Παλαιοσλαβική Γλώσσα. Ενότητα 18: Σύνταξη και λεξιλόγιο της Παλαιοσλαβικής. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου. Τμήμα Σλαβικών Σπουδών

Transcript

1 Παλαιοσλαβική Γλώσσα Ενότητα 18: Σύνταξη και λεξιλόγιο της Παλαιοσλαβικής Αλεξάνδρα Ιωαννίδου Τμήμα Σλαβικών Σπουδών

2 Γ. ΤΝΣΑΞΖ ΚΑΗ ΣΟ ΛΔΞΗΛΟΓΗΟ Γ1. ΓΔΝΗΚΔ ΠΑΡΑΣΖΡΖΔΗ ΓΗΑ ΣΖ ΤΝΣΑΞΖ KAI TO ΛΔΞΗΛΟΓΗΟ ΣΖ ΠΑΛΑΗΟΛΑΒΗΚΖ Σν θπξηόηεξν γλώξηζκα ηεο παιαηνζιαβηθήο ζύληαμεο είλαη όηη πξόθεηηαη γηα κηα πνιύ πινύζηα θαη ειεύζεξε ζύληαμε κε αξρατθά ραξαθηεξηζηηθά, ιόγσ ηνπ εθθιεζηαζηηθνύ ραξαθηήξα ησλ πεξηζζόηεξσλ παιαηνζιαβηθώλ θεηκέλσλ. Πνιιά απ ηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο παιαηνζιαβηθήο ζύληαμεο δηαηεξνύληαη θαη ζήκεξα ζε δηάθνξεο λεόηεξεο ζιαβηθέο γιώζζεο. Ζ δνκή ηεο παιαηνζιαβηθήο πξόηαζεο (κε ηελ απιή πξόηαζε, απνηεινύκελε από ππνθείκελν θαη ξήκα ή ηε ζύλζεηε πνπ ζπκπεξηιακβάλεη δηάθνξνπο πξνζδηνξηζκνύο, ζπλδεηηθά ξήκαηα, θαηεγνξνύκελν, αληηθείκελν θιπ.) ζπλερίδεη λα πθίζηαηαη αθόκα ζηηο ζύγρξνλεο ζιαβηθέο γιώζζεο. πληαθηηθέο ηδηαηηεξόηεηεο ηεο παιαηνζιαβηθήο απνηεινύλ ηα εμήο: 1. Όηαλ ην ππνθείκελν ηεο πξόηαζεο λνεκαηηθά αλαθέξεηαη ζε πιήζνο, ζε ζπλάζξνηζε αλζξώπσλ, ην ξήκα πνπ ην ζπλνδεύεη κπνξεί λα είλαη ζε πιεζπληηθό αξηζκό. 2. Απξόζσπεο εθθξάζεηο ππάξρνπλ ιίγεο ζηα παιαηνζιαβηθά ρεηξόγξαθα. ε απηέο ην ξήκα εκθαλίδεηαη ζην 3ν πξ. εληθνύ. Πην ζπρλά, απξόζσπεο εθθξάζεηο ρξεζηκνπνηνύληαη γηα ηελ έθθξαζε θπζηθώλ θαηλνκέλσλ. Δπίζεο, δελ είλαη ζπάληα ε πξόηαζε (ε ώξα πέξαζε - ήηαλ αξγά). Οη πεξηζζόηεξεο απξόζσπεο εθθξάζεηο ζρεκαηίδνληαη κε ην βνεζεηηθό ξήκα ζην 3ν πξ. ανξίζηνπ - πνπ ζηηο πεξηπηώζεηο απηέο ζήκαηλε «έγηλε, ζπλέβε». Δπίζεο σο απξόζσπεο εθθξάζεηο κπνξνύλ λα εθιεθζνύλ ζπγθεθξηκέλεο ειιεηπηηθέο πξνηάζεηο, ζηηο νπνίεο αληί ηνπ ξήκαηνο έρνπκε πξνζσπηθέο αλησλπκίεο ζηε δνηηθή, ελώ ην ξήκα παξαιείπεηαη. 93

3 3. Η άξλεζε ζηα παιαηνζιαβηθά εθθέξεηαη κε ην κόξην λα πξνεγείηαη είηε ηνπ ξήκαηνο, είηε θάπνηνπ άιινπ κέξνπο ηεο πξόηαζεο. Σν ην ζπλαληάκε θαη ζε πξνηάζεηο όπνπ ππάξρνπλ επηξξήκαηα πνπ εθθξάδνπλ άξλεζε, όπσο ηα. ε απηέο ηηο πεξηπηώζεηο κπνξεί λα γίλεη ιόγνο γηα δηπιή άξλεζε. (Καλείο δελ αθνύεη ηε θσλή ηνπ) Δθηόο απ ην σο αξλεηηθό κόξην ζπλαληάκε ζηα παιαηνζιαβηθά θαη ηνπνπ ζπλήζσο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δνζεί έκθαζε ζηελ άξλεζε, ή γηα λα επαλαιεθζεί ε άξλεζε ζε παξαπάλσ από κηα αλαθνξά: Γ2. Ζ ΥΡΖΖ ΣΧΝ ΠΣΧΔΧΝ ΣΑ ΠΑΛΑΗΟΛΑΒΗΚΑ 1. Η νλνκαζηηθή πηώζε ζηα παιαηνζιαβηθά δελ ρξεζηκνπνηνύληαλ κόλν ζε ζέζε ππνθεηκέλνπ ζηελ πξόηαζε, παξά ρξεζηκνπνηνύληαλ θαη ζε ζέζε θαηεγνξνπκέλνπ 26 κεηά από ζπλδεηηθό ξήκα (ζέζε, ε νπνία ζε πνιιέο λεόηεξεο ζιαβηθέο γιώζζεο, όπσο ζηα ξσζηθά π.ρ. δεηάεη ηελ νξγαληθή πηώζε). 26 Σν θαηεγνξνύκελν ζηα παιαηνζιαβηθά ην βξίζθνπκε θάπνηε θαη ζε αηηηαηηθή πηώζε. 94

4 2. Η αηηηαηηθή ρξεζηκνπνηείηαη ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ζε ζέζε άκεζνπ αληηθεηκέλνπ. (ηελ εμέιημή ηνπο, νη ζιαβηθέο γιώζζεο εκθάληζαλ ζηε ζέζε απηή αλαγθαζηηθά ηε γεληθή, όηαλ γηλόηαλ αλαθνξά ζε πξόζσπα θαηλόκελν πνπ δελ απνηειεί αθόκα θαλόλα ζηα παιαηνζιαβηθά) - Δπίζεο ζπλαληνύκε ηελ αηηηαηηθή ζε ρξνληθνύο πξνζδηνξηζκνύο. 3. Η γεληθή ρξεζηκνπνηείηαη πνιύ ζπρλά ζηα παιαηνζιαβηθά. - Καη αξράο ρξεζηκνπνηείηαη ζε ζέζε άκεζνπ αληηθεηκέλνπ κεηά από ξήκαηα πνπ ελίνηε (όηαλ αλαθέξνληαη ζε νλόκαηα κε πνζνηηθή έλλνηα) ζπληάζζνληαη κε γεληθή, όπσο κεηά από ηα: - Ύζηεξα ρξεζηκνπνηείηαη κεηά απ ηνλ ζπγθξηηηθό βαζκό ησλ επηζέησλ γηα ηελ απόδνζε ηνπ ελόο απ ηα ζπγθξηλόκελα αληηθείκελα - ηε ζέζε ηεο αηηηαηηθήο ηνπ αληηθεηκέλνπ (ζε θάπνηεο πεξηπηώζεηο) όηαλ πξόθεηηαη γηα πξόζσπα. - Χο γεληθή θηεηηθή 95

5 - Μεηά από άξλεζε 4. Η δνηηθή είλαη ε πηώζε ηνπ έκκεζνπ αληηθεηκέλνπ. Υξεζηκνπνηείηαη θπξίσο κεηά απ ην ξήκα θαη ηα παξάγσγά ηνπ Δπίζεο ρξεζηκνπνηείηαη κεηά από ξήκαηα επηθνηλσλίαο, όπσο κεηά από ηα κεηά ηα νπνία κπνξεί λα ππάξρεη κόλε ή ύζηεξα απ ηελ πξόζεζε αιιά θαη Δλλνείηαη όηη ε δνηηθή αθνινπζεί όια ηα κεηαβαηηθά ξήκαηα πνπ ε ζεκαζία ηνπο ηνπο επηηξέπεη λα έρνπλ έκκεζν αληηθείκελν. ηα παιαηόηεξα θείκελα ζπλαληνύκε ηελ δνηηθή θαη κε ην ξήκα Γνηηθή έρνπκε θαη σο δνηηθή απόιπηε ζηηο αληίζηνηρεο ηεο ειιεληθήο γεληθήο απόιπηεο πεξηπηώζεηο. Με δνηηθή ζπληάζζνληαη θαη κηα ζεηξά επίζεηα, όπσο ηα αθόινπζα: Ζ νξγαληθή εθθξάδεη ζπλήζσο ην κέζν, ην όξγαλν κε ην νπνίν εθηειείηαη κηα ελέξγεηα. 27 Σν ζπγθεθξηκέλν επίζεην ζπληάζζεηαη θαη κε γεληθή 96

6 - Δμάιινπ έρνπκε ρξήζε ηεο νξγαληθήο, πξνθεηκέλνπ λα εθθξάζνπκε ηελ αηηία - ηνλ ηξόπν - ηελ ηδηόηεηα - κε νξγαληθή ζπληάζζνληαη θαη ηα νλόκαηα ή νη αλησλπκίεο πνπ αλαθέξνληαη ζην πξόζσπν πνπ ελεξγεί ζηελ παζεηηθή ζύληαμε. 6. Η πξνζεηηθή ρξεζηκνπνηείηαη κόλν κε πξνζέζεηο, θαζώο θαη κε ξήκαηα κε πξώην ζπλζεηηθό ην πξόζεκα 7. Ζ θιεηηθή, ζε αληίζεζε κε ηηο ζύγρξνλεο ζιαβηθέο γιώζζεο, ρξεζηκνπνηείηαη επξέσο ζηα παιαηνζιαβηθά θείκελα. ε κεηαγελέζηεξα θείκελα αληηθαζίζηαηαη ζηγά-ζηγά απ ηελ νλνκαζηηθή. - Μεξηθέο θνξέο, εηδηθά ζε ειιεληθά νλόκαηα, ε θιεηηθή απνηππώλεηαη αθξηβώο όπσο ζην ειιεληθό πξσηόηππν, παξαβηάδνληαο ηε ζιαβηθή θιίζε: 97

7 Γ3. ΜΔΡΗΚΔ ΠΑΡΑΣΖΡΖΔΗ ΓΗΑ ΣΟ ΛΔΞΗΛΟΓΗΟ ΣΖ ΠΑΛΑΗΟΛΑΒΗΚΖ Γηα ην ιεμηιόγην ηεο παιαηάο εθθιεζηαζηηθήο ζιαβηθήο δελ έρνπλ γξαθηεί πνιιά. Αλαθέξζεθε ήδε εδώ πσο νη γισζζνιόγνη έρνπλ παξαηεξήζεη αξθεηέο ζπγγέλεηεο αλάκεζα ζηηο ζιαβηθέο γιώζζεο θαη ηηο βαιηηθέο. πγρξόλσο έρνπλ εληνπηζζεί πνιιέο ιέμεηο κε ηλδνεπξσπατθή ξίδα, όπσο γηα παξάδεηγκα ηνπο πεξηζζόηεξνπο όξνπο ζπγγέλεηαο: (πξβι. κε γνηζ./ζθαλδ. atta),(πξβι. κε ιαη. mater), (πξβι. κε ιαη. frater) θιπ. Δπίζεο ηλδνεπξσπατθή είλαη ε ξίδα ησλ ιέμεσλ πνπ νλνκάδνπλ ζπγθεθξηκέλα νηθόζηηα δώα ή παξαπέκπνπλ ζηελ θηελνηξνθία: (πξβι. ιαη. ovis), (πξβι. ιαη. agnus), (πξβι. ιαη. porcus), (πξβι. παιαηνγεξκ. Stnot) Έλα ζεκαληηθό πνζνζηό παιαηνζιαβηθώλ ιέμεσλ πξνέξρνληαη απεπζείαο απ ηελ ειιεληθή, κηα θαη ηα πξώηα γξαπηά κλεκεία απνηεινύλ κεηαθξάζεηο απ ηα ειιεληθά. Δπεηδή ηα ζπγθεθξηκέλα θείκελα ζπκπεξηιάκβαλαλ πνιιέο ιέμεηο άγλσζηεο ζηα ζιαβηθά εθείλεο ηεο επνρήο, νη κεηαθξαζηέο ηηο δαλείδνληαλ απεπζείαο απ ηα ειιεληθά, εθ-ζιαβίδνληέο ηεο θαηά θάπνηνλ ηξόπν. Σέηνηεο ραξαθηεξηζηηθέο ιέμεηο είλαη γηα παξάδεηγκα νη αθόινπζεο: Δπίζεο θαηέθεπγαλ ζην πιάζηκν λέσλ ιέμεσλ, ζύλζεησλ σο επί ην πιείζηνλ. Μηα ζεηξά ηέηνησλ ιέμεσλ είλαη ζύλζεηεο κε πξώην ζπλζεηηθό ην από ην «επ». Π.ρ.: Δπίζεο, ζην ιεμηιόγην ηεο παιαηνζιαβηθήο δηαθξίλνπκε αξθεηά δάλεηα απ ηε ιαηηληθή θαη ηε γεξκαληθή, όπσο γηα παξάδεηγκα: 98

8 Έλα άιιν ζρεηηθό κε ην ιεμηιόγην ζηνηρείν πνπ παξαηεξείηαη ζηα παιαηνζιαβηθά κλεκεία, είλαη όηη γηα ηελ ίδηα έλλνηα, ζπρλά ζηα γιαγνιηηηθά κλεκεία ρξεζηκνπνηείηαη δηαθνξεηηθόο όξνο απ όηη ζηα θπξηιιηθά. Γηα παξάδεηγκα: γιαγ. θπξηι. γιαγ. θπξηι. γιαγ. θπξηι. γιαγ. θπξηι. γιαγ. θπξηι. θιπ. 99

9 Σημειώματα Σημείωμα Ιστορικού ΕκδόσεωνΈργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου. «Παλαιοσλαβική Γλώσσα. Ενότητα 18: Σύνταξη και λεξιλόγιο της Παλαιοσλαβικής». Έκδοση: 1.0. Αθήνα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

10 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.