωμένους αγωνιστές να «ψωμοζητούν» και να πένονται, αντιμέτωποι όχι μόνο με την αδιαφορία της επίσημης πολιτείας, αλλά και των συμπατριωτών του. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η ενότητα 2[19], η οποία με τον οραματικό και μεταφυσικό της χαρακτήρα δεν μπορεί να ενταχθεί σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες. Μετά τις διαπιστώσεις αυτές, αρκετά ξεκάθαρα προκύπτουν κάποια επίπεδα ανάγνωσης, «εποχές» σύμφωνα με το Σολωμό: Το πρώτο και πιο ευανάγνωστο (πρώτη εποχή) αποτελούν τα χρονογραφικά διατεταγμένα βασικά θέματα: το ναυάγιο, η νηνεμία, η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, η διάχυση του μαγικού ήχου, η άφιξη του ήρωα στο γιαλό, ο θάνατος της κόρης. Το δεύτερο επίπεδο (δεύτερη εποχή) ορίζεται μέσα από τις ανάδρομες αφηγήσεις [παιδική και νεανική ηλικία στην Κρήτη, πολεμικές συγκρούσεις, απώλειες οικείων] και πρόδρομες αφηγήσεις [προδήλωση θανάτου κόρης - μελλοντική δυστυχία ήρωα]. Το τρίτο άχρονο επίπεδο (τρίτη εποχή) περιγράφει μια μεταφυσική εμπειρία του ήρωα, έναν εσχατολογικό οραματισμό του, και διαφοροποιείται από την υπόλοιπη αφήγηση. Ως ένα τέταρτο επίπεδο (τέταρτη εποχή) θα μπορούσε να οριστεί εμμέσως το αφηγηματικό παρόν της βιωμένης πια εφιαλτικής κατάστασης της φτώχειας, της δυστυχίας και των εφιαλτικών αναμνήσεων του ήρωα, ως ποιητική πράξη και μετουσίωση όλων των τραυματικών εμπειριών του παρελθόντος σε ποιητική δημιουργία, αλλά και ως επιβίωση της ανάμνησης της Φεγγαροντυμένης και του θαυμαστού μυστικού ήχου, θησαυρών πολύτιμων που τον κρατούν στη ζωή και τον μπολιάζουν με την ομορφιά τους. Έτσι, ο χαροκαμένος πολέμαρχος, ο πρωτόγονος μαχητής, μετατρέπεται σε δημιουργόποιητή, «υποκαθιστώντας μάλιστα τον γεννήτορα του, το Σολωμό». Αφηγηματικά Μοτίβα Το μοτίβο του τρία: βασικό χαρακτηριστικό της δομής είναι η σύνθεση των στοιχείων ανά τρία. Τρεις κεραυνοί, τρεις όρκοι, τρεις προσπάθειες να ταυτιστεί η Φεγγαροντυμένη, τρεις «αποφατικές» παρομοιώσεις για τον μαγικό ήχο (5 [22] 25-42). Οπωσδήποτε το μοτίβο του τρία απαντάται συχνά στη δημοτική ποίηση, όπου συνήθως το τελευταίο σκέλος είναι το πιο σημαντικό. Το μοτίβο της δοκιμασίας: αιματηρές μάχες, χαμός συντρόφων, απώλεια οικογένειας, εμπειρίες που δεν κάμπτουν τον ήρωα που μάχεται τώρα για τη ζωή τη δική του και της αγαπημένης του. Το μοτίβο της αντίθεσης: το πέρασμα από τον έρωτα (ζωή) στο θάνατο, από την έκσταση και τη χαρά στην ψυχολογική ερημιά και την ισοπέδωση, από τον ηρωισμό στην εξαθλίωση, από τη βία στην ομορφιά. Το μοτίβο της φωτιάς: πρόκειται για ένα μοτίβο γενικότερα γνωστό στο έργο του Σολωμού, που συνδέεται με την καταστροφή και την κάθαρση. Το μοτίβο της Φεγγαροντυμένης: το συναντούμε σε άλλα δύο ποιήματα του Σολωμού, τον Λάμπρο και τους Ελεύθερους Πολιορκημένους (Σχεδίασμα Γ «Ο Πειρασμός»). Μπορεί να συνδεθεί με τα «Επιφάνια» των αρχαιοελληνικών θεοτήτων ή τα «Θεοφάνια» της χριστιανικής παράδοσης. Το όραμα αναδύεται πάντοτε τη νύχτα, ξετυλίγεται γρήγορα και συνδέεται με το λαγαρό φεγγάρι (Πανσέληνος). Σκηνοθετικά, στην εικόνα της Φεγγαροντυμένης υπάρχουν στοιχεία από ιταλικές κλασικιστικές και νεοκλασικιστικές πηγές, όπως Νυμφών, θαλάσσιων όντων, αλλά και τη σκηνή της Αναδυόμενης Αφροδίτης επίσης, από επιδράσεις του ευρωπαϊκού ρομαντισμού (ταύτιση Θεού και Φύσης, σύνδεση Φύσης και Πνεύματος), από τις 15

16 ολόφωτες δαντικές μορφές από τον «Παράδεισο» της Θείας Κωμωδίας, ιδανικές ερωμένες του 16ου αι., αλλά και από μοτίβα θρησκευτικής ποίησης και ιερών κειμένων. Οι πιο αντιπροσωπευτικές απόψεις για αυτήν είναι οι εξής: Συμβολίζει την ομορφιά της Ζωής και της Φύσης Προέρχεται από νεράιδες λαϊκών παραδόσεων Είναι θεά, ίσως η Αναδυόμενη Αφροδίτη Είναι η θεά Ελευθερία - Ελλάδα Είναι η ψυχή της αρραβωνιαστικιάς του Κρητικού Πρόκειται για την ενότητα Φύσης και Ψυχής Αποτελεί αναπαράσταση της Θρησκείας Ταυτίζεται με την Πλατωνική ιδέα - ομορφιά, καλοσύνη, δικαιοσύνη Αναπαριστά τη μορφή του Θείου Έρωτα Συμβολίζει την Πονεμένη Μάνα των ανθρώπων - Mater Dolorosa Αναπαριστά τη μορφή της Παρθένου Μαρίας και πιο συγκεκριμένα την Παναγία της Άμωμης Σύλληψης ή της Ανάληψης της Θεοτόκου Πρόκειται για διαλεκτική σύνθεση Αρχαιοελληνικού Κάλλους - Χριστιανικής Ηθικής Συνδέει το Ιδεώδες Κάλλος - Αγαθό με το Καθολικό Ερωτικό Πνεύμα Αποτελεί αρχετυπική Εικόνα Γυναίκας ή Εξιδανικευμένη Γυναικεία Ομορφιά ή κυρίαρχο Μητρικό Είδωλο. Στιχουργική - Γλώσσα - Ύφος Στον Κρητικό η γλώσσα, όπως και η σύλληψη, δείχνει ανάλογη πρόοδο του ποιητή υπάρχει αρμονία του είναι και του φαίνεσθαι, η γλώσσα δηλαδή παρουσιάζεται άξια να εκφράσει τον πνευματικό κόσμο του ήρωα. Για πρώτη φορά τώρα ο ποιητής σε τόσο μεγάλη έκταση καλλιεργεί το δεκαπεντασύλλαβο σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα (ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), και μάλιστα είναι φυσικός και «απηρτισμένος», δηλ. κάθε στίχος έχει ολόκληρο νόημα που τελειώνει με το στίχο, ενώ το β ημιστίχιο (τομή στην 8η συλλαβή) ή επαναλαμβάνει ή συμπληρώνει ή προεκτείνει το νόημα του α ή κάνει μια αντίθεση πολλές φορές οι δύο στίχοι αλληλοσυμπληρώνονται. Τα θέματα που επιλέγει, η μετρική, η γλώσσα και γενικά η σύνθεση μιλούν για έντονες επιδράσεις από την κρητική λογοτεχνία, και ιδίως τον Ερωτόκριτο, αλλά και από τη μεταβυζαντινή λαϊκή ποίηση και το δημοτικό τραγούδι. Η ποιητική του ωρίμανση είναι φανερή. Απελευθερώνει όχι μόνο έναν πρωτοφανέρωτο λυρισμό, αλλά εισχωρεί βαθιά μέσα στα μυστικά της λαϊκής γλώσσας και στους ποιητικούς εκφραστικούς τρόπους της λαϊκής παράδοσης. Οπωσδήποτε, ο Σολωμός είναι ποιητής του πάθους για το υψηλό, το αιώνιο, το πνευματικό, το υπερβατικό και ο τόνος της ποίησης του είναι πάντα εξηρμένος. Στον Κρητικό ο ποιητής επιχειρεί να εφαρμόσει ένα συνδυασμό του δραματικού, αφηγηματικού και λυρικού τρόπου: το ποίημα παρουσιάζεται ως δραματικός μονόλογος του ποιητικού προσώπου, το οποίο μας αφηγείται λυρικά την τελευταία και καίρια δοκιμασία της ζωής του. Η γλώσσα είναι η δημοτική, διανθισμένη με διάφορες ιδιωματικές λέξεις (έκρουζε, αργούνε, πλέξιμο, πλεύρα κά.). Ο αγώνας του Σολωμού ήταν διμέτωπος, για τη δημιουργία μιας πανελλήνιας ποιητικής δημοτικής γλώσσας, αλλά και για τη διάσωση του ιδιωματικού στοιχείου της ποίησης του, ως στοιχείου αυθεντικότητας. Καθοριστική και κύρια είναι η χρήση των ρημάτων, σημάδι ωριμότητας του ποιητή, που εκφράζουν έντονα το στοιχείο της κίνησης και του ρυθμού, και μάλιστα του ρυθμού του κόσμου. Ο έντονος λυρισμός χαρακτηρίζει τη γλώσσα και το ύφος του Κρητικού, βασισμένος κυρίως στην εικονοπλασία και το συμβολισμό. Σημαντικά στοιχεία προς αυτή την κατεύθυνση αποτελούν: τα σχήματα λόγου (άφθονες μεταφορές και παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις, υπερβατά, χιαστά κ.ά.) οι συμβολικές χρήσεις λέξεων (που έχουν σχέση με τα οράματα του ήρωα και την αποκάλυψη μέσω της ποίησης απόκρυφων πραγμάτων, όπως κρυφός, ξετυλίξει κτλ. η συμβολική σημασία της θάλασσας (αγριεμένη - σύνδεση με θάνατο, ήρεμη - σύνδεση με ζωή) η λειτουργική χρήση επιθέτων (καθαρός, δροσάτος, δροσερός, γλυκός), που αναφέρονται πότε στη φύση, πότε στον ηθικό κόσμο των ανθρώπων, αλλά πάντα δηλώνουν καλοσύνη και αγιότητα 16

17 η επαναλαμβανόμενη χρήση εικόνων από τη φύση που αντικατοπτρίζουν και ανθρώπινες καταστάσεις η χρήση λέξεων για μέλη του σώματος (μάτι, χέρι), που ξεφεύγουν από τη συνήθη σημασία (όμως αυτοί [= τα μάτια] είναι θεοί). Ιδιαίτερα στον Κρητικό παρατηρούμε πολύπλοκους σχεδιασμούς που δημιουργούν οι εικόνες ματιών και χεριών, πχ. η όραση σε αντιπαράθεση με την ομιλία και την ακοή. Σχήματα λόγου στον Κρητικό του Σολωμού Έκοίταα, κι ήτανε μακριά ακόμη τα ακρογιάλι Παρήχηση του «α» «Αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι!» Προσωποποίηση του αστροπελεκιού. Αποστροφή στο Αστροπελέκι (ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται προς συγκεκριμένο πρόσωπο, σε προσωποποιημένο αντικείμενο ή σε αφηρημένη ιδέα). Επανάληψη: ξαναφέξε πάλι Τα πέλαγα στην αστραπή κι ό ουρανός αντήχαν Υπερβατό μεταξύ του ρήματος και του υποκειμένου (Ανάμεσα σε δύο όρους μιας πρότασης, οι οποίοι έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση και θα έπρεπε να βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο, παρεμβάλλεται μια λέξη ή φράση και τους αποχωρίζει). Τα πέλαγα στην αστραπή κι ό ουρανός αντήχαν, Οι ακρογιαλιές και τα βουνά μ όσες φωνές κι αν είχαν. Η ομοιοκαταληξία αντήχαν - είχαν, μιμείται τον αντίλαλο των ήχων Πιστέψετε π ό,τι θα πω είν ακριβή αλήθεια Μεταφορά: ακριβή αλήθεια Μα τές πολλές λαβωματιές πού μόφαγαν τα στήθια Μεταφορά: που μόφαγαν τα στήθια Μα την ψυχή πού μ' έκαψε τον κόσμο απαρατώντας Μεταφορά: την ψυχή που μ έκαψε (Λάλησε, Σάλπιγγα! κι' εγώ το σάβανο τινάζω, Και σχίζω δρόμο και τς αχνούς αναστημένους κράζω Προσωποποίηση της Σάλπιγγας Αποστροφή προς τη σάλπιγγα Παρήχηση του «λ»: λάλησε σάλπιγγα Πολυσύνδετο: κι - και - και Μεταφορά: σχίζω δρόμο «Μην είδετε την ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει; - Ψηλά την είδαμε πρωί της τρέμαν τα λουλούδια Σχήμα κατεξοχήν: την ομορφιά (την αρραβωνιαστικιά του) [Η σημασία μιας λέξης στενεύει και ενώ αυτή φανέρωνε αρχικά σύνολο ομοειδών όντων, καταλήγει να φανερώνει ένα μόνο από αυτά, ξεχωρίζοντάς το εξαιρετικά.] Μεταφορά: της τρέμαν τα λουλούδια Υποφορά - ανθυποφορά: Μην είδετε - την είδαμε Ο Ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος Προσωποποίηση του ουρανού Κι ή θάλασσα, πού σκίρτησε σαν το χοχλό πού βράζει Μεταφορά: η θάλασσα που σκίρτησε Παρομοίωση: σαν το χοχλό 17

18 Ησύχασε και έγινε όλο ησυχία και πάστρα Επανάληψη: ησύχασε - ησυχία Μεταφορά: ησύχασε Σαν περιβόλι ευώδησε κι εδέχτηκε όλα τα άστρα Παρομοίωση: σαν περιβόλι Μεταφορές: ευώδησε - εδέχτηκε Ούτε όσο κάνει στον ανθό η μέλισσα περνώντας Παρομοίωση: όσο κάνει στον ανθό η μέλισσα Όμως κοντά στην κορασιά, πού μ έσφιξε κι εχάρη Πρωθύστερο: εχάρη κι μ έσφιξε (Από δύο σχετικές ενέργειες ή έννοιες τοποθετείται στη σειρά του λόγου πρώτη εκείνη που είναι χρονικά και λογικά δεύτερη.) Κι ομπρός μου ιδού πού βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη Μεταφορά: φεγγαροντυμένη Ετρεμε το δροσάτο φως στη θεϊκιά θωριά της, Στα μάτια της τα ολόμαυρα και στα χρυσά μαλλιά της Συναισθησία: δροσάτο φως (συμφύρονται δύο διαφορετικές αισθήσεις) Οξύμωρο: δροσάτο φως (αν ληφθεί υπόψη ότι το φως αποτελεί πηγή θερμότητας) Μεταφορές: θεϊκιά θωριά - χρυσά μαλλιά Αντίθεση: μάτια ολόμαυρα - χρυσά μαλλιά Εκοίταξε τα αστέρια, κι εκείνα αναγάλλιασαν, Και την αχτινοβόλησαν και δεν την εσκεπάσαν Κι από το πέλαο, που πατεί χωρίς να το σουφρώνει Προσωποποίηση: τα αστέρια Μεταφορές: εσκεπάσαν - σουφρώνει Πολυσύνδετο: κι - και - και Κυπαρισσένιο ανάερα τα ανάστημα σηκώνει Μεταφορές: κυπαρισσένιο - σηκώνει Κι ανεί τς αγκάλες μ έρωτα και με ταπεινοσύνη, Κι έδειξε πάσαν ομορφιά και πάσαν καλοσύνη Τότε από φως μεσημερνό ή νύχτα πλημμυρίζει, Κι η χτίσις έγινε ναός πού ολούθε λαμπυρίζει Πολυσύνδετο: κι - και - κι - και - κι Αντίθεση: φως μεσημερνό - νύχτα Μεταφορά: η νύχτα πλημμυρίζει Υπερβολή: από φως μεσημερνό η νύχτα πλημμυρίζει Παρομοίωση: έγινε ναός που ολούθε λαμπυρίζει Καταπώς στέκει στο Βοριά η πετροκαλαμήθρα Παρομοίωση: Καταπώς... Όχι στην κόρη, αλλά σ εμέ την κεφαλή της κλίνει Σχήμα άρσης και θέσης: όχι στην κόρη, αλλά σ εμέ (Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι (ή τι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τι είναι (ή τι συμβαίνει) - πρώτα αίρεται κάτι και στη συνέχεια τίθεται.) Την κοίταζα ό βαριόμοιρος, μ έκοίταζε κι εκείνη Επανάληψη: κοίταζα - εκοίταζε Καν σε ναό ζωγραφιστή με θαυμασμό περίσσο, Κάνε την είχε ερωτικά ποιήσει ο λογισμός μου, Καν τα όνειρο, όταν μ έθρεφε το γάλα της μητρός μου Επανάληψη: καν - κάνε - καν 18

19 Ήτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι αστοχισμένη Μεταφορά: γλυκιά Σαν το νερό που το θωρεί το μάτι ν αναβρύζη Παρομοίωση: σαν το νερό Συνεκδοχή: που το θωρεί το μάτι (το μάτι ενν. ο άνθρωπος) [Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Έτσι δηλώνεται: το ένα αντί για τα πολλά ομοειδή, το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο, η ύλη αντί για εκείνο που είναι κατασκευασμένο από αυτή, το όργανο αντί για την ενέργεια που παράγεται ή γίνεται με αυτό.] Βρύση έγινε το μάτι μου κι ομπρός του δεν εθώρα Μεταφορά: βρύση έγινε το μάτι Που ετρέμαν και δε μ άφηναν να βγάλω τη μιλιά μου Μεταφορά: που ετρέμαν (τα μάτια) Προσωποποίηση: δε μ άφηναν (τα μάτια) Κι ένιωθα πως μου διάβαζε καλύτερα το νου μου Πάρεξ αν ήθελε της πω με θλίψη του χειλιού μου Μεταφορά: διάβαζε Συνεκδοχή: θλίψη του χειλιού μου Κοίτα με μες στα σωθικά, που φύτρωσαν οι πόνοι Μεταφορά: φύτρωσαν Όμως εξεχειλίσανε τα βάθη της καρδιάς μου Μεταφορές: εξεχειλίσανε - τα βάθη της καρδιάς Βόηθα, Θεά, το τρυφερό κλωνάρι μόνο να χω Περίφραση: τρυφερό κλωνάρι (ενν. η αρραβωνιαστικιά) Εχαμογέλασε γλυκά στον πόνο της ψυχής μου, Κι εδάκρυσαν τα μάτια της, κι έμοιαζαν της καλής μου. Εχάθη, αλιά μου! αλλ άκουσα του δακρύου της ραντίδα Αντίθεση: γλυκά στον πόνο Μεταφορά: εχαμογέλασε γλυκά Παρομοίωση: κι εμοιάζαν της καλής μου Επιφώνημα: αλιά μου Επανάληψη: εδάκρυσαν - δακρύου Εγώ από κείνη τη στιγμή δεν έχω πλια το χέρι, Π αγνάντευεν Αγαρηνό κι εγύρευε μαχαίρι Χαρά δεν του ναι ο πόλεμος τ απλώνω του διαβάτη Προσωποποίηση: το χέρι: π αγνάντευεν - κι εγύρευε μαχαίρι Συνεκδοχή: το χέρι (αντί για το άτομο συνολικά): αγνάντευεν - κι εγύρευε Άρση και θέση: δεν έχω πλια το χέρι - τ απλώνω του διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι έρχεται με δακρυσμένο μάτι Συνεκδοχή: έρχεται με δακρυσμένο μάτι Κι όταν χορτάτα δυστυχιά τα μάτια μου ζαλεύουν Αργά, κι ονείρατα σκληρά την ξαναζωντανεύουν, Και μέσα στ άγριο πέλαγο τ' αστροπελέκι σκάει, Κι η θάλασσα να καταπιή την κόρη αναζητάει Προσωποποιήσεις: τα μάτια: χορτάτα δυστυχιά - η θάλασσα να καταπιή την κόρη αναζητάει Μεταφορές: χορτάτα δυστυχιά - ονείρατα σκληρά - την ξαναζωντανεύουν - άγριο πέλαγο Πολυσύνδετο: κι - κι - και - κι 19

20 Ξυπνώ φρενίτης, κάθομαι, κι ο νους μου κινδυνεύει, Και βάνω την παλάμη μου, κι αμέσως γαληνεύει Πολυσύνδετο: κι - και - κι Τα κύματα έσχιζα μ αυτό, τ άγρια και μυρωδάτα Μεταφορές: έσχιζα - άγρια - μυρωδάτα Με δύναμη πού δεν είχα μήτε στα πρώτα νιάτα, Μήτε όταν εκροτούσαμε, πετώντας τα θηκάρια, Μάχη στενή με τους πολλούς ολίγα παλληκάρια, Μήτε όταν τον μπομπο - Ίσούφ και τς άλλους δύο βαρούσα. Σύρριζα στη Λαβύρινθο π αλαίμαργα πατούσα. Επανάληψη: μήτε - μήτε - μήτε Αντίθεση: πολλούς - ολίγα Μεταφορές: μάχη στενή - αλαίμαργα πατούσα Αλλά το πλέξιμ άργουνε και μου τ αποκοιμούσε Ηχός, γλυκύτατος ηχός, οπού με προβοδούσε Μεταφορές: αποκοιμούσε - γλυκύτατος - προβοδούσε Προσωποποίηση: ο ήχος: προβοδούσε Αναδίπλωση: ήχος - γλυκύτατος ήχος (η αναδίπλωση είναι ένα σχήμα λόγου (ή ένας εκφραστικός τρόπος), σύμφωνα με το οποίο μια λέξη (ή και μια φράση) τίθεται στο λόγο μια φορά και αμέσως μετά επαναλαμβάνεται.) Δεν είναι κορασιάς φωνή στα δάση που φουντώνουν, Και βγαίνει τ άστρο του βραδιού και τα νερά θολώνουν, Και τον κρυφό της έρωτα της φύσης τραγουδάει, Του δέντρου και του λουλουδιού πού ανοίγει και λυγάει Παρομοίωση: δεν είναι κορασιάς φωνή Περίφραση: τ άστρο του βραδιού (το φεγγάρι) ολυσύνδετο: και - και - και - και και Χιαστό: Του δέντρου και του λουλουδιού πού ανοίγει και λυγάει [το δέντρο: λυγάει, και το λουλούδι: ανοίγει] Δεν είν αηδόνι κρητικό, που σέρνει τη λαλιά του Παρομοίωση: δεν είν αηδόνι Μεταφορά: σέρνει τη λαλιά Κι αντιβουίζει ολονυχτίς από πολλή γλυκάδα Η θάλασσα πολύ μακριά, πολύ μακριά η πεδιάδα Μεταφορά: αντιβουίζει η θάλασσα Υπερβολή: αντιβουίζει η θάλασσα πολύ μακριά και η πεδιάδα Χιαστό: Η θάλασσα πολύ μακριά, πολύ μακριά η πεδιάδα [πολύ μακριά - πολύ μακριά και θάλασσα - πεδιάδα] Ώστε που πρόβαλε η αυγή και έλιωσαν τ αστέρια, Κι ακούει κι αυτή και πέφτουν της τα ρόδα από τα χέρια Προσωποποίηση: η αυγή ακούει Μεταφορά: έλιωσαν τ αστέρια Δεν είν φιαμπόλι το γλυκό, οπού τα αγρίκαα μόνος αρομοίωση: δεν ειν φιαμπόλι Μεταφορά: φιαμπόλι το γλυκό Κι έβλεπα τ άστρο τ ουρανού μεσουρανίς να λάμπει Και του γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα κι οι κάμποι Κι ετάραζε τα σπλάχνα μου ελευθερίας ελπίδα 20

21 Κι' έφώναζα: «ώ θεϊκιά κι όλη αίματα Πατρίδα!» Κι άπλωνα κλαίοντας κατ αυτή τα χέρια με καμάρι Πολυσύνδετο: κι - και - κι - κι - κι Περίφραση: τ άστρο τ ουρανού (ο ήλιος) Προσωποποιήσεις: γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα, οι κάμποι - θεϊκιά κι όλη αίματα Πατρίδα Συνεκδοχή: ετάραζε τα σπλάχνα μου [το μέρος αντί για το όλο] Μεταφορά: θεϊκή πατρίδα Καλή ν η μαύρη πέτρα της και το ξερό χορτάρι Μεταφορά: μαύρη πέτρα Δεν είναι λόγια ήχος λεπτός Δεν ήθελε τον ξαναπεί ο αντίλαλος κοντά του Μεταφορά: ήχος λεπτός Προσωποποίηση: δεν ήθελε τον ξαναπεί ο αντίλαλος (προσωποποιείται ο αντίλαλος) Υπερβατό: μεταξύ ρήματος (ήθελε) και υποκειμένου (ο αντίλαλος) Σαν του Μαϊού τες ευωδιές γιόμιζαν τον αέρα, Γλυκύτατοι, ανεκδιήγητοι Μόλις είν έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος Παρομοιώσεις: σαν του Μαϊού - μόλις είν έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος Υπερβολή: μόλις είν έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος Μ άδραχνεν όλη την ψυχή, και να μπει δεν ημπόρει Ο ουρανός, κι η θάλασσα, κι η ακρογιαλιά, κι η κόρη Με άδραχνε, και μ έκανε συχνά ν αναζητήσω Πολυσύνδετο: και - κι - κι και Προσωποποίηση: ο ήχος: μ άδραχνεν Μεταφορές: μ άδραχνεν - να μπει Τη σάρκα μου να χωρισθώ για να τον ακλουθήσω Συνεκδοχή: τη σάρκα μου (το μέρος αντί για το όλο -το σώμα) Έπαψε τέλος, κι άδειασεν η φύσις κι η ψυχή μου Πού εστέναξε κι εγιόμισεν ευθύς οχ την καλή μου Αντίθεση: άδειασεν - εγιόμισεν 21

22 ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ / δημοτική γλώσσα εποχή ανακατατάξεων / επαναστατικό πνεύμα κλασικισμός / ρομαντισμός Επτάνησα Ιστορία 1204: Ενετοί 1797: Γάλλοι 1798: Ρώσοι 1800: Ιόνιος Πολιτεία (Σουλτάνος) 1807: Γάλλοι 1815: Άγγλοι 1864: Ελλάδα Πνευματικό περιβάλλον Λυρική και σατιρική ποίηση λατρεία: θρησκείας πατρίδας γυναίκας σε ιδανική μορφή φύσης σε δημοτική γλώσσα Χαρακτηριστικά έργου Σολωμού Θέματα Επτανησιακής σχολής: Το θρησκευτικό στοιχείο είναι για το Σολωμό μέρος μιας προσωπικής ανθρώπινης εμπειρίας δίχως τυπολατρίες Λυρισμός σύνθεσης: Συναίσθημα, συγκίνηση, φύση. Εξωτερίκευση εσωτερικού κόσμου, χρήση εκφραστικών μέσων (σχήματα λόγου, εικόνες) Δημοτική γλώσσα Υψηλός τόνος απελευθέρωση Ελλάδας Εξομολογητικό ύφος: μνήμες και συναισθήματα Αποσπασματικότητα: τελειομανία; Γερμανικός ρομαντισμός; / νοηματική αυτοτέλεια ΚΡΗΤΙΚΟΣ Αφηγηματικό ποίημα / 5 μέρη / σταθμός / περίοδος ωριμότητας / απόσπασμα / ολοκληρωμένο με εσωτερική ενότητα και συνοχή Πραγματικά γεγονότα επανάστασης Κρήτης / τραγούδι πρόσφυγα Κρητικού Ποίημα Δραματικό: δράση πραγματικών προσώπων (σήμερα= τραγικό) μονόλογος προς υποθετικό ακροατήριο, διάλογος εξωπραγματικά όντα: ψυχές νεκρών, φεγγαροντυμένη Αφηγηματικό: εξιστόρηση σε α πρόσωπο με αναφορές και σε άλλα θέματα Λυρικό: περισσότερο βάρος στο συναίσθημα παρά στην έκθεση των πραγματικών γεγονότων 22