ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΑΜΠΕΡΗ ΑΕΜ: 1085 ΘΕΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : «Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ / ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΛΑΔΟΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΑΜΠΕΡΗ ΑΕΜ: 1085 ΘΕΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : «Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ» ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΑΠΠΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία ως σκοπό έχει να μελετήσει την κοινωνικοποίηση των εφήβων, αδιακρίτως φύλου, στα πλαίσια του μαθήματος των Θρησκευτικών και συγκεκριμένα της Γ τάξης Λυκείου. Η εφηβεία αποτελεί το πιο δύσκολο ηλικιακό στάδιο, αν σκεφτούμε ότι είναι μία κρίσιμη, μεταβατική περίοδος, πολύ σημαντική για την μετέπειτα εξέλιξη του νέου ανθρώπου. Σε αυτή τη φάση, είναι γνωστό ότι οι αλλαγές που συμβαίνουν στον σωματικό, συναισθηματικό και ψυχικό κόσμο είναι μεγάλες. Η ψυχολογία του ανθρώπου παρουσιάζει έντονες και απότομες διακυμάνσεις, καθώς στην ηλικία αυτή ανατρέπονται πολλά από αυτά που πίστευε μέχρι στιγμής ο έφηβος. Αυτή η ανατροπή έχει ως αποτέλεσμα ο έφηβος να συμπεριφέρεται και να αντιδρά με ποικίλους και απρόβλεπτους τρόπους, οι οποίοι έχουν περαιτέρω αντίκτυπο σε όλη την πορεία της ζωής του. Επομένως αποτελεί σημαντικό παράγοντα (και) για τη βαθμιαία πορεία της κοινωνικοποίησής του. Με αυτή την εργασία θα καταβληθεί προσπάθεια παρουσίασης των διδακτικών ενοτήτων του βιβλίου των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου και θα γίνει αναφορά στον βαθμό κατά τον οποίο η παρεχόμενη ύλη μπορεί να συμβάλει στην κοινωνικοποίηση των εφήβων. Για τη συγγραφή της εν λόγω εργασίας, πολλές ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω στον σύμβουλο-καθηγητή μου κ. Δημήτριο Λάππα, για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε, καθώς με κατηύθυνε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ευγνωμονώ ακόμη για την ευκαιρία που είχα να παρακολουθήσω δύο χρόνια μαθημάτων στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του θεολογικού Τμήματος, με ειδίκευση στην παιδαγωγική, όπου οι γνώσεις και οι εμπειρίες που απέκτησα είναι πολύ σημαντικές. Οφείλω, επίσης, να ευχαριστήσω και τους άλλους δύο καθηγητές, οι οποίοι ως μέλη της Τριμελούς εξεταστικής επιτροπής υποβλήθηκαν στον κόπο να μελετήσουν και να κρίνουν την εργασία αυτή. Θα ήθελα τέλος να ευχαριστήσω τους γονείς μου για την αμέριστη αγάπη και συμπαράστασή τους καθ όλη την πορεία της συγγραφής, τον αρραβωνιαστικό μου, ως μελλοντικό συνοδοιπόρο της ζωής μου και πάνω απ όλους τον Ύψιστο, που μου έδωσε τη δύναμη να αντεπεξέλθω στην ολοκλήρωση της εργασίας μου και να αντιμετωπίσω όλες τις δυσκολίες με θάρρος και αισιοδοξία. Η διευκρίνιση αυτή ισχύει για όλη την έκταση αυτής της εργασίας. Έτσι, με τον όρο έφηβος-οι παντού ενν. οι έφηβοι των δύο φύλων εκτός και αν δηλώνεται ad locum τυχόν διαφοροποίηση. 3

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...3 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ α. Η εφηβεία, τα χαρακτηριστικά της και η σωματική ανάπτυξη του εφήβου...15 β. Η συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του εφήβου...17 γ. Η θρησκευτική και ηθική ανάπτυξη του εφήβου α. Ορισμός κοινωνικοποίησης...27 β. Το σχολείο και η σχολική τάξη ως φορείς κοινωνικοποίησης...29 γ. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στη σχολική τάξη α. Προβλήματα της κοινωνικοποίησης του εφήβου...38 β. Προβλήματα κοινωνικοποίησης των εφήβων στο σχολικό χώρο...42 γ. Αντιμετώπιση των προβλημάτων κοινωνικοποίησης του εφήβου...44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΤΟ ΑΞΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΩΝ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Διδακτικές ενότητες Κεφαλαίων Α και Β των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου Διδακτικές ενότητες Κεφαλαίων Γ και Δ των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου Διδακτικές ενότητες Κεφαλαίων Ε και Στ των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΘΡΗ- ΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΤΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ Η παιδαγωγική αξία του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Λύκειο και ειδικότερα στη Γ Λυκείου Σκοπός του μαθήματος των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου σε σχέση με την κοινωνικοποίηση του εφήβου Το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου σε σχέση με την κοινωνικοποίηση του εφήβου...75 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...95 SUMMARY...98 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Σ.Ε.Π. Βλ. Δηλ. ΔΕΠΠΣ-ΑΠΣ έκδ, εκδ. ΕΕΘΣΠΘ κ.ά. ΜτΘ μν. έ. μτφρ. Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού Βλέπε Δηλαδή Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών έκδοση, εκδόσεις Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη και άλλα/ και άλλοι Μάθημα των Θρησκευτικών μνημονευθέν έργο μετάφραση, μεταφράσεις ΟΕΔΒ Π.Ε.Θ. σ., σσ. ΦΕΚ Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων Πανελλήνιος Ένωσις Θεολόγων σελίδα, σελίδες Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως 6

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κάθε ανθρώπινη ύπαρξη «στα πλαίσια της κοινωνικοπολιτισμικής επικοινωνίας της με τον χώρο, στον οποίο περιβάλλεται έρχεται αντιμέτωπη με πρόσωπα, αντικείμενα, αξίες, κανόνες, περιστάσεις, συναισθήματα και προσδοκίες» 1. Όλα τα παραπάνω φανερώνουν την επιθυμία που έχει ο άνθρωπος, να έρθει σε επαφή με άλλους ανθρώπους, να συναναστραφεί και να δημιουργήσει κοινωνικές σχέσεις μαζί τους, να επιβιώσει μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο θα ζήσει και θα δραστηριοποιηθεί ως κοινωνικό ον. Οι σύγχρονες κοινωνικές αλλαγές, από το άλλο μέρος, που συμβαίνουν στη σημερινή κοινωνία, επηρεάζουν και σηματοδοτούν τη συμπεριφορά των ατόμων, τα ενδιαφέροντά τους και τις ανάγκες τους. Παράλληλα επηρεάζουν την εξέλιξη των επιστημών. Τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι γονείς δεν μπορούν να μείνουν έξω από αυτές τις επιρροές. Εν μέρει αυτοδιδάσκονται για να ανταποκριθούν στα καινούργια ρεύματα, με τη γνώση της ψυχολογίας των παιδιών και των εφήβων και με την έρευνα των διαπροσωπικών τους σχέσεων και των ποικίλων αλληλεπιδράσεων που υφίστανται. Έτσι, προσαρμόζουν, ανάλογα με τις περιστάσεις, την προσωπική τους στάση από αυταρχική σε δημοκρατική και από αυστηρή σε φιλική. Πιο συγκεκριμένα, η συμβολή των γονέων στη φροντίδα και ανάπτυξη των παιδιών είναι καθοριστική και αναμφίβολα πολύ σπουδαία. Επιδιώκουν την καλύτερη δυνατή αγωγή με τη συμπεριφορά τους, με τις σχέσεις που αναπτύσσουν με τους εφήβους, με τους κανόνες και τις αξίες που τους μαθαίνουν, με τις μεθόδους, τις οποίες χρησιμοποιούν για τη διαπαιδαγώγησή τους. Επιθυμούν να δώσουν στον έφηβο όλα τα απαραίτητα στοιχεία, τα οποία έχει ανάγκη για να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα, να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο με ομαλό τρόπο και να αναπτυχθεί κοινωνικά. Η αγωγή από την οικογένεια όταν στηρίζεται στην αγάπη, στην αλληλοεκτίμηση, στον σεβασμό και στην κατανόηση, συμβάλλει στη δημιουργία καλύτερων ανθρώπων και ευρύτερα καλύτερων κοινωνικών συνόλων 2. 1 Χαρ. Κωνσταντίνου, Σχολική πραγματικότητα και κοινωνικοποίηση του μαθητή: Σκιαγράφηση των κοινωνικοποιητικών μηνυμάτων του σχολείου και των εκπαιδευτικών, εκδ. Gutenberg, Παιδαγωγική σειρά, Αθήνα 1998, σ Βλ. Βασ. Αναστασιάδης, Ψυχοπαιδαγωγική της εφηβικής ηλικίας: Ο τρόπος της αγωγής της σήμερα στο σχολείο και στην οικογένεια, εκδ. Βιβλιογονία, Αθήνα 1993, σσ

7 Στις μεγάλες αυτές αλλαγές, οι οποίες αναφέρθηκαν παραπάνω, καλούνται να προσαρμοστούν και οι μαθητές, οι έφηβοι, οι οποίοι λόγω του ευαίσθητου της ηλικίας τους έχουν ανάγκη ιδιαίτερης προσοχής. Χρειάζονται αφενός την κατανόηση και τη σοβαρή αντιμετώπιση των προβλημάτων τους από τους μεγαλυτέρους, αφετέρου δε τη σωστή καθοδήγηση των μεγαλυτέρων και την παροχή ευκαιριών, ώστε να αναπτυχθούν ως ολοκληρωμένες προσωπικότητες μέσα σε έναν κόσμο, ο οποίος συνεχώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται. Κατ επέκταση πρέπει να μάθουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, ώστε να αναλάβουν και τις ευθύνες, οι οποίες τους αναλογούν για την πορεία της εξέλιξής τους 3. Για μία τέτοια προοπτική, όμως, είναι απαραίτητη η καλύτερη δυνατή γνώση της εφηβείας. Πολλοί ερευνητές περιγράφουν την εφηβική ηλικία ως μία περίοδο γεμάτη μαγεία, η οποία είναι άξια μελέτης και προσοχής. Πρόκειται για την ηλικία των εκπλήξεων, όπου τα πάντα μεταμορφώνονται, από την σωματική και ψυχική ανάπτυξη του παιδιού, τις σχέσεις του με τους συνομηλίκους και τους μεγαλυτέρους, μέχρι τα ενδιαφέροντα που μπορεί να παρουσιάσει κατά καιρούς 4. Ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο παρουσιάστηκε από παλιά, καθώς υπάρχουν αρκετοί φιλόσοφοι, συγγραφείς κ.ά., όπως ο Αριστοτέλης, ο Ξενοφώντας, που έγραψαν για καλύτερη εκπαίδευση κατά την εφηβική ηλικία. Για την κατανόηση, ωστόσο, της εφηβικής ηλικίας κρίνεται απαραίτητο να κατανοηθεί προηγουμένως η παιδική ηλικία, καθώς προηγείται της εφηβικής. Η εφηβική ηλικία αποτελεί τη μετάβαση από την παιδική στην ώριμη ηλικία 5. Η κατανόηση των εφήβων από τους εκπαιδευτικούς θεωρείται πολύ σημαντική, καθώς ανακαλύπτοντας τα γνωρίσματα, τα ενδιαφέροντα και τις ιδιαιτερότητες της εφηβικής ηλικίας, θα ανταποκριθούν καλύτερα στο εκπαιδευτικό τους έργο και θα αποκτήσουν καλύτερες σχέσεις με τους μαθητές τους και την τάξη στην οποία διδάσκουν. Άλλωστε σημαντικός παράγοντας στις μεταξύ σχέσεις των εφήβων με τους συνομηλίκους τους και τους εκπαιδευτικούς θεωρείται η κοινωνικοποίησή τους. Γίνεται φανερό, συνεπώς, από τα παραπάνω, ότι η πρόταξη στην παρούσα εργασία της εφηβείας και της πολύπλευρης ανάπτυξης του εφήβου δεν έγινε τυχαία. Αποσκοπεί στην ομαλή ένταξη στα ευρύτερα αναπτυξιακά εφηβικά δεδομένα της κοινωνικοποίησης, μιας διαδικασίας που αρχίζει μεν από τη γέννηση του ανθρώπου, η ολοκλήρωσή της όμως πραγματοποιείται συνήθως προς το τέλος της εφηβικής ηλικίας. Η κοινωνικοποίηση του εφήβου, πιο συγκεκριμένα, συντελείται μέσα από 3 Βλ. Σπ. Τρυφωνόπουλος, Ψυχολογία του εφήβου: Εξέλιξη της προσωπικότητας Κοινωνική προσαρμογή Πολιτική αγωγή, εκδ. Τολίδη, Αθήνα 1980, σ Βλ. Εφηβεία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, σ προσπελάστηκε στις 01/ 09/

8 ποικίλους φορείς: την οικογένεια, το σχολείο, την συναναστροφή με συνομηλίκους, τα διάφορα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Οι γονείς αποτελούν συνήθως τον βασικότερο παράγοντα κοινωνικοποίησης, διότι ασκούν επίδραση στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού. Στην πορεία η κοινωνικοποίηση συντελείται στο σχολείο, στην παρέα των παιδιών ίδιας ηλικίας και αργότερα στην κοινωνία. Ο βαθμός, λοιπόν, κατά τον οποίο θα κοινωνικοποιηθεί ο έφηβος εξαρτάται από τον κοινωνικό περίγυρο, στον οποίο θα ζήσει και θα αναπτυχθεί και από τις διάφορες επιδράσεις που θα δεχτεί. Ο άνθρωπος όταν εντάσσεται κοινωνικά σε ένα σύνολο, προσαρμόζεται σε όσα θεωρούνται από την κοινωνία σωστά και προσπαθεί να συνυπάρξει με τους άλλους, ώστε να επιτευχθεί η εύρυθμη λειτουργία της κοινωνικής ζωής. Όταν κοινωνικοποιείται, προσπαθεί να γίνει αποδεκτός από τους άλλους και να συμβιώσει μαζί τους 6. Σπουδαίο ρόλο στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης παίζει η ύπαρξη προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς, που θα επηρεάσουν την πορεία της κοινωνικής ανάπτυξης των ατόμων. Οι έφηβοι χρειάζονται σωστή καθοδήγηση από τους ενηλίκους, οι οποίοι θα τους προσφέρουν τις κατάλληλες συμβουλές και θα τους καθοδηγήσουν 7, ώστε να αναπτυχθούν σε προσωπικότητες συγκροτημένες και ολοκληρωμένες. Οι ενήλικες καθοδηγούν τους εφήβους τόσο μέσα στα πλαίσια της οικογένειας, ως γονείς, όσο και μέσα στο σχολικό πλαίσιο ως εκπαιδευτικοί. Η οικογένεια αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες κοινωνικοποίησης. Πρόκειται για μία «μικρή κοινωνία αγάπης» 8, η οποία προσφέρει όλα τα απαραίτητα στοιχεία ώστε να καταφέρει ο άνθρωπος να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα. Μέσα από την οικογένεια μπορούν να ικανοποιηθούν όλες οι ανάγκες του (ανάγκες φυσικές, ανάγκη για ασφάλεια, αγάπη κ.ά.). Προσπερνούμε όμως την οικογένεια, ως τον πρώτο και σημαντικότερο χώρο της κοινωνικοποίησης του παιδιού και του εφήβου, γιατί η εργασία μας αφορά κυρίως την κοινωνικοποίηση στο χώρο του σχολείου. Στα πλαίσια, λοιπόν, του σχολείου τα κοινωνικοποιητικά δεδομένα αλλάζουν, σε σχέση με την οικογένεια, καθώς η οργάνωσή του στηρίζεται κυρίως στην πειθαρχία και τον έλεγχο. Αποτελεί μία μικρή κοινωνία, η οποία λειτουργεί σύμφωνα με τους νόμους και τους κανόνες που ορίζονται από το κράτος. Η συμπεριφορά των μαθητών καθορίζεται από τους κανόνες που ισχύουν στον σχολικό χώρο και πιο συγκεκριμένα 6 Βλ. Β. Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, Θέματα κοινωνικοποίησης: σημειώσεις (Α.Π.Θ.), εκδ. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη 1989,σσ Βλ. Στ. Κουμαρόπουλος, «Η σκιαγράφηση των σημερινών εφήβων μέσα από κοινωνικές έρευνες και ψυχολογικές περιγραφές», Πρακτικά των Σχολών Γονέων Κέντρου Στήριξης Οικογένειας Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Αθήνα 2004, σσ Ιω. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 247, 248,

9 στην τάξη 9. Επομένως, εδώ το παιδί παύει να έχει το προνόμιο της αποκλειστικότητας, καθώς θα πρέπει να συνυπάρξει με τους υπόλοιπους μαθητές, να μοιραστεί μαζί τους κάποιες ώρες της ημέρας σε καθημερινή βάση. Ο εκπαιδευτικός, από την πλευρά του, οργανώνει τις παιδαγωγικές δραστηριότητες και διαδικασίες και επικοινωνεί σύμφωνα με τους κανόνες, οι οποίοι διέπουν τον σχολικό χώρο και τη σχολική τάξη. Ο μαθητής λειτουργεί βάσει των κανόνων 10 περιορίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αυτονομία του και την ελευθερία κινήσεων, στοιχεία που απολάμβανε στο οικογενειακό περιβάλλον. Οι σχέσεις τις οποίες αναπτύσσει με τον εκπαιδευτικό βασίζονται σε κανόνες συμπεριφοράς, τους οποίους προβάλλει το σχολείο ως θεσμός. Επομένως, λόγω του περιορισμού κινήσεων και της τήρησης συγκεκριμένων κανόνων και συμπεριφοράς που προβάλλει το σχολείο, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να δημιουργήσουν ένα ευχάριστο κλίμα. Αυτό θα αποδώσει θετικά αποτελέσματα τόσο στην εκπαιδευτική διαδικασία και στην επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού-μαθητή, όσο και στην ομαλή ένταξη του μαθητή στην κοινωνία (με τα στενά και τα ευρύτερα όρια). Τρίτος σημαντικός παράγοντας στην κοινωνικοποίηση του εφήβου αποτελεί η συνύπαρξή του με συνομηλίκους του τόσο εντός του σχολικού χώρου όσο και εκτός αυτού, οι φιλίες οι οποίες δημιουργούνται και η αίσθηση ότι ανήκει σε κάποια ομάδα ή σε ομάδες παιδιών, που έχουν την ίδια ηλικία. Η συναναστροφή του με συνομηλίκους αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες κοινωνικοποίησης μετά την οικογένεια. Επιθυμεί τόσο πολύ να είναι μέλος μίας ομάδας, ώστε πολλές φορές παρουσιάζεται διαφορετικός απ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Αποσκοπεί να συνυπάρξει με τους υπόλοιπους και να γίνει αποδεκτός από τα μέλη της. Η συμμετοχή σε κάποια ομάδα, προσφέρει την αίσθηση ότι είναι ανεξάρτητος, δεν εξαρτάται πλέον από τους γονείς του, αλλά έχει αναλάβει συγκεκριμένους ρόλους μέσα στην ομάδα και προσδοκά ότι θα τους επιτελέσει επιτυχώς 11. Από τα παραπάνω φαίνεται πόσο σπουδαία είναι η κοινωνική ανάπτυξη του εφήβου τόσο σε οικογενειακό όσο και σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο. Στο σημείο αυτό θα άξιζε ίσως τον κόπο να προχωρήσουμε σε μία σύγκριση του παρελθόντος με το παρόν σε ό,τι αφορά την κοινωνικοποίηση του εφήβου, βλέποντας το θέμα αυτό μέσα από την ανάληψη ρόλων από τους εφήβους, σε γενικό και κοινωνικό πλαίσιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι παλαιότερα οι έφηβοι δεν αντιμετώπιζαν ιδιαίτερες δυσκολίες, διότι η 9 Βλ. Στ. Δερβίσης, Οι μαθητές μιας τάξης ως κοινωνική ομάδα και η ομαδοκεντρική διδασκαλία, εκδ. Gutenberg, Παιδαγωγική σειρά, Αθήνα 1998, σ Αυτόθι, σ Βλ. Αχ. Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, έκδ. 3 η, εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2007, σσ

10 περίοδος της εφηβείας ήταν σχετικά σύντομη, συγκριτικά με σήμερα. Οι έφηβοι αναλάμβαναν υπεύθυνους ρόλους και ξεκινούσαν να εργάζονται από πολύ νωρίς, προκειμένου να βοηθήσουν οικονομικά την οικογένειά τους. Όπως φαίνεται, στο παρελθόν οι έφηβοι δεν αντιμετώπιζαν «προβλήματα χειραφέτησης και εξάρτησης» 12, διότι με τη συνεισφορά τους στο οικογενειακό περιβάλλον και την εργασία τους, κατάφερναν να νιώθουν ανεξάρτητοι και αυτόνομοι. Στη σημερινή εποχή, οι έφηβοι καθυστερούν να αναλάβουν ρόλους υπεύθυνους, λόγω των μακροχρόνιων σπουδών τους και της κάλυψης όλων των οικονομικών τους εξόδων από την οικογένεια 13. Για τον λόγο αυτό οι σημερινοί γονείς, όπως επίσης και οι εκπαιδευτικοί, θα πρέπει να αποκτήσουν τις κατάλληλες γνώσεις, ώστε να μπορέσουν να προσφέρουν τη βοήθειά τους αποτελεσματικά. Να βοηθήσουν δηλαδή, να προσαρμοστούν οι έφηβοι σε ρόλους υπεύθυνους, ρόλους οι οποίοι θα ανταποκρίνονται στα καθήκοντα ενός ενηλίκου. Στη συνέχεια, έχοντας κατά νου την ανάδειξη της χρησιμότητας της εργασίας και προσεγγίζοντας την προβληματική του δευτέρου άξονα ή πόλου αυτής, που αφορά το ΜτΘ, θα ήθελα να τοποθετηθώ δι ολίγον έναντι της σύγχρονης συγκυρίας του μαθήματος και της σπουδαιότητας αυτού για την κοινωνικοποίηση του εφήβου. Υπάρχουν διάφορες απόψεις που διαμορφώνονται με την πάροδο του χρόνου. Κάποιες από αυτές απορρίπτουν εντελώς το μάθημα των Θρησκευτικών καθώς θεωρούν ότι παρουσιάζει χαρακτήρα καθαρά δογματικό, ενώ κάποιες άλλες προτείνουν την αναδιαμόρφωση τόσο του σκοπού όσο και των περιεχομένων του 14. Στις βασικές προϋποθέσεις αποδοχής ενός μαθήματος, ενός γνωστικού αντικειμένου στο περιβάλλον του σχολείου, βάσει των αποφάσεων που έχουν διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια, συγκαταλέγεται η μορφωτική αξία που εμπεριέχει. Με τον όρο μόρφωση εννοείται η μορφή που έχει ως σκοπό να δώσει η αγωγή στην συμπεριφορά του παιδιού. Η κατάλληλη ανάπτυξη συμπεριφοράς του παιδιού αποτελεί τον σκοπό της παιδαγωγικής διαδικασίας. Επομένως, για να γίνει αποδεκτό κάποιο μάθημα στο σχολικό πρόγραμμα τίθενται ως προϋποθέσεις ανάμεσα στα άλλα: μέσα από τον τρόπο σκέψης που παρουσιάζει πρέπει να θεωρείται αξιόλογο και να μπορεί να βοηθήσει τον μαθητή, ώστε να καταλάβει τον εαυτό του και το γύρω του περιβάλλον. Να συμβάλλει στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή. Να μπορεί να διδάσκεται με τέτοιους τρόπους, ώστε να γίνεται κατανοητό και να οδηγεί τον μαθητή στην ενεργητική σκέψη, στο να σκέφτεται μόνος 12 Σπ. Τρυφωνόπουλος, μν. έ., σ Βλ. Βασ. Κ. Αναστασιάδης, μν. έ., σ Βλ. Χρ. Βασιλόπουλος, Διδακτική του μαθήματος των Θρησκευτικών, εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2002, σ

11 του 15. Όλα τα παραπάνω στοιχεία τα πληροί το μάθημα των Θρησκευτικών. Κι αυτό διότι συμβάλλει σημαντικά στην προσφορά γνώσεων, μορφώνει τον μαθητή και του δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσει τόσο τον εαυτό του όσο και το γύρω περιβάλλον. Απαιτείται όμως προς τούτο η καλύτερη δυνατή μέθοδος διδασκαλίας. Γιατί σήμερα θεωρείται σημαντική η γνώση των γνωστικών δυνατοτήτων των μαθητών καθώς και η ψυχολογική τους κατάσταση, ώστε να πραγματοποιηθεί με επιτυχία το διδακτικό έργο. Η διδακτική πράξη θα πρέπει να βασίζεται στην «αυτενέργεια» του μαθητή, δηλ. στην ενεργοποίηση των δικών του πνευματικών, ψυχικών και σωματικών δυνάμεων. Μέσα από την αυτενέργεια ο μαθητής μπορεί να αναπτυχθεί καλύτερα, καθώς τού προσφέρεται η δυνατότητα να πετύχει τους στόχους που επιθυμεί, στηριζόμενος στον εαυτό του. Επομένως, οι μέθοδοι διδασκαλίας πρέπει να έχουν ως βασική προϋπόθεση την ενεργητική και ελεύθερη συμμετοχή του. Η αυτενέργεια καθιστά τον μαθητή ελεύθερο να ικανοποιήσει τα «θέλω» του και του δίνει όλα τα απαραίτητα στοιχεία, προκειμένου να συνεχίσει να μορφώνεται μόνος του και μετά το τέλος της σχολικής περιόδου 16. Η σύγχρονη διδακτική μεθοδολογία θα πρέπει να στηρίζεται σε πραγματικά κίνητρα και στην επιθυμία των παιδιών για γνώσεις και για δεξιότητες 17. Έτσι, ο εκπαιδευτικός οφείλει να καθοδηγήσει τον μαθητή ανάλογα με τα ενδιαφέροντα του και τον βαθμό με τον οποίο αναπτύσσεται, ώστε να του προσφέρει τα κατάλληλα κίνητρα που θα ενεργοποιήσουν τη θέληση και τις δυνάμεις του για μάθηση. Οι εκπαιδευτικοί θεολόγοι, πιο συγκεκριμένα, πρέπει να γνωρίζουν ότι η διδακτική τους μεθοδολογία για να αγγίξει τους ανήσυχους εφήβους, πρέπει να βασίζεται σε ορισμένα βασικά στοιχεία. Να συνδέεται ο τρόπος διδασκαλίας των αληθειών της πίστης με το λόγο του Θεού, να δημιουργηθεί ευχάριστο κλίμα στα πλαίσια της διδασκαλίας του μαθήματος, έτσι ώστε να αποφύγει να χαρακτηριστεί βαρετό το μάθημα. Ακόμη, να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες των εφήβων, οι οποίοι είναι γεμάτοι από ζωντάνια και δεν επιθυμούν να στέκονται ως παθητικοί δέκτες, αλλά να συνεργάζονται και να συμμετέχουν ενεργά στα πλαίσια του μαθήματος 18. Οι διάφορες ανάγκες που έχει ο έφηβος αποτελούν κύριο στοιχείο της ψυχολογικής του κατάστασης και γι αυτό τον λόγο το μάθημα των Θρησκευτικών θα πρέπει να διδάσκεται με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε όχι απλά να βρίσκεται σε αρμονία με τον τρόπο 15 Βλ. R. Peters, Ethics and education, George Alley and Unwin, London 1978, σσ Βλ. Στ. Δερβίσης, Σύγχρονη Γενική Μεθοδολογία της διδασκαλίας-μάθησης, έκδ. 5 η, Θεσσαλονίκη 1999, σσ Βλ. Γ. Κυριαζόπουλος, Εφηβική ηλικία: ενδιαφέροντα και κίνητρα για μάθηση, εκδ. Κουτσουμπός, Αθήνα 1991, σσ. 8,9. 18 Βλ. Δημ. Λάππας, Ο διάλογος και το μάθημα των Θρησκευτικών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 381,

12 σκέψης του, αλλά να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Η κάλυψη των αναγκών δημιουργεί εσωτερικά κίνητρα στον μαθητή, τα οποία θα ενεργοποιήσουν με τη σειρά τους τις γνωστικές λειτουργίες του και θα συμβάλουν στη μάθηση 19. Οι κατάλληλες προϋποθέσεις που θα δημιουργηθούν κατά τη διδασκαλία καθώς και ο ρόλος του διδάσκοντα που θεωρείται καθοριστικός για τη μετάδοση γνώσεων, θα συμβάλουν βέβαια και σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνικοποίηση των μαθητών. Ως προς την ύλη, αυτή είναι κατανεμημένη έτσι, ώστε να εμφανίζει η εργασία εσωτερική συνοχή, συνέχεια και συνέπεια, στοιχεία τα οποία διέπονται από τη γνωστή Αριστοτελική αρχή: αίτιον και αιτιατόν ή αποτέλεσμα. Ακολουθώντας, λοιπόν, αυτό το σκεπτικό προσδιορίστηκε η κατανομή της ύλης να δοθεί σε τρία κεφάλαια, με την προοπτική το ένα να συνδέεται λογικά με το άλλο, ώστε τα τελικά συμπεράσματα να είναι αβίαστα και να στηρίζονται -το κυριότερο- στην ενδεδειγμένη επιστημονική τεκμηρίωση. Πιο συγκεκριμένα στο Α Κεφάλαιο εκτίθενται τα σχετικά με το πρόβλημα της κοινωνικοποίησης του εφήβου, το οποίο εντάσσεται στα γενικότερα αναπτυξιακά πλαίσια της εφηβείας. Στο Β Κεφάλαιο εντοπίζονται ad rem εκείνα τα στοιχεία/σημεία, τα οποία καθιστούν χρήσιμη και παιδαγωγικά ενδεδειγμένη για την προσωπικότητα των εφήβων τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών. Στην ουσία δεν δύναται τούτο να αμφισβητηθεί, δηλ. να υποβαθμιστεί ή ως πλανάται η φήμη να καταργηθεί παντελώς ως ανώφελο, αλλά να προταθούν μέθοδοι καλύτερης και ουσιαστικότερης διδασκαλίας του. Στο Γ Κεφάλαιο γίνεται η συσχέτιση του ΜτΘ της Γ Λυκείου με την κοινωνικοποίηση. Αναλυτικότερα το περιεχόμενο των τριών Κεφαλαίων: Το Α Κεφάλαιο ασχολείται με την κοινωνικοποίηση του εφήβου, το Β Κεφάλαιο με το αξιακό υλικό των διδακτικών ενοτήτων του μαθήματος των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου και το Γ Κεφάλαιο κάνει λόγο για τη συμβολή του μαθήματος των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου στην κοινωνικοποίηση του εφήβου. Πιο συγκεκριμένα, το Α Κεφάλαιο αναφέρεται στην εφηβεία, στα χαρακτηριστικά της και τις διάφορες μορφές ανάπτυξης του εφήβου (σωματική, συναισθηματική, κοινωνική, θρησκευτική, ηθική ανάπτυξη), στον ορισμό της κοινωνικοποίησης, στον ρόλο του σχολείου και του εκπαιδευτικού, στην κοινωνικοποιητική εξέλιξη και τα προβλήματα κοινωνικοποίησης που μπορεί να εμφανίσει ο έφηβος τόσο σε γενικό επίπεδο, όσο και στο χώρο της σχολικής τάξης. Στο Β Κεφάλαιο γίνεται ανάλυση του περιεχομένου των διδακτικών ενοτήτων της Γ Λυκείου. Επιχειρείται δηλαδή να 19 Βλ. Χρ. Βασιλόπουλος, Ο μαθητής ως κριτήριο του μαθήματος των Θρησκευτικών, έκδ. Β, εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1993, σσ

13 αναδειχθούν οι αξίες, ιδέες, προτάσεις ζωής κ.λ.π., οι οποίες είναι ενσωματωμένες σε κάθε διδακτική ενότητα και αποτελούν πολύτιμα μορφωτικά αγαθά για την αγωγή των εφήβων. Στο Γ Κεφάλαιο γίνεται λόγος για την παιδαγωγική αξία του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Λύκειο και ειδικότερα στη Γ Λυκείου, για το σκοπό του μαθήματος των Θρησκευτικών σε σχέση με την κοινωνικοποίηση του εφήβου. Τέλος τονίζονται όλα τα βασικά σημεία της κάθε διδακτικής ενότητας του μαθήματος των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου που μπορούν να συμβάλουν στην κοινωνικοποίηση του εφήβου. Μέσα από την εργασία διαφαίνεται ότι η εφηβική ηλικία είναι μία κρίσιμη, μεταβατική περίοδος, πολύ σημαντική για την μετέπειτα εξέλιξη του εφήβου. Κατά τη διάρκειά της ο έφηβος έχει ανάγκη από κάποιες βασικές αξίες: την αγάπη, την αλληλοεκτίμηση, τον σεβασμό, την κατανόηση, οι οποίες θα συμβάλλουν στη διαμόρφωση μίας ολοκληρωμένης προσωπικότητας και στην πορεία της κοινωνικοποίησής του. Ο βαθμός κοινωνικοποίησής του, επηρεάζεται σημαντικά από την εκάστοτε ψυχολογική διάθεσή του. Στα πλαίσια της σχολικής τάξης ο έφηβος αναπτύσσει τις κατάλληλες διαθέσεις και αποκτά τις γνώσεις, ώστε να αναλάβει αργότερα κοινωνικούς ρόλους, ως ενήλικας πλέον. Μέσα στη σχολική τάξη οι μαθητές αποτελούν μία ομάδα, η οποία συνεργάζεται, ο καθένας έχει κοινά στοιχεία με τους υπόλοιπους, αλλά συγχρόνως αποτελεί μία ξεχωριστή και μοναδική οντότητα. Με άλλα λόγια, καταβάλλεται προσπάθεια παρουσίασης των διδακτικών ενοτήτων του βιβλίου των Θρησκευτικών της Γ Λυκείου, αναζητώντας τον βαθμό που συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση των εφήβων. Αποδεικνύεται πράγματι ότι το βιβλίο της Γ Λυκείου περιέχει θέματα σύγχρονα και επίκαιρα που σχετίζονται άμεσα με την κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, καθώς αναφέρεται σε ζητήματα που απασχολούν καθημερινά τον άνθρωπο και τα οποία προσπαθεί να αντιμετωπίσει. Ακολουθούν τα Συμπεράσματα, το Summary και η διαθέσιμη Βιβλιογραφία, την οποία διεξήλθα χωρίς κατ ανάγκη στις υποσημειώσεις της παρεχόμενης ύλης να έχουν μνημονευθεί πάντοτε στο σύνολό τους τα σχετικά κεφάλαια, αφού πολλά από αυτά είχαν καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα. 14

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ 1α. Η εφηβεία, τα χαρακτηριστικά της και η σωματική ανάπτυξη του εφήβου Προτού προβούμε στην ανάλυση αυτής της ενότητας, είναι αναγκαίο να διευκρινιστούν οι σχετικοί όροι σύμφωνα με τα πορίσματα των ειδικών ερευνητών: ψυχολόγων, παιδαγωγών, ψυχοπαιδαγωγών και τα δεδομένα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Ο πρώτος όρος είναι η εφηβεία «Εφηβεία ονομάζεται η μεταβατική περίοδος στην ανάπτυξη του ανθρώπου, που μέσα από έντονες σωματικές, γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές αλλαγές μεταβαίνει από την παιδική ηλικία στην ώριμη ενήλικη ζωή» 20. Το πιο βασικό γνώρισμα της εφηβείας είναι η ήβη. Πρόκειται για δύο έννοιες, οι οποίες δεν πρέπει να συγχέονται, καθώς η ήβη αναφέρεται στις διάφορες σωματικές αλλαγές, οι οποίες συμβαίνουν στο σώμα του εφήβου μέχρι να αναπτυχθεί πλήρως, ενώ η εφηβεία αποτελεί ένα «πλήρες βιοψυχολογικό γεγονός» 21 που φθάνει μέχρι την ενηλικίωση του εφήβου. Οι αλλαγές αφορούν κυρίως την ωρίμανση των γεννητικών οργάνων, την ανάπτυξη δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου, την αύξηση σε ύψος και τις διάφορες αλλαγές που πραγματοποιούνται στα όργανα και τις λειτουργίες του οργανισμού. Εκτός όμως από τις σωματικές αλλαγές πληθώρα αλλαγών συμβαίνουν στον ψυχικό κόσμο του εφήβου. Η έναρξη της εφηβείας οριοθετείται από το 11 ο έτος μέχρι το 18 ο, ωστόσο μπορεί να συνεχιστεί και μέχρι τα 20 ή 25 έτη 22. Στην προεφηβεία (11 ο -13 ο έτος) εμφανίζονται έντονες σωματικές αλλαγές, που μπορεί να προκαλέσουν έκπληξη, αλλά και στενοχώρια. Σημαντικές είναι επίσης οι αλλαγές στον ψυχικό κόσμο του, γι αυτό κρίνεται ωφέλιμο να έχει την υποστήριξη των γονέων. Σε αυτή τη φάση αρχίζει επίσης να αναζητάει 20 προσπελάστηκε στις 08/09/ Βλ. Αρ. Ασπιώτης, Από τα ψυχολογικά προβλήματα του εφήβου, Τόμος πρώτος, Αθήνα 1976, σσ σ. 1 προσπελάστηκε στις 08/09/

15 την ταυτότητά του και έχει ανάγκη από τις παρέες με συνομηλίκους, με τους οποίους μοιράζεται τα καθημερινά του προβλήματα 23. Στη μέση εφηβική ηλικία (14 ο -16 ο έτος) οι ψυχοσωματικές αλλαγές συνεχίζονται. Σε αυτή τη χρονική φάση ο έφηβος προσπαθεί να νιώσει άνετα με τον εαυτό του και να προσεγγίσει το αντίθετο φύλο ερωτικά. Συγκρούεται συχνά με το οικογενειακό περιβάλλον και θέλει να ανεξαρτητοποιηθεί, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι θα σταματήσει να επιθυμεί την υποστήριξη των γονέων 24. Τέλος, από την ηλικία των 17 και έπειτα ο έφηβος, πλέον, αναζητά τις δεξιότητες που έχει, τους τομείς στους οποίους έχει έφεση και ταλέντο. Ο ήδη έφηβος παρουσιάζει συναισθηματική σταθερότητα και δυνατότητα προσαρμογής στις συνθήκες της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει ότι σε αυτό το χρονικό διάστημα δύναται να ξεκινήσει ο επαγγελματικός προσανατολισμός του. Παράλληλα με τη σταθερότητα των συναισθημάτων βελτιώνονται και οι σχέσεις με τους γονείς 25. Πολλές φορές ωστόσο οι γονείς, από φόβο μήπως το παιδί τους κάνει λάθος επιλογές, δεν το αφήνουν να αποφασίσει και να επιλέξει ελεύθερα, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται αρνητικά η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Στις προηγούμενες παραγράφους έγινε μία σύντομη αναφορά στον όρο της εφηβείας και αναφερθήκαμε συνοπτικά στα στάδια ανάπτυξης της εφηβικής ηλικίας. Παρακάτω θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στη σωματική ανάπτυξη. Παρατηρείται, λοιπόν, έντονη αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης του σώματος. Συμβαίνουν διάφορες αλλαγές στα όργανα και τις λειτουργίες του οργανισμού, απότομη αύξηση ύψους, βάρους και μορφής του σώματος. Οι κυριότερες αλλαγές πραγματοποιούνται στο αναπαραγωγικό και γεννητικό σύστημα 26, αλλά αν θέλαμε να τις παραθέσουμε κατανέμοντάς τις σε πεδία, θα λέγαμε ότι χωρίζονται σε: νευροφυσιολογικό, σωματικό, γνωστικό-νοητικό και γλωσσικό πεδίο. Από νευρολογικής πλευράς αναπτύσσεται σε μεγάλο βαθμό ο εγκέφαλος και, λόγω των αλλαγών που συμβαίνουν, η γνωστική λειτουργία εμφανίζεται υψηλότερη σε σχέση με την παιδική ηλικία. Επίσης υπάρχει ανάπτυξη καθώς και ποιοτική διαφορά στη γλώσσα, τη νόηση, τη φαντασία και τη μνήμη. Το αριστερό και το δεξί ημισφαίριο λειτουργούν πιο αυτόνομα. Η ωρίμανση του εφήβου στο γλωσσικό πεδίο του δίνει τη δυνατότητα να σχηματίζει, να εκφράζει, να ελέγχει αυτά που σκέφτεται, έτσι ώστε να μην αντιδρά αυθόρμητα και παρορμητικά με βάση το συναίσθημα. Η αυτοσυναίσθηση, δηλ. η επίγνωση που έχει ο 23 σ σ Βλ. Λουκ. Παπαναστασίου, Ψυχολογία και αγωγή της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας, εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1983, σ Βλ. Τζαίημς Άρθουρ Χάντφηλντ, Παιδικότητα και Εφηβεία, μτφρ. Μαρίνα Λώμη, εκδ. θυμάρι, Αθήνα 1979, σ

16 έφηβος για το τί συμβαίνει σε σχέση με τον εαυτό του και τις πράξεις του, αυξάνεται σταδιακά 27. Οι κυριότερες αλλαγές οι οποίες, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, συντελούνται στο γεννητικό σύστημα, εμφανίζουν πρωτεύοντα και δευτερεύοντα χαρακτηριστικά. Στα πρωτεύοντα ανήκουν τα μέρη του γεννητικού συστήματος κάθε φύλου, τα οποία αναπτύσσονται και τελειοποιούνται. Στα δευτερεύοντα ανήκουν η εμφάνιση τριχοφυΐας, η αλλαγή της φωνής κ.ά. Στο σύνολό της η σωματική ανάπτυξη του εφήβου παρουσιάζεται ως «γενική» διότι συμβαίνει σε όλους, «ανομοιόμορφη» διότι δεν είναι ίδια στα δύο φύλα και «ιδιόρρυθμη», καθώς οι έφηβοι διαφέρουν μεταξύ τους 28. 1β. Η συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του εφήβου Η αυτοσυγκράτηση ή η εξωτερίκευση των συναισθημάτων είναι σοβαρό πρόβλημα τόσο για τους εφήβους όσο και για τους υπεύθυνους της αγωγής και της εκπαίδευσής τους. Άλλωστε οι «αντιδράσεις» τους δεν είναι ενιαίες, αλλά ποικίλλουν και εκδηλώνονται διαφοροτρόπως, καθώς επηρεάζονται/προσδιορίζονται από πολλούς -ελέγξιμους και ανεξέλεγκτους- παράγοντες. Αυτό όμως είναι ένα άλλο ζήτημα, έξω από την εμβέλεια της παρούσας εργασίας. Ας παρατηρήσουμε τις εκδηλώσεις των εφήβων από πλευράς έντασης και φορέων. Η εφηβεία αποτελεί μία περίοδο κατά την οποία ο άνθρωπος επηρεάζεται από τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους (συνομηλίκους, οικογένεια, εκπαιδευτικούς κ.ά.), από το κοινωνικό του περιβάλλον, από τις διάφορες δραστηριότητες με τις οποίες ασχολείται (εντός του σχολικού και εξωσχολικού χώρου). Μέσα από τις διάφορες καταστάσεις, που βιώνει καθημερινά τόσο στον οικογενειακό όσο και στον ευρύτερο χώρο, διαμορφώνεται η προσωπικότητα του 29. Η εφηβική ηλικία παρουσιάζεται γεμάτη από συναισθήματα, δηλ. από την ευχάριστη ή δυσάρεστη ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκεται κάθε φορά, η οποία επηρεάζεται τόσο από τις διάφορες φυσιολογικές μεταβολές που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της εφηβείας, όσο και από το γύρω περιβάλλον του εφήβου. 27 Βλ. Η. Κουρκούτας, Η ψυχολογία του εφήβου: Θεωρητικά ζητήματα και κλινικές περιπτώσεις, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, σσ. 34, Αυτόθι, σσ. 36, Βλ. Σπ. Τρυφωνόπουλος, μν. έ., σ

17 Σημαντική αλήθεια αποτελεί ότι ο έφηβος κατά τα πρώτα χρόνια της εφηβείας, αλλά και κατά τα επόμενα θα ζήσει πολύ πιο έντονη συναισθηματική ζωή συγκριτικά με εκείνη που έζησε στην παιδική ηλικία ή αυτή που θα ζήσει όταν θα είναι πλέον ώριμος 30. Η συναισθηματικότητα του εφήβου κυρίως στη δεύτερη φάση της εφηβείας επηρεάζεται από τα κίνητρα και τις επιρροές που δέχεται από το περιβάλλον. Τα κίνητρα ή παρωθήσεις που δέχεται ένας έφηβος στο σχολείο θεωρούνται βασική προϋπόθεση για να επιτευχθεί μάθηση στο σχολείο, καθώς ενεργοποιούν τον μαθητή συναισθηματικά. Τώρα παρουσιάζει περισσότερη ευαισθησία και όσο περισσότερα ερεθίσματα δέχεται, τόσο πιο έντονη είναι η συναισθηματική του ζωή. Για παράδειγμα, ένας έφηβος από την επαρχία θα δεχτεί λιγότερα ερεθίσματα και θα έχει πιο απλή ζωή συγκριτικά με κάποιον άλλο που ζει σε αστικό κέντρο, οπότε θα υπάρξει διαφοροποίηση και στο συναισθηματισμό τους. Βέβαια σημαντικό ρόλο στη συναισθηματική ζωή του εφήβου παίζει η ιδιοσυγκρασία καθώς και ο χαρακτήρας που έχει 31. Ο χαρακτήρας, λοιπόν, του εφήβου σε συνδυασμό με τα διάφορα ερεθίσματα που θα δεχτεί από το κοινωνικό περιβάλλον, τις ποικίλες δυσκολίες που θα αντιμετωπίσει τόσο στον επαγγελματικό όσο και στον κοινωνικό χώρο, αποτελούν στοιχεία που οδηγούν τον έφηβο στην ανάγκη να δεχτεί φροντίδα και καθοδήγηση από τους μεγαλυτέρους, ώστε να διατηρήσει τη συναισθηματική του ισορροπία. Ο έφηβος παρουσιάζει έντονη συναισθηματικότητα, όταν πραγματοποιούνται οι επιθυμίες του, αλλά και όταν εμποδίζεται η υλοποίηση αυτών. Βρίσκεται σε μία κατάσταση, κατά την οποία παρουσιάζει έντονες αλλαγές στον τρόπο συμπεριφοράς και αντιμετώπισης όλων των πραγμάτων που τον απασχολούν. Αισθάνεται μεγάλη πίεση, λόγω των νέων δεδομένων που βιώνει στη ζωή του: συναισθήματα που δεν είχε στην παιδική ηλικία, αμφισβήτηση των αξιών, αμφισβήτηση του κόσμου των μεγάλων, ανασφάλεια για το τί επιφυλάσσει το μέλλον, ενοχές για τις ενδόμυχες σκέψεις του. Όλα αυτά τα στοιχεία επηρεάζουν τη συναισθηματική του ανάπτυξη και ισορροπία και σίγουρα κρίνεται απαραίτητη η συμπαράσταση τόσο από τον οικογενειακό και σχολικό χώρο, όσο και από τους συνομηλίκους 32. Συνεχίζοντας τη διερεύνηση της συναισθηματικότητας της εφηβείας, θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι έφηβοι συχνά παρουσιάζουν τόσο έντονη εναλλαγή συναισθημάτων, ώστε να εμφανίζεται ως μία διάθεση κυκλοθυμική. Κάποιες από τις βασικές συναισθηματικές εκδηλώσεις που επαναλαμβάνονται είναι επιγραμματικά: Θυμός, απάθεια, άνοια, λύπη-μελαγχολία, φόβος-άγχος, αγωνία, χαρά, ενθουσιασμός, αγάπη, 30 Βλ. Νικ. Μελανίτης, Η εφηβική ηλικία και τα προβλήματα αυτής, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1972, σ Βλ. Κων. Μάνος, Ψυχολογία του εφήβου, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1999, σσ.166,167, Βλ. Μόζες Λόφερ, Εφηβική διαταραχή και ψυχικός κόσμος, μτφρ. Βάσω Τσιαντή, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1992, σσ

18 φιλία, έρωτας 33. Μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μπορεί να αλλάξει η διάθεσή τους και ενώ τη μία στιγμή εμφανίζονται αισιόδοξοι και χαρούμενοι, μετά από λίγο διακατέχονται από θλίψη και μελαγχολία. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την απότομη εναλλαγή των συναισθημάτων τους διαδραματίζει η αστάθεια, την οποία παρουσιάζει ο χαρακτήρας τους και η συμπεριφορά τους. Επίσης οι έφηβοι εμφανίζονται πολύ ευαίσθητοι και ευσυγκίνητοι. Το παραμικρό πράγμα μπορεί να τους επηρεάσει και να διαταράξει την ηρεμία τους, ενώ μερικές φορές η επίπληξη από έναν ενήλικα ή η αποτυχία σε κάποιον τομέα μπορεί να τους οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές (ακόμα και στην αυτοκτονία σε σπάνιες περιπτώσεις) 34. Προκειμένου, λοιπόν, ο έφηβος να αντιμετωπίσει αυτήν τη θύελλα των συναισθημάτων και να ενταχθεί στην κοινωνία των μεγάλων, χωρίς να ακροβατεί μεταξύ των διφορούμενων πολλές φορές συναισθημάτων του, έχει ανάγκη βοηθείας από κάποιες βασικές προϋποθέσεις που θα τον βοηθήσουν να αναπτυχθεί συναισθηματικά και ψυχικά. Φυσικά οι προϋποθέσεις αυτές θα καθοριστούν από τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται άμεσα γι αυτόν: από την οικογένεια, το σχολείο, από το γύρω περιβάλλον και την πολιτεία. Με τη σωστή καθοδήγηση από όλους, θα εξομαλυνθούν οι διάφορες εντάσεις που μπορεί να προκύψουν και θα στεφθεί με επιτυχία η συναισθηματική του ωριμότητα. Τέτοιες προϋποθέσεις μπορεί να θεωρηθούν οι εξής: α) Να κατανοήσει ο έφηβος ότι κάθε άνθρωπος έχει τη δική του προσωπικότητα και θεωρείται ο ίδιος υπεύθυνος για ό,τι πράττει. Γι αυτό και οφείλει να είναι υπεύθυνος και σοβαρός. Εδώ είναι σημαντικό να τονισθεί ότι ο έφηβος, για να αποκτήσει μία ολοκληρωμένη προσωπικότητα, έχει ανάγκη από παραδείγματα προς μίμηση, β) Να προσφερθούν στον έφηβο τα κατάλληλα ιδανικά και πρότυπα, που θα τον οδηγήσουν στο να κοινωνικοποιηθεί ομαλά, και θα τον βοηθήσουν να καλύψει τις πνευματικές και ψυχικές του ανησυχίες, γ) Να δοθεί στον έφηβο δυνατότητα λήψης πρωτοβουλιών και να νιώσει ότι έχει ασφάλεια, αγάπη, φιλική αντιμετώπιση και προσωπική ελευθερία, κατανόηση, επικοινωνία με τους μεγαλυτέρους, ώστε να γίνει συναισθηματικά πιο ώριμος 35. Από το άλλο μέρος, παρόλο που η συναισθηματικότητα παρουσιάζεται έντονη και σχετίζεται με τη βαθύτερη ύπαρξη του εφήβου, δεν είναι λίγες οι φορές, κατά τις οποίες η συναισθηματική του 33 Βλ. Ελ. Τζαβέλα, «Συναισθήματα και έκφραση συναισθημάτων στην εφηβεία. Ενίσχυση θετικών συναισθημάτων και λειτουργική διαχείριση των αρνητικών» Πηγή προσπελάστηκε στις 25/ 11/ Βλ. Βασ. Χαρώνης, Ψυχολογία και αγωγή των εφήβων, Αθήνα 1976, σσ Βλ. Αντ. Κολτσίδας, Ψυχοκοινωνιολογία της αγωγής του εφήβου: η διαμόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του εφήβου μέσα στο ελεγκτικό περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 257,

19 κατάσταση δεν εξωτερικεύεται. Ο έφηβος εμφανίζεται εσωστρεφής και λιγότερο εκδηλωτικός, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ηλικία αυτή. Αυτή η συμπεριφορά οφείλεται στον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και στις επιδράσεις που δέχεται από το γύρω περιβάλλον. Επειδή έχει τη δυνατότητα να συγκρατεί τα συναισθήματά του, δίνεται η εντύπωση ότι μπορεί να μη συγκινείται. Στην πραγματικότητα όμως το συναίσθημα κυριεύει όλη την ύπαρξή του, δημιουργεί εντάσεις, πάθη. Αντίθετα κατά την παιδική ηλικία οι εκδηλώσεις αυτές ήταν ανύπαρκτες, καθώς τα συναισθήματα ήταν περισσότερο επιφανειακά 36. Έτσι, κρίνεται σκόπιμο, για την κατανόηση της συναισθηματικής ζωής του εφήβου και της προσωπικότητάς του, να μελετώνται τόσο οι συναισθηματικές καταστάσεις οι οποίες είναι φανερές, όσο και εκείνες, τις οποίες προσπαθεί ο έφηβος να κρύψει και να καλύψει είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα. Οι τελευταίες, οι κρυφές συναισθηματικές καταστάσεις θεωρούνται πιο σημαντικές από ψυχολογικής πλευράς σε σχέση με τις άλλες. Μπορούν δε να μελετηθούν με διάφορους τρόπους, όπως με συνέντευξη, φυσική παρατήρηση κ.ά. 37 Εξάλλου, όταν η εφηβική ηλικία πλησιάζει προς το τέλος της, εμφανίζονται νέα προβλήματα και ανάγκες, τα οποία οφείλονται στη συναισθηματική φόρτιση που νιώθουν οι έφηβοι. Μερικά από αυτά είναι. Η ανεξαρτητοποίηση την οποία επιθυμούν να έχουν κυρίως τα κορίτσια, διότι δέχονται περιορισμούς από την οικογένεια. Οι σχέσεις με το άλλο φύλο καθώς και οι ενδεχόμενες απογοητεύσεις, οι οποίες μπορεί να προκύψουν. Οι σκέψεις για το μέλλον και την επαγγελματική αποκατάσταση, σκέψεις οι οποίες κατά τις δύο τελευταίες τάξεις του σχολείου απασχολούν έντονα τους εφήβους, γιατί προετοιμάζονται για την είσοδο τους σε ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και αναζητούν εργασία 38. Εντούτοις, παρόλα τα προβλήματα που παρουσιάζονται κατά το τέλος της εφηβικής ηλικίας, το μεγαλύτερο ποσοστό των εφήβων είναι συναισθηματικά πιο ώριμοι από προηγούμενες περιόδους της ζωής τους. Στην επίλυση των συναισθηματικών προβλημάτων των εφήβων μπορούν να συμβάλουν με τον τρόπο τους οι εκπαιδευτικοί, δημιουργώντας καλή ατμόσφαιρα μέσα στην τάξη, ώστε να υπάρξει κατανόηση, συνεργασία και αναγνώριση της προσπάθειας των μαθητών. Με αυτόν τον τρόπο θα είναι πιο εύκολο να ισορροπήσουν συναισθηματικά. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να κάνουν τους μαθητές να νιώσουν ευχάριστα μαζί τους, δείχνοντας ενδιαφέρον για τις επιθυμίες και τις ανάγκες τους. Έτσι, καταφέρνουν να τους βοηθήσουν να 36 Βλ. Λουκ. Παπαναστασίου, μν. έ., σ Βλ. Νικ. Μελανίτης, Η προσωπικότης και ο χαρακτήρ υπό το πρίσμα της επιστημονικής έρευνας, Αθήνα 1953, σσ Βλ. Του αυτού, Η εφηβική ηλικία και τα προβλήματα αυτής, σ

20 αναπτυχθούν συναισθηματικά και να αντιμετωπίσουν το άγχος και την ανασφάλεια, στοιχεία που υπάρχουν έντονα στην εφηβεία 39. Εξίσου σημαντική προς τη συναισθηματική ανάπτυξη του εφήβου είναι η κοινωνική ανάπτυξη αυτού. Ξεκινάει από την παιδική ηλικία και συνεχίζεται μέχρι την εφηβική, όπου και ολοκληρώνεται είτε στο τέλος αυτής της περιόδου ή αργότερα. Η κοινωνική ανάπτυξη του ατόμου είναι «η συμμόρφωσή του σε ό,τι η κοινωνία στο σύνολό της θεωρεί ορθό και εξυπηρετικό για τη λειτουργία της. Πρόκειται για ένα είδος προσαρμογής του ατόμου στις κοινωνικές προσδοκίες και τα ομαδικά πρότυπα που υπάρχουν» 40. Το άτομο, δηλαδή, προκειμένου να μπορέσει να συνυπάρξει μέσα στην κοινωνία με τα υπόλοιπα άτομα, πρέπει να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του έτσι ώστε να είναι αποδεκτή από τους υπολοίπους. Ο άνθρωπος, εφόσον γεννιέται μέσα σε μία συγκεκριμένη κοινωνία, θα παρουσιάσει και μία ανάλογη συμπεριφορά αποδεκτή από την κοινωνία στην οποία αναπτύσσεται. Συνεπώς, σημαντικό ρόλο παίζουν εδώ τα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς, τα οποία συμβάλλουν καθοριστικά στην κοινωνική ανάπτυξη των εφήβων. Οι έφηβοι επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από το γύρω κοινωνικό περιβάλλον (τον τύπο, την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τις διαφημίσεις, τα διάφορα ρεύματα της εποχής, τις διάφορες αντιλήψεις περί ηθικής, θρησκείας, παιδείας, οικογένειας κ.λ.π.). Ο ρόλος του σχολείου και της οικογένειας θεωρούνται και εδώ ιδιαίτερα σημαντικοί, παρόλο που στη σημερινή εποχή δεν έχουν την επίδραση που είχαν στο παρελθόν. Και τούτο, γιατί οι έφηβοι έχουν πάψει να δέχονται ως πρότυπα τους γονείς τους, καθώς έχει απομυθοποιηθεί η εικόνα που είχαν γι αυτούς και αναζητούν νέα πρότυπα, τα οποία προσπαθούν να μιμηθούν. Αν παρατηρήσει κανείς ποιοι ανήκουν στα είδωλα των νέων και κυρίως των εφήβων, κατά κύριο λόγο θα βρει τραγουδιστές, σταρ του σινεμά, της τηλεόρασης και όχι αξιόλογους ανθρώπους από άλλους τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας 41. Χαρακτηριστικό επίσης της κοινωνικής ανάπτυξης του εφήβου, είναι ότι κατά την περίοδο αυτή παρουσιάζεται μία αντιδραστική συμπεριφορά. Οι έφηβοι θέλοντας να εξωτερικεύσουν τα προβλήματά τους έρχονται σε αντίθεση με το κατεστημένο. Με αυτό τον τρόπο έκφρασης φανερώνουν τη δυσαρέσκεια, η οποία τους διακατέχει για όλα τα αρνητικά, τα οποία ενυπάρχουν στην κοινωνία. Ασκούν κριτική σε ό,τι τους ενοχλεί και τους φέρνει δυσφορία και προσπαθούν να ζήσουν με τον δικό τους τρόπο και τους δικούς τους κανόνες. «Η εφηβεία ήταν 39 Βλ. Κων. Μάνος, μν. έ., σ Βλ. Κων. Μάνος, μν. έ., σ Βλ. Ευάγ. Καναβίτσας «Εφηβεία: τα χρόνια της ωρίμανσης, τα χρόνια των συγκρούσεων», Εκπαιδευτικό άρθρο, Κυριακή 15/11/09, πηγή προσπελάστηκε στις 20/11/09. 21

21 και θα είναι πάντα μία περίοδος κρίσης και ανισορροπίας, σαν επακόλουθο της υποχρέωσης που έχουν οι νέοι να πραγματοποιήσουν την ένταξή τους στην κοινωνία και να πάρουν στα χέρια τους την τύχη τους» 42. Η στάση αυτή εξηγείται από το γεγονός ότι υπάρχει κυρίαρχη η ανάγκη για ασφάλεια καθώς και η τάση για επικράτηση έναντι των άλλων. Έτσι ο έφηβος προσπαθεί να δεχτεί την κοινωνική πραγματικότητα. Παρόλα αυτά όμως αρχικά αμφισβητεί το κοινωνικό περιβάλλον και εν συνεχεία αποκτά μία «εκλεκτική στάση», εμφανίζοντας κάποιες αντιδράσεις απέναντι στην κοινωνία, γεγονός που φανερώνει ότι ο έφηβος για να γίνει αποδεκτός μέσα στο κοινωνικό «κατεστημένο», πρέπει να αφιερώσει ένα μέρος της προσωπικής του ελευθερίας. Ακόμη, είναι αξιοσημείωτο ότι η κοινωνική ένταξη του εφήβου, στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνικοποίηση που πραγματοποιήθηκε κατά την παιδική ηλικία 43. Βιώνει όμως την ένταξή του στην κοινωνική ζωή διαφορετικά από τότε που βρισκόταν στην παιδική ηλικία. Επίσης εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία του εφήβου, καθώς κάθε έφηβος είναι διαφορετικός. Επειδή δε κατά την εφηβική ηλικία αναζητά την ανεξαρτησία και την αίσθηση της αυτονομίας, πιστεύει ότι όλος ο κόσμος είναι δικός του και όταν αντιλαμβάνεται ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει στην πραγματικότητα, τότε συγκρούεται με το κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο χαρακτηρίζει ως «κατεστημένο». Η αντίθεση που δημιουργείται κλονίζει την ψυχική ηρεμία του εφήβου, καθώς προσπαθεί να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα 44. Πέραν αυτού, οι έφηβοι ενώ επιθυμούν να αποκτήσουν αυτονομία και ανεξαρτησία, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι «την ευθύνη του εαυτού τους» 45, έχουν την ανάγκη να νιώσουν ότι αποτελούν κομμάτι της κοινωνίας. Γι αυτό η σωστή καθοδήγηση και αγωγή, που προσφέρεται από τους γονείς εγκαίρως στα παιδιά, βοηθάει στην ομαλή κοινωνικοποίησή τους αργότερα. Η εισαγωγή του εφήβου στον κόσμο των μεγάλων χρειάζεται μεγάλη προσοχή, καθώς λανθασμένοι χειρισμοί μπορεί να τον αποπροσανατολίσουν. Οι γονείς πρέπει να είναι υπεύθυνοι και σοβαροί. Να προσφέρουν σταδιακά στο παιδί μέχρι την εφηβική ηλικία μία αίσθηση ανεξαρτησίας, χωρίς όμως να φθάνουν σε ακραίες καταστάσεις. Διότι υπάρχουν γονείς που δεν θέλουν να παραδεχτούν ότι το παιδί τους μεγάλωσε και προσπαθούν με διάφορους τρόπους να προσκολληθούν επάνω του, με αποτέλεσμα να μην επιτρέπουν την ομαλή 42 Μπέρτ Ρεϊμόν-Ριβιέ, Η κοινωνική ανάπτυξη του εφήβου, μτφρ. Μαρίζα ντε Κάστρο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1989, σ Αλέξ. Κοσμόπουλος, Ψυχολογία και οδηγητική της παιδικής και νεανικής ηλικίας, έκδ. Β, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1990, σσ Βλ. Αντ. Ελευθεριάδης, Ψυχοπαιδαγωγικά προβλήματα: όλα τα θέματα του Α.Σ.Ε.Π., έκδ. Γ, εκδ. Σύγχρονη πέννα, Αθήνα 2002, σ Αυτόθι, σ

22 κοινωνική του ανάπτυξη. Βέβαια υπάρχει και η άλλη πλευρά, αυτών που παρουσιάζουν μία μορφή αδιαφορίας και αφήνουν ανεξέλεγκτο τον έφηβο, μόνο του στις πράξεις και τις επιλογές του. Μετά τους γονείς, το σχολείο αποτελεί τον δεύτερο σημαντικότερο παράγοντα κοινωνικοποίησης. Η κοινωνική ανάπτυξη του εφήβου, μέσα στα πλαίσια του σχολείου, μπορεί να πραγματοποιηθεί επιτυχώς, αρκεί να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις. Μέσα από το σχολείο και τη σχολική τάξη, προσφέρονται στον μαθητή πολλές ευκαιρίες συνεργασίας με τους συμμαθητές και καθηγητές. Αυτό συμβάλλει σημαντικά στην κοινωνικοποίησή του, καθώς μέσα από τις κοινωνικές αυτές σχέσεις θα ζήσει εμπειρίες και στιγμές που θα τον βοηθήσουν να εγκλιματιστεί στην κοινωνία των μεγάλων. Οι σχέσεις με τους συμμαθητές και τους καθηγητές πρέπει να στηρίζονται στον αλληλοσεβασμό, στην κατανόηση, στην ειλικρίνεια. Επίσης η συμμετοχή των μαθητών σε διάφορες σχολικές ομάδες και δραστηριότητες, μπορούν να διαμορφώσουν τον χαρακτήρα τους και να καλλιεργήσουν την υπευθυνότητα, τη συνεργατικότητα, την άμιλλα. Οι αδύναμοι και ντροπαλοί μαθητές μπορούν να αποκτήσουν περισσότερη αυτοπεποίθηση, στοιχείο που θα τους βοηθήσει στην ένταξή τους σε κοινωνικές ομάδες. Η συμμετοχή των μαθητών σε μία σχολική ομάδα τους ωθεί να θέσουν κοινούς σκοπούς και να εργαστούν όλοι για την επίτευξή τους. Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω θεωρούνται καθοριστικά για την κοινωνική ανάπτυξη του εφήβου 46. Συμπερασματικά, η κοινωνική ανάπτυξη και τα εφόδια που θα λάβει ο έφηβος κατά την παιδική και εφηβική ηλικία από όλους τους φορείς, οι οποίοι ασχολούνται με το παιδαγωγικό έργο (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία) θα επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνικοποίησή του, και κατ επέκταση την όλη του συμπεριφορά απέναντι στους συνανθρώπους του. Η πορεία της κοινωνικής του ανάπτυξης θα συντελέσει αργότερα καθοριστικά στην ένταξή του μέσα στην κοινωνία και στον τρόπο έκφρασης της κοινωνικότητάς του, ο οποίος μπορεί να παρουσιαστεί θετικός ή αρνητικός. 1γ. Η θρησκευτική και ηθική ανάπτυξη του εφήβου Περνούμε τώρα στη θρησκευτική και ηθική ανάπτυξη του εφήβου, μία διάσταση της αναπτυξιακής του εξέλιξης μείζονος σημασίας και εξίσου σημαντική προς τις άλλες, που έχουν ήδη διερευνηθεί. 46 Βλ. Σπ. Τρυφωνόπουλος, μν. έ., σσ

23 Καταρχήν το παιδί δέχεται τα πρώτα στοιχεία σχετικά με τη θρησκεία από το σχολείο και την οικογένεια. Οι θρησκευτικές εμπειρίες, τις οποίες θα αποκτήσει είναι ανάλογες με αυτές των γονέων του και με αυτές που θα γνωρίσει στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Η συμβολή της οικογένειας λοιπόν αλλά και του σχολείου θεωρούνται σημαντικοί παράγοντες στη διαμόρφωση της θρησκευτικής ανάπτυξης του εφήβου. Και τούτο καθώς κατά την εφηβική ηλικία οι απόψεις του εφήβου για τα θέματα γύρω από τη θρησκεία διαφοροποιούνται σε σχέση με την παιδική και ο έφηβος έχει ανάγκη από καθοδήγηση και από διάλογο προκειμένου να κατανοήσει τα θέματα της θρησκείας. Αρχίζει, πλέον, να ασκεί κριτική στα θρησκευτικά πιστεύω, τα οποία είχε στην παιδική ηλικία και να διαμορφώνει τις απόψεις του ανάλογα με τις νέες ανάγκες, οι οποίες εμφανίστηκαν στη ζωή του. Αναλυτικότερα, η πορεία των εφήβων στη θρησκευτική ζωή μπορεί να παρουσιάσει διάφορες μεταπτώσεις καθώς ένα ποσοστό των εφήβων σταματάει να εκκλησιάζεται, κάποιοι πιστεύουν στη θρησκεία με τον τρόπο που κρίνουν αυτοί σωστό, ενώ υπάρχουν και έφηβοι που δυστυχώς παρασύρονται από διάφορες παραθρησκευτικές ή αιρετικές ομάδες. Βέβαια δεν είναι λίγοι οι έφηβοι που δίνουν μεγάλη αξία στη θρησκεία και τη θεωρούν καθοριστική για την περαιτέρω πορεία της ζωής τους 47. Η συμβολή επίσης των εκκλησιαστικών φορέων είναι σημαντική, αλλά δυστυχώς η άποψη των εφήβων γι αυτούς είναι κατά μεγάλο βαθμό αρνητική, κυρίως λόγω των διάφορων σκανδάλων που γίνονται γνωστά και αφορούν ανθρώπους που εκπροσωπούν τη θρησκεία. Εδώ θα πρέπει να μάθουν οι έφηβοι ότι δεν μπορεί να καταδικάζεται μία θρησκεία, επειδή οι εκπρόσωποί της διαπράττουν μεμπτές πράξεις. Δημιουργείται ωστόσο απογοήτευση, όταν βλέπουν τέτοιου είδους συμπεριφορές από θρησκευόμενους και εκπροσώπους της θρησκείας, διότι οι έφηβοι είναι σε μία ηλικία κατά την οποία επιθυμούν τη δικαιοσύνη και το καλό αντί του κακού 48. Κατά την πρώτη φάση της εφηβικής ηλικίας (13-16 ετών), ο έφηβος παύει πλέον να παρουσιάζει την ευπιστία την οποία είχε στην παιδική ηλικία. Εμφανίζονται αμφιβολίες για διάφορα θρησκευτικά και δογματικά θέματα, όπως π.χ. για τα θαύματα ή την Ανάσταση του Κυρίου. Παρατηρεί την αδικία που επικρατεί στην κοινωνία και διερωτάται πώς μπορεί ο κόσμος να δημιουργήθηκε βάσει κάποιου σχεδίου θεϊκού, και να συνυπάρχει το καλό με το κακό. Γενικά βρίσκεται σε μία έντονη ψυχική και ηθική αναστάτωση και χρειάζεται οπωσδήποτε τη συμπαράσταση του εκπαιδευτικού. Στην πραγματικότητα ο έφηβος αναζητά την ουσία της θρησκευτικής αλήθειας, μίας αλήθειας που θα 47 Βλ. Γ. Κρασανάκης, Ψυχοπαιδαγωγικά προβλήματα της εφηβικής ηλικίας, εκδ. Σμυρνιωτάκης, Αθήνα 1988, σσ. 113, Βλ. Κων. Μάνος, μν. έ., σ