Βάντσα (Άνω Κώμη): ιστορική αναζήτηση μέσα από την επιτόπια έρευνα

Transcript

1 Βάντσα (Άνω Κώμη): ιστορική αναζήτηση μέσα από την επιτόπια έρευνα Ελένη Γρ. Μαρούδη, Ιστορικός Δ.Π.Θ. 1 Κυρίες και Κύριοι, Χριστός Ανέστη, Χρόνια πολλά! Είναι μεγάλη μου χαρά να βρίσκομαι εδώ ανάμεσα σας. Πρώτον, γιατί μου δίνεται η δυνατότητα να παρουσιάσω την ιστορία του χωριού μου, της Βάντσας, της σημερινής Άνω Κώμης, και δεύτερον, γιατί το συνέδριο πραγματοποιείται κυρίως από νέους επιστήμονες που δουλεύοντας με μεγάλη όρεξη αποδεικνύουν πως αν και είμαστε νέοι κι άνεργοι στις δύσκολες οικονομικές συγκυρίες που βιώνουμε, δεν είμαστε άεργοι. Στο σημείο αυτό θα επιθυμούσα να ευχαριστήσω το Σχολείο του Λαού για την πρόσκληση να συμμετάσχω στο συνέδριο. Πεδίο έρευνας Το προκείμενο πεδίο είναι η Βάντσα, η σημερινή Άνω Κώμη. Συγκεκριμένα ερευνώνται: - τοπωνύμια - αρχαιολογικά ευρήματα και ανασκαφές - η προέλευση της ονομασίας Βάντσα - η Βάντσα τον 16ο αιώνα μέσα από οθωμανικά κατάστιχα Τα κίνητρα που με ώθησαν στην έρευνα αυτή είναι η καταγωγή και η ιδιαίτερη αγάπη για τον γενέθλιο τόπο. Επίσης το αντικείμενο των σπουδών μου (προπτυχιακών και μεταπτυχιακών) στον τομέα της Ιστορίας και η κατά διαστήματα επαγγελματική μου ενασχόληση στα προγράμματα Τοπικής Ιστορίας - Λαογραφίας των Κέντρων Δια Βίου Μάθησης Κοζάνης. Η μελέτη μου βασίστηκε κυρίως στην επιτόπια έρευνα κι ακολούθως σε βιβλιογραφικά, αρχειακά και διαδικτυακά δεδομένα. 1 Η παρούσα ανακοίνωση αφιερώνεται στη μαμά μου και στην πεθερά μου. Χωρίς τη δική τους α- ρωγή, η έρευνα αυτή θα ήταν ανέφικτη και η παρουσία μου στο συνέδριο ουτοπία. 1

2 Τοπωνύμια Τα τοπωνύμια αποτελούν σημαντική ι- στορική πηγή. Μια προσεκτική μελέτη τους δείχνει την ιστορία του τόπου, τον πολιτισμό των κατοίκων, τα ήθη και τα έθιμα τους. Μας διασώζουν επίσης άγνωστες λέξεις, εγκαταστάσεις ξένων κατοίκων και μετοικίσεις λαών. Αναγνωρίζοντας λοιπόν τη σπουδαιότητά τους, ξεκίνησα την συλλογή των τοπωνυμίων της Άνω Κώμης. Μια επίσκεψη στην ΑΝΚΟ Κοζάνης ήταν αφορμή να βρεθεί στα χέρια μου ο χάρτης διανομής της Άνω Κώμης του 1938, στον οποίο αποτυπώνονται αρκετά τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής του οικισμού. Επόμενο στάδιο της έρευνας ήταν η αναζήτηση τοπωνυμίων που δεν αναγράφονταν στον χάρτη και η συμπλήρωση τους πάνω σε αυτόν. Επισκέφτηκα λοιπόν ηλικιωμένους κατοίκους του χωριού για να συγκεντρώσω όλα τα τοπωνύμια. Αποτέλεσμα έρευνας Καταγράφηκαν συνολικά 73 τοπωνύμια. Από αυτά, τα 43 ήταν ήδη αποτυπωμένα στον χάρτη, ενώ προστέθηκαν 30 επιπλέον. Το τοπωνυμικό υλικό, του οποίου η συλλογή έγινε με τη βοήθεια μαγνητοφώνου, προέρχεται από ανθρώπους που ήταν σε θέση να δώσουν ακριβείς πληροφορίες τόσο για τη φωνητική των τοπωνυμίων και την περιγραφή των ακριβών τους θέσεων όσο και για την αιτία που προκάλεσε την ονομασία τους. Βέβαια, για να θεωρηθεί ολοκληρωμένη η μελέτη ακολούθησε επιτόπια έρευνα για τα περισσότερα από αυτά και φωτογράφισή τους ώστε να κατανοήσω και οπτικά την απόδοση της σχετικής τους ονομασίας. Τα τοπωνύμια του οικισμού είναι κυρίως ελληνικά. Ωστόσο υπάρχει ένα μικρό ποσοστό, το οποίο αποδίδεται κυρίως σε ξένα φύλλα ή λαούς που στη διάρκεια της ι- στορίας εγκαταστάθηκαν στην περιοχή κι αφομοιώθηκαν από τους Έλληνες κατοίκους της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το υδρωνύμιο Βάντα της τοπικής ι- διολέκτου που στην παλαιοσλαβική ερμηνεύεται ως νερό. Σήμερα στη ρωσική και στη βουλγαρική γλώσσα το νερό (вода) προφέρεται «βαντά». Αρχαιολογικά ευρήματα Έχοντας συγκεντρώσει τα τοπωνύμια της Άνω Κώμης, πέρασα στη δεύτερη φάση της έ- ρευνας. Στον εντοπισμό των αρχαιολογικών θέσεων του χωριού. Η επίσκεψη μου στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κοζάνης αρχικά και στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αιανής έπειτα με έφεραν πιο κοντά στα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν-εντοπίστηκαν και περισυλλέχθηκαν στην Άνω Κώμη. Η επαφή με τα βιβλία της βιβλιοθήκης και η επίσκεψη στην έκθεση έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη συνέχεια. 2

3 Οι θέσεις στις οποίες βρέθηκαν τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι οι εξής: Προφήτης Ηλίας, Ζίγρες, Κατσαλέα, Κάμπος, Άγιος Χριστόφορος και Μαγούλα. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι είχε αναπτυχθεί οικισμός από τα υστεροαρχαϊκά και κλασσικά χρόνια με ιδιαίτερη ακμή κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Οι ανωτέρω θέσεις εγγράφονται βορειοανατολικά του οικισμού. Σε άλλες που βρίσκονται νοτιοδυτικά του, δηλαδή στα Πλατάνια, το Κουρί και το Σταυρό έχουν εντοπιστεί μετά από ανασκαφές που διενεργήθηκαν το ευρήματα της νεότερης νεολιθικής, της πρώιμης και της ύστερης εποχής του χαλκού. Μετά την έρευνα «του γραφείου» πέρασα στη έρευνα «του πεδίου». Μια επίσκεψη στους τόπους εύρεσης-ανασκαφής των αρχαιολογικών ευρημάτων με έφερε πιο κοντά στο ιστορικό παρελθόν του χωριού. Αξίζει να αναφερθεί η περιοχή Ζίγρες όπου εντοπίστηκε το 1983 πλούσιος λακκοειδής τάφος του 4ου π.χ. και ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη του 3ου π.χ. αιώνα. Τα συμπεράσματα μου είναι ότι τα ευρήματα αυτά κάνουν λόγο για μια συνεχή και σημαντική ελληνική παρουσία στο χώρο. Ωστόσο πιστεύω ότι ένα πέπλο μυστηρίου σκεπάζει όλη την περιοχή, το οποίο θα αποκαλυφθεί με περισσότερη συστηματική έρευνα και με τη συμβολή των ίδιων των κατοίκων, ώστε να κομιστούν νέα στοιχεία στην τοπική ιστορία. Η Βάντσα και η προέλευση της ονομασίας Το 1927 η Βάντσα μεταβαπτίζεται σε Άνω και Κάτω Κώμη. Στην προσπάθειά μου να αναζητήσω πληροφορίες σχετικά με την προηγούμενη ονομασία της Άνω Κώμης, συνάντησα στην τοπική ιστοριογραφία τις εξής αναφορές: Βάνιτσα, Βάνιτζα, Μπάνιτσα, Βανίτζα, Βάντζα, Vanca -το τελευταίο πότε μόνο του και πότε συνοδευόμενο από τα επίθετα Άνω, Μεγάλη, Απάνου, Τρανή, i Buzurg, Golemo. Μελετώντας την τοπική βιβλιογραφία, αναζητώντας σε παλιούς χάρτες την ονομασία που αποδίδουν στο χωριό, ζητώντας την άποψη ειδικού γλωσσολόγου κι ανταλλάσσοντας απόψεις με ιστορικούς κατέληξα στο συμπέρασμα ότι το χωριό ονομαζόταν Βάντσα. Οι λόγοι που με οδήγησαν σ αυτό είναι: Πρώτον: Το οθωμανικό κατάστιχο ΤΤ 986 των ε- τών , θεωρούμενο από τις πιο παλιές πηγές, αναφέρει το χωριό με το ό- νομα Vanca-i Buzurg το τελευταίο δηλώνει οθωμανικό επιθετικό προσδιορισμό. Δεύτερον: Οι ονομασίες Βάνιτζα και Βάνιτσα που συχνά συναντάμε στα βιβλία δεν απέχουν καθόλου από τη σημερινή προφορά. Το τζ και το τσ χρησιμοποιούνται κάποια εποχή εναλλακτικά ενώ η προσθήκη του ι είναι λογική σε μια προσπάθεια «λόγιας» εμφάνισης του ονόματος στη γραπτή του μορφή. Τρίτον: Ο λαός μέχρι και σήμερα χρησιμοποιεί το οικωνύμιο Βάντσα, λ.χ. Βαντσιώτης, Βαντσιώτσα, Βαντσιώστρατα, αλλά ποτέ όμως Βανιτσιώτης κλπ. 3

4 Το όνομα Βάντσα είναι πιο πιθανό να είναι σλαβονικής προέλευσης κι όχι λατινικής όπως αναφέρεται στην τοπική βιβλιογραφία. Αν λάβουμε υπόψη τον τρόπο προφοράς της Βάντσας δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τη λατινική λέξη Balneum - Balineum που αναφέρει ο Αντώνιος Κεραμόπουλος. Μια αναζήτηση στο διαδίκτυο και σε ηλεκτρονικά λεξικά κομίζει τα εξής: Βάντσε ή Βέντσε στη παλαιοσλαβική είναι το υποκοριστικό του Γιάννης, σημαίνει δηλαδή Γιαννάκης. Στη βουλγαρική, τη ρωσική και τη σερβική γλώσσα σήμερα ο Γιάννης αποκαλείται Ivan. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ivan Mihailov Gavrilov, Βούλγαρος ηγέτης της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής οργάνωσης (ΕΜΕΟ) μετά το 1924, ο οποίος μερικές φορές αποκαλούταν Vancho Mihailov. Vanchev στη βουλγαρική σημαίνει «γιος του Vancho» και Vancho είναι ένα υποκοριστικό του Ivan. Οι καταλήξεις cho,-che,- ca (-cha), κοινές στα βουλγαρικά ονόματα, δηλώνουν τα υποκοριστικά των Vancho, Vanche, Vancha, κλπ. Αξίζει να αναφερθεί ότι σήμερα απαντάται στο χωριό το επίθετο Γιαννάκης, που ίσως συνδέεται με την παλαιά ονομασία της Άνω Κώμης. Εκείνο που προξένησε ιδιαίτερη εντύπωση κατά τη διαδικτυακή αναζήτηση ήταν ιστοσελίδα εταιρείας εισαγωγής και διανομής ανταλλακτικών και εξοπλισμού για τον τομέα της παραγωγής ενέργειας που βρίσκεται στη Βουλγαρία. Αναγράφεται ως Vanca Tech (et Ivan Ivanov Vantsata) γεγονός που δείχνει αιτιώδη σχέση που ενισχύει την παραπάνω άποψη. Άρα το όνομα Βάντσα πιθανότατα πρόκειται για ανθρωπωνύμιο. Οι Σλάβοι που άρχισαν να εμφανίζονται από τον 6ο π.χ. αιώνα στην περιοχή ήταν συγκροτημένοι σε φυλετικές ομάδες με χαλαρή σύνδεση. Η ομάδα οικογενειών κάθε τόπου εκπροσωπούταν από τον αρχηγό της σπουδαιότερης οικογένειας, ο οποίος προσέδιδε μερικές φορές στον οικισμό το όνομα του. Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί και το γειτονικό χωριό Μιλοτίνι, η σημερινή Μηλιά, ανθρωπωνύμιο από τον Milutin. Milutin =Μιλοτίνι, βλέπε και τον πύργο του Μιλούτιν στο Άγιο Όρος. Η Βάντσα τον 16ο μ.χ. αιώνα Η Άνω Βάντσα μαζί με την Κάλιανη σύμφωνα με το ειρημένο κατάστιχο ΤΤ 986 κι ένα έτερο ύστερο αντίστοιχό του τού 1528, εμφανίζονται ως οι μεγαλύτεροι πληθυσμιακά οικισμοί της περιοχής Τσιαρτσιαμπά. Πρόκειται ό- μως για δυο οικισμούς, οι οποίοι παρέμειναν γεωργικοί, χωρίς εμποροβιοτεχνική ανάπτυξη καθ όλο το διάστημα της Τουρκοκρατίας. Ο χάρτης παρουσιάζει την Άνω Βάντσα ως έναν οικισμό αρκετά μεγάλο μετά την Αιανή. Στο διάστημα από το 16ο -17ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού η Κάλιανη και η Άνω Βάντσα περιέπεσαν βαθμιαία στο επίπεδο δύο άσημων αγροτικών οικισμών, που δεν ήταν και πληθυσμιακά οι μεγαλύτεροι της ίδιας περιοχής. Στο κατάστιχο ΤΤ 986 στην Άνω Βάντσα καταγράφονται 239 χριστιανικά νοικοκυριά. Στο ύστερο του 1528 ο ίδιος οικισμός εμφανίζεται πάλι ως χριστιανικός με 222 σπίτια και με πιθανό πληθυσμό 999 κατοίκους. Ακόμη και στον κώδικα της Ζάβορδας της περιόδου στο χωριό εμφανίζονται 156 αφιερωτές, αριθμός που το κα- 4

5 τατάσσει στην Α κατηγορία μετά τη Λοζιανή, την Κάλιανη και τους Λαζαράδες σύμφωνα με τον Γεώργιο Τσότσο. Τα παραπάνω έρχονται να καταρρίψουν την άποψη του Βουλγάρου Βασίλ Κάντσεφ που στο έργο του Μακεδονία: Εθνογραφία και Στατιστική αναφέρει την ύπαρξη 100 Τούρκων στο χωριό. Βάντσες. Μύθος ή πραγματικότητα; Για τη Βάντσα υπάρχει τοπική προφορική παράδοση που ομολογεί την ύπαρξη μεγάλου οικισμού κατά την Τουρκοκρατία, ίσως και πριν από αυτή, ο οποίος αποτελούταν από πολλούς επιμέρους συνοικισμούς, τις λεγόμενες «Σαράντα Βάνιτσες». Πράγματι σε χάρτη της περιοχής Ολύμπου, που τυπώθηκε το 1828, αναγράφεται στον Τσιαρτσιαμπά μόνο το οικωνύμιο «Βάνιτσες». Ο αριθμός όμως που ανεβάζει τους οικισμούς σε 40 αγγίζει πιο πολύ τα όρια του μύθου παρά της πραγματικότητας κι αυτό διότι δεν έχουν βρεθεί ίχνη πολλών οικισμών που να επιβεβαιώνουν το θρύλο. Αναγράφεται Βάνιτσες, ίσως επειδή οι οικισμοί ήταν δύο και προφανώς οι δύο ακούγονταν καλύτερα από έναν, γι αυτό και νόμιζαν πως όντως ήταν πολλοί οι κάτοικοι. Τα σημερινά πάντως χωριά Άνω και Κάτω Κώμη (Άνω Βάντσα και Κάτω Βάντσα), θεωρώ πως έχουν μια κοινή ιστορική πορεία, όπως αποδεικνύει εξάλλου και η κοινή τους ονομασία. Συμπεράσματα Η ιστορία της Βάντσας όπως αποδεικνύεται μέσα από τις διαθέσιμες πηγές, άμεσες κι έμμεσες, υ- πήρξε μακραίωνη. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Βάντσα εμφανίζεται ως ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του καζά Σερβίων. Αν και μακραίωνη όμως η ιστορία της, δεν έχει καταγραφεί ως τώρα σε μια τεκμηριωμένη μελέτη. Ελπίζω η σημερινή παρουσίαση για τη Βάντσα να είναι η απαρχή για τη συστηματική μελέτη, έρευνα και συγγραφή ενός ολοκληρωμένου ιστορικού έργου για την Άνω Κώμη. Σας ευχαριστώ πολύ 5