Μάθημα: Ν. Λογοτεχνία, Β γυμνασίου Εμπλεκόμενες γνωστικές περιοχές (διαθεματικήδιάσταση):

Transcript

1 ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ: «Η αγάπη & ο έρωτας στις τέχνες, τις επιστήμες & την καθημερινότητά μας» Διδ/σες: Έλ. Κελεσίδου (φιλόλογος), σε συνεργασία με την κ. Ουρ. Φραγκουλίδου (εικαστικό) Μάθημα: Ν. Λογοτεχνία, Β γυμνασίου Εμπλεκόμενες γνωστικές περιοχές (διαθεματικήδιάσταση): Λογοτεχνία, ΑΕ Γραμματεία, Εικαστικά, Μουσική, Ψυχολογία, Ν. Γλώσσα, Ιστορία.

2 ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ: ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, project ΔΙΑΡΚΕΙΑ υλοποίησης: 8*-9 ώρες * Σε όσα τμήματα το μάθημα διδάσκεται σε συνεχόμενο 2ωρο.

3 ΣΚΟΠΟΘΕΣΙΑ Να έρθουν οι μαθητές τριεςσε επαφή με μια ποικιλία κειμένων που μιλούν για τον έρωτα: λογοτεχνικά, επιστημονικά + προσωπικές μαρτυρίες. Να προσεγγίσουν το θέμα μέσα από τους «κώδικες» της λογοτεχνίας, των εικαστικών τεχνών (γνωριμία + εκτίμηση έργων τέχνης) και των τραγουδιών. Να μελετήσουν «εκφραστικούς» τρόπους-τεχνικές των προαναφερόμενων μορφών τέχνης. Να αντιληφθούν τη διαχρονική παρουσία του έρωτα σε διάφορες εποχές και τόπους.

4 Να αποπειραθούν να «μελετήσουν»: α) τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά του έρωτα (εξιδανίκευση ερωτικού συντρόφου, παντοδυναμίακοσμογονική δύναμη του έρωτα, δίπολο ακραίων συναισθημάτων: ευτυχία + πληρότητα = παρουσία αγαπώµενου # δυστυχία = απουσία + προδοσία αγαπώµενου...), β) την ταύτιση ανθρώπου και φύσης, καθώς σ αυτήν ο ερωτευμένος συχνά αναγνωρίζει τον εαυτό του ή την ομορφιά του/της αγαπημένου ης του, γ) τα βασικά χαρακτηριστικά του/της ιδεώδους συντρόφου καιτης ιδανικής σχέσηςκαθώς και διαχρονικών ζευγαριών-συμβόλων, δ)το κρυμμένο συχνά μήνυμα του έρωτα και την πολυδιάστατη έννοιά του.

5 Να επιχειρήσουν να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως: Τι είναι η αγάπη; Είναι διδακτή; Ποιες οι προϋποθέσεις και η προσφορά της; Τι εξελίσσει και τι καταστρέφει μια σχέση αγάπης; κ.λπ. Να παράγουν έργο -ομαδικά αλλά και ατομικάως δημιουργικοί αναγνώστες, ακροατές και θεατές (κριτική σκέψη, φαντασία, πειραματισμός δημιουργική έκφραση). Να εκφράσουν και να συνδέσουν την εμπειρία τους με όλα τα παραπάνω προκειμένου να βοηθηθούν στη δόμηση της ταυτότητάς τους.

6 ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΜΑΤΟΣ Στην αρχή της σχολικής χρονιάς δόθηκε στους μαθητές-τριες ένα ερωτηματολόγιο διερεύνησης των ενδιαφερόντων τους. Στις προτιμήσεις τους πανηγυρικά κατέλαβε την 1 η θέση το θέμα της αγάπης & του έρωτα. Δέσμευση υλοποίησης ενός σχεδίου εργασίας με αυτή τη θεματική...

7 ΦΑΣΕΙΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ του σχεδίου εργασίας

8 Α ΦΑΣΗ: Δουλεύοντας όλη η τάξη ως ομάδα (2 ώρες) ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ - Ιβάν Γκολ, «Μαλαισιακά τραγούδια». -Λέο Μπουσκάλια, «Ν αγαπάμε ο ένας τον άλλον» (απόσπ. από κεφ. 6 με θέμα τη ζήλεια). - Ερωτική αλληλογραφία Γ. Παπανδρέου-Σ. Μινέικο (απόσπ.). -«Έρωτας με την πρώτη φερομόνη» (απόσπ. άρθρου). -«Πηνελόπη» (1849), πίνακας του John Stanhope. - Ελένη Καραΐνδρου, «Το ταγκό του έρωτα». -Μ. Καραγάτσης, «Η κ. Νίτσα». εργασία για το σπίτι

9 Μέσα από τα προηγούμενα ενδεικτικά «παραδείγματα» της παρουσίας του έρωτα στην καθημερινότητα, την τέχνη & την επιστήμη, οδηγηθήκαμε διαλογικά στους παρακάτω 4 εννοιολογικούς πίνακες

10 ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΕΡΩΤΑΣ θέμα διαχρονικό & πολυδιάστατο ΠΑΡΟΝ ΤΕΧΝΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

11 ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ποίηση Θέατρο Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΠΑΡΟΝ ΜΟΥΣΙΚΗ- ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: μυθιστόρημα, νουβέλα, διήγημα ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ + ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΤΕΧΝΕΣ: ζωγραφική, γλυπτική, φωτογραφία...

12 ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΠΑΡΟΝ Ο ΕΡΩΤΑΣ ΚΟΜΜΑΤΙ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ ερωτικά γράμματα, μηνύματα, ραβασάκια συζητήσεις λευκώματα, ημερολόγια λογοτεχνικές απόπειρες: στιχάκια...

13 Ψυχολογία Κοινωνιολογία Ο ΕΡΩΤΑΣ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Φιλοσοφία Ιστορία- Αρχαιολογία Φιλολογία Βιολογία- Βιοχημεία...

14 Β ΦΑΣΗ: Εργασία σε ομάδες Προέκυψαν έτσι και συστάθηκανσε κάθε τμήμα οι ομάδες εργασίας που θα παρουσιαστούν παρακάτω... Σύνθεση ομάδων: ανομοιογενείς ως προς την επίδοση, την πολιτισμική προέλευση και το φύλο. Διάρκεια εργασιών: 4 (2 δίωρα) 5 ώρες. Φύλλα εργασίας: εργασίες ομαδικές στο σχολείο & ατομικές στο σπίτι.* * Οδηγίες: «Στην επόμενη συνάντησή μας κουβεντιάστε τις απαντήσεις σας με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας σας και προχωρήστε σε τυχόν διορθώσεις, προσθήκες, αφαιρέσεις κ.λπ.»

15 1 η ομάδα: «Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ - Tο αρχαιότερο ποίημα στο κόσμο(σουμέριοι, 2000 π.χ.). -Αποσπάσματα από το «Άσμα Ασμάτων» (ΣΤ & Θ ). - Ποιητικά θραύσματα της Σαπφούς («Γρήγορα η ώρα πέρασε», «Ήρθε και τρύπωσε ο Ερμής» ). -Γ στάσιμο της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή. - Μαρία Πολυδούρη, «Κοντά σου». - Αργύρης Εφταλιώτης, «Αγάπης λόγια». - Ναζίμ Χικμέτ, «22 Σεπτέμβρη 1945».

16 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 1 ης ομάδας: εστίασαν σε συναισθηματικές καταστάσεις (των ποιητικών προσώπων αλλά και δικές τους), σχολίασαν εκφραστικούς τρόπους, πραγματοποίησαν συγκρίσεις, μετέτρεψαν τα ποιητικά κείμενα σε πεζά μπαίνοντας στο ρόλο ενός ποιητικού υποκειμένου, έγραψαν τα δικά τους ερωτικά γράμματα & ποιήματα...

17 2 η ομάδα: «Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Διηγήματα: - Αργύρης Εφταλιώτης, «Πρώτη αγάπη». -Νίκη Στέλλα Σιδερίδου, «Η πρώτη αγάπη». Εκτενή αποσπάσματα από τα μυθιστορήματα: - ΆμοςOζ, «Σούμχι» (κεφ. 1 ο, «Έτσι άνθισε η αγάπη»). - Πάτρικ Zίσκιντ, «Tο καλοκαίρι του κ. Zόμερ». Συνεκτικός ιστός: παιδικοί & εφηβικοί -ανεκπλήρωτοι συνήθως- έρωτες

18 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 2 ης ομάδας: σκιαγράφησαν τα πορτρέτα των ηρώων και των σχέσεων, έδωσαν ένα διαφορετικό τέλος στην ιστορία, μπήκαν στη θέση των ηρώων και έγραψαν ερωτικές εξομολογήσεις, ραβασάκια και φανταστικούς διαλόγους, μίλησαν και έγραψαν για τις δικές τους εμπειρίες, αναδιηγήθηκαν περιληπτικά τις ερωτικές ιστορίες αλλάζοντας τον αφηγητή και την οπτική γωνία, συνέγραψαν τη δική τους φανταστική ιστορία αγάπης λαμβάνοντας υπόψη τους άξονες όπως: χώρος, χρόνος, πρόσωπα, αρχική κατάσταση, πρόβλημα (στέρηση ή επιθυμία) και στόχος ηρώων, δοκιμασίες-περιπέτειες ηρώων, ρόλοι άλλων προσώπων (βοηθοί ή αντίμαχοι ηρώων), τέλος της ιστορίας= λύση προβλήματος; (βλ. και θεωρίες V. Propp & A. J. Greimas)

19 3 η ομάδα:«οερωτασστατραγουδια» ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ - Δημοτικά τραγούδια: «Κόρη που λάμπει», «Της κουμπάρας πόγινε νύφη», «Λιανοτράγουδα»(«Παινέματα της αγαπητικής»). - Τα δικά τους αγαπημένα ερωτικά τραγούδια. - Π. Θαλασσινός, «Ανάθεμά σε». - Δ. Σαββόπουλος, «Μη μιλάς άλλο για αγάπη». - Μόνικα, Jes, I do. - Ουίλιαμ Σαίξπηρ, «Ρωμαίος κι Ιουλιέτα» (Πράξη Β, σκηνή 2).

20 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 3 ης ομάδας: αναζήτησαν τα βασικά γνωρίσματα της δημοτικής ποίησης, έφεραν το αγαπημένο τους τραγούδι και μίλησαν γι αυτό, εστίασαν σε συναισθηματικές καταστάσεις & εκφραστικούς τρόπους, μετέτρεψαν τα τραγούδια σε πεζό-π.χ. αφηγηματικό κείμενο ή γράμμα ερωτικό- μπαίνοντας στο ρόλο ενός ερωτικού υποκειμένου ή ενός εξωτερικού αφηγητή, αναζήτησαν ομοιότητες ποίησης-τραγουδιού, συνέθεσαν δικούς τους όρκους και στίχους, ενώ κάποιοι καταπιάστηκαν και με τη μελοποίηση...

21 4 η ομάδα: «Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΙΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ» 1 ο στάδιο (θεωρητικό) ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ: Προβολή έργων τέχνης και σχολιασμός 2 ο στάδιο (εργαστηριακό) Πραγματοποίηση εικαστικών εργασιών (ατομικών και ομαδικών)

22 1ο ΣΤΑΔΙΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ - ΠΡΟΓΥΜΝΑΣΗ (2 ώρες) Α. ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ Οι μαθητές-τριες καλούνται: να περιγράψουν το θέμα που απεικονίζεται, να σχολιάσουν τί βλέπουν, πού διαδραματίζεται (εσωτερικό-εξωτερικό χώρο), ποιοι μετέχουν, πώς το ερμηνεύουν (συναίσθημα - αίσθηση), να γράψουν με αφορμή τα έργα τέχνης ένα «σενάριο» (μια ιστορία) ή να μπουν στη θέση ενός προσώπου και να παράγουν λόγο (π.χ. να γράψουν επιστολές...), να αντιληφθούν την πολυδιάστατη έννοια του έρωτα και να αποδώσουν «χαρακτηρισμούς» (π.χ. διεκδικητικός, τρυφερός κ.ά.).

23 Β. ΥΦΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ Οι μαθητές-τριες αναζητούν: τα δομικά στοιχεία βάση των οποίων ο καλλιτέχνης οργανώνει την σύνθεσή του και ολοκληρώνει την εικαστική του πρόταση, το πλήθος και την ποικιλία των σχημάτων και των μεγεθών, τη συμμετρία ή ασυμμετρία, την επανάληψη και το ρυθμό, το σημείο κορύφωσης (πού επικεντρώνεται το βλέμμα του θεατή;), τη χρωματική γκάμα ή το υλικό κατασκευής (στα γλυπτά), την ισορροπία.

24 2ο ΣΤΑΔΙΟ: ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟ (2 3 ώρες) Οι μαθητές-τριεςδημιουργούν ομαδικά & ατομικά: έργα ζωγραφικής με τέμπερες, γλυπτά με συνθετικό πηλό, μεικτές τεχνικές με ανακυκλώσιμα υλικά, κολάζ με χαρτί από περιοδικά & περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο εργάστηκαν καθώς και το τελικό εικαστικό τους προϊόν.

25 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ μαζί με μερικά σχόλια των μαθητών-τριών για τον έρωτα!

26 Frida Kahlo and Diego Rivera «ο έρωτας μπορεί να είναι άνισος και καταπιεστικός»

27 Henry Moore - Family Group, 1950 «διεκδικητικός στην περίπτωση παιδιών»

28 Jan Steen - The Prayer Before the Meal, 1660 «μίζερος και δυστυχισμένος στη φτώχεια»

29 Marc Chaghall - The birthday, 1915 «μονόπλευρος και ασφυκτικός»

30 Rene Magritte - The Lovers, 1928 «αγωνιώδης, αγχωτικός»

31 Van Eyck-Tο ζεύγος Αρνολφίνι, 1434 «ανικανοποίητος ή συμβατικός»

32 Johannes Vermeer - Girl reading a letter by an open window, «απογοητευτικός, σε κρατά σε διαρκή αναμονή»

33 ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ-ΤΡΙΩΝ

34 κατασκευή-vermeer

35 λεπτομέρεια-κατασκευή

36 γλυπτό «βρεφοκρατούσα»

37 γλυπτό

38 γλυπτό

39 γλυπτό

40 δεξί προφίλ

41 αριστερό προφίλ

42 ζωγραφικό έργο -Chaghal

43 κολάζ -Van Eyck

44 5 η ομάδα: «ΖΕΥΓΑΡΙΑ-ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΑΓΑΠΗΣ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ - Ομήρου Οδύσσεια(ό,τι καταστάλαξε εντός τους!). - Ιλιάδα, ραψ. Ζ«Συνάντηση Έκτορα -Ανδρομάχης» &ραψ. Χ«Ο θρήνος της Ανδρομάχης...». - Περιλήψεις των έργων: «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, «Ερωτόκριτος», του Βιτσέντζου Κορνάρου, «Ερωφίλη», του Γεώργιου Χορτάτση. - Βιογραφικά των Ι. Καποδίστρια & Ρ. Στούρτζα. - «Ο κρυφός έρωτας του Καποδίστρια» (άρθρο).

45 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 5 ης ομάδας: μελέτησαν, σκιαγράφησαν, συνέκριναν και σχολίασαν τα πορτρέτα αυτών των ζευγαριών που αποτελούν διαχρονικά σύμβολα αγάπης και ενέπνευσαν πλήθος καλλιτεχνών, μπαίνοντας στη θέση των ηρώων αναδιηγήθηκαν την προσωπική τους ιστορία, έγραψαν ερωτικές επιστολές, άρθρα, οπισθόφυλλα βιβλίων και φανταστικές ιστορίες αγάπης.

46 6 η ομάδα: «Ο ΕΡΩΤΑΣ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Αποσπάσματα από τα βιβλία: -Λέο Μπουσκάλια, «Να ζεις, ν αγαπάς και να μαθαίνεις». -Λέο Μπουσκάλια, «Ν αγαπάμε ο ένας τον άλλον» (κεφ. Η μελέτη). - Χόρχε Μπουκάι, «Ιστορίες να σκεφτείς».

47 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 6 ης ομάδας: μελέτησαν και σχολίασαν αποσπάσματα από τα προαναφερόμενα βιβλία, προετοίμασαν, πήραν και επεξεργάστηκαν συνεντεύξεις προκειμένου να συλλέξουν πληροφορίες για την αγάπη και τον έρωτα ως κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης και καθημερινότητας (αντιλήψεις, στάσεις, συμπεριφορές, εμπειρίες...), κατέγραψαν τις δικές τους απόψεις για τον έρωτα καθώς και τα δικά τους«θελω»...

48 Γ ΦΑΣΗ: Ολοκλήρωση (2 ώρες) Κλείσαμε με 1 δίωρο στο οποίο: Ολοκληρώθηκαν οι εργασίες των ομάδων. Μετά από γενική απαίτηση προβλήθηκε από την ταινία Romeo and Juliet του Fr. Zeffirelli(1968)η σκηνή του μπαλκονιού (12 ), την οποία σχολιάσαμε με βάση κάποιους άξονες... Διαβάσαμε ταυτόχρονα το σχετικό απόσπασμα του όρκου (Πράξη Β, σκηνή 2) από το ομώνυμο θεατρικό-σε αρκετά τμήματα επιχειρήσαμε και δραματοποίησή του... Η κάθε ομάδα στη συνέχεια επέλεξεαυθόρμητα, προετοιμάστηκε πολύ γρήγορα και παρουσίασε στην ολομέλεια της τάξης 1 από τις εργασίες της.

49 ΤΕΛΙΚΟ ΠΡΟΪΟΝ ΕΚΔΟΣΗ ΕΝΘΕΤΟΥ στο πασχαλινό τεύχος της σχολικής μας εφημερίδας με επιλεγμένες εργασίες από κάθε ομάδα Σημ.: Μπορείτε να δείτε το υλικό στο σχολικό bolg Συμμετοχή σε 2 λογοτεχνικούς διαγωνισμούς με 5 έργα 6 μαθητών-τριών & διάκριση ενός από αυτά...

50 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αποστολίδου, Βενετία& Ελένη Χοντολίδου(επιμ.)(1999). Λογοτεχνία και εκπαίδευση. Αθήνα: τυπωθήτω-γιώργος Δαρδανός. Ομάδα Έρευνας για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας (2000). Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο... Μια νέα πρόταση διδασκαλίας. Επιμ. Βενετία Αποστολίδου, Βικτωρία Καπλάνη & Ελένη Χοντολίδου. Αθήνα: τυπωθήτω-γιώργος Δαρδανός. Αποστολίδου, Βενετία& Ελένη Χοντολίδου(επιμ.)(2004). Διδακτικές προτάσεις για το μάθημα της λογοτεχνίας Β Γυμνασίου. Αθήνα: Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων (Ιδιαίτερα χρήσιμη η 2 η Ενότητα: Η περιπέτεια της ενηλικίωσης, σσ ) Αποστολίδου, Βενετία& Ελένη Χοντολίδου(επιμ.)(2007). Διδακτικές προτάσεις για το μάθημα της λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου. Αθήνα: Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων (Ιδιαίτερα χρήσιμη η 2 η διδ/κή πρόταση: Γεώργιος Χορτάστης, «Ερωφίλη», σσ ) Πρόγραμμα Σπουδών για τη Διδασκαλία της Λογοτεχνίας στην Υποχρεωτική Εκπαίδευση (2011). Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας, Δια βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων.

51 Κανταρτζής, Φώτης (2009). Διδάσκοντας για τον έρωτα στο γυμνάσιο: ένα project για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας/ μεταπτυχιακή εργασία. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. Μέγα, Γεωργία (2011). «Η αξιοποίηση της αισθητικής εμπειρίας στην εκπαίδευση», στο Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών, Βασικό επιμορφωτικό υλικό, Τόμος Α: Γενικός μέρος. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σσ Ροντάρι, Τζάνι (1994). Γραμματική της φαντασίας/ μτφρ. Μαρία Βερτσώνη- Κοκόλη& Λία Αγγουρίδου-Στρίντζη. Αθήνα: Τεκμήριο. Καψωμένος, Ερατοσθένης (2009). «Ο έρωτας στα δημοτικά τραγούδια», Αρχαιολογία & Τέχνες, 111, σσ Μαρωνίτης, Δημήτρης Ν. «Ο Οδυσσέας και οι γυναίκες», εφημ. ΒΗΜΑ (Αθήνα), Γκίκας, Σωκράτης (1997). «Ανάλυση του ερωτικού φαινομένου», στο Επίκαιρα θέματα, Αθήνα: Σαββάλας.

52 Arnheim, Rudolf. (1999). Τέχνη και οπτική αντίληψη/ μτφρ. Ιάκωβος Ποταμιάνος. Αθήνα: Θεμέλιο. Gombridge, Εrnst Ηans (1995). Τέχνη και ψευδαίσθηση/ μτφρ. Ανδρέας Παππάς. Αθήνα: Νεφέλη. Daucher, Ηans & Rudolf Seitz (2003). Διδακτική των Εικαστικών Τεχνών/ μτφρ. Τιτίκα Σάλλα Δοκουμετζίδη& Κατερίνα Πριμηκήρη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Eko, Uberto (2004). Ιστορία της Ομορφιάς/ μτφρ. Δήμητρα Δότση & Χρήστος Ρομποτής. Αθήνα: Καστανιώτη.