ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Δ.Π.Μ.Σ «ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Δ.Π.Μ.Σ «ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ «ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ 2ου ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ-ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: Λέανδρος Ζωΐδης, Αρχιτέκτων-Μηχανικός ΕΠΙΒΛΕΨΗ: Καθηγήτρια Αλεξάνδρα Αλεξοπούλου, Αρχιτέκτων-Μηχανικός Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2016

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Εισαγωγή ΑΝΑΛΥΣΗ 3. Το 2 ο Γυμνάσιο. Ιστορικά στοιχεία. 4. Ο αρχιτέκτων Νίκος Μητσάκης ( ) και το πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας. 1.1 Λίγα λόγια για τον αρχιτέκτονα 1.2 Το πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας 5. Η Μελέτη του Νίκου Μητσάκη για τα Διδακτήρια της Αγίας Σοφίας ( ) H προμελέτη του 1928 Τα σχέδια της οριστικής μελέτης (1931) α. Η λειτουργική οργάνωση των διδακτηρίων β. Στοιχεία της μελέτης του 1931 για την κατασκευή των διδακτηρίων β1. Φέρων οργανισμός β2. Στοιχεία πληρώσεως- Λεπτομέρειες προσόψεων 9. Κατασκευαστική ανάλυση του συγκροτήματος 10. Παθολογία Παθολογία από φυσικά αίτια Παθολογία από την ανθρώπινη δραστηριότητα 11. Προσδιορισμός φάσεων του κτιρίου 12. Γενικά συμπεράσματα ανάλυσης 13. Βιβλιογραφία ΠΡΟΤΑΣΗ 1. Στατική Ενίσχυση 2. Κουφώματα 3. Δώματα 4. Σχολική αυλή 5. Ηλιοπροστασία 6. Λειτουργικότητα 7. Σχεδιαστικές απεικονίσεις β3. Πρώτες φωτογραφίες μετά την κατασκευή του κτιρίου β4. Τα χρώματα 6. Το σχολείο σήμερα. Η σχέση του με την ευρύτερη περιοχή. 7. Αποτύπωση του κτιρίου Σχετικά με τη διαδικασία Διαφορές από τα σχέδια της μελέτης 8. Τυπολογική και Μορφολογική ανάλυση

3

4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι κτιριακές εγκαταστάσεις του 2ου Γυμνασίου και 2ου Λυκείου της Θεσσαλονίκης, που βρίσκονται στην Οδό Ικτίνου και αποτελούν ένα από τα πιο αξιόλογα έργα πρώιμης μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα,προτάθηκαν για θέμα διπλωματικής στο Δ.Π.Μ. Σ. «Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων και Συνόλων» από τον τότε πρόεδρο του Συλλόγου Αποφοίτων του 2ου Γυμνασίου-Λυκείου «Ικτίνος» κ. Γιώργο Συννεφάκη, αρχιτέκτοναπολεοδόμο και διδάσκοντα στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ., γύρω στα τέλη του Για μένα υπήρξε μια μοναδική ευκαιρία να έρθω σε επαφή και να μελετήσω σε βάθος αυτό το εντυπωσιακό έργο του μοντερνισμού που βρίσκεται στην πόλη μου και σχεδιάστηκε μεταξύ 1928 και 1931 από τον πιο πρωτοπόρο ίσως Έλληνα αρχιτέκτονα της περιόδου, τον Νίκο Μητσάκη. Πέρα από το μεγάλο ενδιαφέρον που παρουσίαζε το θέμα, υπήρξαν ωστόσο κάποιες εγγενείς δυσκολίες και κάποια προβλήματα στις συνθήκες διεξαγωγής της μελέτης. Το πρώτο πρόβλημα στις συνθήκες της μελέτης είναι ότι αποτελεί ένα θέμα μεγάλου όγκου, που με σύγχρονες προδιαγραφές απαιτείται να αντιμετωπίζεται από διεπιστημονική ομάδα περισσότερων ατόμων και ειδικοτήτων (αρχιτέκτονες, πολιτικούς-μηχανικούς, τοπογράφουςμηχανικούς, μηχανολόγους-μηχανικούς). Το σύστημα με το οποίο διανέμονται και διεξάγονται οι διπλωματικές στο Μεταπτυχιακό δεν προσέφερε δυστυχώς αυτή τη δυνατότητα. Η πολυμελής διεπιστημονική ομάδα είναι, ως γνωστόν, απαραίτητη, τόσο για να είναι η μελέτη επιστημονικά εγκυρότερη όσο και για την ταχύτερη διεκπεραίωσή της και την πληρότητά της. Ο μεγάλος όγκος του θέματος αποτέλεσε και τον λόγο για τον οποίο η μελέτη συμπεριέλαβε τα κτίρια του Γυμνασίου και του Λυκείου και όχι αυτά του 41 ου Δημοτικού Σχολείου και του Νηπιαγωγείου, παρότι αρχικά υπήρχε η πρόθεση να συμπεριληφθούν. Το δεύτερο πρόβλημα ήταν η προσβασιμότητα στο κτίριο. Όσον αφορά στο κτίριο του Γυμνασίου, ο διευθυντής κ. Φανάρας, ήταν ευπρόσδεκτος και επέτρεπε την πρόσβαση στο κτίριο, κατόπιν βέβαια επίσημης βεβαίωσης από το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα και σε συνεννόηση με το Σύλλογο Αποφοίτων «Ικτίνος». Η επίσκεψη στους χώρους του σχολείου πραγματοποιήθηκε σε ώρες όπου το σχολείο ήταν ανοιχτό αλλά δεν υπήρχαν μαθητές. Αντιθέτως, η διευθύντρια του 2 ου Λυκείου, κα. Αφεντούλη, είτε γιατί δεν ενδιαφερόταν να καταλάβει τη σημασία του εγχειρήματος, είτε για δικούς της προσωπικούς λόγους, ήταν αντίθετη με την επίσκεψή μου στους χώρους του Σχολείου, αγνόησε το επίσημο έγγραφο, που μου παρείχε η γραμματεία του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού με την υπογραφή της διευθύντριάς του, και δεν συγκινήθηκε ούτε με το ζωηρό ενδιαφέρον του συλλόγου αποφοίτων του 2 ου γυμνασίου-λυκείου Ικτίνος. Η κα. Αφεντούλη με παρέπεμψε στη διοίκηση της Μέσης Εκπαίδευσης προκειμένου να μου δώσουν άδεια εισόδου, μετά από αίτηση που θα υπέβαλλα στο ΥΠΠΕ. Όμως, όπως πληροφορήθηκα, η απάντηση στην αίτησή μου, θα καθυστερούσε και θα υπερέβαινε το χρονικό διάστημα στο οποίο ήταν απαραίτητο να εκπονηθεί η διπλωματική εργασία. Παρόλα αυτά κατέστη δυνατό να γίνουν κάποιες επισκέψεις στο κτίριο,- πριν υποπέσω στην αντίληψή της-, και να γίνουν ορισμένες μετρήσεις απαραίτητες για την αποτύπωση του κτιρίου.

6 Για τη βοήθεια και τη συμπαράσταση κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα, καθηγήτρια κ. Αλέκα Αλεξοπούλου, τον αρχιτέκτονα Γιώργο Συννεφάκη, τον πρόεδρο του Συλλόγου Αποφοίτων 2 ου Γυμνασίου- Λυκείου «Ικτίνος», κ. Γιώργο Μουμουζιά, καθώς και τον διευθυντή του 2 ου Γυμνασίου κ. Βασίλειο Φανάρα. ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Δρ. πολιτικό μηχανικό Παναγιώτη Λαζαρίδη για το ενδιαφέρον του και τις πολύτιμες συμβουλές του. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω για τη βοήθεια και τη συμπαράστασή τους φίλους και συναδέλφους Γιάννη Σάγγο και Σταύρο Απότσο. Καθοριστικής σημασίας για την έρευνα υπήρξε τέλος η επίσκεψή μου στην Αθήνα, στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη και κυρίως στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, όπου μου παρείχαν πλούσιο υλικό από το Αρχείο των Τεχνικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας. Ευχαριστώ θερμά την κ. Ναταλία Μπούρα του Μουσείου Μπενάκη και τις απίστευτα εξυπηρετικές και ευγενικές εργαζόμενες στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Λέανδρος Ζωΐδης, αρχιτέκτων, τελειόφοιτος Δ.Π.Μ.Σ. εικόνα 2: υφιστάμενη κατλασταση-άποψη του σχολικού συγκροτήματος επί της οδού Ικτίνου και η σχέση του με τον ναό της Αγίας Σοφίας εικόνα 2: υφιστάμενη κατάσταση-άποψη του σχολικού συγκροτήματος από την οδό Ζεύξιδος

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αποκατάσταση του σχολικού συγκροτήματος του 2 ου Γυμνασίου Λυκείου στη Θεσσαλονίκη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς πρόκειται για την αποκατάσταση ενός κτιρίου του μοντέρνου κινήματος. Ως γνωστό, η αποκατάσταση των κτιρίων αυτών αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση, που σύμφωνα με τον Robert Maxwell ενέχει μια αντίφαση, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι το μοντέρνο κίνημα, τουλάχιστον στην πρώιμη φάση του, διακήρυττε την απόρριψη της παράδοσης και το τέλος της ιστορίας. 1 Τα κτίρια του μοντέρνου κατασκευάστηκαν με επίγνωση της ιστορικής τους πραγματικότητας, της φθοράς του χρόνου και των συγκυριών της εποχής τους, την οποία φιλοδοξούσαν να αφουγκραστούν και να εκφράσουν. Δεν κτίστηκαν ως αιώνια φρούρια ή μνημεία, αλλά περισσότερο ως διακηρύξεις του συγκεκριμένου παρόντος, που άνοιγε προοπτικές στο μέλλον, και ως εκ τούτου η διατήρησή τους υπό διαφορετικές συνθήκες εγκυμονεί κινδύνους απώλειας της αυθεντικότητας και του χαρακτήρα τους. Για το λόγο αυτό, οι αποκαταστατικές επεμβάσεις στα κτίρια του μοντέρνου, όπως υποστηρίζει ο Maxwell, αντιμετωπίζονται ως ανεξάρτητοι πειραματισμοί, οι οποίοι δε μπορούν κατά κανόνα να οδηγήσουν σε γενικά συμπεράσματα. Οι μεμονωμένες αυτές περιπτώσεις, που όλο και αυξάνονται, προσεγγίζονται συστηματικά σχετικά με το τι και το πως θα διατηρηθεί από τις μαρτυρίες τους, ενώ ο προβληματισμός για την προστασία τους απέκτησε πλέον επίσημο χαρακτήρα με τo Διεθνές Συμβούλιο για την Τεκμηρίωση και Συντήρηση των κτιρίων, τοποθεσιών και οικιστικών συνόλων του Μοντέρνου Κινήματος, τη γνωστή DO.CO.MO.MO. 2 Η δραστηριότητά του Συμβουλίου τείνει να καταλήξει σε κάποια κριτήρια, τα οποία θα μπορέσουν να κατευθύνουν τις επεμβάσεις, προϋπόθεση των οποίων είναι πάντα η ενδελεχής τεκμηρίωση. Τα κριτήρια αξιολόγησης αναφέρονται στις καινοτομίες, κοινωνικές, τεχνικές και αισθητικές, που εκφράζουν τα κτίρια, στο αν αποτελούν εικονικά παραδείγματα ή συνηθισμένα, την εμβέλειά τους, κατά πόσο δηλαδή η σημασία τους είναι τοπική εθνική ή διεθνής, ενώ βάσει αυτών, προτείνονται οι εξής στρατηγικές: επαναφορά της αρχικής μορφής- back to original, αποκατάσταση του υφισταμένου, επανάχρηση με οικονομία μέσων και επεμβάσεων, ή απλά και μόνο τεκμηρίωση. Στη στρατηγική των επεμβάσεων θα πρέπει να καθορίζεται ο χρονικός ορίζοντας στον οποίο αναφέρονται και να λαμβάνονται υπόψη και τα οικονομικά κριτήρια. 3 Το γενικό επομένως πνεύμα που επικρατεί στις περιπτώσεις αποκατάστασης κτιρίων του μοντέρνου, όπως έχει επικυρωθεί από τα κατά καιρούς συνέδρια και τις διεπιστημονικές εικόνα 3: άποψη τμήματος του Δημοτικού Σχολείου του συγκροτήματος προς την οδό Ικτίνου 1 Cunningham, Allen, ed. Modern Movement Heritage, Preface Robert Maxwell, E & FN SPON Routledge, London New York, 1998, σελ. xiv 2 DoCoMoMo του οποίου ο πλήρης τίτλος είναι International Working Party for Documentation and Conservation of Buildings, Sites and Neighbourhoods of the Modern Movement. Το Συμβούλιο ιδρύθηκε το 1988 στο Eindhoven της Ολλανδίας από τους αρχιτέκτονες Hubert-Jan Henket και Wessel de Jonge, έχοντας ως πρότυπο το Συμβούλιο της ICOMOS σε αναγνώριση των ειδικών προβλημάτων που συνόδευαν τη διατήρηση κτιρίων και συνόλων της πρόσφατης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. 3 Henket, Hubert- Jan: The icon of the ordinary. Cunningham, Allen (ed.): Modern Movement Heritage. E&FN Spon, London and New York, σελ. 15

8 συναντήσεις, όπως π.χ. η ημερίδα, με τίτλο Konservierung der Moderne? που έλαβε χώρα τον φθινόπωρο του 1996 στη Λειψία, 4 προϋπόθεση της οποιασδήποτε προσέγγισης των μνημείων αυτών αποτελεί η επισταμένη έρευνα, η εμβάθυνση στην κατανόηση των κτισμάτων ή συνόλων, έτσι ώστε να τεθούν οι βάσεις για τη διατύπωση μιας κεντρικής ιδέας, η κεντρικών στόχων, που θα κατευθύνουν τους επί μέρους χειρισμούς. Η παρούσα μελέτη με τα μέσα που διάθετε, προσπάθησε να εμβαθύνει κατά το δυνατόν στην κατανόηση της αρχιτεκτονικής παρουσίας του συγκροτήματος του 2 ου Γυμνασίου Λυκείου στη Θεσσαλονίκη μέσα από την ανάλυση και τεκμηρίωση της σημερινής υφιστάμενης κατάστασής τους αλλά και της ιστορίας τους, των φάσεων που διήλθαν και της διαδικασίας μεταβολής και φθοράς τους από τη δημιουργία τους έως σήμερα. Η ανάλυση αυτή και τεκμηρίωση σύμφωνα μάλιστα με τη σύγχρονη μεθοδολογία διήλθε από τα στάδια που ανέλυσαν και τεκμηρίωσαν τα ακόλουθα: α. τη σχέση των κτισμάτων με την ευρύτερη περιοχή, όχι μόνο όπως διαπιστώνεται σήμερα, αλλά και την ιστορική της εξέλιξη, προκειμένου να διατυπωθούν τα χαρακτηριστικά εκείνα που μπορούν να περιγράψουν τη διαλεκτική αυτή σχέση, εικόνα 4: υφιστάμενη κατάσταση- άποψη πτέρυγας γυμνασίου εικόνα 5: υφιστάμενη κατάσταση- άποψη της σχολικής αυλής β. την ιστορία του συγκροτήματος γ. τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά δ. την κατασκευαστική του δομή και ε. την παθολογία του Από την ανάλυση αυτή προέκυψε η αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης, ο οδηγός δηλαδή για τους στόχους που τέθηκαν εν συνεχεία. Σύμφωνα με την αξιολόγηση αυτή το συγκρότημα εξέφραζε τις πιο πρωτοποριακές τάσεις της εποχής του και η λειτουργικότητα και η αισθητική του δεν έχουν ακόμη και σήμερα ξεπεραστεί. Καθώς η σημερινή του κατάσταση διατηρεί σε γενικές γραμμές την αρχική του εικόνα στην οποία αντιλαμβάνεται και ανακαλύπτει κάνεις ακόμα όχι μόνο τις αρχιτεκτονικές ποιότητες, αλλά και τις κοινωνικές αξίες που αυτό αντιπροσώπευε, η πρόταση που θα αναπτυχθεί στα επόμενα κεφάλαια, προσπαθεί να υιοθετήσει τη λύση των ήπιων επεμβάσεων μέσα από τις οποίες να αντιμετωπίσει τους στόχους που προέκυψαν από την ανάλυση και τεκμηρίωση που προηγήθηκε. 4 Η ημερίδα ήταν οργανωμένη από την Γερμανική Εθνική Επιτροπή της ICOMOS, και την denkmal 96 Ευρωπαϊκής Έκθεσης περί αποκαταστάσεων και αναδιαμόρφωσης των πόλεων.

9 Στον τόπο απάνου όχι πολέμων κάστρα τα σκολειά χτίστε! Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα, μεγάλα, γερά θεμελιωμένα, από της χώρας ακάθαρτης, πολύβοης, αρωστιάρας μακριά μακριά τ ανήλιαγα σοκάκια, τα σκολειά χτίστε! Και τα πορτοπαράθυρα των τοίχων περίσσια ανοίχτε, νάρχεται ο κυρ Ήλιος, διαφεντευτής, να χύνεται, να φεύγει, ονειρεμένο πίσω του αργοσέρνοντας το φεγγάρι. Γιομίζοντάς τα να τα ζωντανεύουν μαϊστράλια και βοριάδες και μελτέμια με τους κελαϊδισμούς και με τους μόσκους κι ο δάσκαλος, ποιητής και τα βιβλία να είναι σαν κρίνα Κωστής Παλαμάς, Η Πολιτεία και η Μοναξιά, 1912

10 εικόνα 7 : άποψη της αυλής και της πτέρυγας του λυκείου

11 ΑΝΑΛΥΣΗ 1. Το 2ο Γυμνάσιο. Ιστορικά στοιχεία. Σύμφωνα με το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία του νυν προέδρου του Συλλόγου Αποφοίτων 2 ου Γυμνασίου και Λυκείου «Ικτίνος», Γιώργου Μουμουζιά 5, ελληνικό γυμνάσιο υπήρχε στην Οθωμανική τότε Θεσσαλονίκη από το Το γυμνάσιο άλλαζε στέγη, έως ότου εγκατασταθεί το 1893, στο νεοκλασικό κτίριο, επί των οδών Εγνατίας και Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, (έργο του Ερνέστου Τσίλλερ), (εικ.8). Εκεί στεγαζόταν μέχρι το 1914 το 1 ο Γυμνάσιο Αρρένων. Το 1914 δημιουργήθηκε και 2 ο Γυμνάσιο Αρρένων. Το 1 ο Γυμνάσιο μετακινήθηκε τότε ανατολικά, ενώ το 2 ο παρέμεινε στο κτίριο επί της Οδού Εγνατίας. Εκείνη την εποχή, σύμφωνα με μαρτυρίες, οι τάξεις ήταν πολυπληθείς και οι θέσεις δεν έφταναν για όλους τους μαθητές, πολλοί από τους οποίους αναγκάζονταν να παρακολουθούν το μάθημα όρθιοι. Το πρόβλημα εντάθηκε κυρίως μετά την έλευση των προσφύγων το εικόνα 8 : το κτίριο επί των οδών Εγνατίας και Κωνσταντίνου Παλαιιολόγου όπου στεγάστηκε το πρώτο γυμνά αρρένων εικόνα 9 : η εκσκαφή για τη θεμελίωση του σχολικού συγκροτήματος 1931 (αρχείο Κούνιο) Το 1931 θεμελιώνεται το νέο σύγχρονο κτίριο που θα στεγάσει το 2 ο Γυμνάσιο, επί της οδού Ικτίνου (εικ.9-10), την τότε Οδός Σχολείων, το οποίο ολοκληρώνεται και αρχίζει να λειτουργεί το Το νέο κτίριο εντάσσεται στο πρόγραμμα σχολικών κτιρίων της κυβέρνησης Βενιζέλου ( ) και θεμελιώνεται το 1931 με Υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου, όπως αναγράφεται και στη σχετική πινακίδα στη βόρεια όψη του σημερινού Γυμνασίου. Το κτίριο εκφράζει τις πιο πρωτοποριακές τάσεις της εποχής του και η λειτουργικότητα και η αισθητική του δεν έχουν ακόμη και σήμερα ξεπεραστεί. Από τα θρανία του 2 ου Γυμνασίου Αρρένων περνούν σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών όπως ο πεζογράφος Μ. Καραγάτσης, οι ποιητές Γεώργιος Βαφόπουλος και Ντίνος Χριστιανόπουλος, οι αρχαιολόγοι Μανόλης Ανδρόνικος και Δημήτρης Παντερμαλής, ο ηθοποιός Κώστας Βουτσάς και άλλοι πολλοί επιφανείς Θεσσαλονικείς. Το σχολείο λειτουργεί στο κτίριο της οδού Σχολείων από το 1933 ως το 1941, χρονιά κατά την οποία επιτάσσεται από τα κατοχικά στρατεύματα των Γερμανών. Σύμφωνα με μαρτυρία του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου, που εκείνη την περίοδο ήταν μαθητής στο σχολείο, τα μαθήματα του σχολείου γίνονταν μέσα στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών και τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου το κτίριο επισκευάζεται και επαναλειτουργεί ως σχολείο. Στο σεισμό του 1978 η πτέρυγα του σημερινού Γυμνασίου υφίσταται βλάβες και για κάποιο διάστημα συστεγάζονται όλες οι τάξεις στη βόρεια πτέρυγα του συγκροτήματος, μέχρι να ολοκληρωθούν οι επισκευές. Παράλληλα με το Β Γυμνάσιο Αρρένων συστεγάζονται κατά περιόδους και άλλα σχολεία, όπως λ.χ. το 4 ο Θηλέων ή το 10 ο Αρρένων. Από το 1980 το σχολείο γίνεται μικτό και αποτελείται από το 2 ο ενιαίο Γυμνάσιο και το 2 ο ενιαίο Λύκειο. Σήμερα συστεγάζονται επί πλέον το 2 ο νυχτερινό Γυμνάσιο και το 2 ο νυχτερινό Λύκειο, που έχουν πλήθος μαθητών και λειτουργούν ως σχολεία δεύτερης ευκαιρίας. 5 Βλ , 100 Χρόνια 2ο Γυμνάσιο-Λύκειο Θεσσαλονίκης, Έρευνα- Σενάριο- Σκηνοθεσία: Γιώργος Μουμουζιάς, Επεξεργασία εικόνας-ήχου: Μιχάλης Λογοθέτης, Μουσική: Άκης Γεροντάκης, Αφήγηση: Μάρνη Χατζηεμμανουήλ, Παραγωγή: Provision-Λογοθέτης Μιχάλης, Θεσσαλονίκη 2015

12 εικόνα 10 : η θεμελίωση του σχολικού συγκροτήματος 1931 (αρχείο Κούνιο) εικόνα 11 : το σχολικό συγκρότημα κατά τη διάρκεια της κατασκευής του εικόνα 12 : από τις δραστηριότητες του συλλόγου αποφοίτων 2ου γυμνασίου-λυκείου Θεσσαλονίκης ο Ικτίνος, απονομή τιμητικού τίιτλου στον ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο το 2013 εικόνα 13: το σχολικό συγκρότημα αμέσως μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του 1932

13 2. Ο αρχιτέκτων Νίκος Μητσάκης ( ) και το πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας. εικόνα 14 (αριστερά): ο Νίκος Μητσάκης (όρθιος, πρώτος από δεξιά), μαζί με τους συμφοιτητές του- γνωστοί ως οι δώδεκα απόστολοι - στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, (Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής) εικόνα 15 (δεξιά): ο αρχιτέκτονας Νίκος Μητσάκης εικόνα 16: Ν. Μητσάκης Δημοτικό Σχολείο Κεφαλόβρυση, 1928, όψη και κάτοψη 2.1 Λίγα λόγια για τον αρχιτέκτονα Σύμφωνα με τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη Ο Ν.Μητσάκης, (εικ.15), γεννήθηκε το 1899 έζησε και σπούδασε στην Αθήνα. Από την πλευρά της μητέρας του ήταν απόγονος του Γάλλου φιλέλληνα Σωνιέρου. Ανήκει στην ομάδα των πρώτων σπουδαστών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου, στην οποία γράφτηκε το 1917,(εικ.14), αμέσως μετά τη σύσταση της και αφού είχε προηγηθεί μια αποτυχημένη προσπάθεια εισόδου στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών. Αποφοίτησε το 1921 και στρατεύτηκε αμέσως, συμμετέχοντας στην Μικρασιατική εκστρατεία. Το 1926 διορίσθηκε στην Υπηρεσία Τεχνικών Έργων του Υπουργείου Παιδείας ενώ το διάστημα Ιούνιος Οκτώβριος 1930 και από τον Ιούνιο 1931 υπήρξε προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών των Νέων Σχολικών Κτιρίων. Ακόμη, από το 1931 έως το 1933 διετέλεσε Επιμελητής Κτηριολογίας στην έδρα του Hébrard. Σκοτώθηκε το 1941, κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Ανάμεσα στις πραγματοποιημένες μελέτες του συγκαταλέγονται το Διδακτήριο Δημητσάνης ,(εικ.18), το Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων 1928,(εικ.21,24), το Διδακτηριακό Συγκρότημα Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης ,(εικ.11,13), η Προσθήκη του Μαρασλείου Διδασκαλείου , (εικ.22,23), το Εξατάξιο δημοτικό Σχολείο στον Κολωνό 1931 (εικ. 29,30), Δωδεκατάξιο δημοτικό στην οδό Κωλέττη 1932,(εικ.26,28), Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης 1933,(εικ.31,32), η Οικία Κουτσίνα στο Βόλο (1933;) (εικ.25), Ιερά Μονή Μεγάλου Σπηλαίου , Πολυκατοικία οδού Χέυδεν 1937 (σε συνεργασία με τον Δημήτρη Πικιώνη) ενώ στο μη πραγματοποιημένο έργο του ανήκει η συμμετοχή στο διαγωνισμό για το Ναό Ευαγγελιστρίας Τήνου το , μελέτη η οποία πήρε το Β βραβείο (πρώτο δεν απονεμήθηκε), και ένα Ξενοδοχείο στην Αιδηψό και οι δύο μελέτες έγιναν σε συνεργασία με τον Κ.Παναγιωτάκο. Ο Νίκος Μητσάκης υπήρξε ίσως ο πιο ταλαντούχος αρχιτέκτονας της γενιάς του στις δεκαετίες 1920 και 1930, και ίσως αυτός που επηρρέασε περισσότερο την πορεία και τη μορφή της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής εκείνη την περίοδο. Αυτό αποδεικνύεται από το πλούσιο αρχείο σχεδίων, προοπτικών, κατασκευαστικών λεπτομερειών που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη

14 εικόνα 18: Ν. Μητσάκης, , Γυμνάσιο Δημητσάνας, επάνω φωτογραφία από την περίοδο κατασκευής, κάτω κάτοψη εικόνα 16: Ν. Μητσάκης, 1927, Γυμνάσιο στη Νάξο, το οποίο προβλέπει πτέρυγα με χρήση αρχαιολογικού μουσείου εικόνα 17: Ν. Μητσάκης, , βόρεια όψη 12ταξίου διδακτηρίου Αμαλιάδος

15 εικόνες 19-20: Ν.Μητσάκης 1929, Γυμνάσιο Θηλέων Αριστοτέλης. οδός Μαρασλή και Σουηδίας, Αθήνα, (επάνω) γενική άποψη, (κάτω), η όψη επί της οδού Μαρασλή εικόνα 21: Ν.Μητσάκης 1931, Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων, Αθήνα, ημιυπαίθριος χώρος γυμναστηρίου εικόνες 22-23: Ν.Μητσάκης 1930, προσθήκη στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, Αθήνα (κάτω αριστερά) κεντρική όψη, (κάτω δεξιά), ημιυπαίθριος γυμναστηρίου εικόνα 24: Ν.Μητσάκης 1931, Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων Αθήνα, γενική άποψη

16 εικόνα 25: Ν.Μητσάκης 1934, οικία Κουτσινά Βόλος εικόνα 26: Ν.Μητσάκης 1932, Δημοτικό Σχολείο στην οδό Κωλέττη, Αθήνα, κάτοψη εικόνες 27-28: Ν.Μητσάκης 1932, Δημοτικό Σχολείο στην οδό Κωλέττη Αθήνα εικόνα 29: Ν.Μητσάκης 1931, Δημοτικό Σχολείο στον Κολωνό, οδός Διστόμου, Αθήνα, αξονομετρικό εικόνα 30: Ν.Μητσάκης 1931, Δημοτικό Σχολείο στον Κολωνό, οδός Διστόμου, Αθήνα, κεντρική αυλή, άποψη από τον ημιυπαίθριο χώρο του γυμναστηρίου

17 εικόνα 31: Ν.Μητσάκης 1933, Σχολή Θηλέων,Θεσσαλονίκη, Γ. Σταύρου, Κ.Ντηλ, Αγ.Θεοδώρας εικόνα 32: Ν.Μητσάκης 1933, Σχολή Θηλέων Θεσσαλονίκη, άποψη από τον αύλειο χώρο εικόνα 33: Ν.Μητσάκης 1927, Βιοτεχνική Σχολή Πειραιώς στη Νέα Κοκκινιά εικόνα 34: Ν.Μητσάκης 1938, Μελέτη για το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης εικόνα 35: (επάνω) Ν.Μητσάκης , Γεωπονική Σχολή Θεσσαλονίκης εικόνα 36: (δεξιά) Ν.Μητσάκης , Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης εικόνα 37: (κάτω) Ν.Μητσάκης 1939, προσχέδιο Πανεπιστημιακού Ξενώνα στο Περτούλι Πίνδου

18 και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. 2.2 Το πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας Σύμφωνα με τον καθηγητή Αντρέα Γιακουμακάτο 6 «Το πρόγραμμα σχολικής αρχιτεκτονικής της δεύτερης κυβέρνησης Βενιζέλου ( ) συνιστά την πιο σημαντική προσπάθεια των ελληνικών κυβερνήσεων κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα για την ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, χάρη στην ισχυρή πολιτική βούληση, τον εύστοχο οικονομικό προγραμματισμό και τον μεγάλο αριθμό των κατασκευασμένων κτιρίων, αντιπροσωπεύει επίσης και μια μοναδική ευκαιρία για την ανάπτυξη της νέας αρχιτεκτονικής. Το πρόγραμμα επέτρεψε, πράγματι, την κατασκευή ενός συνόλου μοντέρνων έργων, μέσω των οποίων εκφράστηκαν τα ιδεώδη και οι επιθυμίες ένταξης σε ένα ευρωπαϊκό πολιτισμικό πλαίσιο μερικών νέων και ικανών Ελλήνων αρχιτεκτόνων, οι οποίοι ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 20 είχαν εγκαινιάσει την αναζήτηση νέων εκφραστικών και σχεδιαστικών μέσων. Του προγράμματος Βενιζέλου είχε προηγηθεί η σημαντική επιχείρηση ανέγερσης, μεταξύ του 1895 και του 1910, 358 δημοτικών σχολείων σε όλη τη χώρα 7, χρηματοδοτημένων από τον Ανδρέα Συγγρό και βασισμένων στις νεοκλασικές τυπολογίες, τα οποία είχε σχεδιάσει ο Δημήτριος Καλλίας, νομομηχανικός του Υπουργείου Εσωτερικών, (εικ ). Από το 1910, το έργο του σχεδιασμού των σχολικών κτιρίων περνά στο Υπουργείο Παιδείας, στο οποίο δημιουργείται αρμόδιο Αρχιτεκτονικό Γραφείο 8 που, ως το 1929, θα επιμεληθεί την κατασκευή περίπου σχολείων. Σε αυτά τα διδακτήρια παρατηρείται η αποδέσμευση από τα νεοκλασικά μοντέλα των σχολείων Καλλία και η προσπάθεια προσαρμογής των κτιρίων στο χαρακτήρα των μικρών επαρχιακών κέντρων καθώς και της επανερμηνείας των ιδιωμάτων της αγροτικής («δημώδους») κτιριολογίας 9. Τη δεκαετία του 1920, στον τομέα αυτό δραστηριοποιούνται, μεταξύ άλλων, ο πολιτικός μηχανικός Παναγιώτης Σούρσος, οι αρχιτέκτονες Γεώργιος Πάντζαρης (εικ.50) και εικόνα 38: Δημήτριος Καλλίας, διάγραμμα δημοτικού διταξίου σχολείου, τύπος Γ, του προγράμματος σχολικών κτιρίων του 1895 εικόνα 39: Δημήτριος Καλλίας, διάγραμμα δημοτικού τετραταξίου σχολείου, τύπος Δ, του προγράμματος σχολικών κτιρίων του Αντρέας Γιακουμακάτος, Στοιχεία για τη Νεώτερη Ελληνική Αρχιτεκτονική, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Κεφάλαιο δεύτερο: η προσφορά του Καραντινού στο κρατικό πρόγραμμα σχολικής αρχιτεκτονικής., σ αθήνα 2003, Σημείωση: Πρόκειται εν μέρει για μεταφρασμένο απόσπασμα από το βιβλιο: A. GIACUMACATOS, E. GODOLI, L architettura delle scuole e il razionalismo in Grecia, Φλωρεντία Βλ. Μ. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ- ΑΔΑΜΗ, Ο Δ. Καλλίας και το σχολικό κτίριο, εκδ. ΕΜΠ, 1986, σ Στο ίδιο σ. 6. Κατά την Ε. Καλαφάτη ( Ιστορικό των σχολικών κτιρίων της δημοτικής εκπαίδευσης ( ), Ο Πολίτης (1984), σ.34-40), Αρχιτεκτονικό Γραφείο αρχίζει να λειτουργεί στο Υπουργείο Παιδείας το Γνωρίζουμε πάντως, ότι ήδη το 1906 «δια την διοικητικήν και αρχιτεκτονικήν εργασίαν προς ίδρυσιν σχολείων ασχολείται σώμα δημοσίων αρχιτεκτόνων ανήκον εις το Υπουργείον της Παιδείας»: βλ. «Το εν Παρισίοις διεθνές συνέδριον της υγιεινής των οικοδομών»αρχιμήδης 2 (1906), σ.13, σημ. Πρβλ. επίσης Ν. ΚΥΡΙΑΚΟΥ, «Το αρχείο των τεχνικών υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ». Στο Ν. ΚΑΡΑΠΙΔΑΚΗΣ (επιμ.), Επετηρίδα των Γενικών Αρχείων του Κράτους, 1990, Αθήνα 1991, σ και κυρίως, της ίδιας. Το αρχείο της Δ/νσης Τενικών Υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 1992, σ.11 και passim. Η τελευταία αυτή εργασία αποτελεί ουσιαστική συμβολή στην επιστημονική καταγραφή του πολύτιιμου υλικού αρχιτεκτονικών σχεδίων του Υπουργείου Παιδείας, το οποίο βρίσκεται σήμερα στην κατοχή των Γενικών Αρχείων του Κράτους. 9 Για την κριτική των νεοκλασικών σχολείων Συγγρού ως μοντέλων μιας μνημειακής αρχιτεκτονικής ορμώμενης από τα αστικά κέντρα και τη σκοπιμότητα σχεδίασης στην περιφέρεια σχολικών κτιρίων που να εναεμονίζονται με το φυσικό τους περιβάλλον, βλ. Ε. Κριεζής Δημώδης Αρχιτεκτονική, Αρχιμήδης 1 (1912) σ εικόνα 40: Μαράσλειο Διδασκαλείο, έργο του Δημητρίου Καλλία, 1905

19 εικόνα 41: Δημήτριος Καλλίας, διάγραμμα δημοτικού μονοταξίου σχολείου, τύπος Β, 1898 εικόνα 43: Ν. Μητσάκης, προσθήκη στο Μαράσλειο Διδασκαλείο 1930 εικόνα 42: Δημήτριος Καλλίας, Μαράσλειο Διδασκαλείο, Αθήνα 1905 εικόνα 44: η ομάδα των αρχιτεκτόνων που συμμετείχε στο Νέο Πρόγραμμα Σχολικών Κτιρίων Κώστας Ρουσόπουλος αλλά και προσωπικότητες που θα διακριθούν αργότερα στο πεδίο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, όπως ο Κυριάκος Παναγιωτάκος (εικ. 46,51,52) και ο Βασίλης Δούρας, ενώ μεταίχμιο πρέπει να θεωρηθεί το έτος 1926, όταν στο «Αρχιτεκτονικόν Τμήμα» προσλαμβάνεται ο Νίκος Μητσάκης. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1920, το πρόβλημα των σχολικών κτιρίων έρχεται πάλι στην επιφάνεια, αυτή τη φορά με την οπτική της μαζικής παραγωγής. Αποφασιστική ώθηση σε αυτή τη νέα φάση δίνει ο Γεώργιος Παπανδρέου, υπουργός Παιδείας από τον Ιανουάριο του ως τον Μάιο του 1932, ο οποίος υιοθετεί ένα νέο πρόγραμμα κατασκευής περισσότερων από δημοτικών σχολείων και γυμνασίων, (εικ.44). Οι κατευθυντήριες γραμμές του προγράμματος παρουσιάζονται σε εκτενή συνέντευξη στην εφημερίδα Έθνος, στις 4 Σεπτεμβρίου Σύμφωνα με τη συνέντευξή του αυτή, το κόστος ανέγερσής τους το 1933 ανήλθε σε δραχμές, ενώ είχε συναφθεί δάνειο της κυβέρνησης ύψους δραχμών από την εταιρία Aktiebolaget Kreuger & Toll, με έδρα τη Στοκχόλμη για την αντιμετώπιση της σχετικής δαπάνης. Συχνά οι δαπάνες ανέγερσης και λειτουργίας των κτιρίων καλύπτονταν με σημαντικές δωρεές και εισφορές γηγενών ευεργετών και δωρητών. Επίσης, οι δαπάνες υποβοηθήθηκαν και από τον κρατικό προϋπολογισμό. Στο ίδιο κείμενο, ο κ. Γιακουμακάτος συνεχίζει: «Για την πιο γρήγορη και αποτελεσματική εκτέλεση αυτού του φιλόδοξου προγράμματος, ο Παπανδρέου προωθεί το 1930 την οργάνωση του «Γραφείου Μελετών», εξαρτώμενου από το Αρχιτεκτονικό Τμήμα του Υπουργείου: το πρώτο επιφορτίζεται αποκλειστικά με τη μελέτη των νέων σχολικών κτιρίων. Στη θέση του διευθυντή των Τεχνικών Υπηρεσιών τοποθετείται ο Θεόδωρος Μιχαλόπουλος, που ήδη ασκούσε προηγουμένως ανάλογα καθήκοντα στο υπουργείο και που θα αποδειχτεί, σε όλη τη δεκαετία του 1930, οξυδερκής και φωτισμένος διαχειριστής του σχολικού εγχειρήματος 11.» Το 1930, τη θέση του προϊσταμένου του Γραφείου Μελετών, καταλαμβάνει ο Νίκος Μητσάκης. «Τη θέση αυτή ο διακεκριμένος αρχιτέκτων θα διατηρήσει σε όλη σχεδόν τη δεκαετία του Η παρουσία του Μητσάκη θα αποτελέσει ένα σταθερό σημείο αναφοράς για τους αρχιτέκτονες που καλούνται να συμμετάσχουν στην ομάδα μελέτης των νέων σχολείων. Μεταξύ αυτών, διακρίνονται για το ανανεωτικό τους πνεύμα, εκτός από τον Πάτροκλο Καραντινό,(εικ. 47,48) τον Κυριάκο Παναγιωτάκο,(εικ. 51,52), τον Θουκυδίδη Βαλεντή (εικ. 45) και τον Σπύρο Λέγγερη (που είναι και οι πιο παραγωγικοί), οι Δημήτρης Πικιώνης, Άγγελος Σιάγας, Ιωάννης Δεσποτόπουλος, Παύλος Μιχαλέας, Ρέννος Κουτσούρης, Γεώργιος Πετριτσόπουλος, Βασίλης Δούρας, Νικόλαος Κακούρης, Περικλής Γεωργακόπουλος, Κίμων Λάσκαρις, Παναγιώτης εικόνα 45: Θ. Βαλεντής,, χώρος γυμναστικής, Δημοτικό Σχολείο Επάνω Σκάλας Μυτιλήνη 10 Ο Παπανδρέου διαδέχεται των Κωνσταντίνο Γόντικα, ο οποίος διετέλεσε υπουργός Παιδείας από τον Ιούλιο του 1928 ως τον Ιανουάριο του Ο ρόλος του Γόντικα στα εκπαιδευτικά πράγματα της χώρας στη δεκαετία του 20 υπήρξε πολύ σημαντικός. Μεταξύ άλλων εισηγείται το σχέδιο νόμου Περί Ανεγέρσεως Διδακτηρίων, το οποίο στη συνέχεια ενσωματώνει-με τίτλο Περί ανεγέρσεως σχολικών κτιρίων καθ άπαν το κράτος - στη σειρά 17 νομοσχεδίων που ο ίδιος καταθέτει προς ψήφιση στις 2 Απριλίου Μέχρι τότε υπήρχε μόνο ένα Αρχιτεκτονικό Τμήμα της Υπηρεσίας Τεχνικών Έργων, υπό τη διεύθυνση του αρχιτέκτονα Νίκου Μπαλάνου ως το 1928 και του γάλλου αρχιτέκτονα-πολεοδόμου Ερνέστ Εμπράρ το Ο Μιχαλόπουλος είχε ακολουθήσει σπουδές πολιτικού μηχανικού στο Σχολείον Βιομηχάνων Τεχνών και είχε αποφοιτήσει το Ο Μητσάκης αντικαταστάθηκε στη θέση του προϊσταμένου από τον Θ. Μιχαλόπουλο την περίοδο Οκτ Ιούν Την ίδια περίοδο η διεύθυνση του Αρχιτεκτονικού Τμήματος περιήλθε πάλι στον Ε. Εμπράρ.

20 Τριανταφυλλίδης, και ο γλύπτης Γεώργιος Ζογγολόπουλος, που σχεδιάζουν ένα μικρότερο αριθμό σχολείων. Ακόμα και συντηρητικοί επαγγελματίες όπως ο Δημήτρης Κλάψης και ο Κώστας Δήμου, όταν απασχολούνται στο σχολικό πρόγραμμα στις αρχές της δεκαετίας του 1930, προτείνουν λύσεις που πλησιάζουν στο πνεύμα της νέας αρχιτεκτονικής. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης Ζάχος, με τα κτίρια που πραγματοποίησε για το Υπουργείο Παιδείας, (εικ. 49), παραμένει πιστός σε εκείνο τον νεοβυζαντινό στυλιστικό προσανατολισμό, του οποίου υπήρξε από το 1906 και μετά ο κύριος εκπρόσωπος στη μακρά μεταβατική περίοδο της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι, κατά πάσα πιθανότητα, η επιρροή μιας αναγνωρισμένης προσωπικότητας όπως του Ζάχου υπήρξε σημαντική για την επιλογή των αρχιτεκτόνων που θα απασχολούνταν στην ανοικοδόμηση των νέων σχολείων, μεταξύ όσων έδειχναν να έχουν περισσότερο οικειοποιηθεί τις ιδέες της νέας αρχιτεκτονικής. Την εικόνα συμπληρώνει η δραστήρια και ουσιαστική παρουσία του Γεώργιου Πάντζαρη, προσανατολισμένου πάντως στην επαναθεώρηση μορφολογικών λύσεων τόσο βυζαντινής όσο και αρχαϊκής έμπνευσης του «στυλ της Πριήνης» 13. Ο τομέας της σχολικής αρχιτεκτονικής θα αποτελέσει έτσι το σημαντικότερο πεδίο πειραματισμού και καθιέρωσης της νέας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αυτό θα είναι το αποτέλεσμα μιας πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας, που, επιδιώκοντας τη μεγαλύτερη δυνατή οικονομία τόσο χρημάτων, όσο και χρόνου κατασκευής, θα επιβάλει μια ορθολογιστική διαχείριση, η οποία θα καταλήξει να επηρεάσει και την αρχιτεκτονική γλώσσα. Όμως η κατάσταση επείγουσας ανάγκης, στο πλαίσιο της οποίας εκτελείται το πρόγραμμα, θα έχει, σε ορισμένες περιπτώσεις, αποτελέσματα μη ικανοποιητικά από κατασκευαστική άποψη. 14 Τα νέα σχολεία, σύμφωνα με τις υπουργικές οδηγίες, που διαμορφώθηκαν στη βάση των υποδείξεων του Ερνέστ Εμπράρ, θα πρέπει να προσαρμόζονται στις κλιματικές συνθήκες: στις ψυχρές και τις εκτεθειμένες στους ανέμους περιοχές οι αίθουσες πρέπει να είναι προσανατολισμένες προς το νότο και οι κλειστοί διάδρομοι προς βορρά. Στις περιοχές με κλίμα ξηρό και ήπιο οι αίθουσες πρέπει να βλέπουν στο βορρά και οι διάδρομοι στο νότο. Οι διάδρομοι αυτοί μπορούν να είναι ανοιχτοί εξώστες και να χρησιμεύουν επίσης και ως σκίαστρα (brise soleil) για τον κατώτερο όροφο. εικόνα 46: Κ. Παναγιωτάκος 1933, Δημοτικό Σχολείο στο Παγκράτι εικόνες 47, 48: Π. Καραντινός 1932, Δημοτικό Σχολείο στην Ακρόπολη, Για τη φέρουσα κατασκευή προβλέπεται η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος, ενώ 13 Ο Γεώργιος Πάντζαρης ( ), που από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 και μετά θα αναλάβει τη διεύθυνση του Γραφείου Μελετών, είναι ο μόνος από τη μεσοπολεμική ομάδα (μαζί με τον Δούρα, τον Λέγγερη και τον Καραντινό) που θα διατηρήσει άμεση εργασιακή σχέση με το Υπουργείο ασχολούμενος και μεταπολεμικά με το σχεδιασμό σχολικών κτιρίων. 14 Σε συνέντευξη που παραχώρησε ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος στον Αντρέα Γιακουμακάτο τον Ιανουάριο του 1980 αναφέρει: «Ο Παπανδρέου, είχε ανεξήγητα, ως συμβούλους, δυο τύπους (μπορώ να σας διαβεβαιώσω κατωτάτου επιπέδου) στους οποίους είχε εμπιστοσύνη. Αυτοί είχαν εκφράσει τη γνώμη ότι όλο το σχολικό πρόγραμμα έπρεπε να πραγματοποιηθεί- όπως και πράγματι συνέβη- με βάση το χαμηλό κόστος κατασκευής. Όλα τα σχολεία αυτής της περιόδου μετά από μερικά χρόνια λειτουργίας κατέληγαν ερείπια και απαιτούσαν συνεχείς επισκευές [...]. Αποδείχτηκε ότι τα παλαιά σχολικά κτίρια εμπνευσμένα από την κλασικιστική παράδοση, μα καλά κατασκευασμένα, ήταν καλύτερα από εκείνα που πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα». Αντρέας Γιακουμακάτος, Στοιχεία για τη Νεώτερη Ελληνική Αρχιτεκτονική, Πάτροκλος Καραντινός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003, σ. 79

21 εικόνα 49: Α. Ζάχος , Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία Ιωαννίνων εικόνα 50: Γ. Πάντζαρης Γυμνάσιο στη Δράμα οι τοίχοι κατασκευάζονται από λιθοδομή, που έχει και θερμομονωτικές ιδιότητες, δεδομένου ότι το υλικό αφθονεί σε πολλές περιοχές, ή από απλή οπτοπλινθοδομή με διάκενο. Η κύρια τυπολογία αποτελείται από έξι αίθουσες σε δύο ορόφους: όταν δεν προβλέπεται ιδιαίτερη αίθουσα τελετών, οι τρεις αίθουσες χωρίζονται με κινητά πετάσματα, κατά κανόνα διπλά, έτσι ώστε να μπορούν να ενωθούν και να ανταποκριθούν σε αυτή την ανάγκη (ευέλικτη κάτοψη). Συνιστάται επίσης η κατασκευή των στεγών από οπλισμένο σκυρόδεμα με μόνωση, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται ως χώροι παιχνιδιού και αναψυχής, (εικ. 45). Τα παράθυρα αναπτύσσονται κατά μήκος, γιατί έτσι επιτυγχάνεται ομοιόμορφος φωτισμός. Με ιδιαίτερη επιμέλεια χρησιμοποιείται το χρώμα ως στοιχείο που ολοκληρώνει την αρχιτεκτονική εικόνα. Οι δημοσιεύσεις της εποχής και τα αρχειακά τεκμήρια και σχέδια δυστυχώς δεν παρέχουν κάποιες πληροφορίες για τα χρώματα που υιοθετούνταν πιο συχνά και για τα χαρακτηριστικά των χρωματικών συνδυασμών. Είναι πάντως πιθανό, αν λάβουμε υπόψη διάσπαρτες ενδείξεις και την αισθητική αντίληψη της εποχής, ότι οι πιο χρησιμοποιημένες αποχρώσεις ήταν εκείνες της μεσογειακής παράδοσης. Από το σχολικό πρόγραμμα δεν απουσιάζουν ορισμένα λάθη προγραμματισμού και ελλείψεις που οφείλονται στην ανεπάρκεια των τεχνικών μέσων και στην ταχύτητα της κατασκευής, καθώς και μειονεκτήματα που μπορούν να διαπιστωθούν με βάση ορισμένα παιδοψυχολογικά κριτήρια. Το εύρος, ωστόσο, του εγχειρήματος και οι ρυθμοί πραγματοποίησής του αποτελούν μια αναμφισβήτητη επιτυχία της κυβέρνησης Βενιζέλου και της νέας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Στον ξένο αρχιτεκτονικό Τύπο της περιόδου, η κριτική υπογράμμισε επανειλημμένα τη σημασία του σχολικού κτιριολογικού προγράμματος στο πλαίσιο μιας γενικότερης αποτίμησης της ελληνικής συμβολής στη σύγχρονη διεθνή αρχιτεκτονική (εικ. 51). εικόνες : Κ. Παναγιωτάκος, Δημοτικό Σχολείο στην οδό Λιοσίων. Αθήνα, (κάτω αριστερά) η επιγραφή με τα συγχαρητήρια του Le Corbusier

22 3. Η Μελέτη του Νίκου Μητσάκη για τα Διδακτήρια της Αγίας Σοφίας ( ) 3.1. H προμελέτη του 1928 Η μελέτη του σχολικού συγκροτήματος που τιτλοφορείται «Διδακτήρια Αγίας Σοφίας» πραγματοποιείται από τον Νίκο Μητσάκη το Όπως αποκάλυψε ο φάκελος για το κτίριο που βρέθηκε στα αρχεία της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ στα Γενικά Αρχεία του Κράτους 15 βρέθηκαν και άλλες δύο μελέτες, η μία εκ των οποίων υπογεγραμμένη από τον Ν. Μητσάκη, οι οποίες αφορούν ένα διδακτήριο στη Θεσσαλονίκη, «Διδακτήριον Θεσσαλονίκης», και ίσως πρόκειται για τα σχολικά κτίρια της σημερινής οδού Ικτίνου. Τα σχέδια του 1928, που μου παραχωρήθηκαν από το αρχείο του τέως προέδρου του Συλλόγου Αποφοίτων 2 ου Γυμνασίου-Λυκείου «Ικτίνος», αρχιτέκτονα Γιώργο Συννεφάκη και προέρχονται από τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη απεικονίζουν την οριστική αρχιτεκτονική σύνθεση για το σχολικό συγκρότημα στο συγκεκριμένο οικόπεδο (εικ ). Τα σχέδια υπογράφουν, ο αρχιτέκτων-μελετητής Νικόλαος Μητσάκης, ο προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών του Υπουργείου Παιδείας Ernest Hébrard και ο διευθυντής του Αρχιτεκτονικού Τμήματος του Υπουργείου Θεόδωρος Μιχαλόπουλος. Το σχολικό συγκρότημα οργανώνεται σε δύο ενότητες. Η πρώτη είναι αυτή των ελληνικών σχολείων, που οργανώνεται σε δύο πτέρυγες, αυτή του δημοτικού και αυτή του γυμνασίου εκατέρωθεν μιας ευρύχωρης σχολικής αυλής διαστάσεων περίπου 32Χ60 μέτρων. Η αυλή καταλήγει σε έναν υπόστεγο χώρο πλάτους 10μέτρων και ύψους περίπου 5 μέτρων ο οποίος εκτείνεται σε όλο σχεδόν το πλάτος της και αποτελεί ενοποιητικό στοιχείο των δύο πτερύγων, (εικ.57-60). Είναι το γνωστό από πολλά σχολεία της εποχής «υπόστεγο γυμναστικής». εικόνα 53:. Άποψη Σχολείων από την οδό Σχολείων, φωτογραφία εικόνα 54:. Αυλή ισραηλιτικών σχολείων και άποψη νότιας φωτογραφία Η δεύτερη ενότητα οργανώνεται νότια του δημοτικού σχολείου και σε απομόνωση από το δρόμο και στεγάζει τα ισραηλιτικά σχολεία,(εικ.54). Μολονότι σχετικά έγγραφα δε βρέθηκαν, από μαρτυρίες μαθητών 16 πιθανότατα μέχρι τα χρόνια της Κατοχής λειτουργούσε σαν σχολείο της ισραηλιτικής κοινότητας. Παρατηρεί κανείς ότι έχει αρχίσει ήδη να διαμορφώνεται η τυπολογία των μοντέρνων σχολείων που θα κατασκευάζονται με ταχείς ρυθμούς σε όλη την ελληνική επικράτεια τα επόμενα χρόνια. Οι κατόψεις οργανώνονται στον άξονα βορρά- νότου, ή ανατολής-δύσης, (εικ 65, 78-81). Λόγω του ψυχρού, για τα ελληνικά δεδομένα, κλίματος της Θεσσαλονίκης, οι αίθουσες διδασκαλίας προσανατολίζονται προς το νότο και οι διάδρομοι είναι κλειστοί 15 Κατερίνα Κυριακού, Το Αρχείο της Δ/νσης Τεχνικών Υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ ( ) Συνοπτικό αριθμητικό ευρετήριο με παράρτημα αρχιτεκτονικών σχεδίων. Βιβλιοθήκη Γενικών Αρχείων του Κράτους, Β έκδοση συμπληρωμένη, Αθήνα Κατόπιν συνέντευξης με τον πρόεδρο του Συλλόγου Αποφοίτων Γιώργου Μουμουζιά που έχει ασχοληθεί διεξοδικά με την ιστορία του σχολείου.

23 και βλέπουν προς το βορρά. Ιδιαίτερη μέριμνα έχει δοθεί στον άπλετο και διάχυτο φωτισμό, καθώς και τον φυσικό και διαμπερή αερισμό των πτερύγων, (εικ. 77,85). Τα σχέδια των όψεων είναι εντυπωσιακά και ενδεικτικά του ταλέντου του Νίκου Μητσάκη, (εικ.61,62). Ενώ είναι σχέδια όψεων, η αίσθηση του βάθους δίνεται με ευρηματικό τρόπο χρησιμοποιώντας στοιχεία που δίνουν την αίσθηση της προοπτικής, όπως το έδαφος μπροστά από την αυλή του κτιρίου (εικ.61), καθώς και η περιβάλλουσα δόμηση, που εκείνη την εποχή ήταν χαμηλή και στην κλίμακα του κτιρίου (εικ.62). Οι όψεις χαρακτηρίζονται από γραμμικότητα, την ορθολογική οργάνωση του μοντέρνου, αλλά και το βυζαντινής έμπνευσης ύφος (εικ.72). Αιτία της επιλογής αυτής της «δημώδους» μορφολογικής προσέγγισης είναι τόσο η φάση στην οποία βρίσκεται ο ίδιος ο Μητσάκης (δεν έχει αρχίσει να υιοθετεί πλήρως τις αρχές του μοντέρνου) όσο και η επιρροή του Ερνέστ Εμπράρ, προϊστάμενου τότε του Γραφείου Μελετών του Υπουργείου, ο οποίος μερικά χρόνια πριν είχε εκπονήσει το γνωστό πολεοδομικό σχέδιο για τη Θεσσαλονίκη, προτείνοντας για τις όψεις των κτιρίων μορφολογική οργάνωση, εμπνευσμένη από το βυζαντινό παρελθόν της πόλης (εικ.70). Η σύνθεση του Μητσάκη, χειρίζεται επιτυχημένα τους ακαδημαϊκούς κανόνες οργάνωσης των όψεων χαρίζοντας πλαστικότητα στην επιφάνεια των όψεων, επιτυγχάνωντας ταυτόχρονα ένα πολύ πετυχημένο πάντρεμα δημωδών στοιχείων με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Οι στέγες είναι σε αυτή τη φάση αναπόσπαστο κομμάτι της σύνθεσης, λειτουργούν αρμονικά με το σύνολο και συμβάλλουν σημαντικά στο χαρακτήρα και την πλαστικότητα του συνόλου. H οριστική μελέτη του συγκροτήματος εκπονείται το 1931, με μελετητή τον Ν. Μητσάκη, προϊστάμενο του Γραφείου Μελετών, τον Ερνέστ Εμπράρ και διευθυντή του Αρχιτεκτονικού Τμήματος του Υπουργείου τον Θεόδωρο Μιχαλόπουλο. Η μελέτη αυτή έχει πολλές ομοιότητες με αυτή του 1928 (εικ.53-56). Οι χρήσεις και τα χαρακτηριστικά των χώρων είναι ωστόσο πολύ πιο συγκεκριμένα, το ίδιο και τα χαρακτηριστικά της κατασκευής του κτιρίου. Η σχολική αυλή καταλαμβάνει 1650μ2, ή ποσοστό 45% επί της συνολικής κάλυψης του. Όπως όλες οι σχολικές αυλές, όλων των σχολικών κτιρίων του μοντερνισμού της εποχής του μεσοπολέμου -και όχι μόνο-, έτσι και το 2 ο γυμνάσιο χτίστηκε στο ίδιο πνεύμα, με τους κτιριακούς όγκους δηλαδή, να αγκαλιάζουν την αυλή και να την προστατεύουν από το βορρά (εικ 65,76,78). εικόνα 55:. Άποψη όψης γυμνασίου, φωτογραφία Αρχικά το δάπεδο ήταν χωμάτινο,(εικ.55), αλλά από τη δεκαετία του 60, ασφαλτοστρώθηκε. Η περίφραξη είχε συμπαγές στηθαίο ύψους 0,70μ και μεταλλικές βέργες ορθογωνικής διατομής, διαστ. 12Χ12χλστ, ύψους 1,80μ (εικ.56). Προκύπτει δηλαδή ότι η σχολική αυλή του 2 ου γυμνασίου έχει διαφορετική περίφραξη, σε σχέση με τις αντίστοιχες περιφράξεις του 15 ου γυμνασίου επί της Καρόλου Ντηλ του ιδίου αρχιτέκτονα και της ίδιας εποχής (εικ. 31,32) και του Πειραματικού Σχολείου του Πικιώνη επί της Αγίας Σοφίας, επίσης της ίδιας εποχής (εικ.65,66,67). Οι τοίχοι που περικλείουν τη σχολική αυλή των δύο προαναφερθέντων σχολείων είναι άνω των 2,30μ ύψους ενώ φέρουν και πρόσθετη καθ ύψος- μεταλλική περίφραξη που αυξάνει το συνολικό ύψος στα 4,00μ, ή ακόμα και το υπερβαίνει.

24 Είναι λοιπόν προφανές ότι το όριο που περιχαρακώνει τη σχολική αυλή από τον αστικό περίγυρο πρέπει να είναι στιβαρό, απροσπέλαστο και να απομονώνει τη σχολική λειτουργία από τη λειτουργία της πόλης. Στην περίπτωση του 2 ου γυμνασίου, το όριο, η περίφραξη της σχολικής αυλής δίνει μεν την αίσθηση της στιβαρότητας, λόγω του συμπαγούς χαμηλού στηθαίου, αλλά ταυτόχρονα προσφέρει διαφάνεια και οπτική επαφή του μέσα με το έξω. Εξήγηση από τον ίδιο αρχιτέκτονα για τη διαφορετική αντιμετώπιση των περιφράξεων ανάμεσα στο 2 ο και 15 ο γυμνάσιο δεν εντοπίστηκε από την έρευνα των αρχείων. Μία λογική ερμηνεία απορρέει από την πολεοδομική χάραξη, από το γεγονός δηλαδή, της ύπαρξης του πεζόδρομου (Ζεύξιδος) που καταλήγει στην Ικτίνου, (εικ.69). Η υποχώρηση των κτιριακών όγκων που δημιουργούν τη σχολική αυλή παρέχει ευρύτερο οπτικό πεδίο από τη Ζεύξιδος προς την Ικτίνου (εικ.68), κάτι που δε θα συνέβαινε αν η περίφραξη ήταν ψηλότερη, συμπαγής και αδιαφανής, όπως είναι στα άλλα δύο σχολεία. Εκεί όμως δεν παρουσιάζεται το ίδιο πολεοδομικό φαινόμενο γιατί ο τείχος/περίφραξη είναι παράλληλος με τη χάραξη του δρόμου και την απέναντι μη διακοπτόμενη οικοδομική γραμμή. εικόνα 56:. Άποψη όψης γυμνασίου, φωτογραφία

25 εικόνα 57:. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ 1928, ΠΡΟΣΧΕΔΙΟ Ν.ΜΗΤΣΑΚΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΨΗΣ ΙΣΟΓΕΙΩΝ

26 εικόνα 58:. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ 1928, ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ

27 εικόνα 59:. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ 1928, ΚΑΤΟΨΗ ΟΡΟΦΟΥ

28 εικόνα 60:. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ 1928, ΚΑΤΟΨΗ ΥΠΟΓΕΙΟΥ

29 εικόνα 61:. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ 1928, ΟΨΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΔΟ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

30 εικόνα 62:. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ 1928, ΠΡΟΣΟΨΕΙΣ ΑΥΛΗΣ

31 εικόνα 66: Δ. Πικιώνης, , Πειραματικό Σχολείο Α.Π.Θ. σκίτσο γενικής διάταξης εικόνα 63:. Ν.Μητσάκης, 1926, Δημοτικό Σχολείο Καστοριάς, στέγη και τοξωτά παράθυρα στο ισόγειο εικόνα 67: (κάτω) Δ. Πικιώνης, , Πειραματικό Σχολείο Α.Π.Θ. φωτογραφία από τον αύλειο χώρο εικόνα 64:. Ν.Μητσάκης, 1926, Δημοτικό Σχολείο περιοχής Σεληνούντος, με στέγη εικόνα 65: Δ. Πικιώνης, , Πειραματικό Σχολείο Α.Π.Θ.κάτοψη ισογείου, ορθογωνική διάταξη πτερύγων γύρω από τον αύλειο χώρο, μέριμνα για τον προσανατολισμό διάταξη στον άξονα βορρά - νότου και προστασία από τα δυτικά

32 γενικά συγκριτικά στοιχεία, ως προς την ένταξη στον αστικό ιστό, για τρία από τα σχολεία του Προγράμματος Σχολικών Κτιρίων του Μεσοπολέμου στη Θεσσαλονίκη: 2o &15o Γυμνάσιο και Λύκειο και Πειραματικό Σχολείο Α.Π.Θ. Τα δύο σχολεία μαζί με το Πειραματικό είναι σχεδιασμένα και κατασκευασμένα την ίδια εποχή. Τα δύο πρώτα από τον ίδιο αρχιτέκτονα, το Νίκο Μητσάκη, το Πειραματικό από έναν άλλο μεγάλο αρχιτέκτονα του περασμένου αιώνα του Δημ. Πικιώνη. Πρόκειται για διαφορετικού μεγέθους οικόπεδα γι αυτό και οι συγκρίσεις είναι γενικού χαρακτήρα. -Χαρακτηριστικό και για τα τρία σχολεία είναι ότι αρθρώνονται άμεσα ή έμμεσα στον άξονα της Αγίας Σοφίας Αχειροποίητου Μητρόπολης και -περιβάλλονται από μία αστική περιοχή αμιγούς κατοικίας υψηλής πυκνότητας εκτός της ισόγειας ζώνης που είναι εμπόριο στα δύο πρώτα. -Οι δρόμοι κατευθύνονται με γραμμικό τρόπο στην είσοδο του σχολείου και στις δύο περιπτώσεις. Άρα το σχολείο σηματοδοτείται με σαφήνεια. Στην περίπτωση μάλιστα του 2ου και οι δύο δρόμοι που το περιβάλλουν είναι πεζόδρομοι. Αλλά και στο 15ο οι δύο από τους τρεις δρόμους που το περιβάλλουν είναι πεζόδρομοι. -Οι αυλές και στα τρία σχολεία είναι προφυλαγμένες τόσο από τον αστικό περίγυρο, όσο και από τις καιρικές συνθήκες. -Οι αίθουσες έχουν τον ίδιο προσανατολισμό. Εδώ διαφοροποιείται λίγο το Πειραματικό. -Ο μαθητικός πληθυσμός εκτονώνεται με ασφάλεια στους πεζόδρομους και των τριών σχολείων (Ικτίνου (2ο) Γ. Σταύρου και Αγ. Θεοδώρας (15ο)- Δελμούζου (Πειραματικό). -Η λειτουργική διάταξη διέπεται από απλότητα και ακολουθεί τα σχήματα των οικοπέδων. -Μορφολογικά διέπονται επίσης από τις ίδιες αρχές του μοντέρνου με ενδιαφέρουσες διαφοροποιήσεις. Κλασσική περίπτωση τα δύο σχολεία του ίδιου αρχιτέκτονα (2ο+15ο) οι όψεις των οποίων αντιμετωπίζονται ουσιαστικά με τον ίδιο τρόπο αλλά θέλουν στην περίπτωση του 2ου γυμνασίου λόγω γειτνίασης;- να επηρεαστούν από το βυζαντινό χαρακτήρα που εκπέμπει η Αγία Σοφία. εικόνα 68: η περίφραξη της οδού Ικτίνου εικόνα 69: (επάνω) σχολικό συγκρότημα 2ου Γυμνασίου Λυκείου, διάταξη κτιρίων σε πτέρυγες, διαμόρφωση αύλειου χώρου στον άξονα βορρά -νότου και προστασία από τη Δύση. Μέριμνα για την ένταξη στον αστικό ιστό (κάτω) 15ο Γυμνάσιο Λύκειο, θέση σε σχέση με τον αστικό ιστό και μέριμνα για τον προσανατολισμό των αιθουσών και του αύλειου χώρου

33 εικόνα 70: (επάνω αριστερά) οδός Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη, παράδειγμα νεοβυζαντινού στιλ, σύμφωνα με την πρόταση της ομάδας του Ερνέστ Εμπράρ. εικόνα 71: (επάνω κέντρο), η ένταξη των νεοβυζαντινών στοιχείων στην όψη του αύλειου χώρου, που βλέπει προς την πόλη εικόνα 72: (κάτω), εικόνα από το εσωτερικό του γειτνιάζοντος ναού της Αγίας Σοφίας εικόνα 73: (επάνω δεξιά), εσωτερική άποψη από παράθυρο της ισόγειας ζώνης του γυμνασίου

34 εικόνα 74: Κ. Παναγιωτάκος, 1930,Δημοτικό Σχολείο, οδός Αλωπεκής, Αθήνα εικόνα 75 Ν. Μητσάκης 1933, 15ο Γυμνάσιο Λύκειο, όψη επί της οδού Καρόλου Ντηλ στη Θεσσαλονίκη εικόνα 76 Κ. Παναγιωτάκος, 1931,σχέδιο για σχολικό συγκρότημα στη ζώνη της Δεξαμενής στον Πειραιά εικόνα 77: πίσω αυλή, δυτική όψη ισρηλιτικών σχολείων σχολικού δυγκροτήματος επι της Ικτίνου

35 εικόνες 78-79: (επάνω), Κ. Παναγιωτάκος, Σχολικό Συγκρότημα Βουδούρη, δύο Δημοτικών Σχολείων και ενός Γυμνασίου, Πάτρα, γενική διάταξη, ορθογώνια διάταξη πτερ θυγων γύρω από τον αύλειο χώρο, ημιυπαίθριος χώρος γυμναστικής στη συνδετική πτέρυγα, (δεξιά) γενική άποψη εικόνες 80-81: Δ. Πικιώνης, , Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια, Αθήνα, κάτοψη, διάταξη πτερύγων γύρω από τον αύλειο χώρο, προσαρμογή στο φυσικό ανάγλυφο και βόρειος προσανατολισμός αύλειου χώρου

36 εικόνα 82 (αριστερά), τύπος επίμηκης αίθουσας και διάγραμμα διάταξης θρανίων, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Ανέγερσης Σχολικών Κτιρίων εικόνα 83 (δεξιά), τύποι αιθουσών και ανοιγμάτων σύμφωνα με το πρόγραμμα εικόνα 84 (αριστερά κάτω), λεπτομέρεια κρήνης αύλειου χώρου Δημοτικού Σχολείου Χαλανδρίου, σύμφωνα με ατα πρότυπα εξοπλισμού του αύλειου σχολικού χώρου εικόνα 85 (δεξιά κάτω), υφιστάμενη κατάσταση, αίθουσα 2ου γυμνασίου- ανοίγματα και διάταξη θρανίων.

37 3.2 Τα σχέδια της οριστικής μελέτης (1931) α. Η λειτουργική οργάνωση των διδακτηρίων Τα σχέδια της οριστικής μελέτης του κτιρίου των «Διδακτηρίων της Αγίας Σοφίας» βρέθηκαν ψηφιοποιημένα στο Αρχείο της Τεχνικής Υπηρεσίας του ΥΠΕΠΘ στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Δεν παρουσιάζουν σχεδόν καμία διαφορά από την προμελέτη του 1928, απεικονίζουν όμως τα μεγέθη, τις χρήσεις και τη λειτουργία των χώρων με πολύ περισσότερη λεπτομέρεια και σαφήνεια. Οι πτέρυγες του ελληνικού σχολείου δημοτικού και γυμνασίου χωροθετούνται στα δύο άκρα της αυλής, στο βόρειο και το νότιο και σε συνδυασμό με τον υπόστεγο χώρο της αυλής την «αγκαλιάζουν» και την προστατεύουν από τον βορρά. Εκατέρωθεν του υποστέγου της Γυμναστικής βρίσκονται το Κινηματοθέατρο, στη νότια πλευρά (εικ.91,99,102) και το κτίριο που στεγάζει τα λουτρά και το αμφιθέατρο της Φυσικής στη βόρεια πλευρά (εικ.99). Η κάθε πτέρυγα οργανώνεται σε δύο ορόφους με υπόγειο. Η νότια πτέρυγα, στην οποία βρίσκεται το δημοτικό, διαθέτει στο ισόγειο (εικ.99) τέσσερις αίθουσες διδασκαλίας και ένα γραφείο. Οι τρεις αίθουσες, διαστάσεων 6,00Χ8,75 μέτρων προσανατολίζονται προς την αυλή των ισραηλιτικών σχολείων, σε προσανατολισμό νοτιοδυτικό, ενώ η τέταρτη προσανατολίζεται προς την οδό Σχολείων με προσανατολισμό νοτιοανατολικό. Στο βάθος της πτέρυγας, με ξεχωριστή αυτόνομη είσοδο μέσω του υποστέγου της γυμναστικής αλλά και με ξεχωριστή πρόσβαση από την αυλή των ισραηλιτικών σχολείων οργανώνεται το κινηματοθέατρο του σχολείου, σε δύο επίπεδα, την πλατεία και τον εξώστη. Στην τομή (εικ.102) είναι φανερή η μέριμνα που δόθηκε για την απρόσκοπτη θέα των μαθητών στη σκηνή, τόσο από τις θέσεις της πλατείας όσο και από αυτές του εξώστη. Η μετάβαση στον όροφο γίνεται μέσω ενός εξαιρετικά άνετου κλιμακοστασίου πλάτους 1,80μέτρων, πατήματος 33εκατοστών και ριχτιού 14 εκατοστών, απόλυτα άνετο, εργονομικό και ασφαλές για τα παιδιά. Ο όροφος της πτέρυγας οργανώνεται ακριβώς όπως και το ισόγειο (εικ.100). Συναντάμε και εδώ τέσσερεις ευρύχωρες αίθουσες διδασκαλίες και πάνω από το γραφείο του ισογείου μια μικρότερη αίθουσα, η αρχική χρήση της οποίας μας είναι άγνωστη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αξιοποίηση του υπογείου της πτέρυγας (εικ.101), το οποίο φιλοξενεί: κατοικία του επιστάτη, λεβητοστάσιο, αποθήκη τροφίμων, μαγειρείο, χώρο σερβιρίσματος, χώρο για την εστίαση των μαθητών και μια αίθουσα χειροτεχνίας με πρόσβαση στην πίσω αυλή. Η κατοικία του επιστάτη έχει ανεξάρτητη πρόσβαση μέσω ενός cours anglaise στη νοτιοανατολική όψη. Το λεβητοστάσιο και η αποθήκη τροφίμων είναι προσεγγίσιμες από μια μικρότερη σκάλα κάτω από το κεντρικό κλιμακοστάσιο, ενώ η αίθουσα χειροτεχνίας και το εστιατόριο είναι προσβάσιμες από άλλο ευρύχωρο κλιμακοστάσιο που βρίσκεται στην είσοδο του κινηματοθεάτρου. Είναι γνωστό από μαρτυρίες παλιών μαθητών ότι στα χρόνια της Κατοχής γίνονταν εκεί συσσίτια καθώς οι οικογένειες της πόλης είχαν υποφέρει από την πείνα. Ο μεγάλος ημιυπαίθριος υπόστεγος χώρος, το λεγόμενο «υπόστεγο της γυμναστικής» βρίσκεται στο βάθος της αυλής έτσι όπως κανείς εισέρχεται στο χώρο του σχολείου και λειτουργεί αντιληπτικά ως συνδετικό στοιχείο των δύο πτερύγων. Το ύψος του πλησιάζει τα 5 μέτρα,

38 ενώ οι διαστάσεις του είναι περίπου 25Χ9,60μέτρα. Από τη μεριά της αυλή, η μπετονένια πλάκα στηρίζεται σε υποστυλώματα κυκλικής διατομής διαμέτρου 50 εκατοστών, ενώ από την πλευρά των οικοπέδων των οικοδομών (β-δ) σε φέρουσα λιθοδομή πάχους 60 εκατοστών. Πίσω από τον παχύ αυτόν τοίχο οργανώνονται οι χώροι υγιεινής, τα W.C., σε 2 ενότητες για το δημοτικό (αρρένων, θηλέων) και 2 ενότητες για το γυμνάσιο (αρρένων, θηλέων) 17. Οι βρύσες βρίσκονται κοντά στις εισόδους των τουαλετών στον ημιυπαίθριο υπόστεγο χώρο. Στην ίδια ενότητα με τους χώρους υγιεινής οργανώνεται και μια αποθήκη με πρόσβαση από την πίσω στενή αυλή. Η πτέρυγα του Γυμνασίου (εικ.99) είναι μακρύτερη σε διαστάσεις και στεγάζει περισσότερους χώρους. Γι αυτό και η είσοδος στο κτίριο γίνεται από ένα ευρύχωρο χωλλ διαστάσεων 11,80Χ5,28 μέτρων. Στη δεξιά πλευρά της εισόδου βρίσκονται το γραφείο του διευθυντή, η αίθουσα των καθηγητών και το κλιμακοστάσιο που οδηγεί στον όροφο. Από την αριστερή πλευρά του χωλλ εκτείνεται ο διάδρομος πλάτους 2,60 μέτρων, απ όπου γίνεται η πρόσβαση στις τρεις αίθουσες διδασκαλίας, την αίθουσα Χημείας και το αμφιθέατρο του μαθήματος της Φυσικής. Ο διάδρομος εκτείνεται στη βορειοανατολική πλευρά της πτέρυγας, ενώ οι αίθουσες στη νοτιοδυτική, εκμεταλλεύονται τον ευνοϊκό νοτιοδυτικό προσανατολισμό. Ο διάδρομος φωτίζεται από φωταγωγό (cours anglaise) πλάτους 2,5 μέτρων. Ο φωτισμός είναι άπλετος καθώς οι γειτονικές οικοδομές βρίσκονται σε ακόμη μεγαλύτερη απόσταση από το κτίριο. Οι τρεις πρώτες αίθουσες έχουν διαστάσεις 6,00Χ8,00 μέτρων. Σε συνέχεια από τις τρεις αίθουσες βρίσκεται μια δευτερεύουσα είσοδος στο κτίριο και στην ίδια ενότητα βρίσκεται σκάλα που οδηγεί στο υπόγειο. Μετά τη δευτερεύουσα είσοδο το ύψος του δαπέδου ανεβαίνει κατά ένα μέτρο (7 σκαλοπάτια). Η αίθουσα που προβλέπεται για εργαστήριο χημείας έχει μικρότερο ύψος και δέχεται σημαντικό φωτισμό τόσο μέσω της σχολικής αυλής όσο και μέσω του διαδρόμου. Στο τέρμα του μεγάλου διαδρόμου βρίσκεται το ευρύχωρο αμφιθέατρο διαστάσεων 9Χ11,80 μέτρων (106 τ.μ.), που χρησιμεύει κυρίως για τα μαθήματα της Φυσικής, καθώς διαθέτει ειδικά διαμορφωμένο χώρο, που περιγράφεται ως οργανοθήκη. Το αμφιθέατρο δέχεται άπλετο φωτισμό από μεγάλα ανοίγματα προσανατολισμένα στην πίσω βορειοδυτική αυλή. Το ευρύχωρο, εργονομικό και άνετο κύριο κλιμακοστάσιο, πλάτους 2,5 μέτρων, πατήματος 33 εκ. και με ρίχτι 14εκ. οδηγεί από το χωλλ του ισογείου στον όροφο. Στον όροφο (εικ.100) παρατάσσονται πέντε ευρύχωρες αίθουσες διδασκαλίας διαστάσεων 6,00Χ8,00 μέτρων και προσανατολισμό νοτιοδυτικό. Στο ύψος του χωλλ του κλιμακοστασίου βρίσκεται μια μικρότερη αίθουσα διαστάσεων 5,26Χ6,00μ., η χρήση της οποίας δεν αναγράφεται. Στα δύο άκρα της πτέρυγας, νοτιοανατολικό και βορειοδυτικό βρίσκονται και δύο μικρότεροι χώροι που προορίζονται για αποθήκες. Στο τέρμα του διαδρόμου βρίσκεται μια σκάλα που οδηγεί στο δώμα της κτιριακής ενότητας του αμφιθεάτρου της Φυσικής. 17 Τα δημοτικά σχολεία ήταν ανέκαθεν μικτά, ενώ ίσως προβλεπόταν ήδη από τη μελέτη, το σχολείο να λειτουργεί εναλλασόμενα ως αρρένων και θηλέων με διαφορετικό ωράριο, όπως άλλωστε και έγινε στην πράξη. εικόνα 86:. ΑΠΟΨΗ ΔΙΑΔΡΟΜΟΥ ΙΣΟΓΕΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, φωτ

39 Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το υπόγειο της πτέρυγας (εικ.101). Διαθέτει: λουτρά για τους μαθητές, μαζί με ξεχωριστά αποδυτήρια αρρένων και θηλέων, κατοικία για τον επιστάτη, λεβητοστάσιο, έναν μεγάλο ελεύθερο χώρο, η χρήση του οποίου δε διευκρινίζεται, και χώρο W.C. για τους καθηγητές. Τα W.C., o μεγάλος αποθηκευτικός χώρος και το λεβητοστάσιο βρίσκονται στο τμήμα του υπογείου που βρίσκεται χαμηλότερα σε σχέση με τη στάθμη της αυλής καθώς δεν έχουν ιδιαίτερες ανάγκες φωτισμού. Στο τμήμα της πτέρυγας όπου το ισόγειο είναι υπερυψωμένο κατά 1 μέτρο, στεγάζεται στο υπόγειο η κατοικία του επιστάτη η οποία φωτίζεται από το χώρο της αυλής, αλλά και του cours anglaise, με παράθυρα ικανοποιητικότερου μεγέθους. Κάτω από το χώρο του αμφιθεάτρου της Φυσικής βρίσκεται ο χώρος των λουτρών. Τα λουτρά έχουν αυτόνομη πρόσβαση μέσα από το υπόστεγο της γυμναστικής στην αυλή του σχολείου. Το ύψος του χώρου είναι κατά μέσο όρο γύρω στα 3,5 μέτρα και δέχεται ικανοποιητικό φωτισμό από μεγάλα ανοίγματα προς την πίσω αυλή στη βορειοδυτική πλευρά. Την εποχή της κατασκευής του σχολείου (1931) τα λουτρά ήταν απαραίτητα, καθώς ήταν η εποχή που μεγάλος αριθμός προσφύγων είχε έρθει στην Ελλάδα από τη Μικρά Ασία, και ζούσε ακόμη σε δύσκολες συνθήκες που συχνά δεν τους επέτρεπε να έχουν λουτρά στα σπίτια τους 18. β. Στοιχεία της μελέτης του 1931 για την κατασκευή των διδακτηρίων β1. Φέρων οργανισμός Ο φέρων οργανισμός των κτιρίων είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα και η θεμελίωση με κοιτόστρωση (εικ.98,103,110,111,). ενώ τα τοιχώματα του υπογείου διαθέτουν φέρουσα λιθοδομή πάχους 65εκ. τόσο για στατικούς λόγους όσο και για καλύτερη μόνωση (εικ.98,103) Η κάθε πτέρυγα διαθέτει έναν αρμό διαστολής, χωρίζεται λοιπόν σε δύο τμήματα (εικ.110,111). Αρμός διαστολής υπάρχει επίσης και στα όρια του υπόστεγου χώρου με την κάθε πτέρυγα (εικ.110,111). Εκτός από το στέγαστρο διαφορετικό κτίριο, διαχωρισμένο με αρμό είναι και αυτό του σχολείου της ισραηλιτικής κοινότητας. Ο φέρων οργανισμός της ανωδομής στο ισόγειο αποτελείται από υποστυλώματα, με πιο συχνή τη διάσταση 38Χ38 και δοκάρια πάχους 22 εκ. και κρέμασης 40εκ. και διατάσσονται σε κάνναβο 6Χ3 μέτρων στο χώρο των αιθουσών και 4Χ2,60μ στο τμήμα των διαδρόμων. Οι ενότητες του κινηματοθεάτρου αλλά και των λουτρών και του αμφιθεάτρου στεγάζονται με πλαίσια ανοίγματος 10μ που τοποθετούνται σε μεταξύ τους απόσταση 3,19 μ. (εικ. 90,102,105). Στον όροφο, που δεν προβλέπεται να στεγαστεί με πλάκα αλλά με ξύλινη στέγη, ο κάνναβος που προτείνεται είναι αραιότερος σε δοκούς με ανοίγματα που φτάνουν τα 8 μ. Κατά την υλοποίηση του έργου η πρόταση αυτή δεν υιοθετήθηκε, επαναλήφθηκε στον όροφο ο κάνναβος του ισογείου εικόνα 87:. ΧΩΛΛ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ, φωτ Βλ , 100 Χρόνια 2ο Γυμνάσιο-Λύκειο Θεσσαλονίκης, Έρευνα- Σενάριο- Σκηνοθεσία: Γιώργος Μουμουζιάς, Επεξεργασία εικόνας-ήχου: Μιχάλης Λογοθέτης, Μουσική: Άκης Γεροντάκης, Αφήγηση: Μάρνη Χατζηεμμανουήλ, Παραγωγή: Provision-Λογοθέτης Μιχάλης, Θεσσαλονίκη 2015

40 19 και η στέγαση έγινε με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος. β2. Στοιχεία πληρώσεως- Λεπτομέρειες προσόψεων Στα σχέδια της μελέτης (εικ.98,103) περιγράφονται με σαφήνεια οι λεπτομέρειες, η κατασκευή των τοίχων πληρώσεως και οι λεπτομέρειες στις προσόψεις. Περιγράφεται λεπτομερώς η χάραξη της μορφής των διακοσμητικών κιονίσκων των προσόψεων της αυλής, για τους οποίους αναφέρεται ότι θα χυθούν μαζί με τα υποστυλώματα και θα επιχρισθούν με τσιμεντομαρμαροκονία σε απόχρωση όχρας. Στις τομές σε κλίμακα 1:20 εκτός από τις ανεστραμμένες δοκούς στις προσόψεις από την πλευρά των αιθουσών και τα υλικά πλήρωσης, που είναι πλινθοδομή με διάκενο, είναι εμφανής και η μέριμνα για τον φυσικό αερισμό των αιθουσών. Οι αίθουσες αερίζονται και μονίμως φυσικά μέσω πηλοσωλήνων διαμέτρου 10 εκατοστών και πάχους 1 εκ. που βρίσκονται τόσο στις ποδιές όσο και πάνω από τα παράθυρα. Στον όροφο μάλιστα, η πάνω σειρά των αγωγών αερισμού αποτελείται από πλάκες τσιμέντου διαστάσεων 46 Χ46 εκατοστών, οι οποίες διαθέτουν πολυγωνικές οπές. Τόσο οι συγκεκριμένες περίτεχνες πλάκες τσιμέντου όσο και οι αγωγοί από πηλοσωλήνα αποτελούν ένα αναπόσπαστο διακοσμητικό στοιχείο στις όψεις που βρίσκονται γύρω από την αυλή (εικ.55,56,62,71) β3. Πρώτες φωτογραφίες μετά την κατασκευή του κτιρίου Αποκαλυπτικές υπήρξαν οι φωτογραφίες, τόσο αυτές που παραχωρήθηκαν από τον τέως πρόεδρο του Συλλόγου Αποφοίτων του Σχολείου κ. Συννεφάκη και προέρχονται από το Αρχείο Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, όσο και κάποιες επιπλέον που εξετάστηκαν μετά από επίσκεψη στα αρχεία του Μουσείου. Παρατηρεί κανείς κατ αρχήν πόσο πιο εντυπωσιακό έδειχνε το κτίριο χωρίς τις διάφορες προσθήκες αντικειμένων που αλλοιώνουν τον χαρακτήρα του και θα αναλυθούν σε επόμενο κεφάλαιο. (εικ.53-56). Οι δίοδοι εξαερισμού αποτελούν ένα πολύ χαρακτηριστικό διακοσμητικό στοιχείο της όψης, ενώ τα στρογγυλά φωτιστικά είναι μια εξαιρετικά πετυχημένη επιλογή. Έκπληξη προκαλεί και το γεγονός ότι τα στηθαία του δώματος ήταν πλήρη και όχι τα σιδηρά διάτρητα που εντοπίζονται σήμερα. Το πλήρες στηθαίο με την προεξέχουσα κορνίζα στην απόληξη είναι χαρακτηριστικού στοιχείο του μεσοπολεμικού μοντερνισμού και πολύ καθοριστικό για τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου κτιρίου. Μια άλλη σημαντική παρατήρηση είναι τα κουφώματα. Ενώ στους διαδρόμους τα αρχικά ανοιγόμενα κουφώματα είναι τα ίδια με αυτά που εντοπίζονται και σήμερα(εικ.86), στις αίθουσες διδασκαλίας παρατηρείται ότι τα κουφώματα είναι ξύλινα και ανασυρόμενα. Το συγκεκριμένο ανασυρόμενο κούφωμα δε βρέθηκε στην τράπεζα των κατασκευαστικών λεπτομερειών του αρχιτεκτονικού τμήματος του Υπουργείου, βρέθηκε όμως σχεδιασμένο ένα παρόμοιο, που διαθέτει τρία ανασυρόμενα φύλλα (εικ.191) και εντοπίζεται στο σχολείο κάτω από την Ακρόπολη που σχεδίασε ο Πάτροκλος Καραντινός το 1933 (εικ.170). 19 Προκύπτει και από την φωτογραφική τεκμηρίωση που έγινε κατά την αποτύπωση. εικόνα 88:. ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ, φωτ

41 Τα ανασυρόμενα κουφώματα είναι λειτουργικά απαραίτητα για τις αίθουσες καθώς δεν καταλαμβάνουν χώρο κατά το άνοιγμά τους, χαρακτηριστικό πολύ σημαντικό, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη των μεγάλο αριθμό των μαθητών που συνωστίζονταν εκείνη την εποχή στις αίθουσες. Ένα άλλο πλεονέκτημα που προσφέρουν είναι οι ποικίλες δυνατότητες αερισμού, καθώς διαθέτουν συνολικά τέσσερα ανασυρόμενα φύλλα. Κάποια στιγμή μεταπολεμικά, αντικαταστάθηκαν από ανοιγόμενα, είτε γιατί τα αρχικά είχαν πάθει ζημιές είτε γιατί τα ανασυρόμενα δεν προσέφεραν επαρκή μόνωση, είτε και για τους δύο λόγους. β4. Τα χρώματα Λόγω του γεγονότος ότι οι φωτογραφίες είναι ασπρόμαυρες δεν είναι εφικτό να γίνουν οι ακριβέστερες παρατηρήσεις για τα αρχικά χρώματα του συγκροτήματος. Η πιο βάσιμη υπόθεση ήταν ότι το σώμα του κτιρίου ήταν βαμμένο σε υπόλευκη απόχρωση, και οι διακοσμητικοί κιονίσκοι σε αποχρώσεις ώχρας. Σε παρόμοια απόχρωση πρέπει να ήταν και τα ξύλα των κουφωμάτων, ώστε να δημιουργούν μαζί με τα διακοσμητικά στοιχεία μια ενότητα, σύμφωνα με τις επιταγές του μοντέρνου κινήματος. Εσωτερικά, οι αποχρώσεις ήταν πάλι λευκές και μέχρι το ύψος των ποδιών των παραθύρων (1,30) υπήρχε λαδομπογιά απόχρωσης καφέ ή γκρι. εικόνα 89:. Άποψη κινημαοθεάτρου, φωτ εικόνα 90:. Άποψη κινημαοθεάτρου, φωτ

42 εικόνα 91:. Οριστική μελέτη ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

43 εικόνα 92:. Οριστική μελέτη 1931 ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ (2ου Γυμνασίου και 41ου Δημοτικού)

44 εικόνα 93:. Οριστική μελέτη 1931 ΚΑΤΟΨΗ ΟΡΟΦΟΥ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

45 εικόνα 94:. Οριστική μελέτη 1931 ΚΑΤΟΨΗ ΥΠΟΓΕΙΟΥ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

46 εικόνα 95:. Οριστική μελέτη 1931, ΔΙΑΤΑΞΗ ΔΟΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΥΛΩΜΑΤΩΝ ΙΣΟΓΕΙΟΥ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

47 εικόνα 96:. Οριστική μελέτη 1931, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΚΛΙΜΑΚΟΣΤΑΣΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

48 εικόνα 97:. Οριστική μελέτη 1931, ΠΡΟΣΟΨΙΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΨΙΣ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

49 εικόνα 98:. Οριστική μελέτη 1931, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΠΡΟΣΟΨΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ

50 εικόνα 99:. Οριστική μελέτη 1931 ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

51 εικόνα 100:. Οριστική μελέτη 1931 ΚΑΤΟΨΗ ΟΡΟΦΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

52 εικόνα 101:. Οριστική μελέτη 1931 ΚΑΤΟΨΗ ΥΠΟΓΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

53 εικόνα 102:Οριστική μελέτη 1931 ΔΙΑΜΗΚΗΣ ΤΟΜΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΘΕΑΤΡΟΥ ΚΑΙ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟΥ

54 εικόνα 103:Οριστική μελέτη 1931 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΠΡΟΣΟΨΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

55 εικόνα 104:Οριστική μελέτη 1931 ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΥΠΟΣΤΕΓΟ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ

56 εικόνα 105: Οριστική μελέτη 1931, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΧΗΜΕΙΑΣ

57 εικόνα 106 : Οριστική μελέτη 1931, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΑΡΣΙΕΣ ΤΟΜΕΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΘΕΑΤΡΟΥ

58 εικόνα 107 : Οριστική μελέτη 1931, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΥΠΟΣΤΕΓΟΥ

59 εικόνα 108: Οριστική μελέτη 1931, ΓΡΑΦΕΙΑ ΕΠΙ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΥΠΟΣΤΕΓΟΥ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ

60 εικόνα 109: Οριστική μελέτη 1931, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΠΕΡΙΦΡΑΞΗΣ

61 εικόνα 110: Οριστική μελέτη 1931, ΣΧΕΔΙΟ ΔΙΑΤΑΞΗΣ ΥΠΟΣΤΥΛΩΜΑΤΩΝ (ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ) εικόνα 111: Οριστική μελέτη 1931, ΔΟΚΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΥΛΩΜΑΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

62 6. Το σχολείο σήμερα. Η σχέση του συγκροτήματος με την ευρύτερη περιοχή. Από από το 1980 το σχολείο λειτουργεί ως μικτό γυμνάσιο και σήμερα στεγάζει το 2 ο Γυμνάσιο και το 2 ο Λύκειο, ενώ το κτίριο των πρώην ισραηλιτικών σχολείων στεγάζει το 41 ο δημοτικό και νηπιαγωγείο. Το συγκρότημα έχει κηρυχθεί διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού με απόφαση ΦΕΚ στις 10 Ιουνίου του 2008, Αριθμ. ΥΠΠΟ/ ΔΙΝΕΣΑΚ/41018/1117. Σήμερα, τόσο το Γυμνάσιο όσο και το Λύκειο λειτουργούν σε δύο βάρδιες στεγάζοντας το πρωί το γενικό ενιαίο γυμνάσιο και λύκειο ενώ το απόγευμα στεγάζουν το εσπερινό γυμνάσιο και το εσπερινό λύκειο που λειτουργούν σαν σχολεία 2 ης ευκαιρίας. Τόσο τα πρωϊνά όσο και τα απογευματινά σχολεία φιλοξενούν μεγάλο αριθμό μαθητών. Γι αυτό το λόγο και οι απαιτήσεις σε γραφεία και αποθηκευτικούς χώρους είναι αυξημένες και με δυσκολία καλύπτονται από το κτίριο χωρίς να υποβαθμίσουν τις ποιότητές του. H Οδός Σχολείων λέγεται πια Οδός Ικτίνου και είναι πεζόδρομος, όπως και η Οδός Ζεύξιδος. Οι δύο παρακείμενοι στο σχολείο πεζόδρομοι είναι πολυσύχναστοι και φιλοξενούν κυρίως καταστήματα εστίασης και αναψυχής. Η αυλή του σχολείου βρίσκεται σε οπτική επαφή με ό,τι συμβαίνει στην πόλη, γεγονός ασυνήθιστο για σχολείο καθώς τα περισσότερα (βλ. 15 ο Γυμνάσιο, Πειραματικό Σχολείο Π.Θ.) έχουν περιτοιχισμένες και απομονωμένες από τον περίγυρό τους αυλές. Η οπτική επαφή με τον περιβάλλοντα χώρο ήταν στις αρχικές προτάσεις του αρχιτέκτονα Μητσάκη, ο οποίος δεν ήθελε ο άξονας της Ζεύξιδος να καταλήγει σε έναν τοίχο αλλά αντίθετα ήθελε να του δώσει προοπτική και βάθος και να φαίνεται αντιληπτικά πως καταλήγει σε έναν οργανωμένο υπαίθριο χώρο, την αυλή του σχολείου. Αυτή η πρόθεση φαίνεται τόσο στα περίτεχνα σχέδια των όψεων του 1928 (εικ.), όσο και στις κατόψεις του 1931 (εικ.) όπου προσδιορίζει τη φύτευση των παρακείμενων στο φράχτη παρτεριών με πεύκα, δέντρα δηλαδή που δε δημιουργούν φυσικό φράχτη και επιτρέπουν τη συνέχιση της οπτικής επαφής από το δρόμο. εικόνα 112: άποψη από τον πεζόδρομο της Ζεύξιδος προς τον αύλειο χώρο μετξύ 2ου Γυμνασίου και 2ου Λυκείου εικόνα 113: άποψη από το δώμα του Γυμνασίου προς τον αύλειο χώρο μεταξύ Γυμνασίου και Λυκείου και προς το αστικό μέτωπο του πεζοδρόμου της Ικτίνου Σήμερα, για λόγους ασφαλείας, έχει προστεθεί νέο σιδηρό κιγκλίδωμα πάνω στο φράχτη της αυλής ώστε να αποτρέπει την είσοδο ανεπιθύμητων στοιχείων, το οποίο αλλοιώνει όμως σε μεγάλο βαθμό την αισθητική ποιότητα του συγκροτήματος. Ο χώρος έξω από την αυλή του σχολείου, το τμήμα δηλαδή πάνω στον πεζόδρομο της Ικτίνου είναι ατυχώς διαμορφωμένο καθώς κατακερματίζεται από διάφορα υπερυψωμένα παρτέρια και το δάπεδο είναι σκληρό με υλικά που αποθηκεύουν θερμότητα το καλοκαίρι και δε συμβάλλουν στη δημιουργία φιλικού προς τον άνθρωπο μικροκλίματος. Κατά τις βραδινές ώρες στο χώρο έξω από την αυλή του σχολείου συγκεντρώνεται πλήθος από ανθρώπους, νεαρής κυρίως ηλικίας για αναψυχή και διασκέδαση. Μέρος από αυτούς είναι περιθωριακά στοιχεία και χρήστες ναρκωτικών ουσιών από ελαφρών ως βαρέων. Ίσως κάποιοι από αυτούς να εισέρχονται σκαρφαλώνοντας από τον εξαιρετικά ψηλό φράχτη του σχολείου και να προκαλούν βανδαλισμούς στο κτίριο με κυριότερο

63 εικόνα 114: ο πεζόδρομος της Ικτίνου προς την Τσιμισκή εικόνα 115: αύλειος χώρος μεταξύ γυμνασίου και δημοτικού και περιβάλουσα δόμηση εικόνα 116: πεζόδρομος Ζεύξιδος προς τα σχολεία αυτόν των επιγραφών με σπρέϋ. Σε γενικές γραμμές και παρατηρώντας το ΟΤ της περιοχής μελέτης πάνω στο χάρτη διαπιστώνει κανείς πόσο πετυχημένη είναι η ένταξη του σχολικού συγκροτήματος στον αστικό ιστό. Σπάνια συναντά κανείς τόσο υποδειγματικά παραδείγματα ένταξης. Οι πολυκατοικίες (που άλλοτε βέβαια ήταν και ωραιότερες και είχαν στους υπερκείμενους του ισογείου ορόφους ως αποκλειστική σχεδόν χρήση την κατοικία) περιβάλλουν στοργικά, προστατεύουν και περιφρουρούν το σχολείο! Το σχολείο είναι αναπόσπαστο λειτουργικό κομμάτι της πόλης. Για την προστασία των μαθητών από την έντονη κυκλοφορία των οχημάτων ο δρόμος είναι πεζοδρομημένος στο κέντρο της πόλης σπάνια συναντώνται σχολεία που να διαθέτουν πεζόδρομο στην είσοδο/έξοδό τους. Για την ακόμα επιτυχέστερη ένταξη του διατηρητέου συγκροτήματος στον αστικό του περίγυρο είναι σίγουρα απαραίτητη η ανάπλαση των οδών Ζεύξιδος και Ικτίνου με κύρια χαρακτηριστικά την ταπείνωση στο επίπεδο του εδάφους των ψηλών νησίδων και την αλλαγή των σκληρών δαπέδων με άλλα φιλικά προς το περιβάλλον και με αισθητική συνάφεια με τα πολλά μεσοπολεμικά κτίρια της εποχής (προτείνονται κυβόλιθοι πάνω σε χώμα). εικόνα 119: ο πεζόδρομος της Ικτίνου προς την Αγία Σοφία εικόνα 117: η αυλόπορτα στην εκβολή της Ζεύξιδος εικόνα 118: η Ζεύξιδος από την πλευρά των σχολείων

64 εικόνα 120: αύλειος χώρος μεταξύ Γυμνασίου και Λυκείου με το υπόστεγο γυμναστικής εικόνα 121: αύλειος χώρος μεταξύ Γυμνασίου και Λυκείου με το υπόστεγο γυμναστικής εικόνα 122: αύλειος χώρος μεταξύ Γυμνασίου και Λυκείου, άποψη από το δώμα του αμφιθεάτρου εικόνα 123: αυλόγυρος Ικτίνου εικόνα 124: προκήπιο επί της Ικτίνου -δημοτικό νηπιαγωγείο

65 εικόνα 124: περίφραξη επί της Ικτίνου -δημοτικό νηπιαγωγείο εικόνα 125: περίφραξη προς την Ικτίνου μέσα από την αυλή εικόνα 126: ο αύλειος χώρος μεταξύ 2ου Γυμνασίου (αριστερά) και 2ου Λυκείου (δεξιά) με το υπόστεγο και το περιβάλλον αστικό μέτωπο προς δυσμάς(πίσω όψεις οδού Αγίας Σοφίας)

66 7. Αποτύπωση του κτιρίου 7.1. Σχετικά με τη διαδικασία Για την αποτύπωση χρησιμοποιήθηκαν σαν βάση τα σχέδια της οριστικής μελέτης, το τοπογραφικό GIS από την υπηρεσία σχολικών κτιρίων του δήμου, καθώς και δορυφορικές φωτογραφίες από το Google Earth. Τα σχέδια της μελέτης είναι σε μεγάλο βαθμό αυτά που υλοποιήθηκαν. Η χωροθέτηση των κτιριακών όγκων έγινε με μεγάλη ακρίβεια και σύμφωνα με τα σχέδια της μελέτης. Αυτό διαπιστώθηκε με πολλές επαληθευτικές μετρήσεις που έγιναν με τον μετρητή αποστάσεων laser που παρείχε το μεταπτυχιακό. Με laser και μετροταινία επαληθεύτηκαν όλες οι βασικές διαστάσεις των σχεδίων και όπου παρατηρήθηκε κάποια διαφορά (όπως λ.χ. στα δώματα), σχεδιάστηκε σε πρόχειρα croquis και μετρήθηκε. Ορισμένες στάθμες (π.χ. στο ισόγειο του κτιρίου του λυκείου) μετρήθηκαν με αλφαδολάστιχο. Τα κτίρια είναι εξαιρετικά ορθοκανονικά, και οι λεπτομέρειες τον όψεων σχεδιασμένες με μεγάλη σαφήνεια από τον αρχιτέκτονα, οπότε δεν κρίθηκε απαραίτητο να συνδράμει τοπογράφος. Βέβαια, λόγω του πλήθους των στοιχείων που έπρεπε να μετρηθούν, ο όγκος της δουλειάς ήταν μεγάλος και απαιτούσε σίγουρα περισσότερα από ένα άτομα. Ένα επιπλέον πρόβλημα ήταν η άρνηση της διευθύντριας του λυκείου κας. Αφεντούλη να μου επιτρέψει την επίσκεψη στο χώρο του λυκείου. Ενώ μέσα στο καλοκαίρι είχαν γίνει κάποιες μετρήσεις και χρειάζονταν ελάχιστες μόνο επισκέψεις για την ολοκλήρωση της εργασίας, στις 1 Σεπτεμβρίου 2016 η κ. Αφεντούλη μου απαγόρεψε την είσοδο, με αποτέλεσμα η εργασία να μείνει στη μέση και κάποιοι χώροι να παραμείνουν για μένα «απροσπέλαστοι» κι να μην έχουν μετρηθεί. εικόνα 127: εξαερισμός στην πρόσοψη του Λυκείου εικόνα 128: πλατύσκαλο κλιμακοστασίου Γυμνασίου 7.2 Διαφορές από τα σχέδια της μελέτης Η βασική διαφορά από τα σχέδια της μελέτης είναι ότι τα κτίρια διαθέτουν επίπεδη πλάκα δώματος και όχι στέγη. Σημαντική αλλοίωση επιφέρουν και ορισμένες επεμβάσεις και προσθήκες που έγιναν με πρόχειρο τρόπο για να καλύψουν διάφορες τρέχουσες ανάγκες του κτιρίου, όπως λ.χ. το δίκτυο του φυσικού αερίου στην πρόσοψη του λυκείου, η προσθήκη πλακακίων στο μωσαϊκό δάπεδο των γραφείων, η πρόχειρη διαμερισμάτωση για την προσθήκη επιπλέον χώρων, οι σιδεριές στα παράθυρα και η υπερύψωση του φράχτη για ενίσχυση της ασφάλειας, οι αλλεπάλληλοι πρόχειροι και άστοχοι χρωματισμοί των επιφανειών κ.ό.κ. Οι αλλοιώσεις που υπέστη το κτίριο απεικονίζονται στα σχέδια της αποτύπωσης Παρακάτω, παρατίθενται τα σχέδια της αποτύπωσης

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85 7.2 Υφιστάμενη κατάσταση -φωτογραφική τεκμηρίωση

86 εικόνα 129: η δυτική όψη του 41ου Δημοτικού και η νότια αύλή διαχωρισμένη σε Γυμνάσιο και Δημοτικό εικόνα 130: η αυλή του 41ου Δημοτικού και η περιβάλλουσα δόμηση (πίσω όψεις κτιρίων επί της Τσιμισκή) εικόνα 131: η νοτιοδυτική όψη του 2ου Γυμνασίου εικόνα 132: η ΝΔ όψη του 2ου Γυμνασίου και η πίσω όψη του 41ου Δημοτικού, από το δώμα του κινηματοθεάτρου

87 εικόνα 133: η ΒΑ όψη του 2ου Γυμνασίου προς τον αύλειο χώρο επί της Ικτίνου εικόνα 134: η ΝΔ όψη του 2ου Λυκείου προς τον αύλειο χώρο επί της Ικτίνου εικόνα 135: ο αύλειος χώρος προς την Ικτίνου μεταξύ 2ου Λυκείου (δεξιά) και 2ου Γυμνασίου (αριστερά), στο κέντρο το υπόστεγο γυμναστικής

88 εικόνα 136: άποψη διαδρόμου ορόφου 2ου Λυκείου εικόνα 137: άποψη κλιμακοστασίου 2ου Λυκείου. Η εργονομία των κλιμακοστασίων εντυπωσιάζει εικόνα 138: άποψη κλιμακοστασίου 2ου Γυμνασίου εικόνα 139: άποψη αίθουσας 2ου Γυμνασίου εικόνα 140: άποψη αίθουσας στο ισόγειο του 2ου Λυκείου, που έχει μετατραπεί σε αίθουσα ΗΥ

89 εικόνα 141: άποψη αίθουσας διδασκαλίας ορόφου 2ου Λυκείου εικόνα 143: άποψη αίθουσας στο πρώην εργαστήριο Χημείας εικόνα 142: άποψη αίθουσας στο ισόγειο του 2ου Λυκείου εικόνα 144: άποψη αίθουσας στο ιπρώην εργαστήριο Χημείας

90 εικόνα 145: άποψη τυπικής αίθουσας ορόφου 2ου Λυκείου εικόνα 146: άποψη εξώστη κινηματοθεάτρου εικόνα 147: 2ο Γυμνάσιο- άποψη αίθουσας διδασκαλίας- εργαστηρίου με διαδραστικό πίνακα εικόνα 148: κινηματοθέατρο- άποψη σκηνής από τον εξώστη

91 εικόνα 149: κλιμακοστάσιο 2ου Γυμνασίου εικόνα 150: 2ο Λύκειο- άποψη αίθουσας διδασκαλίας ορόφου εικόνα 151: 2ο Λύκειο- άποψη υπογείου εικόνα 152: 2ο Γυμνάσιο - άποψη διαδρόμου στο ισόγειο εικόνα 153: 2ο Γυμνάσιο - άποψη διαδρόμου δίπλα στο κλιμακοστάσιο

92 εικόνα 154: 2ο Γυμνάσιο- χώρος καθηγητών αριστερά της κεντρικής εισόδου εικόνα 155: 2ο Γυμνάσιο- ισόγειο -άποψη από αίθουσας διδασκαλίας προς τον διάδρομο εικόνα 156: 2ο Γυμνάσιο- ισόγειο -πλέγμα στα παράθυρα για προστασία από τις μπάλες εικόνα 157: 2ο Γυμνάσιο όροφος, άποψη διαδρόμου εικόνα 158: 2ο Γυμνάσιο παράθυρα ισογείου με ανοιγόμενους φεγγίτες

93 εικόνα 159: μεγάλα ανοίγματα με περιστρεφόμενα οριζόντια φύλλα στον χώρο του κινηματοθεάτρου εικόνα 160: η ΝΑ όψη του κινηματοθεάτρου προς την αυλή μεταξύ 2ου Γυμνασίου και 41ου Δημοτικού εικόνα 161: κτίριο 2ου Γυμνασίου- η ζώνη των ανοιγμάτων του ορόφου προς την αυλή της Ικτίνου εικόνα 162: κτίριο 2ου Λυκείου- η ζώνη των ανοιγμάτων του ορόφου προς την αυλή της Ικτίνου

94 8. Τυπολογική και Μορφολογική ανάλυση Τυπολογικά, το συγκρότημα του 2 ου Γυμνασίου και Λυκείου εντάσσεται στις αρχές με τις οποίες σχεδιάστηκαν τα σχολικά κτίρια κατά το πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων της κυβέρνησης Βενιζέλου (βλ. 2.2). Το συγκεκριμένο συγκρότημα ακολουθεί τις προδιαγραφές των σχολείων για περιοχές με σχετικά ψυχρό κλίμα. Γι αυτό το λόγο οι διάδρομοι είναι κλειστοί με υαλοστάσια και προσανατολισμένοι προς τον βορρά (εικ. 163, 164), ενώ οι αίθουσες διδασκαλίας προσανατολίζονται με μεγάλα ανοίγματα προς το Νότο, (εικ ). Όσον αφορά στη λειτουργική οργάνωση της κάτοψης, (εικ. 166), οι αίθουσες διατάσσονται γραμμικά κατά μήκος ενός επιμήκους διαδρόμου. Κάθε πτέρυγα διαθέτει δύο εισόδους, μία κύρια και μία δευτερεύουσα. Οι κύριες είσοδοι βρίσκονται στο νοτιοανατολικό άκρο της κάθε πτέρυγας, δηλαδή προς την Οδό Ικτίνου. Οι δευτερεύουσες είσοδοι βρίσκονται στη βορειοδυτική πλευρά, αυτή δηλαδή των πίσω όψεων των πολυκατοικιών της Οδού Αγίας Σοφίας. Αποφεύγεται λοιπόν η συμμετρική οργάνωση των παλαιότερων σχολείων της κλασικιστικής παράδοσης (Σχολεία Συγγρού), (εικ.38-40), και επιχειρείται μια τελείως διαφορετική προσέγγιση. Οι ενότητες του κινηματοθεάτρου και των λουτρών (σημερινή βιβλιοθήκη) διαθέτουν αυτόνομες εισόδους μέσω του υποστέγου χώρου που βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά της αυλής.(ει.166). εικόνες 163 & 164: 2ο Γυμνάσιο ζώνη παραθύρων στο διάδρομο του ορόφου ( αριστερά ) υφιστάμενη κατάσταση (δεξιά) φωτ Από μορφολογικής άποψης το βασικότερο χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η διαφάνεια. Τα ανοίγματα είναι μεγάλα και διάπλατα και εκτείνονται σε όλο το μήκος των φατνωμάτων του στατικού καννάβου, (εικ. 131,169,171). Δημιουργείται η αίσθηση του διάχυτου και συνεχούς φωτισμού, βασική επιταγή των πρωτοπόρων του μοντέρνου κινήματος κατά τη δεκαετία του Οι κατασκευές των κουφωμάτων είναι ξύλινες, λεπτών διατομών συμβάλλοντας έτσι στην αίσθηση της διαφάνειας και της ενιαίας αντιμετώπισης των ανοιγμάτων. Στις προσόψεις, τόσο από την οδό Ικτίνου όσο και από την κεντρική αυλή μεταξύ Γυμνασίου και Λυκείου, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κτιρίου αποτελεί ο διάκοσμος. Αφενός τα τοξωτά ανοίγματα του ισογείου όσο και οι διακοσμητικές παραστάδες, (που εν μέρει έχουν και στατικό ρόλο καθώς είναι από σκυρόδεμα και έχουν χυθεί μαζί με τα υποστυλώματα) παραπέμπουν στο βυζαντινό παρελθόν της πόλης και στην ερμηνεία του στη σύγχρονη αρχιτεκτονική από τον γάλλο πολεοδόμο Ερνέστ Εμπράρ, ο οποίος εκπονεί το πολεοδομικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης του 1919., (εικ ). Ο ρόλος του Εμπράρ στη συγκεκριμένη μελέτη είναι σημαντικός καθώς είναι εκείνη την περίοδο προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών του Υπουργείου Παιδείας και συνυπογράφει τα σχέδια του από αυτή τη θέση μαζί με τον αρχιτέκτονα μελετητή Νίκο Μητσάκη. Ο γάλλος πολεοδόμος υπήρξε καθηγητής την περίοδο που ο Ν. Μητσάκης σπούδαζε στο Ε.Μ.Π. ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1930 διόρισε τον ταλαντούχο αρχιτέκτονα, επιμελητή εικόνα 165: 2ο Γυμνάσιο ζώνη παραθύρων στο διάδρομο του ισογείου, εισαγωγή νεοβυζαντινών στοιχείων προς την πλευρά της Ικτίνου ( μέριμνα για την ένταξη στον αστικό ιστό

95 εικόνα 166: η τυπική διάρθρωση πτερύγων σύμφωνα με τα πρότυπα των Σχολικών Κτιρίων του μεσοπολέμου. Διάταξη πτερύγων διδασκαλίας γύρω από αυλές, οργάνωση γυμναστηρίου, αμφιθεάτρου και κινηματοθεάτρου σε κάθετη πτέρυγα στα ΒΔ (προστασία αυλής και εκτόνωση γυμναστηρίου σε αυτήν), διάταξη αιθουσών διδασκαλίας προς Ν., διάδρομοι κίνησης προς Β., σχέση με τον αστικό ιστό

96 εικόνα 167: σχέδιο της ομάδας Ερνέστ Εμπράρ για την πλατεία Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη - εισαγωγ γ νεοβυζαντινών στοιχείων στα αστικά μέτωπα εικόνα 168: (κάτω), πρόταση εξοχικής κατοικίας στην περιοχή Θεσσαλονίκης από τον αρχιτέκτονα J. Pleyber με ενσωμάτωση νεοβυζαντινών μορφολογικών στοιχείων ( Le Probléme del Habitation a Solonique et a la Campagne) εικόνα 169: 2ο Ενιαίο Λύκειο όψη προς την αυλή της Ικτίνου, ισόγεια τοξοστοιχία - νεοβυζαντινά μορφολογικά στοιχεία προς την πλευρά της άμεσης γειτνίασης με τον αστικό ιστό της πόλης

97 εικόνα 170: Π. Καραντινός, Δημοτικό Σχολείο κάτω από την ακρόπολη - μοντέρνο κίνημα, τυπολογία όψης σχολείων του μεσοπολέμου εικόνα 171: Κ. Παναγιωτάκος, τετρατάξιο Δημοτικό Σχολείο Πατρών, διάταξη πτέρυγας διδασκαλίας και γυμναστηρίου, γλυρω από την αυλή, διαμόρφωση όψεων με επιμήκεις ζώνες ανοιγμάτων με ανασυρόμενα παράθυρα εικόνα 171: δυτική όψη του 41ου Δημοτικού Σχολείου προς την αυλή- Οι όψεις του συγκροτήματος που δεν βλέπουν προς τον αστικό ιστό της Ικτίνου θιοθετούν πλήρως την μορφολογία του μοντέρνου κινήματος χωρίς νεοβυζαντινά στοιχεία

98 εικόνες 172 & 173: Π. Καραντινός, 1931, Δημοτικό Σχολείο Χαροκόπου, (επάνω) χώρος λουτρών στον όροφο δίπλα στο υπόστεγο γυμναστικής, (κάτω) κλιμακοστάσιο πτέρυγας διδασκαλίας εικόνα 171: Π. Καραντινός, Δημοτικό Σχολείο Χαροκόπου, νότιος προσανατολισμός αιθουσών, ευέλικτη κάτοψη και υπόστεγο γυμναστικής προς βορρά, επανάληψη ορθογωνίων ανοιγμάτων στις όψεις εικόνα 174: 2ο Γυμνάσιο, άποψη κλιμακοστασίου

99 στην έδρα του. Οι προσόψεις είναι αριστοτεχνικά φτιαγμένες, με όλους τους σημαντικούς κανόνες της ακαδημαϊκής αρχιτεκτονικής (τους οποίους ο Μητσάκης είχε διδαχθεί και εμπεδώσει με τον καλύτερο τρόπο) εφαρμοσμένους σε ένα μοντέρνο κτίριο. Η μορφολογία με τα τόξα και τις παραστάδες, έτσι όπως είναι επεξεργασμένη από τον Ν. Μητσάκη δίνει βάθος και πλαστικότητα στις όψεις, ιδιαίτερα τη νοτιοδυτική του Λυκείου, (εικ. 169). Βασικό χαρακτηριστικό της όψης αποτελούν και οι οπές εξαερισμού των αιθουσών, που βρίσκονται πάνω και κάτω από τα παράθυρα, η καλλιτεχνική επιμέλεια των οποίων τα καθιστά σημαντικό διακοσμητικό στοιχείο των όψεων. Το DNA του κτιρίου ανήκει ξεκάθαρα στην αρχιτεκτονική του μοντέρνου. Τα τοξωτά ανοίγματα της ισόγειας ζώνης του, ( προς την πλευρά της πόλης ), δεν αναιρούν τη μοντερνιστική του ταυτότητα, αλλά αποτελούν μία συνειδητή ή ασυνείδητη χειρονομία του μελετητή, ένα βυζαντινό παιχνίδισμα πάνω στις καθαρές γεωμετρικές επιφάνειες του μοντέρνου. Και δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι στα 50 μέτρα βρίσκεται και ο ναός της Αγίας Σοφίας, γεγονός που ίσως παίζει και αυτό έναν σημειολογικό ρόλο. εικόνα 175: διάταξη βόρειας αίθουσας διδασκαλίας στο συγκρότημα Δημοτικών Σχολείων επί της Λιοσίων και Μιχ. Βόδα, Κ. Παναγιωτάκος, η ζώνη φωτισμού βρίσκεται στα δεξιά των μαθητών Όπως έχει ήδη αναφερθεί, όλο το συγκρότημα συμπεριλαμβανομένου και του δημοτικού σχολείου έχει κηρυχθεί διατηρητέο με ΦΕΚ που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα της κυβερνήσεως στις 10 Ιουνίου του 2008 (Αριθμ. ΥΠΠΟ/ΔΙΝΕΣΑΚ/41018/1117). Στην κήρυξή του αναφέρεται: «Χαρακτηρίζουμε ως μνημείο, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 6 παρ. 1γ, του ν. 3028/2002, το σχολικό συγκρότημα κτιρίων επί της οδού Ικτίνου 5, στη Θεσσαλονίκη (χωρίς τις μεταγενέστερες προσθήκες του δώματος στο Λύκειο και των λυόμενων χώρων γραφείων στο Γυμνάσιο και το Λύκειο), διότι είναι αξιόλογο αρχιτεκτονικό έργο, ιδιαίτερα σημαντικό δείγμα των σχολείων της δεκαετίας του 1930, που εκφράζει την προσπάθεια σύνδεσης του μοντέρνου κινήματος με την τοπική αρχιτεκτονική (στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης τη Βυζαντινή αρχιτεκτονική), και αποτελεί έργο του επώνυμου αρχιτέκτονα Νικόλαου Μητσάκη, με Προϊστάμενο της Υπηρεσίας τον Ερνέστο Εμπράρ, τον πολεοδόμο που έφτιαξε τη Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά του 1917.» εικόνα 176: διάταξη αίθουσας στο πρώην εργαστήριο χημείας, η ζώνη φωτισμού στα αριστερά των μαθητών

100 7. Κατασκευαστική ανάλυση του συγκροτήματος Όπως αναφέρθηκε και στην ανάλυση των σχεδίων της μελέτης, η κατασκευή του κτιρίου ακολουθεί τα πρότυπα του προγράμματος σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας της δεκαετίας του Ο σκελετός είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα με λιθοδομή πάχους 65 εκ. στα τοιχώματα του υπογείου και θεμελίωση με κοιτόστρωση. Το συνολικό κτιριακό συγκρότημα, μαζί και με το δημοτικό, χωρίζεται συνολικά σε 7 ενότητες με αρμούς διαστολής. Το μήκος της κάθε ενότητας δεν ξεπερνά τα 25 μέτρα. εικόνα 177: 1931, (διδακτήρια Θεσσαλονίκης), σχέδιο διάταξης δοκών και υποστυλωμάτων υπογείου Ο στατικός κάνναβος είναι αυτός που περιγράφεται και στα σχέδια (εικ.110,111, 177,179) με μόνη διαφορά ότι στον όροφο ο ξυλότυπος του ισογείου επαναλαμβάνεται καθώς αποφασίστηκε να στεγαστεί το κτίριο με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος και όχι με ξύλινη στέγη. Οι τοίχοι πληρώσεως έχουν πάχος 38 εκατοστών και αποτελούνται από 2 σειρές οπτοπλινθοδομής πάχους 14 εκατοστών και στη μέση διάκενο πάχους 10 εκατοστών. (εικ. 183). Στις προσόψεις της αυλής, δηλαδή τόσο στη νοτιοδυτική όψη του λυκείου, όσο και στη βορειοανατολική όψη του γυμνασίου, όπου υπάρχουν οι τοξοστοιχίες και οι διακοσμητικοί ημικίονες, το πάχος της τοιχοποιΐας φτάνει τα 50 εκατοστά. Η υπόγεια ζώνη, της οποίας τα τοιχώματα έχουν πάχους 65 περ., στο σημείο που βρίσκεται πάνω από το έδαφος, προεξέχει από το μέγιστο πάχος της τοιχοποιΐας της ανωδομής σε απόσταση από 12 ως 15 εκατοστά. Τα δάπεδα σε όλο το κτίριο, αποτελούνται από γκρίζο μωσαϊκό εξαιρετικής ποιότητας,(εικ.202, 203), το οποίο σε ορισμένα σημεία (γραφεία καθηγητών, w.c.) έχει επικαλυφθεί με πλακάκια. Στο σημείο επαφής δαπέδου και τοιχοποιΐας βρίσκεται ξύλινο σοβατεπί ύψους 14 εκατοστών και πάχους 2εκ. (εικ.202). Τα ανοίγματα είναι εξαιρετικά μεγάλα και το πλάτος τους αντιστοιχεί στα φατνώματα του στατικού καννάβου. Η πλινθοδομή στις όψεις αντιστοιχεί σχεδόν αποκλειστικά στις ποδιές των ανοιγμάτων. Στα τοξωτά ανοίγματα του ισογείου, όπως φαίνεται στην τομή 1:20 (εικ.183, 184) τα τόξα είναι κατασκευασμένα από φέρουσα οπτοπλινθοδομή. Η τοξωτή κατασκευή των ανοιγμάτων δεν είναι μόνο μορφολογική επιλογή αλλά δίνει τη δυνατότητα να επιτευχθεί μεγαλύτερο άνοιγμα στο ισόγειο ενισχύοντας ταυτόχρονα και τη φέρουσα ικανότητα της τοιχοποιΐας. εικόνα 178: κατασκευαστικά σχέδια Υπουργείου Παιδείας, λεπτομέρειες φεγγιτών, παρομοίων με αυτούς των υπογειων χώρων των σχολείων της Ικτίνου Χαρακτηριστικό στοιχείο της κατασκευής είναι και οι οπές αερισμού, που βρίσκονται στην τοιχοποιία όλων των όψεων. Στις νοτιοδυτικές μάλιστα όψεις όπου στεγάζονται οι αίθουσες διδασκαλίας και τα ανοίγματα είναι ψηλότερα (ύψος 1,90μ αντί 1,50 των διαδρόμων) οι δοκοί της οροφής είναι ανεστραμμένοι και ενσωματώνονται στην ποδιά των παραθύρων του πάνω ορόφου. (εικ.183,184). Στη θέση των δοκών υπάρχουν οι τσιμεντόπλακες που διαθέτουν οπές αερισμού και στα μεταξύ τους κενά,

101 οπτοπλινθοδομή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατασκευή του υπογείου. Η εσωτερική πλευρά της περιμετρικής λιθοδομής καλύπτεται με τούβλα,(εικ.183,184), για λόγους μόνωσης αλλά και λειτουργικότητας, για να υπάρχουν δηλαδή λείες επιφάνειες που να μπορούν να σοβατιστούν αλλά και για να ακουμπήσουν εκεί αντικείμενα ή και στην ανάγκη να περάσει μηχανολογικός εξοπλισμός. Τα υποστυλώματα του υπογείου είναι μεγαλύτερης διατομής από αυτά του ισογείου και του ορόφου (47Χ45 αντί 38Χ38) και οι δοκοί διαθέτουν στον διαμήκη άξονα τη χαρακτηριστική τριγωνική ενίσχυση στο σημείο επαφής με το υποστύλωμα. Η θεμελίωση με κοιτόστρωση (δεύτερη πλάκα με ανεστραμμένες δοκούς) είναι πολύ ισχυρή και ασφαλής σε περίπτωση σεισμού ακόμη και με σύγχρονα δεδομένα. Όλα τα κουφώματα του συγκροτήματος είναι ξύλινα και διαθέτουν μονή υάλωση πάχους 2 χλστ. Τα κουφώματα των διαδρόμων είναι τα αρχικά (εικ. 163,164) και ο σχεδιασμός τους είναι αρκετά ευφυής. Το κάθε κούφωμα, πλάτους μέχρι 4,19 μέτρων αποτελείται από 6 φύλλα, 4 ανοιγόμενα και 2 σταθερά. Για τα κεντρικά ανοιγόμενα φύλλα, οι μεντεσέδες είναι σε απόσταση από το κούφωμα, έτσι ώστε τα φύλλα να ανοίγουν κατά 180 μοίρες και να μην καταλαμβάνουν χώρο από το διάδρομο, αποφεύγοντας με τον τρόπο αυτό τον κίνδυνο τραυματισμού για τα παιδιά που κυκλοφορούν, τρέχουν και παίζουν σε αυτόν. εικόνα 179: 1931, (διδακτήρια Θεσσαλονίκης), σχέδιο διάταξης δοκών και υποστυλωμάτων ισογείου εικόνα 180: 1932, Υπουργείο Παιδείας, Γραφείο Μελετών, λεπτομέρεια φεγγίτη τύπου Γ Τα κουφώματα των αιθουσών είναι και αυτά ανοιγόμενα και με 4 ανοιγόμενα φύλλα, 2 σταθερά και φεγγίτη, τόσο τα τοξωτά του ισογείου του Λυκείου όσο και τα ορθογωνικά υπόλοιπα. Αυτά τα κουφώματα δεν είναι τα αρχικά του κτιρίου, όπως αποδεικνύουν και οι φωτογραφίες αμέσως μετά την κατασκευή του κτιρίου (εικ.55, 56, 181). Είναι ξύλινα ανοιγόμενα, και δεν υπάρχει πρόβλεψη για τη θέση του φύλλου που ανοίγει, καταλαμβάνοντας έτσι χώρο από την αίθουσα. Τα αρχικά κουφώματα ήταν ξύλινα ανασυρόμενα, όπως είναι αντιληπτό στις φωτογραφίες του 1933 (εικ.55,56,181). Τα ξύλινα ανοιγόμενα κουφώματα δεν βρίσκονται σε αντίθεση με το ύφος και το χαρακτήρα του κτιρίου, είναι όμως μια λύση λειτουργικά και αισθητικά υποδεέστερη από αυτή που πρότεινε ο Ν. Μητσάκης. Στο κτίριο που λειτουργεί σήμερα το δημοτικό σχολείο και το νηπιαγωγείο, και λόγω έκτασης δε συμπεριλήφθηκε στη μελέτη, τα κουφώματα της νοτιοανατολικής όψης έχουν αντικατασταθεί με μεταλλικά τα οποία έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τον χαρακτήρα του κτιρίου. Οι πόρτες του κτιρίου είναι στη μεγαλύτερη πλειοψηφία τους οι αρχικές ξύλινες ταμπλαδωτές κατασκευές, πολύ παρόμοιες με αυτές που βρέθηκαν στην τράπεζα κατασκευαστικών λεπτομερειών του Γραφείου Μελετών του Υπουργείου Παιδείας, (εικ ). Το πλάτος τους είναι 1,15 και το ύψος τους 2,10 μ., ενώ πάνω από αυτές βρίσκεται φεγγίτης που φτάνει μέχρι το ύψος των 2,60 μ. (εικ.155,157). Οι πόρτες ανοίγουν προς τα έξω ενώ για το μεγαλύτερο άνοιγμά τους (135 αντί για 90 μοίρες) οι τοίχοι των αιθουσών υποχωρούν κατά 45 μοίρες στις 2 πλευρές εκατέρωθεν του ανοίγματος. Οι πόρτες των κύριων εισόδων των πτερύγων είναι πλάτους 1,70μ. και ύψους 2,60μ. Κάθε πόρτα είναι κατασκευασμένη από συμπαγές ξύλο πάχους 6 εκατοστών. Στο κέντρο του κάθε

102 φύλλου υπάρχει μεγάλο άνοιγμα στο οποίο για λόγους ασφαλείας εφαρμόζεται σιδερένιο κιγκλίδωμα με υαλοστάσια (εικ.199). Οι είσοδοι δε διαθέτουν στέγαστρο και τα ανοίγματα περιβάλλονται με στοιχεία από τσιμέντο lafarge και επικάλυψη λεπτού μαρμάρου. Το δάπεδο του σχολείου ήταν αρχικά χωμάτινο και επιστρώθηκε με χυτό δάπεδο στη δεκαετία του Παρατηρήθηκε ότι σε περίπτωση βροχής δεν υπάρχει πρόβλημα με τις κλίσεις και τη συλλογή των ομβρίων. Στα δώματα των πτερύγων παρατηρείται πως έχουν αφαιρεθεί τα πλήρη στηθαία και έχουν αντικατασταθεί από διάτρητα σιδερένια. Έχουν γίνει εργασίες αποκατάστασης όπου έχει σίγουρα προστεθεί θερμομόνωση και στην επιφάνεια βρίσκεται η υγρομόνωση με ασφαλτόπανο (εικ.206). Άγνωστο παραμένει αν έχουν αφήσει ή αφαιρέσει τον αρχικό τρόπο θερμομόνωσης που ίσως ήταν με τμήματα τούβλων και μπάζα, τα οποία βέβαια προσθέτουν όγκο και βάρος στη στέγη. Η απορροή των υδάτων λειτουργεί αποτελεσματικά και δεν παρατηρήθηκαν λιμνάζοντα νερά σε περιπτώσεις βροχής. Το μόνο τμήμα του δώματος, που είναι κάπως ευπαθές, είναι αυτό που βρίσκεται στον αρμό διαστολής. Εκεί παρατηρήθηκαν ορισμένες υγρασίες στο κτίριο, όχι όμως μεγάλης έκτασης. εικόνα 181: , όψη σημερινού 2ου Λυκείου, με τα αρχικά κουφώματα εικόνα 182: 1931, (διδακτήρια Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης), λεπτομέρεια θεάτρου- (κινηματοθεάτρου)

103 εικόνα 183: 1931, (διδακτήρια Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης), λεπτομέρεια πρόσοψης γυμνασίου (σημερινού 2ου Λυκείου), δοκοί και υποστυλώματα

104 εικόνα 184: 1931, (διδακτήρια Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης), λεπτομέρεια πρόσοψης δημοτικού (σημερινού 2ου Γυμνασίου), δοκοί και υποστυλώματα

105 εικόνα 185: 1931, (διδακτήρια Θεσσαλονίκης), λεπτομέρειες παραθύρων διαδρόμων, ( σημερινού 2ου Γυμνασίου προς την πλευρά της Ικτίνου) εικόνα 186: 1931, (διδακτήρια Θεσσαλονίκης), λεπτομέρειες παραθύρων διαδρόμων, (εν τούτοις πρόκειται για τα παράθυρα των αιθουσών διδασκαλίας του σημερινού 2ου Λυκείου προς την πλευρά του αύλειου χώρου της Ικτίνου - γι αυτό έχουν ίσως μεγαλύτερη επιφάνεια)

106 εικόνα 187: (αριστερά), 1931, Υπουργείο Παιδείας, κατασκευαστικές λεπτομέρειες υαλοστασίων Δημοτικού Σχολείου Πύργου, επάνω τρίφυλλα ανοιγόμενα παράθυρα με σταθερά φύλλα εκατέρωθεν, κάτω ανασυρόμενα παράθυρα εικόνα 188: (επάνω δεξιά), 1930, Υπουργείο Παιδείας, κατασκευαστικές λεπτομέρειες παραθύρων τύπου Α ανασυρόμενων (γκιλοτίν)

107 εικόνα 189: (αριστερά), 1932, Υπουργείο Παιδείας, κατασκευαστικές λεπτομέρειες παραθύρων παραλλαγή τύπου Π, ανασυρόμενα φύλλα εικόνα 190: (επάνω δεξιά), 1930, Υπουργείο Παιδείας, κατασκευαστικές λεπτομέρειες παραθύρων τύπου Π, με ανασυρόμενα φύλλα

108 εικόνα 191: (αριστερά), 1931, Υπουργείο Παιδείας, παράθυρο με τρία ανασυρόμενα φύλλα, τύπος Β εικόνα 192: (επάνω δεξιά), 1940, Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, τύπος ανασυρόμενου παραθύρου

109 εικόνα 193: (επάνω), 1931, Υπουργείο Παιδείας, πίνακας κουφωμάτων για τα διδακτήρια Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης (υλοποιηθέντα)

110 εικόνα 194: (αριστερά), 1932, Υπουργείο Παιδείας, λεπτομέρεια εισόδου Ισραηλιτικού σχολείου και γυμνασίου, (σημερινών 41ου Δημοτικού Σχολείου και 2ου Λυκείου εικόνα 195: (αριστερά), 1932, Υπουργείο Παιδείας, λεπτομέρεια εισόδου δημοτικού σχολείου (σημερινού 2ου Γυμνασίου)

111 εικόνα 196: (επάνω δεξιά), 1941, Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, σχέδιο κατασκευής εσωτερικής θύρας σχολικού κτιρίου εικόνα 197: (κάτω), δεκαετίας 1930, Υπουργείο Παιδείας, σχέδιο κατασκευής εσωτερικής θύρας Εμπορικής χολής Καλαμών εικόνα 198: (κάτω δεξιά), 1941, Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, σχέδιο κατασκευής εσωτερικής θύρας σχολικού κτιρίου

112 εικόνα 199: 1932, Υπουργείο Παιδείας, διδακτληρια Αγίας Σοφίας, λεπτομέρειες δευτερευουσών θυρών εισόδων

113 εικόνα 200: 1940, Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, σιδερένια εξώθυρα αύλειου χώρου σχολεί

114 εικόνα 201: 1940, Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, λεπτομέρεια μόνωσης δώματος και τεχνική περιγραφή

115 εικόνα 202: μωσαϊκό δάπεδο στο 2ο Γυμνάσιο εικόνα 204: καμπυλωμένη γωνία μεταξύ δοκαριού και οροφής για καλύτερη διάχυση του φωτός εικόνα 203: υψηλής αισθητικής αξίας μωσαϊκό δάπεδο εικόνα 205: τα κουφώματα στους διαδρόμους είναι τα αυθεντικά (φωτ. διάδρομος ορόφου 2ου Γυμνασίου)

116 εικόνα 206: δώματα, σχετικά πρόσφατη και αποτελεσματική υγρομόνωση θερμομόνωση εικόνα 207: χώρος κινηματοθεάτρου, άνοιγμα 10μ. με πλαίσια εικόνα 208: χώρος κινηματοθεάτρου, άνοιγμα 10 μ. με πλαίσια

117 8. Παθολογία Και λόγω της ηλικίας του αλλά και λόγω της όχι τόσο συνειδητοποιημένης χρήσης του όλα αυτά τα χρόνια (παρότι σε σχέση με άλλα δημόσια κτίρια, π.χ. του Α.Π.Θ. η κατάσταση διατήρησης είναι καλύτερη), το συγκρότημα παρουσιάζει παθολογία. Τόσο παθολογία που οφείλεται σε φυσικά αίτια (σεισμοί, υγρασίες κτλ.) όσο και παθολογία που οφείλεται στη δραστηριότητα των ανθρώπων (δομικές επεμβάσεις, προσθήκη στοιχείων για τη λειτουργία του κτιρίου κ.ό.κ). Η δεύτερη κατηγορία παθολογίας είναι πολύ πιο σοβαρή και πολύ πιο εκτενής Παθολογία από φυσικά αίτια Η κύρια μορφή παθολογίας που παρατηρήθηκε σε αυτήν την κατηγορία είναι οι υγρασίες. Οι υγρασίες εντοπίζονται κυρίως στα υπόγεια (εικ ) αλλά και σε ορισμένα σημεία στην περιοχή των αρμών διαστολής (εικ ) Τα σχόλια περιορίζονται στην αυτοψία του Γυμνασίου και των υπόγειων χώρων του και συγκεκριμένα σε όσους εξ αυτών υπήρχε πρόσβαση. Επομένως δεν μπορεί να γίνει συνολική τεχνική έκθεση της παθολογίας του σχολικού συγκροτήματος σε ό,τι αφορά την υγρασία, παρά μόνο για ένα τμήμα, αυτό της πτέρυγας του γυμνασίου. Υγρασίες στην ανωδομή του κτιρίου δεν εντοπίζονται παρά μόνο στα ξύλινα κουφώματα και σπανίως στις ποδιές των παραθύρων. Κρίνοντας από το τμήμα του υπογείου που εξετάσθηκε επί τόπου (σχεδιαστική, φωτογραφική αποτύπωση και αποτύπωση με θερμοκάμερα), η συμπεριφορά του έναντι υγρασιών λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία του αλλά και την πλημμελή συντήρηση, είναι φυσιολογική έως καλή. Οι υγρασίες που εντοπίστηκαν αποτυπώνονται στα περιμετρικά τοιχώματα και όχι στις οροφές και στα δάπεδα. Ξεκινούν από τη βάση τους και ανέρχονται σε διαφορετικά ύψη από 0,50-1,80μ. ανάλογα με το σημείο από το οποίο εισέρχεται η υγρασία(σχέδια +φωτό) εικόνα 209: Γκραφίτι στο χώρο του κυλικείου Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε για τις υπόγειες μονώσεις κάτι παραπάνω πέραν των σχεδίων λεπτομερειών της μελέτης. Η περιμετρική λιθοδομή εξωτερικά σε συνδυασμό με την σε επαφή πλινθοδομή εσωτερικά πρέπει να είναι αυτό που υλοποιήθηκε. Τα υλικά, αυτά καθαυτά λόγω των αρμών τους δεν είναι σε θέση να αναχαιτίσουν την εξωτερική υγρασία, αλλά υποστηρίζονται και από την επιφανειακή κατασκευή της αυλής που είναι ασφαλτοστρωμένη με κλίσεις που παροχετεύουν τα όμβρια και την περιμετρική πρόβλεψη διαζώματος (πεζοδρομίου) σε επαφή με τα κτίρια που κρατά σε απόσταση τις υγρασίες. Αξιοσημείωτη είναι και η προεξέχουσα κατά 10 εκ. από τον εξωτερικό τοίχο λωρίδα ύψους 0,60 εκ. περίπου. κατασκευασμένη από μίγμα τσιμέντου και λεπτού συντρίμματος (ριζιού/ αρτιφισιέλ), (εικ.223) που αποτρέπει με την πυκνότητα της δομής του την διείσδυση του νερού στα ευπαθή σημεία της εξωτερικής τοιχοδομής. Εντοπίστηκαν όμως ρωγμές και σπασμένα πλακίδια στο περιμετρικό διάζωμα, σπασμένα τζάμια και περβάζια φεγγιτών υπογείου που σφραγίσθηκαν πρόχειρα επιτρέποντας την υγρασία να διεισδύσει και να εγκατασταθεί στα εξωτερικά τοιχώματα του υπογείου. (εικ. 219,222,224).

118 Μια άλλη μορφή φυσικής παθολογίας είναι η κατάσταση των ξύλινων κουφωμάτων, κυρίως αυτών που τοποθετήθηκαν μεταπολεμικά στις αίθουσες, τα οποία έχουν φθαρεί από τον ήλιο και το νερό, έχουν ρηγματωθεί και σαπίσει και σε πολλές περιπτώσεις δε λειτουργούν (εικ.) 8.2 Παθολογία από την ανθρώπινη δραστηριότητα Αυτή είναι και η πιο έντονη μορφή παθολογίας του συγκροτήματος. Εντοπίζεται σε πολλά επίπεδα, τα κυριότερα από τα οποία είναι: - Η εφαρμογή του δικτύου του φυσικού αερίου στην κύρια όψη του Λυκείου (εικ. 223,224,235 ). - Η κατάργηση του πλήρους στηθαίου από τα δώματα και η αντικατάστασή του με διάτρητο μεταλλικό, πιθανότατα κατά τις επισκευές μετά το σεισμό του Οι σιδεριές στα παράθυρα του κτιρίου του λυκείου (εικ.235, 238,240). - Οι μονάδες των κλιματιστικών στις όψεις.(εικ. 237) - Οι ντουλάπες στους διαδρόμους (εικ.247, 248,, 249, 250) - Οι προσθήκες δαπέδων με πλακάκια στους χώρους των γραφείων των καθηγητών (εικ.244). - Η προσθήκες πρόσθετων χωρισμάτων για την εξυπηρέτηση ορισμένων λειτουργικών αναγκών (επιπλέον γραφεία, χώρος φωτοτυπικού, αποθήκη κτλ.), (εικ. 246, 249, 250) - Οι άστοχες επιλογές χρωματισμών (εικ , 233) που δε συνάδουν με την αρχική σύλληψη του κτιρίου και σε ορισμένες περιπτώσεις δημιουργούν τεχνικά προβλήματα, όπως λ.χ. στο κλιμακοστάσιο του Γυμνασίου. - Η υπερύψωση του φράχτη της αυλής για λόγους ασφαλείας. - Τα γκραφίτι στους τοίχους.(εικ. 239, 240) - οι κακοτεχνίες, όπως π.χ. οι εφαρμογή των νέων χρωμάτων χωρίς προεργασία των επιφανειών, ασταρώματος και βαφής σε δύο τουλάχιστον χέρια, (το πρώτο με αραιό υλικό, το δεύτερο σύμφωνα με τις οδηγίες του κατασκευαστή). Στις «νέες» βαφές δεν έγινε η κατάλληλη προεργασία με αστάρωμα των επιφανειών και την πρέπουσα ακολουθία στρώσεων. εικόνα 210: υγρασίες και μηχνολογικές εγκαταστάσεις στο υπόγειο εικόνα 212: υγρασίες και μηχανολογικές εγκαταστάσεις στο υπόγειο του Γυμνασίου εικόνα 211: υγρασίες και μηχανολογικές εγκαταστάσεις στο υπόγειο εικόνα 213: υγρασίες στην περίμετρο του υπογείου

119 εικόνα 214: υγρασία στο υπόγειο του κτιρίου του 2ου Γυμνασίου εικόνα 216: διείσδυση υγρασίας από τον αρμό διαστολής λόγω φθοράς στα εξωτερικά αρμοκάλυπτρα εικόνα 215: υγρασία στο υπόγειο του κτιρίου του 2ου Γυμνασίου εικόνα 217: φθορές στον αρμό διαστολής εικόνα 218: φθορές στον αρμό διαστολής

120 εικόνα 219: υγρασίες στην περίμετρο του υπογείου εικόνα 220: μηχανολογικές επεμβάσεις στο υπόγειο εικόνα 221: υπόγειο 2ου Γυμνασίου εικόνα 222: φθορές υπεύθυνες για υγρασία στο υπόγειο εικόνα 223: φθορές στην περίμετρο και εφαρμογή δικτύου φυσικού αερίου εικόνα 224: φθορά στις πλάκες υπεύθυνη για υγρασία στο υπόγειο εικόνα 225: η κατάσταση στην περίμετρο του υπογείου του κτιρίου του 2ου Λυκείου

121 εικόνα 226: κατάσταση παραθύρων διαδρόμου ορόφου στο κτίριο του 2ου Γυμνασίου- (αυθεντικά) εικόνα 227: κατάσταση ξύλινων παραθύρων στο διάδρομο του ορόφου του 2ου Γυμνασίου εικόνα 228: κατάσταση κουφωμάτων στο κτίριο του 2ου Γυμνασίου εικόνα 229: φθορές ξύλινων κουφωμάτων στο κτίριο του 2ου Γυμνασίου

122 εικόνα 230: αποφλοιώσεις χρωματικών στρώσεων στο κλιμακοστάσιο του 2ου Γυμνασίου εικόνα 233: η κατάσταση της όψης του κτιριίου του 2ου Γυμνασίου στην ισόγεια ζώνη- προβλήματα στα περβάζια, κατάσταση στομίων εξαερισμού, κακοτεχνίες και προχειρότητες εικόνα 234: οροφή αίθουσας ορόφου στο κτίριο του 2ου Γυμνασίου με το στόμιο εξαερισμού εικόνα 231: πλαστικό πάνω σε υδρόχρωμα - οροφή στο κτίριο του 2ου Γυμνασίου εικόνα 232: Πλαστικό πάνω σε υδρόχρωμα- Οροφή κλιμακοστασίου 2ου Γυμνασίου

123 εικόνα 235: αλλοίωση της όψης του 2ου Λυκείουμε την εγκατάσταση του φυσικού αερίου, με τα κάγκελα των παραθύρων και τα κλιματιστικά εικόνα 237: κλιματιστικές μονάδες στο κτίριο του 2ου Λυκείου εικόνα 238: κάγκελα και φυσικό αέριο αλλοιώνουν την όψη του κτιρίου του 2ου Λυκείου εικόνα 236: πρόσοψη 2ου Λυκείου κακοτεχνίες και κλιματιστικά εικόνα 239: γκραφίτι στο υπόστεγο της γυμναστικής εικόνα 240: άποψη όψης 2ου Λυκείου από την οδό Ικτίνου

124 εικόνα 241: κατακερματισμός της αίθουσας και προσθήκη νέας πόρτας κάτω από φεγγίτη εικόνα 242: Ντουλάπες και διάφορα αντικείμενα στον διάδρομο του ισογείου του 2ου Γυμνασίου εικόνα 243: προσθήκη γραφείων στο χωλλ κλιμακοστασίου ισογείου, στο κτίριο του 2ου Γυμνασίου και τοποθέτηση πλακιδίων πάνω στο μωσαϊκό εικόνα 244: Προσθήκες με πλακάκια στους χώρους γραφείων των καθηγητών- ισόγειο 2ου Γυμανσίου εικόνα 245: Παρεμβάσεις σε τοίχους που δεν ταιριάζουν με τον χαρακτήρα του κτιρίου - κτίριο 2ου Λυκείου εικόνα 246: όροφος 2ου Λυκείου. Αλλοίωση του χωλλ κλιμακοστασίου με προσθήκη χώρου φωτοτυπικού

125 εικόνα 247: προσθήκη χώρων και ντουλαπών στο χωλλ εισόδου του 2ου Λυκείου εικόνα 248: Ντουλάπες στον διάδρομο του 2ου Λυκείου εικόνα 249: πρόχειρη προσθήκη στον όροφο του 2ου Λυκείου εικόνα 250: προσθήκη χώρων και ντουλαπών στο χωλλ εισόδου του 2ου Λυκείου εικόνα 251: πρόχειρη προσθήκη στο δώμα

126

127 9. Προσδιορισμός φάσεων του κτιρίου Μπορούμε να πούμε πως οι φάσεις που εντοπίζονται στο κτίριο είναι οι εξής: 1. Φάση των σχεδίων του Ν. Μητσάκη όπου προβλεπόταν στέγη (εικ.252,253). 2. Φάση της υλοποίησης του κτιρίου (φωτογραφίες 1933) όπου τα στηθαία των δωμάτων ήταν πλήρη και τα κουφώματα των αιθουσών ανασυρόμενα.(εικ ) 3. Φάση όπου τα ξύλινα ανασυρόμενα κουφώματα των αιθουσών αντικαθίστανται με ξύλινα ανοιγόμενα (γύρω στο 1950). 4. Φάση που γίνονται οι επισκευές μετά το σεισμό και τα στηθαία του δώματος κατεδαφίζονται και αντικαθίστανται από διάτρητα μεταλλικά. 5. Φάση των νεώτερων «ανακαινίσεων» του κτιρίου, όπου ο φράχτης της αυλής ψηλώνει, εγκαθίστανται μονάδες κλιματιστικών, κάγκελα στα παράθυρα και σχετικά πρόσφατα η θέρμανση με φυσικό αέριο η οποία αλλοιώνει σημαντικά την όψη του κτιρίου του 2 ου Λυκείου. εικόνες 252, 253: τα σχέδια των όψεων του Ν. Μητσάκη, στα οποία προβλέπονταν στέγη

128 εικόνα 254: 1933, η ΝΔ όψη του κτιρίου του 2ου Λυκείου εικόνα , η ΝΔ όψη του κτιρίου του 2ου Λυκείου εικόνα 256: 1933, η Δ. πίσω όψη του κτιρίου του 41ου Δημοτικού Σχολείου εικόνα 257: 1933, η όψη του σχολικού συγκροτήματος επί της Ικτίνου εικόνα 258: 1933, η ΝΔ όψη του κτιρίου του 2ου Γυμνασίου και η Δ. του 41ου Δημοτικού

129 εικόνα 259: 1933, η ΝΔ όψη του κτιρίου του 2ου Λυκείου (επεμβάσεις στα κουφώματα δεκαετίας 50) εικόνα 260: 1978, η σχολική αυλή μετά τον σεισμό εικόνα 261: η σημερινή κατάσταση (χωρίς συμπαγές στηθαίο στο δώμα, ανακαινίσεις κ.λ.π.

130 10. Γενικά συμπεράσματα ανάλυσης Το σχολικό συγκρότημα του 2ου Γυμνασίου, του 2ου Γενικού Ενιαίου Λυκείου και του 41ου Δημοτικού και Νηπιαγωγείου, το οποίο σχεδιάστηκε από τον πρωτοπόρο μοντερνιστή αρχιτέκτονα Νικόλαο Μητσάκη μεταξύ 1928 και 1931 και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1933 αποτελεί μοναδικό δείγμα αρχιτεκτονικής της εποχής, τόσο για τη Θεσσαλονίκη όσο και για ολόκληρη την Ελλάδα ίσως και παγκοσμίως. Είναι χαρακτηριστικό δείγμα της περιόδου διαμόρφωσης του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα και είναι από τα λίγα παραδείγματα που συνδυάζουν τόσο πετυχημένα τις αρχές της νέας αρχιτεκτονικής με τη μορφολογία της βυζαντινής παράδοσης. Εντυπωσιακή είναι η εργονομική διάσταση στο σχεδιασμό των κτιρίων. Τα κλιμακοστάσια είναι εξαιρετικά άνετα και ασφαλή για την άνοδο και κάθοδο των μαθητών. (Το ρίχτι στα κύρια κλιμακοστάσια μετρήθηκε 14 εκ. και το πάτημα 33 εκ.) Βασικό χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η διαφάνεια και το φως. Ο χρήστης δε νιώθει σε καμία περίπτωση ότι βρίσκεται σε κλειστό χώρο. Τα ανοίγματα εκτείνονται σε όλο το μήκος των φατνωμάτων του στατικού καννάβου και σε μεγάλο ύψος, τόσο στις νότιες όψεις όπου βρίσκονται οι αίθουσες διδασκαλίας όσο και στους βορεινούς διαδρόμους. Οι λεπτές διατομές των ξύλινων κουφωμάτων δεν περιορίζουν τη διαφάνεια αντίθετα την ενισχύουν και συμβάλλουν στην ενιαία αίσθηση των ανοιγμάτων και του φωτισμού. Το συγκρότημα έχει αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό από την αρχική του σύλληψη και υλοποίηση. Η αντικατάσταση των ανασυρόμενων κουφωμάτων γύρω στο 1950 με ανοιγόμενα, η καθαίρεση του συμπαγούς στηθαίου του δώματος γύρω στο 1980, η προσθήκη κάθετων σιδηρών στοιχείων για ενίσχυση της ασφάλειας στα παράθυρα του ισογείου, η προσθήκη κλιματιστικών μονάδων στην όψη, η αλλοίωση της όψης μετά την εγκατάσταση του φυσικού αερίου, η ανύψωση του φράχτη, η εγκατάλειψη των υπογείων, η υπερβολικά φορτωμένη λειτουργία, η ακαταστασία των διαδρόμων, οι μη τεκμηριωμένες χρωματικές επιλογές, η ατυχής από ορισμένες απόψεις διαμόρφωση των πεζοδρόμων και οι βανδαλισμοί από ορισμένους ασυνείδητους πολίτες είναι οι κύριες αιτίες που παρεμποδίζουν τις λειτουργικές, κατασκευαστικές και αισθητικές αξίες του συγκροτήματος από το να γίνουν αντιληπτές. Ως στόχος της μελέτης τίθεται ως εκ τούτου η αντιμετώπιση της προαναφερθείσας παθολογίας για την επαναφορά των αρχιτεκτονικών ποιοτήτων και αξιών που συγκροτούν τον χαρακτήρα του τόσο σημαντικού αυτού κτίσματος της Θεσσαλονίκης. Οι στόχοι αυτοί αναφέρονται όχι μόνο στο ίδιο το συγκρότημα αλλά και

131 στη σχέση του με τον περιβάλλοντα χώρο του, μια σχέση καθοριστική για την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία ενός κτιρίου εκπαίδευσης και αφορούν και την επιτυχέστερη ένταξή του στον αστικό του περίγυρο. Αφορούν επίσης την επαναφορά των αλλοιωμένων μορφολογικών και τυπολογικών χαρακτηριστικών του σε συνδυασμό με την βελτιωμένη λειτουργική του συμπεριφορά, την διατύπωση προτάσεων για την προστασία και διαφύλαξη του λειτουργικού δυναμικού του, ώστε να προφυλαχθεί το συγκρότημα από επεμβάσεις που θα επιθυμούσαν να αυξήσουν τη «χωρητικότητά» του, αλλά, με τυχόν προσθήκες και επεκτάσεις, θα αλλοίωναν την «άνεση» των χώρων που υπογραμμίζει τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα και την αρχική κεντρική του ιδέα την υιοθέτηση μόνο αναγκαίων ήπιων επεμβάσεων που θα αποσκοπούν στην προσαρμογή του στις σύγχρονες απαιτήσεις και τη διατήρηση της χρήσης και λειτουργικότητάς του στο παρόν και στο μέλλον. Καθώς μάλιστα το κτίριο φαίνεται να έχει προκύψει από ένα είδος οράματος, που διέβλεπε εύστοχα το μέλλον, μια τέτοια προσαρμογή μπορεί να αναδείξει ακόμα καλύτερα τον χαρακτήρα του. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη σύγχρονη χρήση του είναι: η άνεση και η άρτια λειτουργική του οργάνωση με ορθολογική ανακατανομή των χώρων του η εξασφάλιση της αισθητικής του ποιότητας που θα αναβαθμίσει το εκπαιδευτικό έργο αλλά και η η άνεση και ασφάλεια των χρηστών και ως εκ τούτου οι στόχοι θα πρέπει να συμπεριλάβουν τον έλεγχο της κατασκευαστικής του δομής με πιθανό επακόλουθο την ανάγκη εξυγίανσης και ενίσχυσής της, κάτι που θα πρέπει να λάβει χώρα, χωρίς την αλλοίωση των αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών του συγκροτήματος. Ένα άλλο πεδίο στόχων αφορά την ενεργειακή συμπεριφορά του συγκροτήματος, και ως εκ τούτου αναφέρεται στον έλεγχό της και στη μείωση των ενεργειακών δαπανών για την εξασφάλιση επιπέδων θερμικής άνεσης σε εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους σε όλες τις εποχές καθώς και στην δυνατότητα ενσωμάτωσης στοιχείων παραγωγής ενέργειας, την κατά το δυνατόν «έξυπνη διαχείρισή της» και τη μείωση των λειτουργικών εξόδων.

132 11. Βιβλιογραφία: Άρθρα- Ανακοινώσεις σε συνέδρια: Βιβλία: - Αντωνίου, Α.,Ο Νίκος Μητσάκης στην ιστοριογραφία της ελληνικής μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής, στο Γιακουμακάτος, Α., Ελληνική Αρχιτεκτονική στον 20ό και 21ο Αιώνα, Ιστορία - θεωρία κριτική, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα Γιακουμακάτος, Α., «Η σχολική αρχιτεκτονική και η εμπειρία του μοντέρνου στην Ελλάδα του μεσοπολέμου», Θέματα Χώρου+Τεχνών, αρ. 18/1987, σς Cunningham, Allen, ed. Modern Movement Heritage, Preface Robert Maxwell, E & FN SPON Routledge, London New York, Giacumakatos Α., E. Godoli, L architettura delle scuole e il razionalismo in Grecia, Εκδ. Μοdulo, Φλωρεντία Γιακουμακάτος, Α., Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική, Πάτροκλος Καραντινός, Εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα Κυριακού, Κ., Το Αρχείο της Δ/νσης Τεχνικών Υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ ( ), Συνοπτικό αριθμητικό ευρετήριο με Παράρτημα αρχιτεκτονικών σχεδίων, Βιβλιοθήκη Γενικών Αρχείων του Κράτους, Β έκδοση συμπληρωμένη, Αθήνα Καραντινός, Π. (επιμ.), Τα Νέα Σχολικά Κτίρια, εκδ. Τ.Ε.Ε., Αθήνα Φιλιππίδης, Δ., Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη ( ) σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, Εκδ. Μέλισσα, Αθήνα Μουμουζιάς, Γ.,Το δικό μας 2ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης. Μια διαδρομή ενός αιώνα, με συνταξιδιώτες τούς μαθητές του, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2011 Οπτικοακουστικό υλικό: - Μουμουζιάς, Γ., Λογοθέτης, Μ., Γέροντακης, Α., Χατζηεμμανούήλ, Μ., , 100 Χρόνια 2 ο Γυμνάσιο-Λύκειο Θεσσαλονίκης, Παραγωγή: Provision- Λογοθέτης, Μ., Θεσσαλονίκη 2015

133 Αρχειακό υλικό: - Αρχείο της Δ/νσης Τεχνικών Υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ, Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχείο Ν. Μητσάκη., Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής Μουσείου Μπενάκη Πηγές εικόνων: J. Pleyber, Le Probléme de L Habitation a Salonique et a la Campagne Giacumakatos Α., E. Godoli, L architettura delle scuole e il razionalismo in Grecia, Εκδ. Μοdulo, Φλωρεντία 1985 Αρχείο της Δ/νσης Τεχνικών Υπηρεσιών του ΥΠΕΠΘ, Γενικά Αρχεία του Κράτους Αρχείο Ν. Μητσάκη., Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής Μουσείου Μπενάκη Energetische Sanierung Bauhausgebäude Klimaschutz im Weltkulturerbehttp:// www. bauhaus-dessau.de Αντρέας Γιακουμακάτος, Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, 20ος αιώνας, Αθήνα,

134

135 ΠΡΟΤΑΣΗ 1. Στατική ενίσχυση Εκτός από τη θεμελίωση με γενική κοιτόστρωση, ο στατικός σκελετός του συγκροτήματος, που αποτελείται μόνο από υποστυλώματα, δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες αντισεισμικές προδιαγραφές. Στο σεισμό του 1978 το κτίριο που στεγάζεται το θέατρο κρίθηκε κόκκινο 20. Φάκελος για τις επεμβάσεις ενίσχυσης του κτιρίου δε βρέθηκε στην ΥΑΣΒΕ ούτε και στις Κτιριακές Υποδομές Α.Ε., διάδοχο φορέα του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων. Θεωρείται πάντως βέβαιο, πως προστέθηκαν μανδύες ελάχιστου πάχους εκατοστών στα πλαίσια και ίσως κάποιο τοιχείο στο σημείο επαφής της πτέρυγας διδασκαλίας του Γυμνασίου, σημείο που δεν έχει παράθυρα και είναι επίφοβο να δεχτεί ιδιαίτερα μεγάλη καταπόνηση σε περίπτωση σεισμού. Η ενίσχυση της αντισεισμικής συμπεριφοράς του κτιρίου προτείνεται να γίνει με την προσθήκη τοιχείων οπλισμένου σκυροδέματος. Η έλλειψη διεπιστημονικής ομάδας και συγκεκριμένα της ειδικότητας του πολιτικού μηχανικού δεν επέτρεψε την ολοκληρωμένη και εμπεριστατωμένη μελέτη του συγκροτήματος από πλευρά στατικότητας. Ωστόσο, προβλέφθηκαν από τον αρχιτέκτονα, μετά από συζητήσεις με τον πολιτικό μηχανικό και λέκτορα στο Α.Π.Θ. Δρ. Πάνο Λαζαρίδη, πιθανές θέσεις τοιχείων και μανδυών οπλισμένου σκυροδέματος, σε σημεία που ενισχύουν την αντισεισμική συμπεριφορά του κτιρίου. Οι θέσεις αυτές υποδεικνύονται στα παρακάτω σχέδια (εικ.): Η πιο απλή, οικονομική και εφικτή λύση για την προσθήκη των τοιχείων του σκυροδέματος είναι να προστεθούν τα τοιχεία σε επαφή με τις υπάρχουσες δοκούς που διατρέχουν τα ανοίγματα, ώστε να μην καθαιρεθούν και οι δοκοί. Με αυτό τον τρόπο τα τοιχεία χύνονται σε επαφή με την τοιχοποιΐα και συνδέονται με αυτή με διαμπερή αγκύρωση μέσω μεταλλικών στοιχείων (εικ.). Αυτή η λύση σε κάποιες περιπτώσεις ίσως αλλοιώνει τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των χώρων. Σε αυτή την περίπτωση προτείνεται η κατασκευή του τοιχείου στη θέση της υπάρχουσας τοιχοποιΐας, η καθαίρεση της δοκού, η προσθήκη νέου τοιχείου και η σύνδεσή του με την υπάρχουσα πλάκα. Μια εναλλακτική λύση που δεν αλλοιώνει τα γεωμετρικά στοιχεία των χώρων είναι η ενίσχυση του φέροντος οργανισμού με μεταλλικές λάμες. Σε αυτή την περίπτωση ο φορέας μπορεί να παραλάβει μεγαλύτερες δυνάμεις εφελκυσμού. Υπάρχει ωστόσο ένα συγκριτικό μειονέκτημα σε σχέση με τη λύση των τοιχείων και είναι το γεγονός ότι σε αυτή την περίπτωση οι μετακινήσεις και οι ταλαντώσεις του φορέα σε περίπτωση σεισμού δεν περιορίζονται. 20 Δευτεροβάθμια Επιτροπή, έκθεση ελέγχου ζημιών σεισμού, Αριθ. Πρωτ. 40/3, 5/7/1978

136 2. Κουφώματα Τα ανοιγόμενα ξύλινα κουφώματα των αιθουσών διδασκαλίας αντικαθίστανται με νέα ξύλινα ανασυρόμενα, όμοια με αυτά της αρχικής φάσης του κτιρίου. Τα συγκεκριμένα κουφώματα θα διαθέτουν παρόμοιο μηχανισμό λειτουργίας, θα σχεδιαστούν από ειδική διεπιστημονική ομάδα και η κατασκευή τους θα γίνει μετά από ειδική παραγγελία. Η υάλωση θα είναι διπλή, οι δύο υαλοπίνακες θα είναι σε κοντινή επαφή, ενώ μεταξύ τους θα υπάρχει ειδική μεμβράνη που θα φιλτράρει το φως και θα προσφέρει στο γυαλί ανθεκτικότητα στη θραύση (υπάρχει υψηλός κίνδυνος λόγω της έντονης χρήσης της αυλής για παιχνίδι με μπάλα). Στους διαδρόμους, στόχος είναι να χρησιμοποιηθούν τα ίδια ξύλινα κουφώματα, που είναι τα αυθεντικά, υπό την προϋπόθεση ότι είναι σε καλή κατάσταση και ότι λειτουργούν. Δεύτερος στόχος είναι η ενεργειακή τους αναβάθμιση. Τα βήματα συντήρησής, αποκατάστασής, ακόμα και βελτίωσής τους είναι τα ακόλουθα: - Αφαίρεση των κουφωμάτων από τα εξωτερικά ανοίγματα (κινητά και σταθερά φύλλα, ει δυνατόν με τα κασώματά τους). - Αφαίρεση υφιστάμενων υαλοπινάκων. - Καθαρισμός των επιφανειών τους από τους ελαιοχρωματισμούς με χρήση αμμοβολής, ή φλόγιστρου και εξέταση του υλικού για τυχόν φθορές (σκασίματα, αρρώστιες, σάπισμα, ρωγμές, σπασίματα κ.α. - Συντήρηση ή αντικατάσταση αν χρειαστεί- των ξύλινων διατομών καθώς και των μεταλλικών στοιχείων όπως π.χ. μεντεσέδων, μηχανισμών εξυπηρέτησης. Οι ξύλινες επιφάνειες θα γιαλοχαρτιστούν, θα επαλειφθούν με βερνίκια προστασίας του ξύλου από τις καιρικές συνθήκες και τις αρρώστιες του ξύλου. - Εφόσον οι πατούρες όπου φωλιάζουν οι υαλοπίνακες επιτρέπουν μία μικρή διεύρυνση ώστε να τοποθετηθούν διπλοί υαλοπίνακες θα είναι η ενδεδειγμένη λύση. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, προτείνονται μονοί υαλοπίνακες πάχους 6χλστ ή και περισσότερο με τοποθέτηση ειδικής διάφανης μεμβράνης για ενίσχυση της ηλιοπροστασίας και θερμομόνωσης. - Κατά τη συντήρηση των κουφωμάτων θα διερευνηθεί η δυνατότητα δημιουργίας ειδικής χάραξης γκινισιάς (ορολογία των μαραγκών) στο προφίλ του ξύλου για να τοποθετηθεί ελαστικό φυτίλι με στόχο τη μείωση των θερμικών διαρροών. - Στην επανατοποθέτηση των κουφωμάτων θα γίνει με σχολαστική ακρίβεια ώστε να υπάρχει καλή εφαρμογή. Η χρήση διογκωμένης πολυουρεθάνης όπου χρειαστεί θα συμβάλλει στην περαιτέρω αποφυγή διαρροής θερμότητας.

137 - Οι τελικοί ελαιοχρωματισμοί θα γίνουν πριν την τοποθέτηση των υαλοπινάκων. Στην περίπτωση αντικατάστασης των κουφωμάτων, θα χρησιμοποιηθεί πάλι ξύλο και θα τηρηθούν κατά το δυνατόν- οι υφιστάμενες διατομές. Φαρδύτερη πατούρα στα καϊτια για την έδραση διπλών υαλοπινάκων, καθώς και ειδική εγκοπή (γκινισιά) επί του κασώματος για την τοποθέτηση ελαστικού φυτιλιού προς αποφυγή διαφυγής θερμότητας αποτελούν πρόσθετα στοιχεία πρόβλεψης για τη λειτουργική βελτίωσή και αναβάθμισή τους. 3. Δώματα Η δεύτερη σημαντική παρέμβαση είναι αυτή στα δώματα. Τα δώματα, αποκτούν πλήρη στηθαία με προεξέχουσα κορνίζα 15εκ. όπως στη φάση της υλοποίησης. Το νέο στηθαίο είναι κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα και το ύψος του είναι ίδιο με το αρχικό, που υπολογίστηκε από τις φωτογραφίες του 1933 με φωτογραμμετρικές μεθόδους. (εικ. 267) Για να είναι το σύνολο του συγκροτήματος αυτόνομο ενεργειακά προτείνεται η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πανέλων στα δώματα. Επιλέγονται επίπεδα φωτοβολταϊκά πανέλα όμοια με αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στην τελευταία αποκατάσταση της σχολής του Bauhaus στο Dessau. Τα πανέλα τοποθετούνται σε μεγάλες επιφάνειες του δώματος ενώ περιμετρικά της εγκατάστασής τους αφήνεται ελεύθερος διάδρομος πλάτους 2 μέτρων. Η κατάσταση των υφιστάμενων μονώσεων από ασφαλτόπανα διαφέρει από ενότητα σε ενότητα κτιρίων, ανάλογα με το πόσο πρόσφατες είναι. Γενικά είναι σε καλή κατάσταση και προτείνεται να παραμείνουν μέχρι να φθαρούν λόγω χρόνου. Επί αυτών των μονώσεων θα εναποτεθούν σε οριζόντια θέση τα φωτοβολταϊκά σε μπετονένιες βάσεις χωρίς τραυματισμούς των στεγανοποιήσεων σύμφωνα με το σχετικό σκίτσο.(εικ. 265,266,267). 4. Σχολική αυλή Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της υφιστάμενης κατάστασης είναι η απουσία πρασίνου στο χώρο της αυλής του σχολείου. Οι φυτεύσεις περιορίζονται σε ένα φυλλοβόλο δέντρο και μια ελιά στο προκήπιο και στις πίσω αυλές στα δέντρα που βρίσκονται στους ακάλυπτους των πολυκατοικιών. H περίφραξη της σχολικής αυλής δίνει μεν την αίσθηση της στιβαρότητας λόγω του συμπαγούς χαμηλού στηθαίου αλλά ταυτόχρονα προσφέρει διαφάνεια και οπτική επαφή του μέσα με το έξω. Εξήγηση από τον ίδιο αρχιτέκτονα για τη διαφορετική αντιμετώπιση των περιφράξεων ανάμεσα στο 2 ο και 15 ο γυμνάσιο δεν εντοπίστηκε από την έρευνα των αρχείων. Μία λογική ερμηνεία απορρέει από την πολεοδομική χάραξη, από το γεγονός δηλαδή, της ύπαρξης του πεζόδρομου (Ζεύξιδος) που καταλήγει στην Ικτίνου. Η υποχώρηση των κτιριακών όγκων που δημιουργούν τη σχολική αυλή παρέχει ευρύτερο οπτικό πεδίο

138 από τη Ζεύξιδος προς την Ικτίνου, κάτι που δε θα συνέβαινε αν η περίφραξη ήταν ψηλότερη, συμπαγής και αδιαφανής, όπως είναι στα άλλα δύο σχολεία. Εκεί όμως δεν παρουσιάζεται το ίδιο πολεοδομικό φαινόμενο γιατί ο τείχος/περίφραξη είναι παράλληλος με τη χάραξη του δρόμου και την απέναντι μη διακοπτόμενη οικοδομική γραμμή. Η μελέτη λαμβάνοντας υπόψη α)τη διατήρηση και αποκατάσταση του αύλιου χώρου σύμφωνα με την αρχική μελέτη β) την αποτελεσματικότερη προστασία των μαθητών από τους εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες και γ) μία στοιχειώδη βιοκλιματική προσέγγιση, προτείνει -την εξυγίανση - αποκατάσταση του συμπαγούς υφιστάμενου χαμηλού στηθαίου και της μεταλλικής περίφραξης που προέβλεπε η αρχική μελέτη με την προσθήκη ενός πυκνού πράσινου ορίου από κυπαρίσσια Leyland ανά 1,00 μ. που θα διασφαλίζουν τόσο οπτική προστασία, όσο και ασφάλεια, χωρίς να δημιουργούν την αίσθηση ενός αντιληπτικά αδιαπέραστου, συμπαγούς ορίου. 5. Αντιμετώπιση της υγρασίας Σύμφωνα με την προηγηθείσα περιγραφή της παθολογίας προτείνεται κατ αρχήν μία συντηρητική λύση αντιμετώπισης των υπόγειων υγρασιών που προβλέπει ενέργειες που θα αποτρέψουν τη διείσδυση της υγρασίας από τη σχολική αυλή στα περιμετρικά τοιχώματα του υπογείου. Οι ενέργειες αυτές είναι:.-έλεγχος των ρύσεων των δαπέδων της σχολικής αυλής και ενδεχόμενη κατασκευή ενός απλού και λειτουργικού αποχετευτικού συστήματος για τα όμβρια. (Σε μία οικολογικότερη προσέγγιση θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς τη δημιουργία μεγάλης υπόγειας δεξαμενής που να παραλαμβάνει όλα τα όμβρια από τις τεράστιες επιφάνειες των δωμάτων, ίσως και της αυλής για να τα χρησιμοποιήσει στους χώρους υγιεινής, καθαριότητας και στην άρδευση). εικόνα 262 εικόνα 263: οριζόντιος φραγμός υγρασίας -Να επισκευαστεί η επιφάνεια του περιμετρικού διαζώματος (πεζοδρομίου) από τις πρόχειρες, εμβαλωματικού χαρακτήρα επισκευές και να αποκτήσει μία αδιαπέραστη τελική επιφάνεια με υδρόφοβα υλικά και αρμούς. -Να μην κατασκευαστεί μελλοντικά τίποτα που να τραυματίζει την επιφάνεια του πεζοδρομίου, όπως συμβαίνει σήμερα σε πολλά σημεία του π.χ. κάδος απορριμμάτων. -Να εξυγιανθεί η προεξέχουσα από την τοιχοποιϊα βάση η οποία κατασκευάστηκε για να την προστατεύει από το πιτσίλισμα της βροχής. Η εξυγίανση αφορά την απομάκρυνση των χρωμάτων, την επισκευή της με τα ίδια υλικά και τεχνοτροπία σε όσα σημεία οι φθορές είναι μεγάλες και τη στεγανοποίηση της με διάφανο υλικό επάλειψης και εμποτισμού όπως π.χ.

139 -Να επισκευαστούν σχολαστικά τα περβάζια και οι υαλοπίνακες των φεγγιτών από τις φθορές καθώς και τα εξωτερικά μαρμάρινα σοβατεπιά. -Τέλος οι όποιες λειτουργικές ανάγκες επιβάλλουν δίοδο προς τη σχολική αυλή, αυτή να επιχειρηθεί από τη νότια πλευρά του υπογείου προς τη σχολική αυλή του δημοτικού λόγω της πολύ μεγαλύτερης υψομετρικής διαφοράς των φεγγιτών από το έδαφος της αυλής. Οι αντίστοιχες ενέργειες από την εσωτερική πλευρά των περιμετρικών τοιχωμάτων είναι οι εξής: -Απόξεση του σαθρού σοβά και αποκάλυψη της τουβλοποιϊας. -Εντοπισμός οπών / τραυματισμών από προγενέστερες επεμβάσεις στα περιμετρικά τοιχώματα, καθαρισμός και στοκάρισμα με ρητινούχο τσιμεντοκονίαμα τύπου DUROCRET, ημε τσιμεντοκονία ενισχυμένη με οικοδομική ρητίνη, τύπου Adiplast. -Διαμόρφωση λουκιού, (στρογγύλεμα) στη συμβολή τοίχου με δάπεδο γεμίζοντας και στρογγυλεύοντας τις συμβολές σε όλο το μήκος με ρητινούχο κονίαμα τύπου durocret, ή με ενισχυμένη οικοδομική ρητίνη τύπου adiplast. -Επάλειψη των περιμετρικών τοιχωμάτων με μία στεγανωτική στρώση τύπου aquamat. -Αν χρειαστεί για λόγους φωτεινότητας να επιχρισθεί το υπόγειο, τότε με υδρόχρωμα για να αναπνέει. Για την αποφυγή υγρασιών θα πρέπει οι υπόγειοι χώροι να αερίζονται διαμπερώς, δυνατότητα που παρέχει το κτιριακό συγκρότημα, πρέπει όμως κάποιος να το φροντίζει. Τέλος απαγορεύονται κάθε είδους επεμβάσεις στα εσωτερικά τοιχώματα που μπορούν να τραυματίσουν τη μόνωση. Η πρόταση λαμβάνει ως δεδομένο ότι η υπόγεια στάθμη υδάτων είναι πάνω από τη στάθμη του δαπέδου υπογείου. 6. Χρωματισμοί Προτείνεται -ο καθαρισμός όλων των επιφανειών του σχολικού συγκροτήματος, εσωτερικών και εξωτερικών, εικόνα 264: λεπτομέρεια στον τοίχο του υπογείου -αφαίρεση όλων των παλαιών χρωματικών στρώσεων και ει δυνατόν εξακρίβωση μέσω στρατηγραφίας- της πρωταρχικής χρωματικής επιλογής του αρχιτέκτονα - στοκάρισμα τραυματισμένων επιφανειών

140 -αστάρωμα με διεισδυτικό αστάρι τύπου flexprimer -εσωτερικές βαφές σε δύο στρώσεις με πλαστικό χρώμα τύπου isomat classic. Η πρώτη αραιωμένη με περισσότερο νερό, η δεύτερη σύμφωνα με τις οδηγίες του κατασκευαστή. -εξωτερικές βαφές με τον ίδιο τρόπο με πλαστικό χρώμα τύπου isomat acril. 7. Ηλιοπροστασία Για τη σκίαση της νοτιοανατολικής πρόσοψης του λυκείου προτείνεται η προσθήκη ειδικά σχεδιασμένων τεντών που θα παρέχουν σκίαση από τον ήλιο κατά τους εαρινούς, καλοκαιρινούς και πρώτους φθινοπωρινούς μήνες. Στόχος είναι οι κλιματιστικές μονάδες να αφαιρεθούν και η χρήση τους να μην είναι απαραίτητη. Εξετάστηκε επίσης η εκδοχή της σκίασης της πτέρυγας με μεταλλικές περσίδες.(εικ. 269,270) Η εκδοχή αυτή είναι αρκετά ταιριαστή με τον χαρακτήρα του κτιρίου και ενσωματώνει και λύση προστασίας των τζαμιών από τις μπάλες, προτιμήθηκε ωστόσο να αποφευχθεί η εκτεταμένη χρήση μετάλλου σε ένα κτίριο που συνδυάζει μοντέρνα με παραδοσιακά στοιχεία και διαθέτει ξύλινα κουφώματα. Οι συγκεκριμένες τέντες παραπέμπουν και στο γνωστό γερμανικό παντζούρι των μοντερνιστικών οικοδομών. Το σχολείο αν είχε μελετηθεί πιο σχολαστικά ίσως διέθετε κι αυτό γερμανικά παντζούρια. Η σκίαση των ανοιγμάτων της νότιας όψης του λυκείου προτείνεται να επιτευχθεί με τέντες κατακόρυφης κίνησης ή ανάκλησης (90 ο ), τόσο στο ισόγειο, όσο και στον α όροφο. (εικ.271,272). Στο ισόγειο η ανάρτηση της τέντας θα ξεκινάει από τη γένεση του τόξου αφήνοντας ακάλυπτο το ημικύκλιο του ανοίγματος (που αποτελεί κάποιο μειονέκτημα, αλλά όχι σοβαρό διότι εκτιμάται ότι το πάχος του εξωτερικού τοίχου το απαλύνει) ενώ στον α όροφο η τέντα ξετυλίγεται από το ύψος του πρεκιού προς το περβάζι του παραθύρου κατακόρυφα εντός πλευρικών οδηγών, είτε με ανάκληση 90 ο με μεταλλικούς βραχίονες /προβόλους. Ταυτόχρονα προτείνεται να καταργηθούν οι απαράδεκτες σιδεριές τύπου σωφρονιστικών ιδρυμάτων (κατακόρυφης δηλαδή διάταξης) που αντικατέστησαν (!) τα προστατευτικά πλέγματα τετραγωνικής διατομής και διαγώνιας διάταξης που υπάρχουν ακόμα στα παράθυρα του ισογείου του β γυμνασίου διότι η παρουσία τους είναι πιο διακριτική, ενώ κάνουν και τη δουλειά τους προστατεύοντας τους υαλοπίνακες από τις μπάλες και όχι μόνον. Θα τοποθετηθούν όμως 10 εκ πιο έξω (ο λαμπάς των ανοιγμάτων το επιτρέπει) για να μπορούν να συντηρούνται (να ξεσκονίζονται, να βάφονται, να επιδιορθώνονται). Το υλικό της τέντας θα είναι υφασμάτινο στο γνωστό χρώμα του καραβόπανου, ή συνθετικό υλικό διάφανο με ηλιοπροστατευτικές ιδιότητες, Η προτεινόμενη λύση είναι κατασκευαστικά απλή, οικονομικά εφικτή και οικολογικά ενδεδειγμένη διότι δεν προϋποθέτει ενεργειακή σπατάλη για την παραγωγή τους, όπως για παράδειγμα με πιο προηγμένης τεχνολογίας σκίαστρα με περσίδες αλουμινίου κ.α. Λειτουργεί με αισθητήρα καιρικών συνθηκών αυτόματα. εικόνα 265: φωτοβολταϊκά πανέλλα σε οριζόντια θέση στο δώμα του διατηρητέου συγκροτήματος του Bauhaus στην πόλη Dessau εικόνα 266: φωτοβολταϊκά πανέλλα σε οριζόντια θέση στο δώμα βοηθητικού κτίσματος του συγκροτήματος Bauhaus στην πόλη Dessau για την ενίσχυση της παραγωγής ρεύματος

141 Οι περσίδες αλουμινίου κινούνται κατακόρυφα σε πλευρικούς οδηγούς και αποτελούν μία άριστη λύση, διότι είναι τεχνολογικά άρτιες και σκιάζουν όλη την επιφάνεια του ανοίγματος χωρίς να αφήνουν κενά. Λειτουργούν αυτόματα με αισθητήρα ηλιακής ακτινοβολίας και ανέμου. Τα μειονεκτήματά τους είναι το κόστος αγοράς και τοποθέτησής τους, η ακριβή αντικατάστασή τους και κατά τη γνώμη μου η ψυχρότητα του υλικού. 8.Λειτουργικότητα Η χρήση του σχολικού συγκροτήματος είναι ιδιαίτερα φορτωμένη καθώς χρησιμοποιείται σε δύο βάρδιες και από τα πρωϊνά και από τα νυχτερινά σχολεία. Οι απαιτήσεις για γραφεία ξεπερνούν κατά πολύ την αρχική πρόβλεψη του σχεδιασμού καθώς είναι διπλάσιες. Κοινόχρηστοι χώροι των σχολείων, κυρίως οι διάδρομοι, καταλαμβάνονται από ογκώδεις ντουλάπες που περιέχουν βιβλία, αντικείμενα και εξοπλισμό για τα μαθήματα. Προτείνεται η τοποθέτηση των ντουλαπών στο υπόγειο, το οποίο σε μεγάλο βαθμό δε χρησιμοποιείται. Σε τμήμα του υπογείου που φαίνεται στα σχέδια προτείνεται επίσης να εγκατασταθούν τα γραφεία των νυχτερινών σχολείων. Το υπόγειο εκτός από αποθηκευτικός χώρος αναμένεται να παρέχει και κάποιους χώρους στους μαθητές για να ασκήσουν τα ενδιαφέροντά τους ίσως μέσω σχολικών ομίλων. Ενδεικτικά προτείνονται: Χώροι για εξάσκηση στη μουσική και πρόβες, εργαστήριο ξυλουργικής, εργαστήριο χειροτεχνίας. εικόνα 267: κατασκευαστικές λεπτομέρειες δώματος εικόνα 268: κατασκευαστικές λεπτομέρειες δώματος

142 εικόνα 269: πρόταση ηλιοπροστασίας με οριζόντιες περσίδες εικόνα 270: πρόταση ηλιοπροστασίας με οριζόντιες περσίδες

143 εικόνα 271: πρόταση ηλιοπροσασίας με ειδικά σχεδιασμένες τέντες εικόνα 272: πρόταση ηλιοπροστασίας με ειδικά σχεδιασμένες τέντες

144 7. Σχεδιαστικές απεικονίσεις

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169