Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ TMHMA ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗ Γ. ΧΑΜΑΛΑΚΗ Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Κλάδος Ειδίκευσης: Αγιολογία Επιβλέπων Καθηγητής: Συμεών Πασχαλίδης ΗΡΑΚΛΕΙΟ - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ 2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ TMHMA ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗ Γ. ΧΑΜΑΛΑΚΗ Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Κλάδος Ειδίκευσης: Αγιολογία Επιβλέπων Καθηγητής: Συμεών Πασχαλίδης ΗΡΑΚΛΕΙΟ - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

4 Στους σεβαστούς μου γονείς, Γεώργιο και Μαρία και στην ιερά μονή της Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα της παρούσας εργασίας κίνησε εξαρχής το ενδιαφέρον μου τόσο γιατί δεν έχει γραφεί μέχρι στιγμής καμία ειδική μελέτη αποκλειστικά για την εορτή της Υπαπαντής όσο και γιατί μου παρείχε την ευκαιρία να ασχοληθώ με αυτή την τόσο σημαντική δεσποτική εορτή της Εκκλησίας, το περιεχόμενο της οποίας δεν είναι ευρύτερα γνωστό σε αρκετό κόσμο, όπως συμβαίνει με τις πιο γνωστές εορτές, των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Επιπρόσθετα θεωρώ πως η συγκεκριμένη μελέτη θα συμβάλει σε κάποιο βαθμό στον κλάδο της Αγιολογίας και Εορτολογίας. Συγχρόνως εκτείνεται και στο χώρο της εκκλησιαστικής γραμματολογίας, αφού καλείται να αξιοποιήσει το περιεχόμενο ενός σημαντικού αριθμού ομιλιών και Εγκωμίων που γράφηκαν από Πατέρες των πρώτων αιώνων και εκκλησιαστικούς συγγραφείς της βυζαντινής περιόδου, παρέχοντας ταυτόχρονα αρκετές πληροφορίες ιστορικού και θεολογικού περιεχομένου. Η ενασχόλησή μου με το θέμα αυτό διήρκεσε επί δύο χρόνια συστηματικής έρευνας και μελέτης, τόσο στις βιβλιοθήκες της Θεολογικής και Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης όσο και της Κρήτης, όπου εργάστηκα στις βιβλιοθήκες της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης και της Ιερατικής Σχολής του Ηρακλείου. Αν και δεν συνάντησα ιδιαίτερες δυσκολίες κατά τη συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας, εν τούτοις η καθοδήγηση, οι προσωπικές συμβουλές και οι παρατηρήσεις του σύμβουλου καθηγητή μου κ. Συμεών Πασχαλίδη, ήταν για μένα αρκετά χρήσιμες στην εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων. Επίσης οι επιστημονικές υποδείξεις του με βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό. Καταθέτοντας με ιδιαίτερη ικανοποίηση τη μεταπτυχιακή μου εργασία προς έγκριση, επιθυμώ να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες προς το σύμβουλο καθηγητή μου για την καθοδήγηση που μου παρείχε στην εκπόνησή της, καθώς επίσης προς όλους εκείνους, που μου συμπαραστάθηκαν με οποιονδήποτε τρόπο. Ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω τους σεβαστούς γονείς μου, Γεώργιο και Μαρία, χωρίς τους οποίους δε θα είχα καταφέρει τίποτε. Τέλος, ευχαριστώ τον πνευματικό μου πατέρα Μεθόδιο, ηγούμενο της ιεράς μονής 5

6 Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου και τον πατέρα Πρόδρομο της ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης για την πολύτιμη βοήθεια που μου πρόσφεραν. Χαμαλάκη Φωτεινή, Ηράκλειο-Θεσσαλονίκη,

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ A : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ) Το τυπικό της περιτομής ) Η προσφορά του πρωτότοκου υιού ) Τα παιδικά χρόνια του Ιησού ) Η ονομασία της εορτής ) Η σύσταση της εορτής στην Ανατολή ) Η θέσπιση της εορτής από τον Ιουστινιανό ) Η σύσταση της εορτής στη Δύση ) Τα έθιμο της λαμπαδοφορίας ) Ο Συμεών ο Θεοδόχος και η φράση: «νυν απολύεις» ) Η προφήτιδα Άννα ) Θεομητορική ή Δεσποτική εορτή; ) Τα Συμόγιορτα του μήνα Φεβρουαρίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Η ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ Α) Οι λόγοι των Πατέρων και των Εκκλησιαστικών συγγραφέων στην εορτή της Υπαπαντής ) Ο Λόγος του Γρηγορίου Νύσσης εις την Υπαπαντήν του Κυρίου, και εις την Θεοτόκον, και εις τον δίκαιον Συμεώνα (BHG 1959) ) Ο Λόγος του Αμφιλόχιου επισκόπου Ικονίου εις την Υπαπαντήν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και εις την Θεοτόκον, και εις την Άνναν και εις τον Συμεώνα (BHG 1964) ) Η Ομιλία του Ησύχιου Πρεσβυτέρου Ιεροσολύμων εις την Υπαπαντήν του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού (BHG 1956) ) Η Ομιλία του Ψευδο-Θεόδοτου Αγκύρας εις αγίαν Θεοτόκον και εις τον Συμεώνα (BHG 1966)

8 5) Ο Λόγος του Μεθόδιου Επίσκοπου Πατάρων και Μάρτυρος εις τον Συμεώνα και εις την Άννην, τη ημέρα της Υπαντήσεως και εις την αγίαν Θεοτόκον (BHG 1961) ) Η Ομιλία του Τιμόθεου Πρεσβυτέρου Ιεροσολύμων εις τον προφήτην Συμεώνα, και εις την περιοχήν του Ευαγγελίου, νυν απολύεις τον δούλον σου, και εις την αγίαν Μαρίαν την Θεοτόκον (BHG 1958) ) Ο Λόγος του Σωφρόνιου Ιεροσολύμων εις την Υπαπαντήν ή απάντησι του Κυρίου ) Ο Λόγος του Λεοντίου Επισκόπου Νεαπόλεως της Κύπρου εις Συμεώνα, και ότε εδέξατο τον Κύριο εις αγκάλας αυτού (BHG 1955) ) Ο Λόγος του Μεγάλου Αθανασίου εις την Υπαπαντή του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού ) Η Επιστολή 260 του Μεγάλου Βασιλείου προς τον Όπτιμο Αντιοχείας της Πισιδίας (BHG 1956) ) Ο Λόγος του Ιωάννη Χρυσοστόμου εις την Υπαπαντήν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και εις την Θεοτόκον και εις τον Συμεώνα (BHG 1925) ) Η Ομιλία του Κύριλλου Αλεξανδρείας εις την Υπαπαντήν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού (BHG 1963) ) Το Εγκώμιο του Γεώργιου Νικομήδειας εις την απόδοσιν της Υπεραγίας Θεοτόκου εν τω ναώ και αφιέρωσιν τω Θεώ κατά την ιστορία (BHG 1967) ) Η Ομιλία 28 του Λέοντος Στ Σοφού στην εορτή της Υπαπαντής ) Η Ομιλία του Θεοφύλακτου Βουλγαρίας περί Συμεώνος και περί Άννης της προφήτιδος (BHG 1970) ) Η Ομιλία του Γρηγόριου Παλαμά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης εις την Υπαπαντήν του Κυρίου, και Θεού, και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, εν η και περί σωφροσύνης και της αντιθέτου ταύτη κακίας (BHG 1969) Β) Η Υμνογραφία της Εορτής της Υπαπαντής ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ) Ο Χριστός ως Σημείον αντιλεγόμενον ) Η φράση: Το δε παιδίον ηύξανε και χάρις Θεού ην επ αυτό ) Τα συμπεράσματα από το βίο και τους λόγους του Συμεών ) Ο βίος και η πολιτεία της προφήτιδας Άννας ) Ο Σαραντισμός

9 6) Ο συμβολισμός των τρυγόνων και των περιστεριών ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

10 ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΩΝ ΓΠ Γρηγόριος ο Παλαμάς ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. BHG Halkin, F., Bibliotheca Hagiographica Graeca, [SH 8a], Bruxelles ODB The Oxford Dictionary of Byzantium. PG Patrologiae cursus completus. Series graeca. PL Patrologiae cursus completus. Series latina. 10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο κλάδος της Πατρολογίας και της Χριστιανικής Λατρείας και ειδικότερα η ειδίκευση μου στην Αγιολογία, μου έδωσε το έναυσμα να ασχοληθώ με την εξέταση μίας σημαντικής εορτής της Χριστιανοσύνης, που είναι η Εορτή της Υπαπαντής. Η συγκεκριμένη εορτή, μου κίνησε αμέσως το ενδιαφέρον διότι δεν είναι ευρύτερα γνωστή στους πιστούς, όπως συμβαίνει με την εορτή των Χριστουγέννων ή τον εορτασμό του Πάσχα. Γι αυτό επιχείρησα να ερευνήσω και να παρουσιάσω την ιστορία, την πατερική και εκκλησιαστική γραμματεία και τη θεολογία της εορτής της Υπαπαντής του Χριστού. Μέσα από τα τρία κεφάλαια της παρούσης διπλωματικής εργασίας γίνεται εκτενής η παρουσίαση αυτών των τριών ενοτήτων. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην ιστορία της εορτής. Λέγοντας ιστορία εννοούμε την αφετηρία της εορτής, για πιο λόγο, ποιος τη θέσπισε, ποια είναι η σύστασή της στην Ανατολή και ποια στη Δύση, ποια είναι τα πρόσωπα, τα οποία πρωταγωνιστούν σε αυτή την εορτή, σε ποια κατηγορία εορτής ανήκει, αν είναι δηλαδή Δεσποτική ή Θεομητορική, κτλ. Πρόκειται δηλ. για κάποια πληροφοριακά στοιχεία, τα οποία μας εισάγουν στο θέμα της εορτής. Με αυτές τις συγκεκριμένες πληροφορίες, που είναι αρκετά κατατοπιστικές και διαφωτιστικές, ο αναγνώστης αυτής της μεταπτυχιακής εργασίας μπορεί να εισαχθεί στο περιβάλλον της συγκεκριμένης εορτής. Αρχικά, πρέπει να αναφέρουμε, ότι η Υπαπαντή είναι μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Χριστιανοσύνης και ανήκει στο λεγόμενο Δωδεκάορτο. Μέσα στο πλαίσιο αυτής της εορτής περικλείεται και η περιτομή, που υπέστη ο Χριστός μας σε βρεφική ηλικία. Οι εορτές της Περιτομής και της Υπαπαντής του Κυρίου, που πανηγυρίζονται στις 1 Ιανουαρίου και 2 Φεβρουαρίου αντίστοιχα, διαδόθηκαν στο χριστιανικό κόσμο ιδιαιτέρως στο πλαίσιο των χριστολογικών ερίδων του 4 ου και 5 ου αιώνα στην πόλη της Ιερουσαλήμ. Η ιστορία αυτών των δύο εορτών δεν υπήρξε στατική, αλλά ακολούθησε μία δυναμική εξέλιξη. Επιπρόσθετα παρουσιάζουν μία προσαρμοστικότητα και μία εξέλιξη στις λειτουργικές ανάγκες του κάθε τόπου και της κάθε εποχής. 11

12 Παρουσιάζονται, κατ αρχήν σε μια ενότητα, επειδή ο εορτασμός τους συνδέεται νοηματικά και ημερολογιακά με την εορτή των Χριστουγέννων, με τη γέννηση δηλαδή του Χριστού. Η διασύνδεση αυτών των δυο εορτών είναι νοηματική, επειδή δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός της ενανθρωπήσεως του Χριστού, αλλά και ημερολογιακή, αφού ο εορτασμός τους υπολογίζεται με βάση τα Χριστούγεννα, που εορτάζονται στις 25 Δεκεμβρίου. Η Περιτομή του Χριστού εορτάζεται οκτώ ημέρες μετά τα Χριστούγεννα, κατά την 1 η Ιανουαρίου και η Υπαπαντή εορτάζεται σαράντα ημέρες μετά, δηλαδή στις 2 Φεβρουαρίου. Και οι δύο εορτές μνημονεύουν τα γεγονότα της βρεφικής ηλικίας του Ιησού, όπως αυτή εξελίχθηκε μέσα στο πλαίσιο της διαμορφωμένης ιουδαϊκής παράδοσης. Πρέπει να τονίσουμε ότι η προκείμενη εορτή πριν να καθιερωθεί στις 2 Φεβρουαρίου τελούνταν στις 14 Φεβρουαρίου και το 542 μ.χ. ορίστηκε να τελείται στις 22 Φεβρουαρίου. Κατά την ολονυκτία της Υπαπαντής στην Κωνσταντινούπολη οι αυτοκράτορες συνήθιζαν να παρευρίσκονται στο ναό των Βλαχερνών, εκκλησία στην οποία τελούνταν, όπως γνωρίζουμε από τα εκκλησιαστικά και κοσμικά τυπικά του Βυζαντίου, αρκετές αυτοκρατορικές τελετές. Η συνήθεια αυτή εξακολούθησε να υφίσταται μέχρι το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ως προς την ιστορική αφετηρία της εορτής, γνωρίζουμε ότι μόνο ο ευαγγελιστής Λουκάς είναι εκείνος ο οποίος αναφέρει στο Ευαγγέλιό του αυτά τα γεγονότα της παιδικής ηλικίας του Ιησού. Η διήγησή του αυτή βρίσκεται στο Β κεφάλαιο και εκτείνεται στους στίχους Σύμφωνα με το Μωσαϊκό Νόμο, η Παρθένος Μαρία, αφού συμπλήρωσε σαράντα ημέρες από τη γέννηση του βρέφους, μετέβη στο Ναό του Σολομώντος στα Ιεροσόλυμα μαζί με τον Ιωσήφ, για να πραγματοποιήσουν την τυπική αφιέρωση του βρέφους στο Θεό. Κατά τη διήγηση του Λουκά εκεί βρισκόταν ο Συμεών, ένας δίκαιος και ευλαβής άντρας, που ήταν φωτισμένος από το Άγιο Πνεύμα. Εκείνο του είχε αποκαλύψει πως δεν θα πεθάνει προτού συναντήσει τον Μεσσία. Αυτή η προσδοκία τον εμψύχωνε και τον υποστήριζε μέχρι τα βαθειά του γεράματα. Πήρε στα χέρια του τον Ιησού από την αγκαλιά της Παναγίας, Τον ύψωσε και δοξολόγησε το Θεό λέγοντας: «Νυν απολύεις τον δούλον σου, Δέσποτα, κατά το ρήμα σου εν ειρήνη, ότι είδον οι οφθαλμοί μου το σωτήριόν σου, ο ητοίμασας 12

13 κατά πρόσωπον πάντων των λαών, φως εις αποκάλυψιν εθνών και δόξαν λαού σου Ισραήλ» 1. Αυτή η σκηνή υπήρξε εντελώς απρόοπτη εκ μέρους του γέροντος Συμεών και οι γονείς του βρέφους απόρησαν με θαυμασμό. Τότε ο Συμεών φωτίστηκε πάλι από το Άγιο Πνεύμα και προείπε πως ο Χριστός επρόκειτο να γίνει το αντιλεγόμενο κέντρο της ανθρωπότητας, δίνοντας τη ζωή Του σε εκείνους που θα Τον πιστέψουν και εγκαταλείποντας στην απώλεια τους εχθρούς Του. Έπειτα από αυτά τα λόγια ο σεβάσμιος πρεσβύτης στράφηκε προς το πρόσωπο της Παναγίας και της είπε: «Και σου δε αυτής την ψυχήν διελεύσεται ρομφαία, όπως αν αποκαλυφθώσιν εκ πολλών καρδιών διαλογισμοί.» 2 Κατά τη συνάντηση εκείνη μέσα στο ιερό βρισκόταν και μία ηλικιωμένη γυναίκα ονόματι Άννα. Ήταν προφήτιδα και νυχθημερόν προσευχόταν στο ναό. Προσδοκούσε κι αυτή τον ερχομό του Μεσσία, αφού κι εκείνη είχε φωτιστεί από το Άγιο Πνεύμα. Προσκύνησε το παιδί και ευχαρίστησε το Θεό, δοξολογώντας Τον. Η εορτή της Υπαπαντής θέτει εκκλησιαστικά και ένα άλλο ερώτημα: σε ποια κατηγορία εορτών ανήκει; Είναι Δεσποτική εορτή ή Θεομητορική; Αυτό μας κάνει να αναρωτηθούμε επειδή ναι μεν αναφέρεται στο πρόσωπο του Ιησού, αλλά έχει πρωταγωνιστικό ρόλο και η μορφή της Παναγίας σε αυτό το γεγονός. Η απάντηση δίνεται στο πρώτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, το οποίο έχει γραμματολογικό χαρακτήρα, καταγράφονται οι λόγοι, οι ομιλίες και τα εγκώμια Πατέρων της Εκκλησίας από τον τέταρτο αιώνα και μετά, καθώς και εκκλησιαστικών συγγραφέων, που έχουν ως αντικείμενό τους το ευαγγελικό γεγονός και την εορτή της Υπαπαντής. Στο πλαίσιο αυτό κρίναμε σκόπιμο να περιλάβουμε επίσης και κάποια βιογραφικά στοιχεία για τον κάθε ένα από τους συντάκτες των κειμένων χωριστά. Παρουσιάζουμε επίσης ποιές από αυτές τις ομιλίες είναι γνήσιες και ποιές νόθες, στοιχείο πολύ σημαντικό για την εξέταση της εξελίξεως των θεολογικών εννοιών της εορτής, αφού δεν σχετίζεται μόνον με την αυθεντικότητα των κειμένων, αλλά πολλές φορές και με το χρόνο εμφανίσεώς τους. Στις ομιλίες τους οι Εκκλησιαστικοί συγγραφείς αναπτύσσουν τις δικές τους απόψεις όσον αφορά σε κάποιους συγκεκριμένους στίχους της Παλαιάς Διαθήκης και του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου. Όπως, για παράδειγμα, τους στίχους: «Πάν 1 Λκ 2, Λκ. 2,

14 άρσεν διανοίγον μήτραν άγιον τω κυρίω κληθήσεται», «και ότε επλήσθησαν αι ημέραι του καθαρισμού αυτών», «νυν απολύεις τον δούλον σου, Δέσποτα, κατά το ρήμα σου εν ειρήνη» κτλ. Επίσης κάνουν λόγο για το πρόσωπο του πρεσβύτη Συμεών, της προφήτιδας Άννας, της Παρθένου Παναγίας, του μνήστορος Ιωσήφ και του προσώπου το οποίο φυσικά έχει πρωταγωνιστική θέση σε αυτήν την εορτή, που είναι ο Ιησούς Χριστός. Αρκετά σχόλια αναπτύσσονται από τους Πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς και για τους λόγους του γέροντος Συμεών προς την Παρθένο Μαρία, λόγους οι οποίοι επίσης διακρίνονται για το προφητικό τους περιεχόμενο: «Ιδού ούτος κείται εις πτώσιν και ανάστασιν πολλών εν τω Ισραήλ και εις σημείον αντιλεγόμενο. Και σου δε αυτής την ψυχήν διελεύσεται ρομφαία, όπως αν αποκαλυφθώσιν εκ πολλών καρδιών διαλογισμοί» 3. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο της διπλωματικής εργασίας μας αναπτύσσονται τα θεολογικά συμπεράσματα, τα οποία προκύπτουν από αυτή τη μελέτη. Ολοκληρώνεται, δηλαδή, η μελέτη μας με τη θεολογία αυτής της σημαντικής δεσποτικής εορτής. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι σημαντικά και κατανέμονται σε οκτώ υποενότητες. Αρκετά στοιχεία απορρέουν για το πρόσωπο του Ιησού Χριστού ως «σημείου αντιλεγόμενου». Ο Χριστός εμφανίζεται στη γραμματεία της εορτής, με αφορμή το λόγο του Συμεών, ως το μοναδικό εκείνο Πρόσωπο που ήρθε στον κόσμο για να σώσει την ανθρωπότητα από την αμαρτία, θυσιάζοντας για αυτό το σκοπό τον ίδιο του τον εαυτό. Αρκετοί είναι εκείνοι που πίστεψαν σε Αυτόν και εντάσσονται στους «σεσωσμένους» πιστούς της Εκκλησίας, αλλά και πολλοί αυτοί που Τον αμφισβήτησαν. Η εμφάνισή του λοιπόν στον κόσμο καθίσταται το κεντρικό εκείνο σημείο που καθορίζει τη σωτηρία ή την απώλεια των ανθρώπων. Τονίζεται επίσης ότι, αν και τέλειος άνθρωπος, παραμένει ο αληθινός Θεός, που μεταφέρει σε όλη την κτίση τη σοφία και τη χάρη του Πατέρα Του. Συμπεράσματα προκύπτουν επίσης και από το βίο και τους λόγους του γέροντος Συμεών. Εκείνος προφήτευσε ότι ο Ιησούς θα καταστεί «σημείον αντιλεγόμενον» και υπέδειξε ότι είναι ο Θεάνθρωπος και όχι μόνον απλώς άνθρωπος. Επίσης προφήτευσε για την Παρθένο Μαρία ότι την καρδιά της θα τη διαπεράσει ένας μεγάλος πόνος σα δίκοπο μαχαίρι, υποσημειώνοντας προφητικά τη μεγάλη οδύνη που θα γνώριζε η μητέρα του Χριστού μέσα από το φρικτό και ατιμωτικό θάνατό του, εννοώντας δηλ. τη Σταύρωσή του. Από 3 Λκ 2,

15 την άλλη καταγράφεται και η πολιτεία της προφήτιδας Άννας, της οποίας οι πιστοί καλούνται να γίνουν μιμητές, ακολουθώντας το θεάρεστο βίο της. Είναι επίσης αξιοσημείωτο, ως προς της επίδραση που άσκησε το εορταζόμενο γεγονός της Υπαπαντής στη ζωή της Εκκλησίας κατά τους μεταγενέστερους αιώνες, ότι η συνήθεια του σαραντισμού που υφίστατο στον ιουδαϊκό κόσμο επιβίωσε και στις μέρες μας, μέσα από την ευχή του σαραντισμού του βρέφους και της μητέρας του, επηρεάζοντας σημαντικά τη θεολογία των γεγονότων που σχετίζονται με τη γέννηση των νέων μελών της Εκκλησίας. Το γεγονός της Υπαπαντής συνιστά μία πράξη συμβολική, που ο Μωσαϊκός νόμος είχε καθιερώσει, αλλά και μία πανάρχαια λειτουργική πράξη, αφού για να πραγματοποιηθεί αυτή η τελετή όμως χρειαζόταν να θυσιαστεί ένα ζευγάρι τρυγόνια ή δύο μικρά περιστέρια. Αυτά τα πτηνά θεωρούνταν ως τα πιο καθαρά από όλα τα άλλα ζώα και τα προτιμούσαν επειδή συμβόλιζαν τη σωφροσύνη και την καθαρότητα. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται αναφορά και στις δύο φύσεις του Χριστού, τη θεία και την ανθρώπινη, οι οποίες ενώθηκαν ασυγχύτως και ατρέπτως. Αυτό καθίσταται προφανές, αφού στο γεγονός της Υπαπαντής καταγράφεται μία σαφής εικόνα της θεανθρώπινης μορφής του. Πέρα, όμως, από το πρόσωπο του Χριστού, προβάλλεται και η Παναγία, η οποία καθίσταται μητέρα όλων των χριστιανών, απαλύνει τον πόνο των ανθρώπων που επικαλούνται τη βοήθειά της, αφού γνώρισε και η ίδια στον ύψιστο βαθμό τον ανθρώπινο πόνο και συμμερίζεται την λύπη τους, την οποία η ίδια ένιωσε σα να διαπερνούσε την καρδιά της ένα οξύ τέμνον όργανο, βλέποντας τον Υιό της να υποφέρει και να πεθαίνει επάνω στο σταυρό. Γίνεται επίσης αναφορά και στον τρόπο που η Παναγία συνέλαβε ασπόρως το Χριστό, παραμένοντας η ίδια άσπιλη και αμόλυντη. Ολοκληρώνοντας το τρίτο κεφάλαιο, αναφερόμαστε στο νόημα αυτής της σημαντικής δεσποτικής εορτής και τα διδάγματα, που μπορεί αυτή να προσφέρει σήμερα στα πιστά μέλη της Εκκλησίας, διδάγματα ηθικής, εκκλησιαστικής και θεολογικής φύσεως. Δεν είναι μία εορτή, που αναφέρεται με ένα απόμακρο τρόπο στη ζωή του Χριστού, αλλά μία εορτή, η οποία προτρέπει όλους τους ανθρώπους να συμμετάσχουν στο μυστήριο της Σωτηρίας και να προϋπαντήσουν τον Ιησού Χριστό μυστηριακά μέσα στο σώμα της Εκκλησίας. 15

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ A ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ 16

17 Η εορτή της Υπαπαντής ανήκει στον κύκλο των Δεσποτικών Εορτών και μάλιστα στον ενιαίο αρχαίο εορτολογικό κύκλο των Χριστουγέννων, στον οποίο ανήκουν και οι εορτές της Περιτομής και των Θεοφανείων. Στη συνάφεια αυτή και εξαιτίας της χρονικής εγγύτητας παρουσιάζονται αρχικά, με συνοπτικό τρόπο, τα στοιχεία εκείνα που συνδέονται με την εορτή της Περιτομής του Χριστού. 1) Το τυπικό της περιτομής Η πρώτη ιερή πράξη των Εβραίων, αλλά και άλλων σημιτικών λαών, καθώς και των Αιγυπτίων 4 ήταν η περιτομή. Στα εβραϊκά ονομάζεται: «μουλά» 5. Στον Ιουδαϊσμό ήταν έθιμο μετά την όγδοη ημέρα από τη γέννηση του παιδιού να γίνεται η περιτομή και να δίνεται το όνομα στο βρέφος 6. Σύμφωνα με την ιουδαϊκή παράδοση την όγδοη ημέρα, από τη γέννησή του έγινε και η περιτομή στον Ισαάκ, το γιό του Αβραάμ καθώς και στον Ιησού. Το έθιμο της περιτομής ήταν αρχαίο και χρησιμοποιούσαν ένα αιχμηρό λίθο ή σιδερένιο-πέτρινο μαχαίρι. 7 Μεταγενέστερα όμως, χρησιμοποιούσαν όργανα από μέταλλο. Την περιτομή την εκτελούσε ο πατέρας, κόβοντας μέρος του δέρματος από το άκρο του γεννητικού οργάνου του αγοριού, αλλά σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορούσε να την πραγματοποιήσει και η μητέρα. Αργότερα την τελούσε κάποιος γιατρός ή κάποιος ειδικός (mohel) 8. Λάμβανε χώρα στη συναγωγή ή στο σπίτι, αλλά και στο ναό, συνήθως από έναν από τους παρευρισκόμενους ιερείς. Στα ενήλικα άτομα η πληγή γιατρεύονταν σε μερικές μέρες. 4 Βλ. Ι. Δ. Καραβιδόπουλος, Περιτομή, ΘΗΕ τ.10, 1969, στ Κοντογόνης Κωνσταντίνος, Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας, εν Αθήναις 1844, σ Βέλλα επίσης Ιουδαϊκή Θεσμολογία. 6 Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Αρχιμ. Γεώργιος Χ. Χρυσοστόμου, Ονοματοδοσία, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1991, σ Κοντογόνης Κωνσταντίνος, Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας, εν Αθήναις 1844, σ Αρχιμ. Γεώργιος Χ. Χρυσοστόμου, Ονοματοδοσία, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1991, σ

18 Οι Ισραηλίτες δεν έκαναν περιτομή μόνο στα παιδιά τους, αλλά είχαν υποχρέωση να κάνουν το ίδιο πράγμα και σε κάθε δούλο και ξένο, που ζούσε κοντά τους, για να μπορούν όλοι μαζί να συμμετέχουν στην εορτή του Πάσχα. Ήταν απαραίτητη προϋπόθεση. Ακόμη και οι προσύλητοι έπρεπε να περιτμηθούν. Η περιτομή είχε ως απαρχή της το γεγονός της άφιξης του Αβραάμ στη γη Χαναάν. Έκτοτε, όλοι οι απόγονοι του Αβραάμ, επομένως όλοι οι Ισραηλίτες, ήταν υποχρεωμένοι να περιτέμνονται. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από τότε η περιτομή γινόταν ομαδικά και στους μεγάλους 9. Ήταν ένα σημάδι από τη συμφωνία του Θεού με τον Αβραάμ, ως σφραγίδα των θείων επαγγελιών του και διακριτικό γνώρισμα όλων εκείνων που ανήκουν σ Αυτόν. 10 Ο Μωσαϊκός Νόμος την αναφέρει 11, καθώς την προϋποθέτει ως παλιό έθιμο του ισραηλίτικου λαού. Αυτή η πράξη συνέχισε να γίνεται και από τους Πατριάρχες. Κατά τη διάρκεια της παραμονής στην έρημο, η περιτομή κατά κάποιο τρόπο είχε ξεχαστεί. Φαίνεται ότι ο Μωυσής δεν είχε περιτμηθεί. 12 Όμως, μετά την επιστροφή των Εβραίων στη γη της επαγγελίας η περιτομή επιβλήθηκε 13. Η περιτομή δεν ήταν κύριο χαρακτηριστικό μόνο των Ισραηλιτών, αφού όπως σημειώσαμε και άλλοι λαοί στην αρχαία Ανατολή, όπως οι Άραβες την τελούσαν. Στους Ιουδαίους όμως αυτή η πράξη είχε ιδιαίτερο θρησκευτικό χαρακτήρα. Όσοι άντρες δεν είχαν περιτομή ονομάζονταν «απερίτμητοι» και η λέξη αυτή ήταν εξαιρετικά υποτιμητική. Ξεχώριζε τον Ιουδαίο από τον ειδωλολάτρη. Για το θέμα της περιτομής διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις. Σύμφωνα με την πιο παλιά αυτή επιβλήθηκε για λόγους υγείας και ήταν μέσο που συντελούσε στην απόκτηση περισσότερων παιδιών 14. Είχε επίσης ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία, αλλά και κοινωνική. Κάποιοι πίστευαν ότι η περιτομή ήταν σημείο το οποίο αναγνώριζε το άρρεν τέκνο μιας οικογένειας ως άνδρα ικανό πλέον να προσέλθει σε γάμον κοινωνία. 9 Έξοδ. 12, Βλ. Γέν. 17, Λευτι. 12, Έξ. 4, Βλ. Ι.Δ. Καραβιδόπουλος, Περιτομή, ΘΗΕ τ.10, 1969, στ Αρχιμ. Γεώργιος Χ. Χρυσοστόμου, Ονοματοδοσία, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1991, σ

19 Υποδήλωνε την εισαγωγική τελετή για το γάμο. Σε αυτή την περίπτωση, η τελετή γινόταν κατά την εφηβική ηλικία. Αυτό το νόημα δινόταν στην αρχική μορφή της συνήθειας αυτής. Η σημασία όμως άλλαξε αργότερα, όταν άρχισε να τελείται λίγες μέρες μετά από τη γέννηση. Στην περίπτωση αυτή δεν είχε σχέση με το γάμο. Η περιτομή κατέστη χαρακτηριστικό γνώρισμα του πιστού μόνο μετά την εξορία. Τότε οι εξόριστοι Ιουδαίοι ζούσαν σ ένα άλλο περιβάλλον, όπου δεν πραγματοποιούσαν περιτομή 15. Οι ειδωλολάτρες που περιτέμνονταν, δέχονταν ταυτόχρονα και την ιουδαϊκή πίστη. Η περιτομή απέκτησε κατ αυτόν τον τρόπο σπουδαία σημασία μετά την περίοδο της αιχμαλωσίας. Στην εποχή της Καινής Διαθήκης η υποχρέωση της περιτομής ήταν πιο σπουδαία από την τήρηση του Σαββάτου 16. Μετά την περιτομή του Ιησού ο Χριστιανισμός κατήργησε την περιτομή για τους μη Ιουδαίους 17 και η περιτομή διατηρήθηκε ως μία πνευματική έννοια. Εξαλείφτηκε ως προτύπωση του βαπτίσματος 18. Γι αυτό κι εμείς δεν περιτεμνόμαστε 19. Την περιτομή δέχτηκαν ο Ιωάννης ο Βαπτιστής 20, ο Ιησούς 21 και ο Παύλος 22, ο οποίος έκανε περιτομή και στον Τιμόθεο 23. Ο Ιησούς υπέστη την περιτομή 24, εφ όσον ήρθε «εν ομοιώματι σαρκός αμαρτίας» 25 και «ώφειλε κατά πάντα τοις αδελφοίς ομοιωθήναι» 26 Στην Ορθόδοξη λειτουργική Παράδοση η εορτή της Περιτομής εορτάζεται την 1 η Ιανουαρίου, οκτώ ημέρες μετά τη γέννηση του Χριστού 27, που 15 Καϊμάκης Β. Δημήτριος, Οι θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2000, σ Ιω. 7, Οικονόμου Β. Ηλίας, Παραδόσεις Αρχαιολογίας της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογίας, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1985, σ Βλ. Ι.Δ. Καραβιδόπουλος, Περιτομή, ΘΗΕ τ.10, 1969, στ Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Λκ. 1, Λκ. 2, Φιλιπ. 3, Πραξ. 16, Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Ρωμ. 8, Εβρ. 2, Βλ. Ι.Δ. Καραβιδόπουλος, Περιτομή, ΘΗΕ τ.10, 1969, στ

20 εορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου. Η Εκκλησία την τιμά ως μία μικρή Δεσποτική εορτή μαζί με τη μνήμη του Μεγάλου Βασιλείου 28, σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος στη ζωή του Χριστού. Αρχικά η εορτή τελούνταν στις 14 Ιανουαρίου. Όμως στην Ανατολή εισήχθη ο εορτασμός της Γεννήσεως του Χριστού στις 25 Δεκεμβρίου, με αποτέλεσμα να μεταφερθεί και η εορτή της Περιτομής την 1 η Ιανουαρίου. Στο Οδοιπορικό της Αιθερίας βρίσκουμε την πρώτη αναφορά για αυτή τη δεσποτική εορτή 29. Είναι μία πολύ σημαντική πηγή πληροφοριών, αυτό το ταξιδιωτικό χρονικό της προσκυνήτριας Αιθερίας Συλβίας 30, αφού καθιστά γνωστή τη λειτουργική πράξη των Ιεροσολύμων κατά το τέλος του 4 ου αιώνα μ.χ. 31 Στο κεφάλαιο 25 η Αιθερία αναφέρει πως ο επίσκοπος λειτουργούσε κάθε ημέρα και με μεγαλοπρέπεια για οκτώ ημέρες μετά τα Επιφάνεια, που τελούνταν στις 6 Ιανουαρίου 32. Την όγδοη ημέρα η λειτουργία γινόταν στο Σταυρό, στο αίθριο μεταξύ της ροτόντας της Αναστάσεως και της Βασιλικής του Κωνσταντίνου. Με τη λειτουργία αυτή έκλεινε ο κύκλος του εορτασμού των Επιφανείων. Δυστυχώς, η Αιθερία δεν μνημονεύει ποια αναγνώσματα διαβάζονταν εκείνη την ημέρα, αλλά ούτε μας δίνει τίτλο για την εορτή αυτή Βλ. Γεώργ. Γ. Μπεκατώρος Περιτομής, εορτή, ΘΗΕ τ.10, 1969, στ Βλ. Ευάγγελος Δ. Θεοδώρου, «Το Οδοιπορικόν της Αιθερίας εξ επόψεως Λειτουργικής», Θεολογία 61, 1990, σ Πρεσβ. Στέφανος Αλεξόπουλος, Οι Εορτές της Περιτομής και της Υπαπαντής του Κυρίου, Το Χριστιανικό Εορτολόγιον, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων Της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Βόλος 2006, σ Ελισάβετ Σωτηρούδη, Συμεών ταπεινού Μοναχού Εγκώμιον εις τον Άγιον και Μέγαν Συμεών τον Θεοδόχο, Κριτική έκδοση, Θεσσαλονίκη 2006, σ Για περισσότερες πληροφορίες βλ. στα σχετικά έργα των P. Maraval (επιμ.) Egerie, Journalde voyage, [Sources Chetiennes 296], Paris 1982 (κριτική έκδοση). G. Gingras, Egeria: A Diary of a Pilgrimage. Ancient Cristian writers 38, New York J. Wilkinson, Egeria s Travels, Westminster Για την ελληνική μετάφραση, βλ. στο περ. Νέα Σιών 7 (1908) , , Bert Groen, The Festival of the Presentation of the Lord, Christian feast and festival: the dynamics of Western liturgy and culture, [Liturgia condenda 12], Leuven Peeters 2001, σ Πρεσβ. Στέφανος Αλεξόπουλος, Οι Εορτές της Περιτομής και της Υπαπαντής του Κυρίου, Το Χριστιανικό Εορτολόγιον, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων Της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Βόλος 2006, σ

21 Πιο πολλές λεπτομέρειες για την ασματική λειτουργική πράξη και παράδοση των Ιεροσολύμων στην αρχή του 5 ου αιώνα μ.χ. ( ), μας παρέχει το Αρμένικο Λεξιονάριο 34. Το Αρμένικο Λεξιονάριο είναι μετάφραση Ελληνικών κειμένων στα Αρμενικά και είναι άλλη μία πολύ σημαντική πηγή, Οδοιπορικό της Αιθερίας πληροφοριών 35. Σε αυτή την πηγή, αντίθετα με το γίνεται αναφορά στα βιβλικά αναγνώσματα, τα οποία είναι τα εξής: το (Προκείμενον) Ψαλμός 97:2, Προς Κολοσσαείς 2:8-15, Αλληλούια, Ψαλμός 84.2, Λουκά 2: Εκτός από την αναφορά στα αναγνώσματα μας δίνεται και το όνομα της εορτής «Περιτομή». Αυτό βασίζεται στο χωρίο που λέει κατά μετάφραση: «την όγδοη ημέρα μετά τη Γέννηση (=14 Ιανουαρίου), ημέρα της περιτομής του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, μαζευόμαστε στην Ανάσταση». Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η εορτή αυτή που ονομάζεται εδώ «Περιτομή» κλείνει την οκτάβα των Επιφανείων και είναι η ίδια εορτή με αυτήν που περιέγραψε η Αιθερία στο Οδοιπορικό της έναν αιώνα πριν 37. Παρ όλα αυτά εντοπίζεται και μία διαφορά μεταξύ τους, που είναι η εξής: ο τόπος της τελέσεως της Θείας Λειτουργίας. Για να δώσουν μεγαλύτερη έμφαση στην εορτή της Περιτομής την τελούσαν στο ναό της Αναστάσεως 38. Την πρώτη λοιπόν ημέρα του Ιανουαρίου, εκτός από την εορτή της Περιτομής, εόρταζαν και την εορτή των καλένδων, μία εορτή που ήταν ενσωματωμένη στο εθνικό εορτολόγιο. Η διάρκειά της ήταν πέντε ημέρες και γίνονταν κάποιες εορταστικές εκδηλώσεις, που δεν άρμοζαν στο χριστιανικό τρόπο ζωής. Λεπτομέρειες για την εορτή αυτή μας δίνει η ομιλία του Αστερίου, επισκόπου Αμασείας, η οποία εκφωνήθηκε στις 6 Ιανουαρίου, το 34 Για το Αρμένικο Λεξιονάριο βλ. Michael Alexander Fraser, The Feast of the Encaenia in the Fourth Century and in the Ancient Liturgical Sources of Jerusalem, Univercity of Durham, 1995, σ. 185 κ. εξ. Athanase Renoux, Le Codex Armenien Jerusalem 121 Patrologia Orientalis 35.1, N.163, Εισαγωγή, και 36,2, Ν. 168, 1971-κείμενο\ γαλλική μετάφραση. 35 Bert Groen, The Festival of the Presentation of the Lord, Christian feast and festival: the dynamics of Western liturgy and culture, [Liturgia condenda 12], Leuven Peeters 2001, σ Αυτόθι. 37 Πρεσβ. Στέφανος Αλεξόπουλος, Οι Εορτές της Περιτομής και της Υπαπαντής του Κυρίου, Το Χριστιανικό Εορτολόγιον, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων Της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Βόλος 2006, σ Όπ. π. σ

22 έτος 400. Δυστυχώς, επειδή συνέπιπτε την ίδια ημερομηνία η εορτή των καλένδων με την εορτή της Περιτομής, πάρα πολλοί Χριστιανοί απουσίαζαν από αυτή για να συμμετάσχουν στην εθνική εορτή 39. Και η ομιλία του Ιωάννη του Χρυσοστόμου περίπου αναφέρεται στα ίδια γεγονότα. 2) Η προσφορά του πρωτότοκου υιού Με την πράξη της προσφοράς αυτής ο άνθρωπος έδειχνε την ευγνωμοσύνη του προς το Θεό. Κατά κάποιο τρόπο και οι ευχές (το τάμα και το τάξιμο), ως ιερή υπόσχεση στο Θεό υπάγονταν στην έννοια των θυσιών και προσελάμβαναν ιερότητα. Οι ευχές συνίσταντο στην υπόσχεση στην οποία προέβαινε ο άνθρωπος από δική του βούληση να προσφέρει στο Θεό μία θυσία, ή να προσφέρει στο ναό κάποιο δώρο, ακόμη και να αφιερώσει το γιό του στο Θεό 40. Αυτές γίνονταν στις δύσκολες στιγμές της ζωής του ανθρώπου, όπως και σήμερα άλλωστε εξακολουθεί να συμβαίνει αυτό. Σε καταστάσεις δηλαδή ασθένειας, σε ατεκνία και σε κίνδυνο ζωής. Χαρακτήρα θυσίας είχαν και οι ιερές προσφορές, τις οποίες ο Νόμος καθόριζε και επέβαλλε στους πιστούς. Ο Νόμος επίτασσε ότι κάθε αρσενικός πρωτότοκος άνθρωπος είτε ζώο έπρεπε να αφιερωθεί στο Θεό. Στο επικαλούμενο «βιβλίο της Συνθήκης» ορίζεται ότι: «τον πρωτότοκον των υιών σου οφείλεις δώσης εις εμέ». Δεν πρόκειται όμως για θυσία, αλλά για απλή αφιέρωση των πρωτότοκων στη λατρεία του Γιαχβέ. Η θυσία ήταν τόσο ασυμβίβαστη όχι μόνο προς το πνεύμα της θρησκείας του Γιαχβέ, αλλά και ως προς το χαρακτήρα του βιβλίου της συνθήκης. «Τον πρωτότοκον των υιών σου οφείλεις να αφιερώσης 41 εις εμέ, ωσάυτως το αυτό οφείλεις να πράξης διά τους βους και τα ζώα σου» 42. Πάντα τα πρωτότοκα των ανθρώπων και των ζώων ήταν ιερά στο Θεό. 39 PG 40, Για τη χρονολόγηση της ομιλίας και κριτική έκδοσή της βλέπε C. Datema, Asterius of Amaseia: Homilies I-IV: Text, Introduction and Notes, Leiden, εκδ. Brill, 1970, σ Α Βασ. 1, Το κείμενο έχει κυρίως «να δώσεις» (Nathan) με την έννοια του «να αφιερώσεις». 42 Έξ. 22, , 19 κλπ. 22

23 Το πρωτότοκο άρρεν τέκνο θεωρούνταν δώρο του Θεού και γι αυτό μετά από ένα μήνα από τη γέννηση του το πήγαιναν οι γονείς του στο ναό: «παραστήσαι τω Κυρίω» 43. Για να το παρουσιάσουν, δηλαδή στο Θεό. Για σαράντα ημέρες μετά από τη γέννηση του παιδιού η μητέρα καθίστατο ακάθαρτη 44 και δεν μπορούσε να πάει στην εκκλησία 45. Και οι συγγενείς της, που επικοινωνούσαν μαζί της θεωρούνταν ως «μη καθαροί» 46. Εάν το παιδί ήταν κορίτσι τότε η μητέρα ήταν ακάθαρτη για 80 ημέρες 47. Τότε γινόταν μία ειδική τελετή στο ναό. Αυτό σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής. Όμως, ισχύει μέχρι και σήμερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου η μητέρα την τεσσαρακοστή ημέρα παίρνει το βρέφος και πηγαίνουν στο ναό για να αναγνωσθεί ειδική ευχή από τον ιερέα 48. Στον εβραϊκό κόσμο οι γονείς κατέθεταν στο ναό πέντε σίκλους 49 προς εξαγορά κατά κάποιο τρόπο για το αφιερωμένο τέκνο στο Θεό και προσέφεραν θυσία. Εξαγοράζονταν το παιδί δηλαδή αντί λύτρων, αλλά δεν έπρεπε να υπερβαίνουν τους πέντε σίκλους 50. Αυτή η εξαγορά του πρωτότοκου τέκνου 51 γίνονταν σε αντίθεση με τα πρωτότοκα ζώα, τα οποία θυσιάζονταν, επειδή ο Θεός δεν δεχόταν την ανθρωποθυσία. Αυτό είχε οριστεί και με νόμο ως μέτρο ασφαλείας κατά της θυσίας των παιδιών. Τέλος, ο ιερέας ευλογούσε το παιδί 43 Λκ. 2, Βλ. Γεώργ. Γ. Μπεκατώρος Υπαπαντή, ΘΗΕ τ.11, 1967, στ Bert Groen, The Festival of the Presentation of the Lord, Christian feast and festival: the dynamics of Western liturgy and culture, [Liturgia condenda 12], Leuven Peeters 2001, σ Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Πρεσβ. Στέφανος Αλεξόπουλος, Οι Εορτές της Περιτομής και της Υπαπαντής του Κυρίου, Το Χριστιανικό Εορτολόγιον, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων Της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Βόλος 2006, σ Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λκ ά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Bert Groen, The Festival of the Presentation of the Lord, Christian feast and festival: the dynamics of Western liturgy and culture, [Liturgia condenda 12], Leuven Peeters 2001, σ Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Αριθ. 18, 16. 3, Έξ. 34,

24 και τους γονείς. Η παράσταση αυτή στο ναό αποτελούσε αφορμή χαράς στο σπίτι. Η Παλαιά Διαθήκη αποδίδει το έθιμο της θυσίας των παιδιών στους Χαναναίους. Πολλοί λαοί, όμως, ήταν υπέρ αυτής της θυσίας, αλλά οι αντιπρόσωποι της θρησκείας του Γιαχβέ εννοείται πως προσπαθούσαν να καταπολεμήσουν όλους αυτούς τους λαούς και ήταν εναντίον τους. Πάνω σε αυτό το ζήτημα γνωστή είναι και η διήγηση της θυσίας του Ισαάκ, γιου του Αβραάμ. Ο Θεός είχε ζητήσει από τον Αβραάμ να θυσιάσει το μονάκριβο γιό του, Ισαάκ. Είχαν ανέβει πάνω σε ένα βουνό και την ώρα που ήταν έτοιμος να θυσιάσει με ένα μαχαίρι τον Ισαάκ, αφού τον είχε δέσει, εμφανίστηκε ένα κριάρι και αντικατέστησε αυτό το μικρό παιδί. Έτσι, το ζώο θυσιάστηκε αντί του Ισαάκ. Εδώ, όμως, κύριος σκοπός της διήγησης δεν είναι η καταπολέμηση της ανθρωποθυσίας, αλλά η δοκιμασία του Αβραάμ. 3) Τα παιδικά χρόνια του Ιησού Για τη γέννηση και την παιδική ηλικία του Ιησού δεν αναφέρουν τίποτε τα Ευαγγέλια του Μάρκου και του Ιωάννη 52. Ο Ματθαίος κάνει λόγο μόνο για τη βάπτισή του. Ο Λουκάς είναι ο μόνος Ευαγγελιστής που στην αρχή του Ευαγγελίου του μας διέσωσε δύο γεγονότα από την παιδική ηλικία του Ιησού Χριστού. Τα δύο πρώτα κεφάλαιά του κατά γενική άποψη αποτελούν μετάφραση από εβραϊκό ή αρμένικο κείμενο και κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις ήταν φυσικό οι διηγήσεις αυτές να αποτελέσουν κάτι σα μυθολογικά και θρησκειο ι στορικά στοιχεία 53. Παρ όλα αυτά οι διηγήσεις της γεννήσεως και της παιδικής ηλικίας του Ιησού από το Λουκά δεν είναι θρύλοι. Δεν είναι διηγήσεις του λαϊκού τύπου ή ελεύθερες φαντασίες, αλλά παραδόσεις 54. Αυτές κινούνται βάση ορισμένων θεολογικών πλαισίων και εκφράζουν με ποικίλο τρόπο την παράδοση της Εκκλησίας για τον Ιησού, ως Υιό του Θεού 55. Τα δύο γεγονότα κατά το Λουκά είναι τα μόνα από τη 52 Αγουρίδης Σάββας Χρ, Ο Χαρακτήρας των αφηγήσεων περί της γεννήσεως και της παιδικής ηλικίας του Ιησού παρά τω Ματθαίω και παρά τω Λουκά, Εν Αθήναις 1967, σ Όπ. π. σ Όπ. π. σ Αυτόθι. 24

25 Γέννηση έως τη Βάπτισή του. Το ένα απ αυτά ονομάζεται Υπαπαντή και είναι η επίσκεψη, η συνάντηση-υποδοχή του Ιησού στο ναό από τον Συμεών και από κάποια ηλικιωμένη προφήτιδα, την Άννα. Η διήγηση έχει ως εξής: Όταν συμπληρώθηκαν οκτώ ημέρες από τη γέννησή του, έκαναν στο παιδί περιτομή και του έδωσαν το όνομα Ιησούς, όπως δηλαδή το είχε ονομάσει ο άγγελος πριν ακόμα συλληθφεί στην κοιλιά της μητέρας του. Όταν, σύμφωνα με το μωσαϊκό Νόμο, συμπληρώθηκαν και οι μέρες για τον καθαρισμό τους, έφεραν το παιδί πάνω στα Ιεροσόλυμα, για να το αφιερώσουν στο Θεό 56. Έπρεπε να προσφέρουν και θυσία ένα ζευγάρι τρυγόνια ή δύο μικρά περιστέρια 57. Το έλεγε ο Νόμος του Κυρίου. Ανάλογα με την κοινωνική κατάσταση του κάθε ανθρώπου ανάλογη ήταν και η προσφορά του. Συνήθως οι φτωχοί 58 προσέφεραν μικρά ζώα, ενώ οι πλούσιοι πιο μεγάλα ζώα. Όταν λοιπόν, τον πήγαν οι γονείς του στο ναό εκεί τον περίμενε ένας πιστός και ευλαβής άνθρωπος, που τον έλεγαν Συμεών 59. Εκείνος περίμενε τη σωτηρία του Ισραήλ και τον καθοδηγούσε το Άγιο Πνεύμα. Του είχε φανερώσει ότι δε θα πεθάνει πριν να δει το Μεσσία. Μόλις η Μαρία και ο Ιωσήφ πήγαν το παιδί εκεί για να κάνουν γι αυτό τα έθιμα του Νόμου, ο Συμεών τον πήρε στην αγκαλιά του, δόξασε το Θεό και είπε: «Τώρα, μπορείς ν αφήσεις το δούλο σου να πεθάνει ειρηνικά», γιατί τα μάτια του είχαν δει το σωτήρα. Έπειτα τους ευλόγησε και είπε ότι ο Ιησούς θα είναι σημείο αντιλεγόμενο. Θα γίνει δηλαδή αιτία να καταστραφούν ή να σωθούν πολλοί Ισραηλίτες. Στη Μαριάμ είπε: «ότι όσο για σένα, ο πόνος για το παιδί σου θα διαπεράσει την καρδιά σου σα δίκοπο μαχαίρι». Στο ιερό μαζί με το γέροντα Συμεών ήταν και μία γυναίκα ονόματι Άννα, προχωρημένης ηλικίας κι εκείνη, που υπηρετούσε το Θεό ημέρα και νύχτα και περίμενε την έλευση του Μεσσία Έξ. 13, Βλ. Γεώργ. Γ. Μπεκατώρος Υπαπαντή, ΘΗΕ τ.11, 1967, στ Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Ιερομ. Μακάριος Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Τόμος έκτος, Φεβρουάριος, Ινδίκτος, Αθήναι 2006, σ Όπ. π. σ

26 Όταν έκαναν όλα όσα πρόσταζε ο Νόμος του Κυρίου, γύρισαν στη Γαλιλαία, στην πόλη της Ναζαρέτ εκεί το παιδί μεγάλωνε και δυνάμωνε στο πνεύμα 61. Επίσης όπως όλα τα άλλα παιδιά μεγάλωνε και στο σώμα. Η ανάπτυξη του παιδιού ήταν φυσική και πραγματική 62. Οι εξωτερικές συνθήκες της ανάπτυξης του ήταν το ήσυχο περιβάλλον, που επικρατούσε στο σπίτι του Ιωσήφ 63. Αξιοσημείωτο είναι πως όταν αφιερώθηκε ο Ιησούς από τους γονείς του ως βρέφος στο Θεό, στο ναό αντί να Τον προϋπαντήσουν οι ιερείς του ναού εμφανίζονται στη σκηνή ο γέροντας Συμεών και η προφήτιδα Άννα 64. Η υποδοχή αυτή θέλει πιθανώς να δηλώσει ότι με αυτό τον τρόπο αρχίζει η εσχατολογική κατοίκηση της «Δόξας», δηλ. του Γιαχβέ 65. Η δεύτερη διήγηση έχει να κάνει με την εορτή του Πάσχα. Κάθε Εβραίος είχε καθήκον να πηγαίνει για προσκύνημα στο ναό των Ιεροσολύμων κατά την εορτή του Πάσχα (όπως επίσης και της Σκηνοπηγίας). Οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ είχαν χρέος να φιλοξενούν τους προσκυνητές, διότι η Ιερουσαλήμ ανήκε σ όλο το λαό. Κάθε χρόνο λοιπόν, την εορτή του Πάσχα οι γονείς του Ιησού πήγαιναν στην Ιερουσαλήμ. Όταν ο Ιησούς έγινε δώδεκα χρονών, ανέβηκαν στα Ιεροσόλυμα, στην εορτή, καθώς συνήθιζαν. Μέχρι τα δώδεκα του χρόνια κάθε παιδί των Εβραίων μάθαινε από τον πατέρα του να απαγγέλλει το «Άκουε, Ισραήλ», δηλαδή το εβραϊκό Σύμβολο της Πίστεως. Όταν τελείωσε λοιπόν η εορτή και γύριζαν πίσω, ο Ιησούς παρέμεινε εκεί χωρίς να το ξέρουν οι γονείς του. Τον έψαξαν, αλλά δεν τον βρήκαν. Μετά από τρεις μέρες τον βρήκαν στο ναό να μιλάει στους νομοδιδάσκαλους. Έκπληκτοι τον ρώτησαν οι γονείς του γιατί το έκανε αυτό και ο Ιησούς τους απάντησε: «Γιατί με αναζητούσατε; Δεν ξέρατε ότι πρέπει να βρίσκομαι στο σπίτι του Πατέρα μου;» Εκείνοι όμως δεν κατάλαβαν τα λόγια που τους είπε. Αυτές λοιπόν, είναι οι μόνες διηγήσεις που έχουμε από τα παιδικά χρόνια του Ιησού. Αξίζει να σημειώσουμε, πως ο Χριστός σαν παιδί και σαν έφηβος ήταν πάντα 61 Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Όπ. π. σ Όπ. π. σ Αγουρίδης Σάββας Χρ, Ο Χαρακτήρας των αφηγήσεων περί της γεννήσεως και της παιδικής ηλικίας του Ιησού παρά τω Ματθαίω και παρά τω Λουκά, Εν Αθήναις 1967, σ Όπ. π. σ

27 υπάκουος και ποτέ δεν ανησυχούσε τους γονείς του. Ήταν πολύ συνετός, προσεκτικός και δεν τους στεναχωρούσε ποτέ 66. Η σκηνή του δωδεκαετή πια Ιησού στο ναό αναδεικνύει ιδιαίτερα τη σοφία και τη σύνεση του εσχατολογικού βασιλιά, καθώς επίσης και την ανεξαρτησία του από τους γονείς του. 67 Κυρίως, όμως θέλει να δείξει την μετέπειτα σχέση του Ιησού με το ναό, ως το πατρικό του σπίτι 68. 4) Η ονομασία της εορτής Η χριστιανική παράδοση τίμησε και πρόβαλε ιδιαίτερα την εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου. Ο Ευαγγελιστής Λουκάς μας εξιστορεί τα γεγονότα της παρουσίας του θείου βρέφους μέσα στο ναό με ιδιαίτερη γλαφυρότητα. Εξάλλου, είναι και ο μόνος Ευαγγελιστής που μας δίνει πληροφορίες σχετικά με αυτό το γεγονός. Η ονομασία της εορτής Υπαπαντή προέρχεται από το ρήμα αντάωυπαντάω και υπαντάομαι. Εκτός, από Υπαπαντή έχει και τις εξής άλλες ονομασίες: Υπαντή, Υπάντησις και Υπαπάντησις 69. Εκείνη την ημέρα δύο θρησκευτικές τελετές λάμβαναν χώρα. Η μία τελετή ήταν ο καθαρισμός της μητέρας και η άλλη ήταν η αφιέρωση και η εξαγορά του πρωτότοκου βρέφους. Η Ανατολική Εκκλησία, όμως, έδωσε σημασία σε μία άλλη λεπτομέρεια: Στην υποδοχή του θείου βρέφους από το γέροντα Συμεών. Πρόσεξε αυτό το σημείο ιδιαίτερα γιατί ήθελε να εξυψώσει το θείο και μεσσιανικό χαρακτήρα του φερόμενου βρέφους. Αυτός ο χαρακτήρας τονίζεται στον υπέροχο ύμνο του «νυν απολύεις», τον οποίο εκφώνησε εκείνη τη στιγμή ο Συμεών. Ο Μικρολόγος 70 είπε γι αυτή την έννοια της εορτής στην Ανατολή το εξής 71 : 66 Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκά Ευαγγέλιον, Εκδόσεις Ο Σωτήρ, Αθήναι 1972, σ Αγουρίδης Σάββας Χρ, Ο Χαρακτήρας των αφηγήσεων περί της γεννήσεως και της παιδικής ηλικίας του Ιησού παρά τω Ματθαίω και παρά τω Λουκά, Εν Αθήναις 1967, σ Αυτόθι. 69 Κωνσταντινίδης Χρυσόστομος, Η Εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου, Ορθόδοξοι κατόψεις, Τόμος Δ, 1991, σ De Ecclesiasticis observationibus, Κεφ

28 «Υπαπαντή, autem nuncupatur obviation, quia venerabiles personae Simeon et Anna eo die obviaverunt Domino, dum praesentaretur in templo» 72. Σε αντίθεση με την ανατολική Εκκλησία, η Δυτική τόνισε περισσότερο την ιδέα του καθαρισμού της μητέρας και την ονόμασε «Purification». Την ιδέα της παρουσιάσεως του θείου βρέφους στο ναό την ονόμασαν «Presentation» και «Jesus in templo». Αργότερα, παρά τις ονομασίες αυτές ονομάστηκε και «Festum Candelarum» ή «Luminum». Οι Βολλανδιστές υποστηρίζουν την ελληνική ονομασία της εορτής, δηλαδή την Υπαπαντή 73. Σχολίασαν τα διάφορα ονόματα της εορτής και στην Ανατολή αλλά και στη Δύση και παρατήρησαν τα εξής: α) Οι αρχαίοι την ονόμαζαν: «Εορτήν Συμεών και Άννης». Από τη μία την αποκαλούσαν έτσι γιατί ο Συμεών ήταν ηλικιωμένος. Παρ όλο του το γήρας όμως άντεξε και είδε με τα ίδια του τα μάτια τον «Χριστόν Κυρίου». Είχε αυτό το πλεονέκτημα, αφού είχε όλη τη μεγαλοπρέπεια και τη ψυχική καθαρότητα. Από την άλλη, ήταν η εορτή και της Άννας αφού κι εκείνη ήταν μία ταπεινή και ευσεβής χήρα που κατείχε τη χάρη της «ανθομολογίας». β) Οι Έλληνες είχαν δώσει το όνομα «Υπαπαντή» που σημαίνει συνάντηση. Αυτοί ήθελαν να εκφράσουν την ιδέα ότι ο Συμεών και η Άννα συναντήθηκαν αισίως εκείνη την ημέρα. Πέρα από αυτή τη συνάντηση όμως έλαβαν χώρα και άλλες πολλές συναντήσεις την ίδια ημέρα. Πρώτον, ο Ιωσήφ και η Μαρία συναντήθηκαν με το Συμεών και την Άννα, κρατώντας στην αγκαλιά τους το βρέφος, Ιησού. Δεύτερον, συναντήθηκαν η Χάρη και ο Νόμος. Ο Νόμος τηρήθηκε σε όλη τη δυνατή του αυστηρότητα και η Χάρη εκχυνόταν άφθονη.η γ) Εξέτασαν επίσης τις ονομασίες της εορτής στη Δύση. Η ονομασία «Presentation de Jesus dans le Temple», η οποία αποκομίστηκε από τη διήγηση του ιερού Λουκά, αποτελεί την πιο ακριβή δικαίωση του προφήτη Αγγαίου (2, 9). Διότι, «μεγάλη έσται η δόξα του οίκου τούτου, η έσχατη υπέρ την πρώτην». Αυτό σημαίνει ότι είναι η μόνη ημέρα κατά την οποία ο Θεός λατρεύτηκε από ανθρώπους τόσο καθαρούς και αμόλυντους. Πιθανότατα να ήταν και η πρώτη ημέρα από την οικοδόμηση του ναού. Κάθε άλλη ημέρα ο Θεός λατρευόταν από ανθρώπους αμαρτωλούς. Αντιθέτως, εκείνη τη μεγάλη ημέρα λατρεύτηκε 71 Κωνσταντινίδης Χρυσόστομος, Η Εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου, Ορθόδοξοι κατόψεις, Τόμος Δ, 1991, σ Migne, PL 151, Οι Bollandistes εν: Petits Bollandistes, Vies des Saints, τόμ. II, Fevier, σ. 213 εξ. 28

29 από αγνές προσωπικότητες. Όπως τον Ιωσήφ, την παρθένο Μαρία και τέλος από τον Ιησού. δ) Για την ονομασία «Purification» 74 παρατήρησαν πώς αυτή πηγάζει από τη φράση του ιερού Λουκά "ότε επλήσθησαν αι ημέραι του καθορισμού αυτής". Κι όμως, για την Παρθένο Μαρία ο καθαρισμός δεν ήταν και τόσο απαραίτητος να γίνει μιας και αυτό είναι ποιητική έξαρση και δηλώνεται στο Άσμα Ασμάτων. ("Όλη καλή ει πλησίον μου και μώμος ουκ έστιν εν σοι"). Όφειλε, όμως να υποβληθεί τον καθαρισμό, όπως και ο Χριστός παρόμοια δέχτηκε την περιτομή. ε) Τέλος, η ονομασία «Chandeleur» της εορτής, που οφείλεται στο έθιμο του "κηροκρατείν" συμβόλιζε την ιδιότητα του θείου βρέφους. Αυτό επαληθεύεται και από τη μαρτυρία του Συμεών: «φως εις αποκάλυψιν εθνών». Συμπερασματικά η εορτή στην Ανατολή ονομάζεται της Υπαπαντής του Κυρίου και στη Δύση του Εξαγνισμού της Θεοτόκου 75. 5) Η σύσταση της εορτής στην Ανατολή Σχετικά με το ερώτημα πότε υπήρξε η εισαγωγή της εορτής και πότε αυτή άρχισε να επικρατεί στις εκκλησίες, πρέπει να σημειώσουμε ότι κατά τους τρεις πρώτους αιώνες η εορτή της Υπαπαντής ήταν τελείως άγνωστη στην Εκκλησία 76, όπως επίσης και αρκετές ακόμη εορτές. Μόνο ο εορτασμός του Πάσχα ήταν γνωστός και οι λεπτομέρειές του. Ακόμη και η εορτή της Γέννησης του Χριστού ήταν άγνωστη ή μάλλον ακαθόριστη 77. Οπότε θα ήταν αδιανόητο να παραδεχθούμε ότι είχε καθοριστεί εορτή σαράντα 74 Κωνσταντινίδης Χρυσόστομος, Η Εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου, Ορθόδοξοι κατόψεις, Τόμος Δ, 1991, σ Ιερομ. Μακάριος Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Τόμος έκτος, Φεβρουάριος, Ινδίκτος, Αθήναι 2006, σ Bert Groen, The Festival of the Presentation of the Lord, Christian feast and festival: the dynamics of Western liturgy and culture, [Liturgia condenda 12], Leuven Peeters 2001, σ Βλ. σχετικά το άρθρο του π. Νικολ. Ιωαννίδη, «Η εορτή των Χριστουγέννων-Θεοφανείων», Το Χριστιανικό Εορτολόγιον, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων Της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Βόλος 2006, σ

30 ημερών μετά τη Γέννηση του Κυρίου μιας και δεν ήταν καθορισμένη η ίδια ημέρα και ο μήνας του συγκεκριμένου γεγονότος. Η εορτή ξεκίνησε στα Ιεροσόλυμα, λόγω των πολλών προσκυνημάτων 78. Στον 39 ο λόγο του για τα Φώτα ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος αναφέρει όλες τις λεπτομέρειες για τη γέννησή Του Κυρίου και τις πρώτες ημέρες της ζωής Του. Το παράθεμα των λόγων του είναι το εξής: «Τη μεν ουν γεννήσει τα εικότα προεορτάσαμεν.., μετά αστέρος εδράμομεν και μετά μάγων προσεκυνήσαμεν, μετά ποιμένων περιελάμφθημεν και μετά αγγέλων εδοξάσαμεν, μετά Συμεών ενηγκαλισάμεθα και μετά Άννης ανθωμολογησάμεθα, της γηραιάς και σώφρονος» 79. Δεν μπορούμε όμως να πούμε με σιγουριά ότι με τα λόγια του αυτά αναφέρεται στην εορτή της Υπαπαντής, παρ όλο που κάνει λόγο στα ονόματα του Συμεών και της Άννας. Διότι, τότε που απήγγειλε αυτό το λόγο, τα γεγονότα της παιδικής ηλικίας του Χριστού μέχρι τη βάπτισή του εορτάζονταν σε μία μόνο ημέρα, την ημέρα των Χριστουγέννων 80. Άρα, η εορτή ήταν άγνωστη εκείνα τα χρόνια, τουλάχιστον στην Κωνσταντινούπολη. Ως ειδική εορτή εκεί, στην πρωτεύουσα του κράτους δηλαδή, εορτάστηκε περίπου το 379 ή το 380. Δεν ήταν μόνο άγνωστη αυτή η εορτή στην εκκλησία της Κωνσταντινούπολης την εποχή εκείνη, αλλά και σε όλες τις άλλες εκκλησίες της Ανατολής. Αυτό αποδεικνύεται από την μη ύπαρξη γνήσιων πανηγυρικών λόγων Πατέρων εκείνης της περιόδου. Διότι, τρεις ομιλίες εκείνης της περιόδου αποδείχτηκαν σήμερα μεταγενέστερες και νόθες. Αυτές είναι: Ο λόγος «εις τον Συμεώνα και εις την Άνναν, τη ημέρα της υπαντήσεως και εις την αγίαν Θεοτόκον» 81, του Μεθόδιου τον Τύρου, ο λόγος εις την Υπαπαντήν του Κύριλλου Ιεροσολύμων ( ) και ο λόγος του Γρηγορίου του Νύσσης ( ) Αυτόθι. 79 Migne, PG 36, Όπως και μέχρι σήμερα τηρούνται οι συνεορταζόμενες λεπτομέρειες στην Αρμένικη Εκκλησία, από τη γέννηση μέχρι τη βάπτιση του Κυρίου στις 6 Ιανουαρίου. Πρβλ. Ces Tondini de Querunnghi, Etude sur le Calendrier liturgique de la nation Armenienne, Rome 1906, σσ Δ. Σ. Μπαλάνος, Πατρολογία, Αθήναι 1930, σ Bibliotheca Greca, τομ. IX, σ

31 Αντίθετα, γνήσιους λόγους προς την Υπαπαντή βρίσκουμε μετά τις αρχές του ε αιώνα και είναι οι εξής: Του Αμφιλοχίου Ικονίου (μετά το 400 μ.χ.) 83, του Σωφρονίου Ιεροσολύμων ( ) 84 και του Μοδέστου Ιεροσολύμων, ο οποίος ήταν Πατριάρχης από το Αυτό μας δηλώνει ότι η εορτή μέχρι το τέλος του δ αιώνα είναι άγνωστη στους Χριστιανούς. Πρώτη πηγή της εορτής της Υπαπαντής είναι το "Οδοιπορικόν των Αγίων Τόπων", που είναι και γνωστό με το όνομα "Οδοιπορικόν της Αγίας Συλβίας της Ακυτανίας" ("Sanctae Silviae Aquitanae, Peregrination ad Loca Sancta"). Στο 26 ο κεφάλαιό του περιγράφεται με κάθε λεπτομέρεια ο εορτασμός της Υπαπαντής. Γράφτηκε περίπου το ή και λίγο αργότερα προς το τέλος του δ αιώνα, στην Κωνσταντινούπολη από ευσεβή προσκυνήτρια. Πιθανόν να ήταν η Συλβία ή η Αιθερία (Εγερεία και Ευχερία) 86. Η γλώσσα στην οποία γράφτηκε είναι η Λατινική. Στη συνέχεια παραθέτουμε μία παράγραφο του Οδοιπορικού για να επισημάνουμε ορισμένα πράγματα. «Βεβαίως η Τεσσαρακοστή των Επιφανείων, τελείται ενταύθα πανηγυρικώτατα. Την ημέραν δε ταύτην τελείται λιτανεία εν τη Αναστάσει, πάντες δε λιτανευούσι και τα πάντα γίνονται εν τάξει μετά μεγάλης χαρμοσύνης, ως και το Πάσχα. Πάντες δε οι πρεσβύτεροι κηρύττουσι, προς δε και ο επίσκοπος, ομολών πάντοτε περί του χωρίου εκείνου του ευαγγελίου, εν τω ιερώ και είδον αυτόν ο Συμεών και η Άννα η προφήτις, θυγατήρ Φανουήλ, και περί των λόγων εκείνων, ους είπον ιδόντες τον Κύριον, πάντων εν τάξει κατά τα ειωθότα, δίδοται η θεία κοινωνία και ούτω γίνεται απόλυσις» 87. Πρέπει να τονίσουμε και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκείνη που συνέταξε το Οδοιπορικό ήταν μια ευσεβής προσκυνήτρια. Επομένως ο χαρακτήρας και το περιεχόμενό του είναι μία απλή καταγραφή των εντυπώσεων της. Αρχικά την εορτή της Υπαπαντής δεν την αποκαλεί με το όνομα το συγκεκριμένο ή κάποιο άλλο παρόμοιο, αλλά την προσφωνεί «Τεσσαρακοστήν 83 Migne, PG 39, Migne PG 87, 3, Migne PG 86, 2, Δ. Σ. Μπαλάνος, Πατρολογία, Αθήναι 1930, σ Κλεόπας Μ. Κοικυλίδης και Ιωάννης Φωκυλίδης, Αρχαία Λατινικά, Ελληνικά, Ρωσσικά και Γαλλικά τα oποία, Οδοιπορικά η Προσκυνητάρια της Αγίας Γης, έχουν συλλεχθεί και μεταφραστεί στα Ιεροσόλυμα 1912, σ