Περιε χομ ε να. οι εννοιες ΚΑι οι οροι: η ΕΠιστήμή η ϕιλολογια ΚΑι οι ΑνθρωΠιςτιΚες επιςτημες η νεοελληνικη ϕιλολογια

Transcript

1 Περιε χομ ε να Πρόλογος Εισαγωγή Κ εϕα λ Αιο ι οι εννοιες ΚΑι οι οροι: η ΕΠιστήμή η ϕιλολογια ΚΑι οι ΑνθρωΠιςτιΚες επιςτημες η νεοελληνικη ϕιλολογια Α. η επιστήμη η ϕιλολογία και οι Ανθρωπιστικές επιστήμες 19 Β. οι βασικές έννοιες και οι συναϕείς όροι της νεοελληνικής ϕιλολογίας Φιλολογία και Γραμματολογία Λογοτεχνία και Γραμματεία Νεοελληνικός/ή και μεσαιωνικός/ή Κ εϕα λ Αιο ιι το ΑντιΚειμενο της νεοελληνικης ϕιλολογιας: η ΝΕοΕΛΛήΝική ΛοΓοτΕχΝια (τι είναι με τι οικοδομείται πότε και πού εντοπίζεται πώς είναι) Α. τι είναι

2 10 ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε Να 1. Λογοτεχνικά κείμενα, λογοτεχνικά είδη και λογοτεχνικοί τρόποι: η διαλογική τους ύπαρξη Οι μεταϕράσεις-πρωτότυπα λογοτεχνικά κείμενα Β. Με τι οικοδομείται Μορϕές i) Γλώσσα: τα ιδιώματα η ομιλούμενη κοινή η διόρθωση ο εξαρχαϊσμός η ϕωνητική ορθογραϕία η καθαρεύουσα η δημοτική ii) Σχήματα λόγου: γραμματικο-συντακτικά (κατά τη γραμματική συμϕωνία των όρων, κατά τη θέση όρων, κατά την πληρότητα του λόγου) σημασιολογικά/τρόποι iii) Ρυθμός και μετρική: ρυθμός μετρικά σχήματα και σχήματα λόγου μετρική τα δύο μετρικά συστήματα τύποι στίχου: ο έμμετρος στίχος, ο ελευθερωμένος στίχος, ο πεζός στίχος, ο ελεύθερος στίχος iv) αϕήγηση και σκηνικοί λόγοι: χρόνος (ιστορίας και αϕήγησης) έγκλιση (τύποι λόγου και εστίασης/προοπτικής) ϕωνή (πράξη της αϕήγησης) σκηνικοί λόγοι Ιδέες: ϕιλοσοϕικο-αισθητικές και καλλιτεχνικές/λογοτεχνικές αντιλήψεις i) Το σχήμα: 16ος-20ός αι ii) Τα θεωρητικά και κριτικά κείμενα (19ος-τελευταίες δεκαετίες 20ού αι.) Γ. Πότε-Πού εντοπίζεται 1. Πότε αρχίζει η νεοελληνική λογοτεχνία: γλωσσικά και ευρύτερα ιστορικά και πολιτισμικά κριτήρια Πού ορίζεται το γεωγραϕικό στίγμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: επιθετικοί προσδιορισμοί και προσδιορισμοί τόπου το κέντρο και η περιϕέρεια Δ. Πώς είναι 1. Τα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και η παράδοσή τους: χειρόγραϕα (αυτόγραϕα και αντίγραϕα) και έντυπες εκδόσεις Τύποι εκδόσεων λογοτεχνικών κειμένων: επιστημονικές/ κριτικές, ϕιλολογικές και χρηστικές η ψηϕιακή μορϕή τους ανατύπωση και επανέκδοση

3 ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε Να αυτοτελείς και μη εκδόσεις, περιοδικά έντυπα και προδημοσιεύσεις το ζήτημα της εγκυρότητας Ε. Το σχήμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: Τι - με τι - πότε - πού - πώς. Καταγραϕές λογοτεχνικών κειμένων, ειδών και τρόπων: οι ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας Κ Εϕα Λ αιο ΙΙΙ Τα ΠΕΔΙα αναλυσησ ΚαΙ ερμηνειασ ΤηΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙαΣ ΚαΙ ΟΙ ΣυΝαϕΕΙΣ ΜΕθΟΔΟΙ ΕΠΙΣΤηΜΟΝΙΚηΣ ΠΡαΚΤΙΚηΣ ΣΤη ΝΕΟΕΛΛηΝΙΚη ϕιλολογια: ΙσΤορΙα, θεωρια, κριτικη ΚαΙ συγκριση α. Εισαγωγικά: μέθοδοι επιστημονικής πρακτικής και στόχοι της Νεοελληνικής ϕιλολογίας έκδοση, ανάλυση και ερμηνεία περιγραϕή, εξήγηση, επιχειρηματολογία η συμπληρωματικότητα των μεθόδων Β. Ιστορία (της λογοτεχνίας): η ιστορικότητα Το πλαίσιο Σημεία αναϕοράς: Ιστορία της λογοτεχνίας, Λογοτεχνική Ιστορία, Ιστορία των λογοτεχικών μορϕών και αισθητική της πρόσληψης Γ. θεωρία (της λογοτεχνίας): η λογοτεχνικότητα Το πλαίσιο Σημεία αναϕοράς: ϕορμαλισμός, Ερμηνευτική, Δομισμός, Σημειωτική και Μετα-δομισμός Δ. Κριτική (της λογοτεχνίας): η αξιολόγηση Ε. Σύγκριση (Συγκριτική ϕιλολογία): η συγκρισιμότητα Πεδία έρευνας και μεθοδολογική δεσπόζουσα Οι βασικοί άξονες έρευνας και οι συναϕείς όροι i) επίδραση ii) αναλογία iii) επιδράσεις και αναλογίες: η Λογοτεχνία και οι άλλες Τέχνες

4 12 ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε Να Κ Εϕα Λ αιο ΙV Τα ΕΡΓαΛΕΙα ΔΟυΛΕΙαΣ ΤηΣ ΕΠΙΣΤηΜηΣ ΤηΣ ΝΕΟΕΛΛηΝΙΚηΣ ϕιλολογιασ: ΤυΠΟΛΟΓΙΚα ΧαΡαΚΤηΡΙΣΤΙΚα ΠΡωΤΟΓΕΝΕΣ ΚαΙ ΔΕυΤΕΡΟΓΕΝΕΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΡΓαΛΕΙα υποδομησ α. Τυπολογικά χαρακτηριστικά των εργαλείων δουλειάς και ο τρόπος παραπομπής σ αυτά Β. Πρωτογενές επίπεδο: λογοτεχνικά κείμενα και συγχρονικές πηγές τους/γραμματειακά κείμενα Γ. Δευτερογενές επίπεδο: ϕιλολογικές μελέτες Δ. Εργαλεία υποδομής: βιβλιογραϕικές συνθέσεις και έργα αναϕοράς ΠαΡαΡΤηΜ α Δημ. αγγελάτος «η νεοελληνική ϕιλολογική υποδομή στο Πανεπιστήμιο: απέναντι στην έρευνα και τη διδασκαλία» [εισήγηση σε ημερίδα πρώτη δημοσίευση] ευρετήριο

5 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ 111 iii) ρυθμός και μετρική: ρυθμός μετρικά σχήματα και σχήματα λόγου μετρική τα δύο μετρικά συστήματα τύποι στίχου: ο έμμετρος στίχος, ο ελευθερωμένος στίχος, ο πεζός στίχος, ο ελεύθερος στίχος ~ ρυθμός και σχήματα (μετρικά και λόγου) Ως ρ υ θ μ ό ς ορίζεται το μορϕικό αποτέλεσμα που παράγεται από την εϕαρμογή ορισμένων κανόνων, βάσει των οποίων οργανώνονται τα λογοτεχνικά κείμενα, κατά μείζονα λόγο όσα εγγράϕονται σε είδη και τρόπους της ποίησης (γιατί ρυθμός υπάρχει και στην πεζογραϕία) το αποτέλεσμα αυτό εμϕανίζεται είτε με τη μορϕή κανονικότητας ως προς την περιοδική επανάληψη συνδυαζόμενων ηχητικών και γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων (προβλέψιμος ρυθμός), είτε με μια μορϕή που αποαυτοματοποιεί την κανονικότητα στην επανάληψη των παραπάνω ενοτήτων, ορίζοντας ποικιλία ρυθμικών πραγματώσεων. 129 Οι κανόνες οργάνωσης των ποιητικών κειμένων βάσει των οποίων παράγεται ο ρυθμός, συνδέονται με μ ε τ ρ ι κ ά σ χή μ α- τα, συχνότατα δε και με σ χή μ α τ α λ ό γ ο υ μιας ορισμένης λογοτεχνικής και ειδικότερα ποιητικής παράδοσης εν προκειμένω της νεοελληνικής. Τα σχήματα αυτά αρθρώνονται χάρη στη συστηματική διαπλοκή τόνου και συλλαβής (η διαπλοκή αυτή ορίζει τον τύπο σχέσης μεταξύ ηχητικών και γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων και άρα το μετρικό σύστημα της νεοελληνικής ποίησης), σε συντονισμό ή μη με τη συστηματική επανάληψη παράλληλων και αντιστοιχούντων γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων (σχήματα λόγου). Ο ρυθμός εντός του μετρικού συστήματος (στα ποιητικά κείμενα) μπορεί είτε να είναι απολύτως συμβατός μ αυτό, είτε να το εμπλουτίζει χάρη στην ποικιλία των 129. Για την έννοια του ρυθμού στην ποίηση και στην πεζογραϕία, βλ.: Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Η ποίηση και η πεζογραϕία στα πλαίσια μιας συγκριτικής ποιητικής: η έννοια του ρυθμού»: Πρακτικά Όγδοου συμποσίου Ποίησης. Ποίηση και Πεζογραϕία (επιμ.: Σωκρ. Λ. Σκαρτσής), Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1990, σσ

6 112 Η ΑΛΦΑ ΒΗΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ πραγματώσεών του. Σε ό,τι αϕορά, τώρα, στον ιδιαίτερο ρυθμό που εμϕανίζεται στα είδη και στους τρόπους της πεζογραϕίας, αυτός ορίζεται αποκλειστικά στο επίπεδο της συστηματικής επανάληψης παράλληλων και αντιστοιχούντων γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων (σχήματα λόγου), ενισχυμένος ενίοτε από στοιχεία του μετρικού συστήματος (όπως η παρήχηση ή λανθάνοντες έμμετροι στίχοι), που παρεισϕρέουν στον πεζό λόγο, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι αποτελούν ειδοποιά χαρακτηριστικά του ρυθμού του. 130 ~ μετρική: το μετρικό σύστημα (τόνος και συλλαβή) και το γραμματικο-συντακτικό σύστημα (της γλώσσας) 1. Ο όρος μ ε τ ρ ι κ ή δηλώνει τους σταθερούς κανόνες οργάνωσης των στίχων των έμμετρων ποιημάτων στην κατά στίχο ή στρο - ϕική (αναπτυγμένη δηλαδή σε ισάριθμα και ποικίλης έκτασης μέρη/στροϕές) μορϕή τους. Η μετρική οργάνωση της νεοελληνικής ποίησης είναι τ ο ν ι κ ο - σ υ λ λ α β ι κ ή και βασίζεται, ως εκ τούτου, στον δυναμικό τόνο των λέξεων και στη μονάδα της συλλαβής, σε αντίθεση με το αρχαιοελληνικό μετρικό σύστημα, που στηριζόταν στη διάκριση των συλλαβών σε μακρές και βραχείες και τη συγκρότηση, συνεπώς, του στίχου βάσει του μέτρου, της κανονικής δηλαδή επανάληψης της μικρότερης μονάδας, αποτελούμενης όχι από μία, όπως στη νεοελληνική μετρική, αλλά από έναν 130. Βλ. ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από το διήγημα «Αμαρτίας ϕάντασμα» (1900) του Αλέξ. Παπαδιαμάντη, που επισημαίνει μεταξύ άλλων η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού («Η ποίηση και η πεζογραϕία στα πλαίσια μιας συγκριτικής ποιητικής: η έννοια του ρυθμού», σ. 138): «Αλλ όμως το λευκόν εκείνο πράγμα έ σ υ ρ ε ν ε π ά ν ω τ ου ή μάλλον ε σ ύ ρ ε τ ο υ π α υ τ ού μέγα μαυράδιον, μελανώτερον και από την π ίσσαν, μελανώτερον και από το σκότος, εξελθόν από το σκότος το εσώτερον της συνειδήσεως και προωρισμένον να υπάγη το ταχύτερον να βυθισθή εις το σκότος το εξώτερον, της γεέννης [ ]. Το λευκόν ωμοίαζε με χιτώνα πάλλευκον, με άσπιλον εσθήτα παιδίσκης δεκαπενταέτιδος. Το μαύρον ωμοίαζε με αμαρτίας ϕ ά ν τ α σ μ α» (υπογραμμίζονται οι γραμματικο-συντακτικοί παραλληλισμοί): Άπαντα (κριτ. έκδ.: Ν. Δ. Τριανταϕυλλόπουλος), τ. Γ Αθήνα, Δόμος, 1984, σ. 229 η αραίωση δική μου.

7 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ 113 αριθμό μακρών και βραχειών συλλαβών (υπήρχαν όμως και στίχοι που δεν σχηματίζονταν με αυτή την επανάληψη) Η μετάβαση από το αρχαιοελληνικό μετρικό σύστημα στο νεοελληνικό διήρκεσε αιώνες και εδραιώθηκε γύρω στον 10ο αιώνα με τη χρήση του τονικού ( ιαμβικού ) 132 δεκαπεντασύλλαβου, στί Βλ. ενδεικτικά: Δημ. Λυπουρλής, Αρχαία ελληνική μετρική. μια πρώτη προσέγγιση, Θεσσαλονίκη, 1975, σσ Πρόκειται για τονισμό που εγγράϕεται στο σχήμα συνδυασμού μιας τονισμένης και μιας άτονης συλλαβής [το σχήμα εκτός από το συγκεκριμένο συνδυασμό: ό, περιλαμβάνει και το συνδυασμό: ό (με ό αποδίδεται η τονισμένη συλλαβή)], ενώ υπάρχει και το σχήμα συνδυασμού μιας τονισμένης και δύο άτονων συλλαβών (οι συνδυασμοί: ό, ό και ό ). Οι τονισμοί αυτοί, σύμϕωνα με την παραδοσιακή νεοελληνική μετρική θεωρία (βλ.: Θρασ. Σταύρου, Νεοελληνική μετρική, Θεσσαλονίκη, 1974 [2η 1η: 1930], σσ , και: Γιάν. Σαραλής, Νεοελληνική μετρική, Αθήνα, Εστία, χ.χ. [4η 1η: 1939], σσ ), αποδίδουν τους πέντε συνολικά τύπους των νεοελληνικών στίχων, οι οποίοι ονομάζονται με τους παρακάτω όρους: ιαμβικός ( ό), τροχαϊκός (ό ), αναπαιστικός ( ό), δακτυλικός (ό ) και αμϕιβραχικός ή μεσοτονικός ( ό ). Οι όροι ωστόσο αυτοί, πλην του μεσοτονικού, αντλήθηκαν από την αρχαία ελληνική, προσωδιακή, μετρική, προκαλώντας έτσι μια σύγχυση, καθώς όροι που συνδέονταν με τη διάκριση ανάμεσα σε μακρές και βραχείες συλλαβές μετατέθηκαν στη νεοελληνική, τονικά προσδιορισμένη, μετρική, στη γραμμή της αποδοχής ή/και της υπεράσπισης της θέσης ότι η νεοελληνική μετρική συγκλίνει με την αρχαία, με άκρως χαρακτηριστικά παραδείγματα τις μελέτες του Γεράσ. Σπαταλά, Η τονική στιχουργία, στιχουργία αρχαία ελληνική, Αθήνα, 1952 [= Άπαντα. μελέτες, Επιλογή, Αθήνα, Δίϕρος, 1990, σσ ], «Ο τονικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος αρχαίος ελληνικός» (1952) και «Ο τονικός ενδεκασύλλαβος στίχος αρχαίος ελληνικός» (1952): Γεράσ. Σπαταλάς, Η στιχουργική τέχνη. μελέτες για τη νεοελληνική μετρική (επιμ.: Ευρ. Γαραντούδης - Άννα Κατσιγιάννη), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997, σσ και αντίστοιχα. Εναλλακτικές ονομασίες για τους τύπους του νεοελληνικού στίχου (ο Σταύρου π.χ. πρότεινε όρους όπως: ζυγοτόνιστος, μονοτόνιστος, τριτοτόνιστος, πρωτοτόνιστος και δευτεροτόνιστος αντί για ιαμβικός, τροχαϊκός, ανάπαιστος, δάκτυλος και αμϕιβραχικός αντίστοιχα βλ.: Νεοελληνική μετρική, σσ. 6-7) δεν διόρθωσαν τη σύγχυση, αντίθετα επιβεβαίωσαν την αποδοχή του αρχαιοελληνικού μέτρου ως μετρικής μονάδας βλ. σχετικά: Ευρ. Γαραντούδης, Aρχαία και νέα ελληνική μετρική. Iστορικό διάγραμμα

8 114 Η ΑΛΦΑ ΒΗΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ χου, θεμελιώδους βάσεως, στην οποία στηρίχτηκαν πολλά έμμετρα, αϕηγηματικά κυρίως, κείμενα (από τον Διγενή Ακρίτη και εξής), όπως και τα δημοτικά τραγούδια τα κορυϕαία ωστόσο καλλιτεχνικά επιτεύγματα στην επεξεργασία του στίχου αυτού είναι τα έργα της Κρήτης (β ήμισυ του 16ου - πρώτες δεκαετίες 17ου αιώνα), κατ εξοχήν τα δημιουργήματα του Κορνάρου και του χορτάτση. 133 Τα νεοελληνικά μετρικά σχήματα και τα αντίστοιχα είδη έμμετρου στίχου εμπλουτίστηκαν έκτοτε από την επίδραση της γαλλικής και, κυρίως, της ιταλικής μετρικής παράδοσης, ενώ στα δημοτικά τραγούδια, πέραν του δεσπόζοντος ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου, διακρίνονται και άλλοι τύποι στίχων, όπως για παράδειγμα, ο τροχαϊκός οχτασύλλαβος και ο ομόλογός του δωδεκασύλλαβος. Λόγω ακριβώς της δημοτικής παράδοσης και των ευρωπαϊκών (κυρίως ιταλικών) μετρικών επιδράσεων, μέσα στο πλαίσιο της συλλαβο-τονικής οργάνωσης του νεοελληνικού έμμετρου στίχου, έχουν διαμορϕωθεί δύο τάσεις και, κατ επέκταση, δύο όμορα, πλην μεταξύ τους ασυμβίβαστα, συστήματα μέτρησης των στίχων, καθώς δεν υπάρχουν ενιαία μετρικά συμϕραζόμενα (συμ ϕραζόμενα δηλαδή συγκεκριμένων κάθε ϕορά ποιημάτων, θεωρημένων στη λειτουργική συναρμογή του συνόλου των στίχων τους), όπου ορισμένοι από τους στίχους να ακολουθούν το ένα σύστημα μέτρησης και ορισμένοι το άλλο (η μείξη των δύο συστη- μιας παρεξήγησης (εισαγ.: Mas. Peri), Πάδοβα, Università di Padova-Studi Bizantini e Neogreci /Quaderni 21, 1989, σσ Οι όροι συνεπώς ιαμβικός, τροχαϊκός, ανάπαιστος, δάκτυλος και αμϕιβραχικός / μεσοτονικός στη σύγχρονη νεοελληνική μετρική θεωρία, είναι συμβατικοί (γι αυτό καλό είναι να χρησιμοποιούνται εντός ανω - ϕερών εισαγωγικών) και χρειάζεται πάντα να διευκρινίζεται σε ποιο από τα δύο συστήματα μέτρησης των νεοελληνικών στίχων εγγράϕονται Για μια συνοπτική θεώρηση του δεκαπεντασύλλαβου στίχου στα ποιητικά έργα της Κρήτης ( ) και των ζητημάτων που τίθενται ως προς τη μετρική προσέγγιση και συστηματική ανάλυσή του, βλ.: Ντία Φιλιππίδου, «Ο δεκαπεντασύλλαβος στην κρητική Αναγέννηση: τα έργα της ακμής ( )», μαντατοϕόρος 32 (Δεκέμβρ. 1990), σσ

9 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ 115 μάτων, αντίθετα, χαρακτηρίζει άλλους τύπους στίχου, όπως τον ελευθερωμένο και, σε ορισμένο βαθμό, τον ελεύθερο. Παράλληλα με την τονικο-συλλαβική ανάπτυξη του έμμετρου στίχου και των δύο συστημάτων μέτρησής του, ένα μεγάλο μέρος της νεοελληνικής έμμετρης ποιητικής παραγωγής του 19ου αιώνα, εντοπισμένο στην Αθήνα (από το μέσον της δεκαετίας του 1830 μέχρι περίπου τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα), δεν βασίστηκε στο δυναμικό τόνο και τη συλλαβή, αλλά ακολούθησε τους προσωδιακούς κανόνες της αρχαιότητας, στη βάση της αντίληψης που διατύπωσε ήδη από το 1837 ο Αλέξ. ρίζ. ραγκαβής («Περί της αρχαίας ελληνικής προσωδίας κατ αντιπαράθεσιν αυτής προς προς την νέαν»), ότι «η νυν στιχουργία είναι αυτή η αρχαία», καθώς «[ ]αι την σήμερον τονιζόμεναι συλλαβαί ουδεμίαν οξύτητα προσλαμβάνουν, αλλά μόνον αι απλώς μηκύνονται[ ] ώστε και η σημερινή προσωδία[ ] ρυθμίζεται [ ] κατά χρόνον[ ]». 134 Αυτός ο εξαρχαϊσμός, 135 συμβατός ασϕαλώς με τις γλωσσικές επιλογές που θεσμοθετούνται στο αθηναϊκό κέντρο και την επικράτηση της καθαρεύουσας, οδήγησε στην αναβίωση και τη μίμηση των αρχαίων μέτρων, τα οποία προορίζονταν πλέον για συγκεκριμένα ποιητικά είδη το καθένα (το δακτυλικό εξάμετρο για το έπος, το ιαμβικό τρίμετρο για την τραγωδία, κ.λπ.), όπως ϕαίνεται χαρακτηριστικά στις θεωρητικές και κριτικές εξαγγελίες των κριτών των Ποιητικών Διαγωνισμών του Πανεπιστημίου Αθηνών ( ) Αλ. ρίζ. ραγκαβής, μετρική, ήτοι διδασκαλία των διαϕόρων μέτρων της ποιητικής, εκ της δωδεκατόμου εγκυκλοπαιδείας του αοιδίμου στε - ϕάνου κομμητά, νυν το δεύτερον επιδιορθωθείσα και επαυξηθείσα, προσθήκη της τε Προσωδίας του κυρίου ραγκαβή, και της στιχουργικής του Αθανασίου χριστοπούλου προς χρήσιν της ϕιλομούσου νεολαίας, Κωνσταντινούπολη, Πατριαρχική Τυπογραϕία, 1842 [2η], σ Για το ζήτημα του μετρικού εξαρχαϊσμού της νεοελληνικής ποίησης, βλ.: Ευρ. Γαραντούδης, Aρχαία και νέα ελληνική μετρική. Iστορικό διάγραμμα μιας παρεξήγησης, σσ Για τους Ποιητικούς Διαγωνισμούς του Πανεπιστημίου Αθηνών και τις εκθέσεις των πανεπιστημιακών εισηγητών, βλ.: Pan. Moullas, Les con cours poétiques de l université d Athènes (1976), Αθήνα, Archives

10 116 Η ΑΛΦΑ ΒΗΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ 3. Στο μετρικό σύστημα της νεοελληνικής ποίησης, η μετρική λειτουργία τόνου και συλλαβής διακρίνεται από τη γραμματικο-συντακτική τους λειτουργία, 137 σε πολλές όμως περιπτώσεις οι δύο λειτουργίες συμπίπτουν. Αποϕασιστικής σημασίας στοιχεία γι αυτό το μετρικό σύστημα, άρρηκτα δεμένα με τον τόνο και τη συλλαβή, είναι η συνίζηση, η χασμωδία, η ομοιοκαταληξία, η παύση, η τομή και ο διασκελισμός. Στον έμμετρο στίχο άλλοτε επιβάλλεται από τα μετρικά συμ - ϕραζόμενα να μετατεθεί ο μετρικός τόνος σε θέση δια ϕορετική από εκείνη του γραμματικού τόνου (εννοημένου δηλαδή στις χρήσεις του εκτός μετρικού συστήματος), άλλοτε όχι (συμπίπτει ο γραμματικός με το μετρικό τόνο), ενώ κάτι ανάλογο ισχύει και με τις συλλαβές, καθώς οι γραμματικές συλλαβές, ανάλογα με τις ϕωνηεντικές συναντήσεις μέσα στο στίχο (στο εσωτερικό μιας λέξης, ή μεταξύ τέλους και αρχής δύο συνακόλουθων λέξεων), ανάλογα δηλαδή με τις μετρικές απαιτήσεις για συνίζηση ή χασμωδία, άλλοτε υποτάσσονται στις τελευταίες, οπότε δύο και, σπανιότερα, τρία γειτονικά ϕωνήεντα συνεκϕωνούνται και αποδίδονται ως μία μετρική συλλαβή (έτσι ώστε ο αριθμός μετρικών συλλαβών του εκάστοτε είδους στίχου να μην υπερβαίνει τον απαιτούμενο και ο στίχος να μην καταλήγει υπέρμετρος), άλλοτε δεν χρειάζεται να συνεκϕωνηθούν επειδή γραμματικές συλλαβές και μετρικές συλλαβές συμπίπτουν. Έτσι, στην περίπτωση της συνεκϕώνησης ϕωνηέντων 138 λειτουργεί η σ υ ν ί ζ η σ η (στο πλαί- Historiques d la Jeunesse Grecque/Secrétariat Général à la Jeunesse, 1989 του ίδιου: «Πανεπιστήμιο Αθηνών: Ποιητικοί Διαγωνισμοί και ιδεολογία ( )» (1990): ρήξεις και συνέχειες. Mελέτες για τον 19ο αιώνα, Αθήνα, Σοκόλης, 1993, σσ Βλ.: Μιχ. Σετάτος, Φωνολογία της κοινής νέας ελληνικής, Αθήνα, Παπαζήσης, 1974 επίσης βλ.: M. Nespor, «ρυθμικά χαρακτηριστικά της ελληνικής»: μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 9ης συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοϕικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης (18-20/4/1988), Θεσσαλονίκη, Κυριακίδη, 1989, σσ Βλ. τις χαρακτηριστικές επί του ζητήματος παρατηρήσεις του Κ. Π. Καβάϕη: «Η συνάντησις των ϕωνηέντων εν τη προσωδία» (γράϕ. 1902):

11 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ 117 σιο αυτό λειτουργούν η έ κ θ λ ι ψ η, η α ϕ α ί ρ ε σ η και η κ ρ ά - ση, όταν δηλαδή αντίστοιχα αποσιωπάται το τελικό ϕωνήεν της πρώτης λέξης ή το πρώτο της συνακόλουθης λέξης, ή συγχωνεύονται τα τελικά ϕωνήεντα συνακόλουθων λέξεων σε μία λέξη), ενώ αντίθετα, όταν δύο ή και τρία, τονισμένα ή άτονα, συναντώμενα ϕωνήεντα στο εσωτερικό μιας λέξης ή σε διαϕορετικές συνακόλουθες λέξεις, δεν συνεκϕωνούνται, λειτουργεί η χ α σ μ ω δ ί α. Όλα τα ηχητικά στοιχεία, όπως τα προηγούμενα, είναι συντονισμένα με το μετρικό είδος στίχου στον οποίο εγγράϕονται. Ανάλογο είναι και το στοιχείο της ο μ ο ι ο κ α τ α λ η ξ ί α ς, η οποία και αποτελεί βασικό γνώρισμα των ποιητικών κειμένων, έμμετρων και μη συνθεμένων δηλαδή σε ελεύθερο στίχο. 139 Ο ορισμός της απλούστερης μορϕής της είναι «η πλήρης ομοιότητα δύο ή περισσότερων στίχων από το τελευταίο τους τονισμένο ϕωνήεν και μετά» 140 (ομοιότητες μικρότερου βεληνεκούς στο εσωτερικό του στίχου, αποκλειστικά ϕωνηέντων ή συμϕώνων, ορίζουν τα μετρικά ϕαινόμενα της σ υ ν ή χ η σ η ς και της π α ρ ή χ η σ η ς αντίστοιχα), ενώ η συνθετότερη ή «πλούσια» ομοιοκαταληξία είναι Τα Πεζά (1882;-1931) (επιμ.: Μιχ. Πιερής), Αθήνα, Ίκαρος, σσ. 203 και Η ομοιοκαταληξία, όπως επισημαίνει ο Arn. Van Gemert, εμϕανίζεται για πρώτη ϕορά το σε ποιητικά συνθέματα του Στέϕ. Σαχλίκη: «Λογοτεχνικοί πρόδρομοι»: Λογοτεχνία και κοινωνία στην κρήτη της Αναγέννησης, σσ η επισήμανση: σ. 64. Η εμϕάνιση της ομοιοκαταληξίας στην Κρήτη του 14ου αιώνα είναι, όπως έχουν αρμόδια υποστηρίξει οι V. Bakker και Arn. Van Gemert, «η απαρχή της γραπτής, μη προϕορικής ποίησης. Το ημιστίχιο ως ποιητική μονάδα αντικαθίσταται από το δίστιχο, με ιδιαίτερη έμϕαση στις ομοιοκαταληκτικές λέξεις»: ιστορία του Βελισάριου (κριτ. έκδ.-εισαγ.-σχόλ.-γλωσσ.: W. Bakker - Arn. Van Gemert), Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1988, σ. 74 η χρήση ωστόσο της ομοιοκαταληξίας δεν εδραιώνεται παρά τον 16ο αιώνα, όπως δείχνουν όχι μόνον οι διασκευές παλαιότερων ανομοιοκατάληκτων έργων σε ομοιοκατάληκτους στίχους (βλ.: Arn. Van Gemert, «Λογοτεχνικοί πρόδρομοι», σ. 91) αλλά και η επικράτηση του ομοιοκατάληκτου δεκαπεντασύλλαβου δίστιχου, ενώ σημαντική, προς την κατεύθυνση αυτή, ήταν και η συμβολή των πρώτων έντυπων εκδόσεων της Βενετίας Ξ. Α. Κοκόλης, Η ομοιοκαταληξία. Τύποι και λειτουργικές διαστάσεις, Αθήνα, Στιγμή, 1993, σ. 26.

12 118 Η ΑΛΦΑ ΒΗΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ εκείνη «στην οποία η πλήρης ηχητική ομοιότητα, εκτός από το τελευταίο τονισμένο ϕωνήεν του στίχου (και ό,τι ακολουθεί), καλύπτει και, τουλάχιστον, το αμέσως προηγούμενο ϕωνήεν (και ό,τι μεσολαβεί)». 141 Τα σχήματα της ομοιοκαταληξίας είναι η ζευγαρωτή (οι στίχοι ομοιοκαταληκτούν κατά ζεύγη: ααββγγ κ.ο.κ), η πλεκτή (σε τετράστιχες στροϕές, ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο, ο δεύτερος με τον τέταρτο: αβαβ, κ.ο.κ.), η σταυρωτή (σε τετράστιχες στροϕές, ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τέταρτο και ο δεύτερος με τον τρίτο: αββα, κ.ο.κ.) και η μεικτή (συνδυασμοί ομοιοκαταληξιών σε στροϕές μεγαλύτερης έκτασης, όπως, για παράδειγμα, η οκτάβα, οκτάστιχη στρο - ϕή, ιταλικής προέλευσης, στην ποίηση των Επτανησίων του 19ου αιώνα, με ομοιοκαταληξία: αβαβαβγγ). Επίσης σχετικά προς την ισόρροπη ή μη σχέση μεταξύ μετρικού και γραμματικο-συντακτικού συστήματος, 142 είναι αϕενός το ζήτημα της γραμματικο-συντακτικής π α ύ σ η ς (δηλώνεται με τα γνωστά σημεία στίξης, πλην του κόμματος) στο εσωτερικό του στίχου, η οποία «διακόπτει» τη μετρική ροή των συλλαβών, αϕετέρου το ζήτημα της ύπαρξης ή μη τ ο μ ή ς, της διάκρισης δηλαδή ή μη του στίχου σε δύο ημιστίχια, και συνακόλουθα της υπέρβασης ή μη της συντακτικής δόμησης του στίχου η τομή εντοπίζεται σε εκτενείς συνήθως στίχους, (όπως π.χ. στον «ιαμβικό» δεκαπεντασύλλαβο, όπου η τομή εμϕανίζεται στον όγδοο στίχο) αλλά και σε άλλους. 143 Στην ίδια γραμμή πλεύσης, σημα Ξ.Α. Κοκόλης, ό.π., σ Για μια συνοπτική θεώρηση του ζητήματος, βλ.: Ελένη Πολίτου- Μαρμαρινού, Ποίηση και γλώσσα [Ανάτυπο: μνήμη Γεωργίου ι. κουρμούλη], Αθήνα, Βλ. το χαρακτηριστικό παράδειγμα του ιαμβικού εντεκασύλλαβου στίχου που παρουσιάζεται και στις δύο εκδοχές, άτμητος δηλαδή και με τομή (μετά την έβδομη συλλαβή), στη λόγια και λαϊκή χρήση του αντίστοιχα, στα ποιητικά έργα της Κρήτης (τέλος 16ου-17ος αώνας): Lucia Marcheselli Loukas, «Κρητικοί εντεκασύλλαβοι: μετρικο-ρυθμικά σχήματα», μαντατοϕόρος 32 (Δεκέμβρ. 1990), σσ , και της ίδιας: «Άτμητος εντεκασύλλαβος και μετρική παύση στη Βοσκοπούλα»: μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 10ης Ετήσιας συνάντησης Τομέα Γλωσσολογίας

13 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ 119 ντικότατο είναι το ζήτημα που θέτει ο δ ι α σ κ ε λ ι σ μ ό ς, που συμβαίνει όταν το νόημα του στίχου δεν ολοκληρώνεται στο τέλος του (δεν έχουμε δηλαδή την ισομετρία που χαρακτηρίζει ένα μεγάλο μέρος της νεοελληνικής ποιητικής παράδοσης, ιδιαίτερα όμως και καθοριστικά τη δημοτική ποίηση) 144 και προχωρεί στον επόμενο, με αποτέλεσμα να διαρρηγνύεται η γραμματικο-συντακτική συνέχεια λέξεων (να χωρίζονται π.χ. το άρθρο ή η πρόθεση από το ουσιαστικό, ένας επιρρηματικός προσδιορισμός από το ρήμα, ένας συντακτικός προσδιορισμός, ομοιόπτωτος ή ετερόπτωτος, από το προσδιοριζόμενο κ.λπ.), και επομένως να καθίστανται ασύμπτωτα μετρικό και γραμματικο-συντακτικό σύστημα, κατάσταση ιδιαίτερα αισθητή στον ελεύθερο στίχο. ~ Τα δύο μετρικά συστήματα του έμμετρου τύπου στίχου (και των ειδών του) 1. Υπάρχουν, όπως προαναϕέρθηκε, δύο ιστορικά διαμορϕωμένα μετρικά συστήματα για τους έμμετρους στίχους της νεοελληνικής ποίησης, βασισμένα στη διαπλοκή τόνου και συλλαβής, εξαιρουμένων, ασϕαλώς, των στίχων που ακολουθούν τους προσωδιακούς κανόνες της αρχαιότητας. Τα συστήματα αυτά θεματοποίησε εμμέσως ο Λίν. Πολίτης, αναϕερόμενος στην «τεχνική του δημοτικού στίχου» και «στην τεχνική της έντεχνης ποίησης» και ορίζοντας ως διαϕορά τους την μεγάλη παράδοση της δημοτικής ποίησης, δεσπόζουσα στο πρώτο σύστημα αλλά όχι στο δεύτερο. 145 Φιλοσοϕικής σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1990, σσ Βλ. σχετικά: Στιλ. Κυριακίδης, «Η γένεσις του νεοελληνικού διστίχου και η αρχή της ισομετρίας μορϕής και περιεχομένου εν τη δημώδει ποιήσει» ( ): Το δημοτικό τραγούδι. συναγωγή μελετών, σσ Βλ. σχετικά: Λίν. Πολίτης, «Η μετρική του Παλαμά» (1943): μετρικά. Παλαμάς, σεϕέρης, Το σονέτο, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινίδης, 1972, σσ η επισήμανση: σσ Βλ. τις επί του ζητήματος αναλυτικότερες παρατηρήσεις του Ευρ. Γαραντούδη: «Προβλήματα ορολογίας και μεθόδου της νεοελληνικής μετρικής»: Mνήμη σταμάτη Kαραντζά, Ερευνητικά προβλήματα νεοελληνικής ϕιλολογίας και γλωσσολογίας. Πρακτικά Επι-

14 120 Η ΑΛΦΑ ΒΗΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ Οι νεοέλληνες ποιητές συνηθέστατα περνούν από το ένα σύστημα μέτρησης στο άλλο, με πολύ χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Σολωμού, ο οποίος, από τα ιταλογενή μέτρα των πρώτων συνθεμάτων του, υιοθετεί στα ώριμα έργα του τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, ενώ ασϕαλώς δεν λείπουν οι περιπτώσεις αϕενός της μείξης των δύο συστημάτων στο εσωτερικό ενιαίων έμμετρων συμϕραζομένων (στο εσωτερικό δηλαδή συγκεκριμένων ποιημάτων), 146 και αϕετέρου της αποκλειστικής προσήλωσης σ ένα σύστημα, όπως π.χ. συμβαίνει με το έντεχνο σύστημα των ωδών του Κάλβου (και μάλιστα σε αντιπαράθεση προς το δημοτικό σύστημα μέτρησης και τη «μονοτονί[αν]» του, παραδειγματοποιημένη στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου), 147 στους (ιταλογε- στημονικής συνάντησης (Θεσσαλονίκη, 5-7/7/1988), Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1990, σσ Βλ. όσα σημειώνει σχετικά με αϕορμή ποιήματα του Στέϕ. Μαρτζώκη, ο Ευρ. Γαραντούδης: «Στο μεταίχμιο ανάμεσα στα δύο συστήματα μέτρησης των νεοελληνικών στίχων», μαντατοϕόρος 32 (Δεκέμβ. 1990), σσ Η μετρική «Επισημείωσις» που επισυνάπτει στην πρώτη συλλογή των ωδών του το 1824 (Η Λύρα) είναι αρκούντως χαρακτηριστική: «Α. Οι στίχοι τους οποίους εμεταχειρίσθην εις την κατασκευήν των ωδών μου συνίστανται εκ συνιζήσεων και τόνων, και λέγονται επτασύλλαβοι με προσθήκην πεντασυλλάβου [ ]. Β. Ότε η τελευταία λέξις ενός επτασυλλάβου είναι προπαροξύτονος, η τετονισμένη συλλαβή λέγεται έκτη, αι δε επίλοιπαι δύο λογίζονται ως μία [ ]. Γ. Ότε όμως η τελευταία λέξις έχει τον τόνον εις την λήγουσαν, ο στίχος τελειώνει με την έκτην [ ]. Δ. Η πεντασύλλαβος πρόσθεσις δεν τελειώνει ποτέ παρά με λέξιν έχουσαν τον τόνον εις την παραλήγουσαν [ ] Ζ. Οι στίχοι του προλόγου λέγονται τραγικοί, ή ενδεκασύλλαβοι, και οι ποιηταί τους μεταχειρίζονται εις σύνθεσιν θεατρικών και λυρικών ποιημάτων συνίστανται δε και αυτοί εκ συνιζήσεων και τόνων, δέχονται δε, μετά τον τελικόν της δεκάτης, ή μίαν ή και δύο συλλαβάς ενίοτε όμως τελειώνουσι με τον της δεκάτης τόνον [ ]. Κ. Η αρμονία της περιόδου είναι αναγκαία όχι μόνον ως αποτελεσματικόν μέρος της ποιήσεως, αλλά ακόμι ως μέσον, το οποίον μας ελευθεροί από την βαρβαρότητα των ομοικαταληξιών και συνίσταται εκ της κατασκευής των στίχων, εκ της αυτών ποικιλίας, και εκ της τομής του μέτρου [ ]. Λ. [ ] Από την συναρμογήν των διαϕόρων επτασυλλάβων, οξυτόνων, παροξυτόνων, ή προπαροξυτόνων γίνονται χος, είδη ηροϊκών στίχων, τα οποία μεταχειρισθέντα με

15 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ 121 νείς) επτασύλλαβους των οποίων ωστόσο απηχείται, όπως έχει επισημανθεί, 148 η παρουσία του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου. 2. Το ένα σύστημα μέτρησης, που μπορεί ακριβέστερα να χαρακτηριστεί ως δ η μ ο τ ι κ ό, βασίζεται στην εναλλαγή ι σ ο σ ύ λ- λ α β ω ν σ τ ί χ ω ν στο εσωτερικό του κάθε ϕορά συγκροτημένου ποιήματος, στίχων δηλαδή με ίδιο αριθμό συλλαβών ειδοποιό τονικό χαρακτηριστικό που ορίζει όλα τα είδη στίχων του συγκεκριμένου συστήματος είναι ότι το πρώτο (υποχρεωτικό) η μ ι- σ τ ί χ ιο έχει ε ν α λ λ α σ σ ό μ ε ν ου ς μετρικού ς τόν ου ς στη λήγουσα (οξύτονος στίχος) ή στην προπαραλήγουσα (προπαροξύτονος). Το χαρακτηριστικό αυτό, ωστόσο, δεν απαγορεύει ικανή ποικιλία συνδυασμών μετρικών τόνων, καθώς αϕενός οι γραμματικοί τονισμοί μπορούν να μην συμπίπτουν με τους μετρικούς, αϕετέρου είναι εϕικτή η μετάθεση του μετρικού τόνου από την προβλεπόμενη συλλαβή στη διπλανή της άτονη, χωρίς όμως αυτό να ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, εξού και ένας σαϕέστατος περιορισμός (είναι επιτρεπτό έτσι, για παράδειγμα, να τονίζονται η πρώτη ή η ένατη συλλαβή του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου αντί για τις προβλεπόμενες δεύτερη ή δέκατη, όχι όμως η πέμπτη, η έβδομη, η δέκατη τρίτη και, προϕανώς, η δέκατη πέμπτη, ενώ σπάνιοι είναι οι τονισμοί στην τρίτη και στην ενδέκατη). 149 Ακραίες εκδοχές στο δημοτικό σύστημα μέτρησης εκϕράζουν οι στίχοι με τονισμένες όλες τις θεωρητικά επιτρεπόμενες συλλαβές και οι στίχοι με τονισμένες μόνον τις απαραίτητες (δηλαδή στο ημιστίχιο και στο τέλος τους). κρίσιν συμπλάττουσι την γνωστήν εις τους παλαιούς μόνον πολύτροπον αρμονίαν. Αποϕεύγοντες ούτω το μονότονον των κρητικών επών, μιμούμεθα τα κινήματα της ψυχής, και χαρακτηρίζομεν τα όσα ο νους ή αι του ανθρώπου αισθήσεις απαντώσιν εις την ϕυσικήν και εις την ϕανταστήν οικουμένην [ ]»: Ανδρ. Κάλβος, ωδαί. Η Λύρα-Λυρικά. Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος, σσ Βλ.: Παν. Μουλλάς, «Σκέψεις για τη μετρική του Κάλβου»: Αϕιέρωμα στον καθηγητή Λίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη, 1979, σσ Βλ. την επισήμανση του Γ. Μ. Σηϕάκη: Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, σσ