Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα. Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας. Η ιστορία της V Μεραρχίας Πεζικού

Transcript

1 ΤΟ ΠΕΖΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ 3 ΤΟ ΚΥΡΙΑΡΧΟ ΟΠΛΟ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα ΙΣΤΟΡΙΑ Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας ΙΣΤΟΡΙΑ Η ιστορία της V Μεραρχίας Πεζικού Δελτία τύπου Σχολής Πεζικού

2

3 # 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015 Σελ. 2.Πρόλογος Χαιρετισμός Διοικητού Σχολής Πεζικού Σελ. 6.Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα Σελ. 19..Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας Σελ. 31..Η ιστορία της V Μεραρχίας Πεζικού Σελ. 56..Δελτία τύπου Σχολής Πεζικού

4 ΤΟ ΠΕΖΙΚΟ Εκδότης Σχολή Πεζικού Αρχισυντάκτης Διοικητής Σχολής Πεζικού Συντακτική Ομάδα Τχης (ΠΖ) Ξενάκης Ευτύχιος Δντής 2ου ΕΓ Υπλγός (ΠΒ) Κυρανούδης Πασχάλης Δντής ΓΕΠ Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση ΤΥΕΣ Διεύθυνση Περιοδικού: Σχολή Πεζικού Τέρμα Λιάσκα Χαλκίδα ΤΚ Τηλέφωνα Επικοινωνίας ΣΠΖ/2Ο ΕΓ ΣΠΖ/ΚΕΠΙΚ ΟΡΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Το περιοδικό «ΤΟ ΠΕΖΙΚΟ:Το Κυρίαρχο Όπλο στο πεδίο της μάχης», είναι περιοδικό το οποίο δέχεται για δημοσίευση εργασίες που αφορούν κυρίως τις δραστηριότητες της Σχολής Πεζικού και το όπλο του Πεζικού γενικότερα, καθώς επίσης και λοιπά θέματα γενικού ενδιαφέροντος, κοινωνικά, ιστορικά, μελέτες κλπ εφόσον τα τελευταία είναι τεκμηριωμένα επιστημονικά με την ανάλογη βιβλιογραφία. Οι εργασίες προς δημοσίευση πρέπει να υποβάλλονται σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή στο 2ο ΕΓ της Σχολής Πεζικού. Είναι δυνατόν οι εργασίες να αποσταλούν ηλεκτρονικά, στο της Σχολής ενημερώνοντας παράλληλα τηλεφωνικά το 2ο ΕΓ. Δικαίωμα συγγραφής κειμένων ή αποστολή φωτογραφιών, έχει το προσωπικό της Σχολής (μόνιμη δύναμη-εκπαιδευόμενοι-οπλίτες, Μόνιμοι Υπάλληλοι). Επίσης μπορούν να στέλνουν εργασίες για δημοσίευση και οι εν αποστρατεία Αξκοί Υπξκοί του ΠΕΖΙΚΟΥ, αλλά και οιουδήποτε Όπλου και Σώματος καθώς επίσης και το έφεδρο προσωπικό των συνδέσμων Πεζικού. Η γλώσσα που θα χρησιμοποιείται θα είναι η δημοτική, χωρίς υπερβολές και ακρότητες. Οι εργασίες που θα υποβάλλονται δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερες από 7 σελίδες. Υπόψη ότι τα κείμενα που θα δημοσιεύονται θα εκφράζουν τη γνώμη και την άποψη καθώς επίσης και τη σκέψη των συντακτών συγγραφέων και όχι τις αντιλήψεις της Σχολής Πεζικού. 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΑΞΙΑΡΧΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΟΥ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΟ 3ο ΤΕΥΧΟΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΤΟ ΠΕΖΙΚΟ» Bρίσκομαι στην ευχάριστη θέση, ως Διοικητής της Σχολής Πεζικού, να προλογίζω το τρίτο τεύχος του περιοδικού της Σχολής, «Το Πεζικό». Ο ενθουσιασμός των Στελεχών της Σχολής το μεράκι που επέδειξε η συντακτική ομάδα, η παραχώρηση των άρθρων από τους συγγραφείς και η θετική αντιμετώπιση από τους αναγνώστες, υπήρξαν ικανά για να συνεχίσουμε την εκπόνηση του 3 ου κατά σειρά τεύχους. Κατά το χρονικό διάστημα που καλύπτει η παρούσα έκδοση, οι δραστηριότητες της Σχολής Πεζικού που κυριαρχούν ανάμεσα σε πολλές άλλες, ήταν, η τελετή Ονοματοδοσίας της Αίθουσας Πολεμικού Παιγνίου «ΙΑΝΟΣ» σε Αίθουσα Πολεμικού Παιγνίου «ΙΑ- ΝΟΣ, Ανθλγός (ΠΖ) Καλατζόγλου Ηλίας», παρουσία του Διευθυντού της Διευθύνσεως Πεζικού του ΓΕΣ καθώς και συγγενών του εκλιπόντος Ανθλγου, αλλά και η ημέρα Γνωριμίας Μόνιμου και Εκπαιδευόμενου Προσωπικού της Σχολής με Αρχές - Φορείς της πόλης της Χαλκίδας, εκδήλωση πιλοτικού χαρακτήρα που περιελάμβανε ομιλίες από εκπροσώπους, της Ιεράς Μητρόπολης Χαλκίδος Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, των Αστυνομικών και Λιμενικών αρχών, από καθηγητές Πανεπιστημίου που εκπροσώπησαν το Δήμο Χαλκίδας και από τον Πρόεδρο του Εμπορικού Συλλόγου. Οι δύο αυτές δραστηριότητες έλαβαν χώρα τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο αντίστοιχα. Ο σκοπός της πρώτης εκδήλωσης ήταν να αποδοθεί η πρέπουσα τιμή στον εκλιπόντα συνάδελφο και συμμαθητή και να καταδειχθεί, η ανάγκη διατήρησης ζωντανής, της μνήμης των στελεχών του Όπλου που έχασαν τη ζωή τους. Σημαντική επίσης ήταν και η ηθική συμπαράσταση προς τους συγγενείς, οι οποίοι διαπίστωσαν ότι η οικογένεια του Πεζικού τιμά τους νεκρούς της. Η εκδήλωση της ημέρας γνωριμίας με τους φορείς της πόλης αντίστοιχα, είχε σαν σκοπό και κύριο μέλημα να ενισχύσει την εξωστρέφεια του στρατιωτικού προσωπικού και την απόκτηση δεσμών με την τοπική κοινωνία της Εύβοιας. Στις σελίδες του 3ου τεύχους του περιοδικού, περιέχονται άρθρα όπως «Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας», «Ατομικός Φόρτος μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα» και η «Ιστορία της 5 ης Μεραρχίας Πεζικού». Επίσης παρατίθεται φωτογραφικό υλικό, από παρουσιάσεις και αποφοιτήσεις εκπαιδευομένων, διάφορες εκδηλώσεις που έχουν λάβει χώρα στη Σχολή, από επισκέψεις επιθεωρήσεις της Στρατιωτικής Ηγεσίας αλλά και από εκπαιδευτικές δραστηριότητες όπως η εκπαίδευση και διεξαγωγή Τακτικών Ασκήσεων στο πεδίο βολής Λιτοχώρου αλλά και βολές στο Πεδίο Βολής του Κέντρο Εκπαίδευσης Πυροβολικού στη Θήβα. Η Σχολή επιδιώκει να εμφυσήσει στα νεαρά στελέχη το αληθινό πνεύμα του Πεζικού και να τους εισαγάγει στη νοοτροπία του. Να γνωρίσουν το Όπλο της προσφοράς και της θυσίας, να κάνει όλους να το αγαπήσουν και να συμφιλιωθούν μαζί του, ώστε να το υπηρετήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, από τώρα, στην αφετηρία της σταδιοδρομίας τους, μέχρι την έξοδό τους από την ενεργό υπηρεσία. Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά τις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες που επικρατούν τα τελευταία χρόνια, το επίπεδο εκπαιδεύσεως στη Σχολή, όχι μόνο δεν έχει μειωθεί, άλλα παραμένει υψηλό και συνεχώς αναβαθμίζεται. Επισημαίνεται ότι, το επίπεδο των Αξιωματικών εκπαιδευτών είναι πολύ υψηλό, όπως επίσης και το ποσοστό ετοιμότητας - διαθεσιμότητας των μέσων - οχημάτων που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση. Όλα τα παραπάνω συνέβαλαν στο να δημιουργηθεί στο προσωπικό αίσθημα υπερηφάνειας για την προέλευσή του, αλλά και αίσθημα ευθύνης έναντι των μελλοντικών γενεών, για τη διατήρηση των κεκτημένων και την αναβάθμιση του Όπλου. Η ηθική στήριξη και συμπαράσταση, ο ποιοτικός επαναπροσδιορισμός του Αξκού Υπαξκού του Πεζικού, η επανεξέταση εκ βάθρων του ρόλου του Μαχητή του ΠΖ είναι επιτακτική ανάγκη να συνοδευτούν από τον εξοπλισμό του Πεζικού με σύγχρονα οπλικά συστήματα και μέσα. Ευελπιστώ ότι, με τη στήριξη των Στελεχών του Πεζικού και όχι μόνο, «Το Πεζικό» το οποίο έφτασε αισίως τα 3 τεύχη, θα συνεχίσει να αποτελεί ένα βοήθημα και ένα μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας για το σύνολο του προσωπικού του Στρατού Ξηράς. Ταξίαρχος Αλέξιος Οικονόμου Διοικητής Σχολής Πεζικού 5

6 Στην ιστορία, υπάρχει μια πολυσύνθετη σχέση μεταξύ του φόρτου που έφεραν οι στρατιώτες και των απαιτήσεων της αποστολής τους. Σήμερα, όπως και στο μακρινό παρελθόν, ο στρατιώτης απαιτείται να κουβαλάει οπλισμό, πυρομαχικά, ρουχισμό και είδη επιβίωσης τα βασικά «εργαλεία της δουλειάς» του. Επιπλέον, η ποικιλομορφία και η πολυπλοκότητα των στρατιωτικών επιχειρήσεων απαιτεί συχνά να φέρει ο μαχητής ειδικό εξοπλισμό και να κινείται πεζός σε διάφορα εδάφη και κλιματικές συνθήκες για μεγάλες και συνεχόμενες περιόδους. Καθώς ο εξοπλισμός είναι συχνά ουσιώδης για την επιτυχία της αποστολής και την επιβίωση, το βάρος του, όταν υπερβαίνει το όριο, μπορεί να οδηγήσει σε πρόωρη κόπωση και απώλειες μάχης. Το παρόν κείμενο αποτελεί μια προσπάθεια αξιολογήσεως των φόρτων που χρησιμοποίησαν οι μαχητές από την αρχαιότητα έως σήμερα, τις συνθήκες και τα αίτια που οδήγησαν στις μεταβολές τους, καθώς και στην εξέλιξή τους μέχρι τον φόρτο του σύγχρονου μαχητή. Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα 6

7 Tου Ταξίαρχου ε.α. Νικόλαου Νικολάου ΠΖ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕΩΣ Πριν την αξιολόγηση των φόρτων, υπάρχουν δύο παράμετροι που θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Η πρώτη, αφορά το γεγονός ότι λόγω των καιρικών φαινομένων και της βροχής, οι φόρτοι ανά τους αιώνες απορροφούσαν συχνά υγρασία και νερό, κάτι που αύξανε δραματικά το βάρος τους, μέχρι και 10 κιλά. Η δεύτερη, αφορά τους στρατιώτες οι οποίοι μετέφεραν και μεταφέρουν φόρτο σημαντικά αυξημένο από τον αντίστοιχο των υπολοίπων, όπως οι κατάφρακτοι του βυζαντινού στρατού ή οι πολυβολητές των σύγχρονων στρατών. Έτσι, θα γίνει μια προσπάθεια προσεγγίσεως του μέσου όρου, δεδομένης βέβαια μιας πιθανής μεταβολής του βάρους του φόρτου κατά περίπτωση. ΑΣΣΥΡΙΟΙ Ο πρώτος αξιοσημείωτος στρατός οργανώθηκε από τον ασσύριο βασιλιά Σαργών Β, τον 17ο αιώνα π. Χ. και ήταν ντυμένος με σιδερένια φολιδωτή πανοπλία, κράνος, μπότες με σιδερένιες περικνημίδες, ασπίδα, σπαθί και λόγχη, με βάρος μεταξύ 27,5 και 36,5 κιλών. ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Β Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο οπλίτης φαλαγγίτης της κλασικής Ελλάδος φέρει αμυντικό οπλισμό, δηλαδή ασπίδα, θώρακα, περικνημίδες και κράνος, καθώς και επιθετικό οπλισμό, δόρυ και ξίφος. Ο σκελετός της ασπίδας ήταν κατασκευασμένος κυρίως από ξύλο και ενισχυόταν από στρώσεις ορείχαλκου, ώστε τελικά το βάρος της έφτανε τα 6 8 κιλά. Το κράνος ήταν κατασκευασμένο από ένα ενιαίο μεταλλικό έλασμα και ζύγιζε περίπου τα 2,5 κιλά. Το δόρυ ήταν κατασκευασμένο από ανθεκτικό ξύλο αγριοκερασιάς ή άλλου είδους, ζύγιζε 2-3 κιλά και είχε διάμετρο 1,5-2 εκατοστά. Έτσι, το συνολικό βάρος που φέρει υπολογίζεται περί τα 31 κιλά, όσος είναι ο σημερινός βασικός φόρτος ενός οπλίτη. Τα μισά κιλά αντιπροσώπευαν το βασικό οπλισμό του σώματος (θώρακας, κράνος και ξίφος). Από μετρήσεις που έγιναν κάτω από συνθήκες μάχης (καλοκαιρινός ήλιος με θερμοκρασία περίπου 32 o C ) η αντοχή του φέροντος έφθασε μόνο στα λίγα λεπτά της ώρας. Η μέγιστη αντοχή στο τρέξιμο υπολογίσθηκε στα 182 μέτρα, γεγονός που καθιστά προβληματική την πληροφορία για το τρέξιμο των ανδρών, όπως π.χ. κατά τη μάχη του Μαραθώνα, ώστε να υποθέτουμε ότι επρόκειτο τελικά περί κίνησης με γρήγορο βηματισμό, παρά τρέξιμο. Βέβαια, οι οπλίτες πιθανόν να μη κουβαλούσαν όλο τον φόρτο τους στις πορείες, αφού ο καθ ένας από αυτούς είχε έναν ή περισσότερους σκλάβους. Αυτοί, οι σκευοφόροι ή αχθοφόροι, μετέφεραν τα εφόδια των στρατιωτών, τα στρωσίδια τους και τα προσωπικά τους είδη και, όταν η απειλή δεν ήταν επικείμενη, πιθανόν να μετέφεραν και την ασπίδα τους και να τους την επέστρεφαν λίγο πριν τη μάχη. Στις προετοιμασίες του για τον πόλεμο εναντίον των Περσών, ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Φίλιππος Β, κατάφερε να αυξήσει την κινητικότητα και την ταχύτητα του στρατού του, μετά από διαταγή του όλοι οι στρατιώτες να μεταφέρουν τον δικό τους εξοπλισμό και οι άμαξες να αντικατασταθούν με μουλάρια και άλογα, διαταγή που αργότερα ακολουθήθηκε και από τον γιο του Αλέξανδρο. Η ενέργεια αυτή μείωσε κατά τα 2/3 τον αριθμό των αμάχων συνοδών εκστρατείας, μειώνοντας κατά συνέπεια τις ανάγκες διοικητικής μέριμνας του στρατού και αυξάνοντας την ταχύτητα της πορείας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Μακεδόνας στρατιώτης να μεταφέρει συνολικό βάρος 36 κιλών εκ των οποίων 13,5 κιλά σιτηρά (εφεδρικό σιτηρέσιο 10 ημερών) και 22,5 κιλά εξοπλισμό μάχης και όπλων. Επίσης, ο εξοπλισμός των Μακεδόνων με τη μακρύτερη και βαρύτερη σάρισα αντί ακοντίου, οδήγησε στη μείωση της θωράκισης της πανοπλίας του οπλίτη. Έτσι, ενώ το βάρος του οπλισμού αυξήθηκε, το βάρος της θωράκισης μειώθηκε. Για να είναι οι μακεδόνες στρατιώτες ικανοί να κουβαλούν αυτό το φορτίο και να μπορούν να λειτουργήσουν στη μάχη, συμμετείχαν σε σκληρές ασκήσεις μάχης, 7

8 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ στις οποίες περιλαμβανόταν πορεία χιλιομέτρων τη μέρα, με πανοπλία, όπλα, εξοπλισμό και τρόφιμα σε ρυθμό 8 χιλιομέτρων ανά ώρα. Τα αποτελέσματα αυτών των αλλαγών ήταν η δημιουργία του ταχύτερου στρατού που είχε δει μέχρι τότε ο κόσμος, με την ικανότητα ολόκληρο το στράτευμα να καλύπτει 21 χιλιόμετρα την ημέρα, μεταφέροντας φορτίο μεταξύ 27,5 και 36,5 κιλών. ΡΩΜΑΙΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΓΑΪΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ρούσε να φορτώσει σε αυτόν περίπου 2,5 κιλά, με την προϋπόθεση ότι το μουλάρι δε θα μετέφερε το δικό του φαγητό ή άλλες προμήθειες. Η αναδιοργάνωση βοήθησε στην αύξηση της επάρκειας της διοικητικής μέριμνας του ρωμαϊκού στρατού, οδηγώντας όμως στο να αποκαλούνται οι ρωμαίοι πεζοί «Muli Mariani» δηλαδή, τα μουλάρια του Μάριου. Τώρα κουβαλώντας τα προσωπικά τους είδη καθώς και φαγητό και νερό, οι ρωμαίοι στρατιώτες μετέφεραν ένα βάρος που έφτανε τα 45,5 κιλά. Από περιγραφές από απεικονίσεις του ρωμαϊκού στρατού σε αγάλματα και ανάγλυφα, καθώς και απεικονίσεις κάρων που έλκονται από κτήνη που μεταφέρουν ασπίδες και εξοπλισμό μάχης, συμπεραίνουμε πως υποζύγια μετέφεραν τους φόρτους μάχης των ρωμαίων λεγεωνάριων. Κατά μια άλλη άποψη όμως, αυτά τα υποζύγια ίσως μετέφεραν αποθέματα εφεδρικού εξοπλισμού ως εφόδια στις εκστρατείες σε ξένες περιοχές για μελλοντική χρησιμοποίηση, ή μετέφεραν λάφυρα από τις κατακτημένες περιοχές μαζί με τον εξοπλισμό των λεγεωνάριων. Παρ όλο που υπάρχουν κατανοητές διαφοροποιήσεις στην εκτίμηση του βάρους των ρωμαίων λεγεωνάριων, οι περισσότερες αναφορές καταλήγουν περίπου στα 36,5 κιλά. Υπολογίζεται ότι ο μέσος όρος του βάρους των Ρωμαίων της εποχής ήταν 66 κιλά και ο μέσος ρωμαίος στρατιώτης κουβαλούσε φορτίο που έφτανε το 55% του σωματικού του βάρους. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΤΑΦΡΑΚΤΟΙ Οι Βυζαντινοί «scutati», το βαρύ πεζικό, φορούσαν αλυσόπλεχτο χιτώνιο ή θώρακα πλακιδίων που ζύγιζαν 16 κιλά, με ή χωρίς περικνημίδες και γάντια και έφεραν δόρυ ή λόγχη, σπαθί και τσεκούρι σε ένα κατά προσέγγιση βάρος μεταξύ 19,5 και 36,5 κιλά. Ακολουθώντας τη ρωμαϊκή τέχνη του πολέμου, κάθε στρατιώτης απαιτούνταν να μεταφέρει, τον εξοπλισμό του, προσωπικά αντικείμενα και τροφή αρκετών ημερών. Παρ όλο που μεταφορικά εξακολουθούσαν να ακολουθούν το στράτευμα, αυτά κουβαλούσαν κυρίως εφόδια που απαιτούνταν σε παρατεταμένες επιχειρήσεις και πολιορκίες και ελάχιστα μείωναν τον ατομικό φόρτο του στρατιώτη. Το βυζαντινό πεζικό, ανήμπορο να παρέχει την άμεση και αιφνιδιαστική ενέργεια του ιππικού, αποτέλεσε δευτερεύουσα επιλογή και ο έφιππος θωρακισμένος ιππότης έγινε το σημείο αναφοράς στο πεδίο της μάχης. Οι Έλληνες ονόμασαν τους βαριά θωρακισμένους Ανατολίτες ιππείς «κατάφρακτους», διότι ήταν καθολι- Περίπου το 100 π. Χ., ακολουθώντας την τάση του Φιλίππου του Β, ο Γάιος Μάριος ενήργησε εκτεταμένη αναδιοργάνωση στο ρωμαϊκό στρατό που περιλάμβανε και τη μείωση των μεταφορικών ζώων σε έναν ημίονο ανά 50 στρατιώτες. Κάθε στρατιώτης μπο- 8

9 κά θωρακισμένοι, ενώ χρησιμοποιούσαν θωράκιση και για το άλογό τους. Στη συνέχεια, οι Σελευκίδες χρησιμοποίησαν δικά τους σώματα κατάφρακτων, ενώ διάσημοι έγιναν οι Πάρθοι κατάφρακτοι. Οι Ρωμαίοι, αντιμετωπίζοντας συχνά τους Πάρθους, υιοθέτησαν και οι ίδιοι σε περιορισμένο βαθμό αυτόν τον τύπο ιππικού. Από αυτούς ακριβώς τους Pωμαίους Cataphractarii κατάγονται οι Βυζαντινοί κατάφρακτοι, που έδρασαν - εξελισσόμενοι συνεχώς από την αρχή της βυζαντινής ιστορίας έως το τέλος της Κωνσταντινούπολης το Ονομάζονται «κατάφρακτοι» ή «κλιβανοφόροι» ή «λωρικάτοι». ΟΠΛΙΣΜΟΣ-ΘΩΡΑΚΙΣΗ Οι κατάφρακτοι, όπως υπονοεί το όνομά τους, ήταν βαρύτατα θωρακισμένοι και με αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους στο πεδίο της μάχης. Στην αρχική εκδοχή τους ήταν λογχοφόροι, ενώ στη συνέχεια απέκτησαν μία πλειάδα όπλων. Δύο ήταν οι τύποι κατάφρακτου που κυριάρχησαν την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε. O πρώτος ήταν ο κοντοφόρος οπλισμένος με το βυζαντινό κοντάριον, και ο δεύτερος ο ιπποτοξότης. Πέραν του κυρίου όπλου, δεν είχαν καμία διαφορά ως προς τον οπλισμό και την πανοπλία τους. Eίχαν, όμως, μεγάλη διαφορά ως προς τη λειτουργία τους στο πεδίο της μάχης. Πέραν του κοντάριου και του τόξου, οι κατάφρακτοι ήταν οπλισμένοι ακόμη με σπαθί, κεφαλοθραύστη και εγχειρίδιο. Oι τοξότες διέθεταν μία φαρέτρα όπου εκτός από τα βέλη, υπήρχε και μία δεύτερη χορδή για το τόξο, σε περίπτωση που έσπαζε η πρώτη. Σε πολλές περιπτώσεις, οι κατάφρακτοι οπλίζονταν και με δύο ακόντια. Στον αμυντικό οπλισμό τους συγκαταλεγόταν μία ασπίδα, που ήταν είτε στρογγυλή και πολύ μικρή (οπότε την έφεραν περασμένη στον αριστερό βραχίονα) είτε τριγωνική και μεγαλύτερη (οπότε την κρατούσαν με το αριστερό χέρι). Tο βασικό συστατικό στοιχείο της θωράκισής τους ήταν το κλιβάνιον, ένας θώρακας που τις περισσότερες φορές ήταν ελασμάτινος, με μικρά μεταλλικά ελάσματα ραμμένα το ένα μαζί με το άλλο ή πάνω σε ένα δερμάτινο υπόστρωμα. Kατά κανόνα, πάνω από το κλιβάνιον οι κατάφρακτοι φορούσαν ένα επιλωρίκιον, ένα ρούχο από χοντρό ύφασμα, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις κάτω από τον θώρακα φορούσαν έναν αλυσιδωτό θώρακα, που ονομαζόταν ζάβα ή λωρίκιον, για ακόμη μεγαλύτερη προστασία. Tο κράνος ήταν σιδερένιο, σχετικά απλής κατασκευής, με ξεχωριστό εξάρτημα για την προστασία του αυχένα. Για την προστασία της ηβικής χώρας φρόντιζαν οι πτέρυγες, ενώ για τους βραχίονες και τις γάμπες υπήρχαν αντίστοιχα τα χειρόψελλα ή μανικέλια και τα ποδόψελλα ή χαλκότουμπα. Kατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα δεν ήταν σε ευρεία χρήση η θωράκιση και για το άλογο, που επανήλθε πάντως σε μία συγκεκριμένη υποκατηγορία κατάφρακτων που ονομάστηκαν κλιβανοφόροι, οι οποίοι ήταν ακόμη βαρύτερα θωρακισμένοι. ΤΑΚΤΙΚΗ Mία τυπική τακτική του 10ου αιώνα, όπως συνάγουμε από τα στρατιωτικά εγχειρίδια της εποχής, ήταν η χρήση και των δύο τύπων καταφράκτων σε συνδυασμό. Oι ιπποτοξότες καταπονούσαν τον αντίπαλο με βέλη, ενώ οι λογχοφόροι έκαναν αλλεπάλληλες εφόδους, προσπαθώντας να διασπάσουν την αντίπαλη παράταξη. H ισχύς των καταφράκτων ήταν τρομερή, αφού πέραν της εξαιρετικής πανοπλίας τους διέθεταν και υψηλού επιπέδου εκπαίδευση. Έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις, σε μάχες της εποχής, που η έφοδος ενός συντεταγμένου σώματος καταφράκτων διαλύει οποιαδήποτε άμυνα. Λόγω της βαριάς θωράκισής τους μπορούσαν να εκτελέσουν έφοδο ακόμη και ενάντια σε συντεταγμένο πεζικό (αρκεί αυτό να μην ήταν οπλισμένο με σάρισες), ενώ ακόμη και οι λαοί της στέπας, που μάχονταν ως ιπποτοξότες και ήταν απρόσβλητοι από τους συνήθεις τύπους βαρέος ιππικού, είχαν σοβαρό πρόβλημα με τους κατάφρακτους, εφόσον οι τελευταίοι είχαν τοξότες ανάμεσά τους (στην ιδανική αναλογία του 40% που αναφέρουν τα βυζαντινά εγχειρίδια). Γενικά όλος ο αμυντικός εξοπλισμός έπρεπε να έχει τόσο βάρος ώστε να φέρεται εύκολα από τους στρατιώτες και παράλληλα να μην τους εξαντλεί πρόωρα. Η προστασία που παρείχε δεν βασιζόταν αποκλειστικά στην ύλη που ήταν κατασκευασμένος, αλλά και από τη λεία επιφάνεια και από την απόσταση που φερόταν σε σχέση με το σώμα. Η λεία επιφάνεια επέτρεπε να γλιστρούν οι αιχμές των βελών και των ακοντίων και η απόσταση μεταξύ του αμυντικού εξοπλισμού και του σώματος προστάτευε τους στρατιώτες από τραυματισμούς, όταν η αιχμή διαπερνούσε την πανοπλία. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΙΠΠΟΤΕΣ Α πό τον 8ο αιώνα, η γενίκευση της χρήσης του αναβολέα επέτρεψε την οργάνωση βαριά οπλισμένου ιππικού, τα άλογα του οποίου μετέφεραν ένα διαρκώς αυξανόμενο φορτίο. Κατά τη διάρκεια των 8ου και 9ου αιώνων, ο πολεμιστής, με σχετικά μεγάλη μαχητική ικανότητα, θεωρούνταν μόνο ο ιππέας (ιππότης). Κατά τη διάρκεια εκστρατειών, για να μπορέσει ο τελευταίος να διατηρεί τη ισχύ του, όφειλε να έχει στην κατοχή 9

10 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ του περισσότερα από ένα άλογα, τα οποία θα μετέφεραν τις στρατιωτικές αποσκευές του. Ο ιππότης έπρεπε να ακολουθείται από: ένα ιπποκόμο, ένα άνδρα που έφερε την αποσκευή του, ένα πιο ελαφρά οπλισμένο ιππέα, για να εκτελεί αναγνωρίσεις και ένα ή δύο πολεμιστές (ελαφρά οπλισμένους), οι οποίοι θα αναλάμβαναν να αποτελειώνουν τους πεσμένους στο έδαφος εχθρούς. Με άλλα λόγια, ο ιππότης είχε στη διάθεση του μια ομάδα των έξι περίπου ανδρών. Οι ιππότες έφεραν βαριές σιδερένιες πανοπλίες, οι οποίες δυσκόλευαν να ιππεύσουν και να αφιππεύσουν μόνοι. Ήταν ανίκανοι να εκτελέσουν ελιγμούς και η ενέργεια τους βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην κρούση. Τα άλογα τους ήταν επίσης σιδερόφρακτα. Ο εξοπλισμός τους περιλάμβανε ασπίδα με τον θυρεό τους, ξίφος, λόγχη και ένα δεύτερο μικρότερο ξίφος. Όταν επρόκειτο να δώσουν αγώνα πεζοί, χρησιμοποιούσαν πέλεκυ και ρόπαλο. Έτσι, μια πλήρης ιπποτική πανοπλία ζύγιζε κιλά. ΑΓΓΛΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ Κατά τη διάρκεια του Αγγλικού Εμφυλίου Πολέμου ( ), οι άγγλοι λογχοφόροι κατευθύνθηκαν στο πεδίο της μάχης φορώντας θωράκιση τύπου κορσέ, που μαζί με τις περικνημίδες και τα κράνη ζύγιζαν περίπου 11 κιλά. Οι πεζοί αυτοί στρατιώτες έφεραν ένα σακίδιο που περιείχε τρόφιμα και ρούχα και που ανέβαζε το μεταφερόμενο βάρος μεταξύ 22,5 και 27,5 κιλά χωρίς να υπολογίζεται το βάρος της λόγχης ή άλλου οπλισμού. Με την κοντή λόγχη των 2,10 μέτρων και βάρους μεταξύ 1,8 και 2,3 κιλά, ο συνολικός φόρτος που μετέφερε ο λογχοφόρος υπολογίζεται ότι ήταν το λιγότερο 29,5 κιλά. ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Μέχρι την έναρξη του Πολέμου της Ισπανικής Διαδοχής ( ), η λόγχη αντικαταστάθηκε από τυφέκια «Flintlock» και ξιφολόγχες. Οπλισμένοι με τυφέκια, βολίδες και πυρίτιδα, οι Άγγλοι «Redcoats»(ερυθροχίτωνες) μετέφεραν φορτίο περίπου 36,5 κιλών κατά τη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης ( ) και κατά τους αγώνες της Γαλλικής Επανάστασης. Κατά τη διάρκεια των πολέμων την εποχή του Ναπολέοντα, το φορτίο των «Redcoats» κυμαινόταν μεταξύ 22,5 και 36,5 κιλά και το φορτίο κατά την αξιοσημείωτη μάχη του Βατερλό το 1815 μεταξύ 27,5 και 32 κιλά. Οι Γάλλοι, μετέφεραν λίγο ελαφρύτερο φορτίο περίπου 27,5 κιλά κατά τη διάρκεια των αγώνων της Γαλλικής Επανάστασης και παρόμοιο φορτίο κατά τη διάρκεια των αγώνων του Ναπολέοντα, πριν το φορτίο να μειωθεί στα περίπου 25 κιλά κατά τη διάρκεια της αποφασιστικής μάχης του Βατερλό. Υπό τις διαταγές του Ναπολέοντα, τα γαλλικά στρατεύματα έκαναν πορεία χιλιόμετρα καθημερινά, ώστε να είναι σε φυσική κατάσταση τέτοια, για να πολεμήσουν μετά το τέλος της πορείας. Με όλες αυτές τις συνεχόμενες πορείες, οι γάλλοι στρατιώτες σάρκαζαν λέ- 10

11 γοντας: «Ο βασιλιάς μας κάνει πόλεμο όχι με τα όπλα μας αλλά με τα πόδια μας». Οι φόρτοι των Γάλλων αυξήθηκαν στα 26-36,5 κιλά κατά τη διάρκεια των Κριμαϊκών πολέμων ( ). ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ Το 1861, ξεκίνησε ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος. Οπλισμένοι με όπλα επ ώμου, εξήντα φυσίγγια, διπλό αντίσκηνο και 7-11,5 κιλά μέσα στο σακίδιό τους, οι στρατιώτες των Βορείων μετέφεραν έναν φόρτο συνολικού βάρους 20,5 έως 22,5 κιλών. Επιπλέον με αυτόν το φόρτο, κάθε τμήμα οχτώ ανδρών μετέφερε επιπλέον εφόδια από σκαπανικά, αγγεία εστιάσεως, τσεκούρια και διάφορα άλλα εργαλεία. Ο φόρτος του στρατιώτη των Νοτίων διαφοροποιούνταν σημαντικά κυμαινόμενος μεταξύ 13,5-36,5 κιλών. Ωστόσο, μειωμένα εφόδια και χαλαροί κανόνες σήμαιναν ότι ο στρατιώτης των Νοτίων συχνά μετέφερε λιγότερο βάρος από τον αντίπαλό του και τα 7-11,5 κιλά στα σακίδια τους εξαφανίζονταν νωρίς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Με κατά μέσο όρο περίπου 62 κιλά, το βάρος του αμερικανού στρατιώτη κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, ο μέσος όρος του φόρτου του στρατιώτη των Νοτίων κυμαινόταν μεταξύ 22-59% του σωματικού του βάρους, όταν ο φόρτος του στρατιώτη των Βορείων κυμαινόταν μεταξύ 33-44% του σωματικού του βάρους. Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου πολέμου, το βαρύ φορτίο είχε επίδραση στο να μειωθεί η ικανότητα του μέσου στρατιώτη όσον αφορά τις πορείες και λέγεται ότι διαφοροποίησε τις τακτικές του πολέμου. Οι μάχες του Καμπρέ και της Αμιένης παρέχουν παραδείγματα στα οποία κίνηση προς τα εμπρός, περιορισμένη από φυσική δυνατότητα, μειώθηκε σε 9-12 χιλιόμετρα τη μέρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαμάχης, τα γερμανικά στρατεύματα μετέφεραν φόρτο μεταξύ 25 45,5 κιλών. Μεταφέροντας αυτόν το φόρτο, οι γερμανοί τυφεκιοφόροι λέγεται ότι πορεύονταν για 27 συνεχόμενες ημέρες, καλύπτοντας μια απόσταση 656 χιλιομέτρων, κατά μέσο όρο 24 χιλιόμετρα τη μέρα. Οι γάλλοι στρατιώτες, αντίθετα, μετέφεραν βαρύτερους φόρτους, πάνω από 38,5 κιλά. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στη Βόρεια Αφρική, οι εξειδικευμένοι Γάλλοι της Λεγεώνας των Ξένων, απαιτούνταν να μεταφέρουν φόρτο ακόμη βαρύτερο, περίπου 45,5 κιλών, για περισσότερα από 40 χιλιόμετρα τη μέρα. Και οι δύο αυτές δυνάμεις μετέφεραν όχι μόνο βαρύ φόρτο αλλά έπρεπε να διανύσουν σημαντικές αποστάσεις υπό αυτόν τον φόρτο. Ο φόρτος ο οποίος μεταφερόταν από τα αμερικάνικα στρατεύματα λέγεται ότι εξουθένωνε τους στρατιώτες κατά τη διάρκεια εφόδου μικρής απόστασης μεταξύ χαρακωμάτων, ακόμη και πριν την επαφή με τον εχθρό. Όταν το βάρος του μέσου αμερικανού στρατιώτη ήταν περίπου 64,5 κιλά και ο φόρτος κυμαινόταν μεταξύ 22 και 32 κιλά, αυτός μετέφερε φόρτο της τάξης του 34-50% του σωματικού του βάρους. Οι Βρετανοί στρατιώτες το 1914 ξεκίνησαν με παρόμοιο φόρτο (20,5-27 κιλά) αλλά σύντομα ο φόρτος αυξήθηκε στα κιλά. Με το βάρος του μέσου στρατιώτη να ήταν 60 κιλά περίπου, αυτοί οι στρατιώτες μετέφεραν φόρτο της τάξης του 50-57,5% του σωματικού τους βάρους. Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Ο ι αλλαγές μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μικρές. Κατά τη διάρκεια της D-Day τα αμερικάνικα στρατεύματα έκαναν απόβαση στην ακτή Ομάχα με το φόρτο τους να κυμαίνεται μεταξύ 27,5 41 κιλών, ώστε προκλήθηκαν θάνατοι στο νερό. Οι καναδοί και οι βρετανοί στρατιώτες μετέφεραν παρόμοιους φόρτους. Ακόμη κι αν οι στρατιώτες τα κατάφερναν να φτάσουν μέχρι την ακτή, είχαν να αντιμετωπίσουν ένα άλλο πρόβλημα: να διασχίσουν γρήγορα την ακτή υπό το συνεχές πυρ του αντιπάλου. Με μέσο σωματικό βάρος 65,5 κιλά, ο αμερικανός στρατιώτης μετέφερε φόρτο μεταξύ 41,6-62,5 % του σωματικού του βάρους, καθώς εφορμούσε από το νερό και διέσχιζε την ακτή, εκτιθέμενος πάντα στα πυρά του εχθρού. Στο Ανατολικό μέτωπο, οι ρώσοι στρατιώτες μετέφεραν φόρτο μεταξύ 28-35,5 κιλών, στην έρημο της Νότιας Αφρικής, τα Αυστραλιανά στρατεύματα μετέφεραν φόρτο μεταξύ 22 και 32 κιλών κατά τη διάρκεια των μαχών στη Βάρδια (Bardia)και στο Έλ Αλαμέιν( ). Στο θέατρο επιχειρήσεων του Ειρηνικού, ο φόρτος που μετέφεραν οι αυστραλοί στρατιώτες ήταν παρόμοιος: 20,5 41 κιλά στην Παπούα Νέα Γουινέα (1942) και περισσότερα από 37,5 κιλά στο Μπόρνεο (1945). Οι ιάπωνες στρατιώτες, μετέφεραν επίσης βαρύ φόρτο, μεταξύ 28 και 56 κιλών, συμπεριλαμβανομένων και μερών πολυβόλων. Με το μέσο σωματικό βάρος του ιάπωνα στρατιώτη στα 53 κιλά ο φόρτος αντιστοιχούσε μεταξύ 52% και στο εκπληκτικό 105% του σωματικού του βάρους. Για τους Καναδούς με μέσο σωματικό βάρος λιγότερο από 72 κιλά ο φόρτος αντιστοιχούσε σε περίπου 31% του σωματικού τους βάρους και ήταν αυτοί που μετέφεραν τον προτεινόμενο φόρτο 22,5 κιλά το μέγιστο, στον πόλεμο της Κορέας το

12 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΕΑΣ Όταν, κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κορέας, ο φόρτος των αμερικανών στρατιωτών αυξήθηκε από 18 σε 22,5 κιλά, παρατηρήθηκε το φαινόμενο της βραδυπορίας, καθώς οι στρατιώτες έμεναν πίσω στη φάλαγγα της πορείας. Τα στρατεύματα έφταναν στον προορισμό τους μετά από την πορεία κουρασμένα, με τους στρατιώτες να παραπονιούνται ότι καθυστερούσαν επειδή μετέφεραν φόρτο αποτελούμενο από πράγματα που δεν επρόκειτο να χρησιμοποιήσουν ποτέ στη μάχη. Παρ όλα αυτά, ο φόρτος συνέχισε να αυξάνεται με μαρτυρίες ότι οι αμερικανοί στρατιώτες έπρεπε να μεταφέρουν 37,5 κιλά με ταχύτητα περίπου 4 χιλιόμετρων την ώρα σε απόσταση χιλιομέτρων τη μέρα. Ενώ οι Νοτιοκορεάτες του στρατού της Δημοκρατίας της Κορέας μετέφεραν βαρύ φόρτο, περίπου 36,5 κιλών, ο στρατός της Βόρειας Κορέας (ΝΚΡΑ) και οι Κινεζικές Κομμουνιστικές Δυνάμεις (CCF) μετέφεραν ελαφρύτερο φόρτο, περίπου 18,5 κιλών. Με αυτόν τον ελαφρύτερο φόρτο οι ΝΚΡΑ και οι CCF ήταν ικανοί να κινηθούν γρηγορότερα και να διανύσουν μεγαλύτερη απόσταση ανά ημέρα σε σχέση με τους αντιπάλους τους 4,8 χιλιόμετρα την ώρα για χιλιόμετρα ανά ημέρα. ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ Κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ ( ), οι αμερικανοί στρατιώτες υιοθέτησαν τον όρο «grunt» (βογκητό), όπως οι Ρωμαίοι Λεγεωνάριοι είχαν υιοθετήσει το «Muli Mariani». Ο συνήθης φόρτος του αμερικανού στρατιώτη ήταν 27,5 32 κιλά. Για τους Πεζοναύτες, ο φόρτος ήταν από 36,5 έως 45,5 κιλά. Οι αυτόχθονες Βιετ Κόνγκ δεν ήταν τόσο επιβαρυμένοι, μεταφέροντας αξιοσημείωτα ελαφρύτερο φόρτο κατά 12 κιλά περίπου. Αυτός ο φόρτος είναι ίσως ένδειξη των πλεονεκτημάτων τού να μάχεται κανείς στη γενέτειρά του. ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΦΟΚΛΑΝΤΣ Κατά τη διάρκεια της μάχης των Φόκλαντς (Falklands) το 1982, το βρετανικό πεζικό και οι Πεζοναύτες μετέφεραν μεταξύ 45,5 54,5 κιλά σε φόρτο πορείας και ένα χρόνο αργότερα, μεταφέροντας φόρτο περισσότερο από 54,5 κιλά, τα αμερικανικά στρατεύματα στην Γρενάδα αποβιβάστηκαν για να διεξάγουν την επιχείρηση «URGENT FURY». Κατά τη διάρκεια της ίδιας επιχείρησης, οι καταδρομείς του Αμερικάνικου Στρατού (Rangers) έπεφταν με αλεξίπτωτα στο πεδίο προσγειώσεως της Σάλινα, μεταφέροντας ακόμη βαρύτερο φόρτο, περίπου 76 κιλά. ΣΟΜΑΛΙΑ Στη Σομαλία, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων UNITED SHIELD, oι αμερικανοί στρατιώτες του πεζικού, έβγαιναν στην ακτή με έναν φόρτο περίπου 49,5 κιλών. Με μέσο όρο σωματικού βάρους τα 75 κιλά, αυτοί οι στρατιώτες μετέφεραν φόρτο περίπου 70% του σωματικού τους βάρους. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΑΧΕΣ Λίγα άλλαξαν στις πιο σύγχρονες μάχες. Στο Ανατολικό Τιμόρ, στην επιχείρηση της CITADEL, οι αυστραλοί στρατιώτες μετέφεραν φόρτο περισσότερο από 45 κιλά, όταν οι πυροβολητές και οι στρατιώτες σηματοδότησης μετέφεραν φόρτο που ξεπερνούσε τα 50 κιλά. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων DESERT SHIELD και DESERT STORM, οι αμερικανοί στρατιώτες μετέφεραν φόρτο περισσότερο από 45,5 κιλά και σήμερα συνεχίζουν να μεταφέρουν φόρτο μεταξύ 45,5 54,5 κιλά στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ και κάνουν πορεία χιλιόμετρα τη μέρα. Σε μία πρόσφατη περιεκτική μελέτη της 82ης Αερομεταφερόμενης Μεραρχίας, κατά τη διάρκεια της ENDURING FREEDOM III στο Αφγανιστάν, οι στρατιώτες μετέφεραν «φόρτο μάχης» που ζύγιζε 29 κιλά, «φόρτο μάχης πορείας» που ζύγιζε 43,5 κιλά και «φόρτο πορείας εκστρατείας» περίπου 57,5 κιλών. Με μέσο όρο σωματικού βάρους των στρατιωτών αυτών τα 79,5 κιλά, οι φόρτοι αυτοί αντιστοιχούσαν στο 36%, στο 55% και στο 73% αντίστοιχα του σωματικού τους βάρους. ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΤΟΜΙΚΟΥ ΦΟΡΤΟΥ ΜΑΧΗΣ Ο φόρτος του στρατιώτη για τις περισσότερες αλλά όχι όλες τις χώρες φαίνεται να έχει παραμείνει γενικά ο ίδιος για περισσότερο από 2 χιλιετίες, μέχρι να αυξηθεί σημαντικά μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ. Στο πλαίσιο των σχετικών φόρτων, μπορεί κανείς να δει ότι οι ρωμαϊκοί φόρτοι των περίπου 36,5 κιλών ή 55% του σωματικού τους βάρους είναι παρόμοιοι με τους «approach march loads» της 82ης Αερομεταφερόμενης Μεραρχίας στο Αφγανιστάν, όπου οι στρατιώτες μετέφεραν φόρτο 43,5 κιλών, 55% του σωματικού τους βάρους. Αυτό το παράδειγμα δείχνει πως ο πλήρης φόρτος μπορεί να αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια, αλλά ο σχετικός μεταφερόμενος φόρτος στην πραγματικότητα παραμένει ο ίδιος. 12

13 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Παρόλο που ο εξοπλισμός για την προστασία του, και τα εφόδια για τη διοικητική μέριμνα, άλλαξαν λόγω ανάγκης και τεχνολογίας, ο φόρτος των στρατιωτών από τους αρχαίους δεν άλλαξε, παρά και των αλλαγών των υλικοτεχνικών και τεχνολογικών βοηθειών στον τομέα των μεταφορών. Ακόμη και όπου η φύση των πολεμικών επιχειρήσεων άλλαξε, από συγκλίνουσες φάλαγγες και επιχειρήσεις στα χαρακώματα, στο πολύπλοκο σύγχρονο πεδίο της μάχης, ο φόρτος των στρατιωτών δεν άλλαξε. Η ιστορία συνεπώς προτείνει ότι η στήριξη σε βελτιωμένες υλικοτεχνικές ενισχύσεις για τη μεταφορά του φόρτου και οι αλλαγές στον εξοπλισμό ίσως να μην είναι η απάντηση σε αυτό το μακραίωνο πρόβλημα, και ίσως η στρατιωτική απάντηση για το πρόβλημα που αφορά το φόρτο του στρατιώτη ίσως βρίσκεται κάπου αλλού, για παράδειγμα στη νοοτροπία και στην διαδικασία λήψης αποφάσεων των ηγετών. Πηγές 1. Αυστραλιανή Στρατιωτική Επιθεώρηση, Χειμώνας 2010, Υπολοχαγού Rob Orr. Μετάφραση Επιμέλεια: Τχης (ΠΖ) Δοξάκης Κομήτης, μετάφραση: Υπλγός (ΠΖ) Ευαγγελία Αναγνώστου 2. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ «Η στολή και ο φόρτος μάχης των Βρετανών» 3. ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ «Στρατιωτική οργάνωσις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» 4. ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ, Σεπτέμβριος Defence in the world «Ο οπλισμός του Βυζαντινού στρατού» 6. Πως πολεμούσε το Βυζάντιο - Η αμυντική οργάνωση της μεσαιωνικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας 7. Αρχείο υπστγου ε.α. Γεωργίου Καραποστόλου «Βυζαντινός Στρατός», «Η εξέλιξη του στρατού στο Μεσαίωνα», «Μάχη Μαραθώνα» 13

14 Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας Οι πεζοί αποτελούσαν κατά κανόνα το βασικό στοιχείο των περισσότερων αρχαίων στρατών, με την μακεδονική φάλαγγα και τη ρωμαϊκή λεγεώνα να αποτελούν ίσως τους αποτελεσματικότερους σχηματισμούς. Ο εξοπλισμός, η συγκρότηση, η εκπαίδευση και οι τακτικές που χρησιμοποιούνταν αποτελούν μέχρι και σήμερα αντικείμενο μελέτης ιστορικών και επιστημόνων, ενώ πολλά στοιχεία τακτικής τους χρησιμοποιούνται, με εξελιγμένη μορφή, στους σύγχρονους στρατούς. Ποια ήταν όμως η διαχρονική τους εξέλιξη μέχρι και την οριστική κατάληψη της Ελλάδας το 146 π. Χ. και σε ποιες μάχες θριάμβευσαν οι εκάστοτε χρησιμοποιηθείσες τακτικές και δυνατότητες προσαρμογής επί του πεδίου της μάχης και του αντιπάλου; 14

15 Tου Ταξίαρχου ε.α. Νικόλαου Νικολάου ΠΖ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Οι στρατοί της κλασικής Ελλάδας ανέκαθεν έμοιαζαν μικροί, με παλιά τεχνολογία και απλοϊκή τακτική. Η ηθική του πολεμιστή παρέμενε ακμαία, με αποτέλεσμα έναν στρατό βασισμένο σε επιχειρήσεις κρούσης από οπλίτες, βαρύ πεζικό μαχόμενο σε σχηματισμό φάλαγγας. Οι οπλίτες προέρχονταν από πολιτοφυλακή, η οποία απαρτιζόταν από πολίτες που κατείχαν ιδιοκτησία, είχαν άρα προσωπικό ενδιαφέρον για την έκβαση των περισσότερων μαχών και είχαν γαλουχηθεί με εθνικιστική προπαγάνδα και ηρωική μυθολογία. Περί το 700 π. Χ., η Κόρινθος, η Σπάρτη και το Άργος δημιούργησαν τη φάλαγγα των οπλιτών, καθώς το άνοιγμα των εμπορικών δρόμων και η ίδρυση νέων αποικιών αύξησαν τον αριθμό των ανδρών που μπορούσαν να προμηθευτούν όπλα, καθώς και η ανάδειξη την ίδια περίπου εποχή, της πόλεως. Επειδή κύρια υποχρέωση του οπλίτη προς την πόλιν ήταν η υπεράσπισή της σε καιρό πολέμου, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η φάλαγγα ήταν η πόλις ένοπλη, ένα συλλογικό σώμα ίσων πολιτών πολεμιστών, εμψυχωμένων από πατριωτικό κίνητρο, ένα σύμβολο των συνόρων της πόλεως. ΠΡΩΙΜΗ ΟΠΛΙΤΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ ΘΗΒΑΪΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ Το βασικό εξάρτημα του οπλίτη, από το οποίο και προέρχεται η ονομασία του, ήταν το όπλον ή αργολική ασπίδα, ενώ άλλο τυπικό του εξάρτημα ήταν η περικεφαλαία, με συνηθέστερο τον κορινθιακό τύπο. Το κύριο επιθετικό όπλο ήταν το δόρυ, μήκους 1,5 2μ., ενώ και το ξίφος επίσης ανήκε στα επιθετικά όπλα, και χρησιμοποιούνταν κυρίως αφού έσπαγαν οι εχθρικές γραμμές. Όσον αφορά την τακτική, η τυπική φάλαγγα των οπλιτών εισήγαγε την κίνηση των πεζών σε σχηματισμό, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της μάχης ελίσσονταν ως συμπαγής όγκος πολεμιστών. Για την ικανότητα των ανδρών να κινούνται μέσα στη φάλαγγα συνέβαλε ο θεσμός των γυμναστηρίων, και ο «αυλητής», ο οποίος εξασφάλιζε τον ρυθμικό βηματισμό και τον συγχρονισμό των κινήσεων. Η σύγκρουση με τον εχθρό άρχιζε με τη χρήση του δόρατος. Ενεργά συμμετείχαν οι τρεις πρώτες σειρές που προχωρούσαν με τα δόρατα σε οριζόντια θέση. Ακολουθούσε ο «ωθισμός», ο οποίος αποτελούσε την κορύφωση της μάχης και ακολούθως μάχη σώμα με σώμα, ώσπου να υπάρξει ρήγμα σε μια παράταξη, κάτω από την πίεση του αντιπάλου. Η απώθηση της μιας φάλαγγας από το πεδίο της σύγκρουσης και η κυριαρχία στο πεδίο της μάχης σήμαινε τη νίκη της αντίστοιχης αντίπαλης και το τέλος της μάχης. Εξέλιξη στην τακτική αυτή αποτέλεσε η θηβαϊκή φάλαγγα και οι τακτικές του Επαμεινώνδα, ο οποίος χρησιμοποιώντας τον Ιερό Λόχο ως ξεχωριστό τμήμα, προσέφερε ευελιξία και συνεισέφερε στη διατήρηση της πρωτοβουλίας και στη μείωση της τρωτότητας των φίλιων δυνάμεων, με αποτέλεσμα να εφαρμόζεται η αρχή του ελιγμού. Παράλληλα, η χρησιμοποίηση της λοξής φάλαγγας θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «επανάσταση στα στρατιωτικά ζητήματα». Η τακτική που ακολουθήθηκε δείχνει ότι υπήρξε καταμερισμός αποστολών στα διάφορα τμήματα της φάλαγγας. Τέλος, μια άλλη καινοτομία που εμφανίστηκε ήταν η κατάργηση του ενιαίου της παράταξης και της ταυτόχρονης ενέργειας ολόκληρης της φάλαγγας οπλιτών. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ - ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ - ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΑΚΤΙΚΗ Από τις οπλιτικές φάλαγγες, η μακεδονική ήταν αυτή η οποία ξεχώρισε και ήρθε κατ εξοχήν σε σύγκρουση με τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Πριν από τον Φίλιππο Β, ο μακεδονικός στρατός δεν είχε δώσει σπουδαία δείγματα σχετικά με τη μαχητική ικανότητά του, λόγω της οικονομικής κατάστασης του αγροτικού πληθυσμού της Μακεδονίας που δεν επέτρεπε τη συγκρότηση οργανωμένου πεζικού. Μόλις όμως ανέλαβε την εξουσία ο Φίλιππος, ξεκίνησε η αναδιοργάνωση του μακεδονικού στρατού. Η επαφή του με τον μεγάλο Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα και η διοικητική εμπειρία που απέκτησε αποτέλεσαν τη βάση για την οργάνωση μόνιμης μακεδονικής δύναμης. Ο μακεδονικός στρατός είχε τη χροιά του εθνικού στρατού, ο οποίος ήταν 15

16 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ περιοριζόταν στο ελάχιστο, με αποτέλεσμα να είναι μικρό στο μήκος. αφοσιωμένος στον ηγέτη του. Αρχικά, εγκαινιάσθηκε ένα σύστημα επιστράτευσης ανά περιοχές, με την κινητοποίηση μεγάλου αριθμού κατοίκων. Κάθε στρατολογική περιοχή παρείχε άνδρες, ανάλογα με τον πληθυσμό της. Από αυτούς, οι πεζέταιροι συγκροτούσαν τις μακεδονικές φάλαγγες, οι οποίες αποτελούσαν το βαρύ πεζικό. Οι φάλαγγες αυτές ήταν διαιρεμένες σε τάξεις, οι οποίες αριθμούσαν έως άνδρες, διοικούμενες από ταξίαρχο. Kάθε τάξη αποτελείτο από έξι συντάγματα ή λόχους των 256 ανδρών έκαστο, ενώ κάθε σύνταγμα αποτελείτο από 16 υπομονάδες των 16 ανδρών, οι οποίες αναφέρονται ως λόχοι ή δεκαρχίες. Kάποιες πηγές αναφέρουν τις ημιλοχίες και ενωμοτίες ως περαιτέρω υποδιαιρέσεις της βασικής μονάδας του μακεδονικού στρατού. Σε μεταγενέστερες πηγές (κυρίως της εποχής των διαδόχων) αναφέρονται και πεντακοσιαρχίες, που θα πρέπει να ήταν δύο λόχοι ή συντάγματα μαζί, ενώ υπάρχει αναφορά και σε χιλιαρχίες (δύο πεντακοσιαρχίες) για την ίδια εποχή. Στον ύστερο μακεδονικό στρατό μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για την υποδιαίρεσή του σε κέρατα, τα οποία αναφέρονται στον τρόπο παράταξης ως δεξί κέρας και αριστερό κέρας. Συνολικά, ο αριθμός των οπλιτών της μακεδονικής φάλαγγας ανερχόταν σε Μακεδόνες. Καινοτομία της μακεδονικής φάλαγγας αποτέλεσε ο οπλισμός. Οι Μακεδόνες εξοπλίσθηκαν με κατ εξοχήν επιθετικό όπλο, τις σάρισες, οι οποίες σταδιακά αυξήθηκαν από 4 στα 6 μ. Αυτές έπλητταν τους αντιπάλους από απόσταση, ενώ τα φίλια στρατεύματα παρέμεναν εκτός της επικίνδυνης ζώνης. Οι πεζέταιροι είχαν αμυντικό οπλισμό το θρακικό κράνος, τις περικνημίδες και μια μικρή ασπίδα που περνούσε από τον αριστερό βραχίονα, αφήνοντας ελεύθερα τα χέρια για να χειρισθούν τη σάρισα. Οι οπλίτες των πρώτων γραμμών κρατούσαν τα δόρατα χαμηλωμένα και με αυτό τον τρόπο η φάλαγγα ερχόταν σε επαφή με τον εχθρό, ο οποίος δεν ήταν σε θέση να τους πλήξει. Η χρήση του μακεδονικού ξίφους Γενικά η φάλαγγα είχε σχήμα ορθογώνιο, αλλά η διάταξή της άλλαζε ανάλογα με την κατάσταση. Μπορούσε να λάβει το σχηματισμό του τετραγώνου ή να χωρισθεί σε τμήματα, να λάβει θέσεις προς τα αριστερά ή δεξιά, ώστε να είναι σε θέση να αποκρούει πλευρικές επιθέσεις. Οι διάφοροι σχηματισμοί που λάμβαναν οι φαλαγγίτες ήταν αποτέλεσμα άριστης εκπαίδευσης και υψηλής πειθαρχείας. Αυτή η διάταξη ή αναδιάταξη της φάλαγγας ενεργούσε ψυχολογικά εναντίον των αντιπάλων. Το βάθος κυμαινόταν από οκτώ, δέκα ή δεκαέξι άνδρες, όπως και η αντίστοιχη της βοιωτικής περιόδου του Επαμεινώνδα. Ουσιαστικά, ενεργό μέρος στη μάχη λάμβαναν μόνο οι πέντε πρώτες σειρές, οι οποίες είχαν προτεταμένες τις σάρισες, ενώ οι υπόλοιπες είχαν τα δόρατα σηκωμένα και τα ακουμπούσαν στον ώμο του προηγούμενου οπλίτη, προστατεύοντας έτσι τις πρώτες σειρές από τα βέλη. Βασικό μειονέκτημα της μακεδονικής φάλαγγας ήταν η αδυναμία της να μάχεται σε ανώμαλα εδάφη, καθώς και η τρωτότητα στα πλευρά, κάτι που φάνηκε αργότερα απέναντι στη ρωμαϊκή λεγεώνα. Παράλληλα με τη φάλαγγα δρούσαν και τα υπόλοιπα σώματα του Μακεδονικού Στρατού, δηλαδή οι υπασπιστές, το βαρύ και ελαφρύ ιππικό, καθώς και ικανός αριθμός βοηθητικών σωμάτων. Η μακεδονική φάλαγγα αποτελούσε εξέλιξη της αντίστοιχης κλασικής ως προς την ευελιξία και την αποτελεσματικότητα. Το κύριο όπλο της μάχης καθίσταται η σάρισα, ενώ η σημασία της ασπίδας υποχωρεί, με αποτέλεσμα ο ωθισμός να λαμβάνει άλλη μορφή. Οι μακεδονικές φάλαγγες δεν πίεζαν τον αντίπαλο με το βάρος τους, αλλά απασχολούσαν τον εχθρό μέχρι την επέμβαση του ιππικού, το οποίο αναλάμβανε το κύριο βάρος της επίθεσης. Πρόσθετος παράγων ευκαμψίας ήταν η δυνατότητα η φάλαγγα να διασπαστεί σε τάξεις ή λόχους, τμήματα τα οποία ήταν ικανά να πολεμήσουν ανεξάρτητα. Ο Φίλιππος διατήρησε την τακτική ιδέα της λοξής φάλαγγας του Επαμεινώνδα, με ορισμένες βελτιώσεις και προσθήκες. Τήρησε την μη παράλληλη διάταξη των δυνάμεων του προς την εχθρική παράταξη. Ουσιαστικά επιδίωκε τη μη ταυτόχρονη εμπλοκή στη μάχη όλων των τμημάτων του. Θεωρούσε τη διάρρηξη της εχθρικής παράταξης θεμελιακή επι- 16

17 δίωξη του επιθετικού αγώνα. Μια άλλη πολύ σημαντική καινοτομία του μακεδονικού στρατού ήταν ο συνδυασμός των όπλων πεζικού και ιππικού, ώστε οι αδυναμίες τους ενός καλύπτονταν από τις δυνατότητες του άλλου, με συνέπεια να αυξηθεί η μαχητική ικανότητα (πολλαπλασιαστής ισχύος) και η ασφάλεια του στρατεύματος. Ο μακεδονικός στρατός συνήθως μαχόταν με τη φάλαγγα να χτυπάει το αντίπαλο κέντρο σε πλάγια διάταξη καθηλώνοντάς το, ενώ παράλληλα ένα σώμα βαρέως ιππικού διασπούσε ή υπερφαλάγγιζε μία ή δύο εχθρικές πτέρυγες. Η όλη ενέργεια υποστηριζόταν από βοηθητικά σώματα τοξοτών και ακοντιστών. Το μοντέλο αυτό τακτικής του Μακεδονικού Στρατού είναι ευδιάκριτο τόσο στις μάχες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όσο και 150 χρόνια αργότερα, στις μάχες του Πύρρου εναντίον των Ρωμαίων. Το πολίτευμα πιθανόν να προέκυψε από την αναδιοργάνωση των ρωμαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων. Οι ονομασίες των κλάσεων ιδιοκτησίας (ο όρος classis αντιστοιχούσε σε στρατιωτική μονάδα) και των υποδιαιρέσεων τους (ο όρος centuria αντιστοιχούσε σε λόχους των 100 ανδρών) είχε άμεση σχέση με τη δομή του στρατού. Πάνω από τις κλάσεις (supra classem) βρισκόταν οι ιππείς (equites), οι οποίοι πιθανόν προέρχονταν από τα μέλη της αριστοκρατίας των πατρικίων και ήταν οργανωμένοι σε 18 λόχους. Η πρώτη κλάση ήταν συγκροτημένη σε 80 λόχους και αποτελούσε το βαρύ πεζικό, φέροντας πλήρη εξάρτυση οπλίτη. Οι 20 λόχοι της δεύτερης κλάσης είχαν παρόμοιο εξοπλισμό, με ασπίδα scutum αντί για όπλον, ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ ίδρυση της Ρώμης ανάγεται στον 10ο αιώνα π. Χ. Η στις αρχές του οικισμού στον Παλαντίνο Λόφο της μεταγενέστερης Ρωμαϊκής Αγοράς, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ο πυρήνας της ιστορικής εξέλιξης της Ρώμης. Ως τον 6ο αι. π. Χ., οι φυλές της ηπειρωτικής Ιταλίας επηρεάζονταν περισσότερο από τον κελτικό πολιτισμό τύπου Hallstatt, παρά από τους Έλληνες στο Νότο. Μέσα στον ίδιο αιώνα, η πόλη εξελίχθηκε σε πόληκράτος. Η εξέλιξη αυτή οφειλόταν στους Ετρούσκους, οι οποίοι είχαν επαφές με τους Έλληνες της Σικελίας. Η Ρώμη διευρύνθηκε με την προσάρτηση των νοτίωνανατολικών και βορείων του Παλατίνου οικιστικών περιοχών. Περί τα τέλη του 7ου - αρχές του 6ου αιώνα π. Χ., επεκτάθηκε η ετρουσκική κυριαρχία. Το όνομα της πόλης προέρχεται από το ετρουσκικό γένος Ruma. Οι θεσμοί και η δομή της εξουσίας και της κοινωνίας συγκροτήθηκαν με βάση τα ετρουσκικά πρότυπα. ΡΩΜΑΪΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ ενώ οι 20 λόχοι της τρίτης κλάσης δεν έφεραν περικνημίδες. Τέλος, η τέταρτη κλάση περιελάμβανε 20 λόχους ακοντιστών και η πέμπτη 30 λόχους σφενδονητών. Επίσης υπήρχαν δύο λόχοι τεκτόνων (fabri), οι οποίοι χειρίζονταν τις πολεμικές μηχανές. Οι στρατηγοί, προέρχονταν από την τάξη των πατρικίων και αρχικά ονομάζονταν πραίτορες (praetors) και αργότερα ύπατοι (consules), δύο στον αριθμό. Βάση του λόχου των 80 ανδρών και συνυπολογίζοντας τους 18 λόχους ιππικού, η συνολική δύναμη έφτανε περί τις , αριθμός συγκρίσιμος μ εκείνους των ελληνικών στρατών της ίδιας περιόδου. ΡΩΜΑΪΚΗ ΛΕΓΕΩΝΑ - ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ - ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΑΚΤΙΚΗ κυριαρχία των Ετρούσκων διήρκεσε περίπου μέχρι Η τα μέσα του 4ου αιώνα π. Χ., όταν και η στρατιωτική οργάνωση προσαρμόσθηκε στις συνθήκες των κελτικών και σαμνιτικών πολέμων, δηλαδή σε μια περισσότερο ευέλικτη δομή, ενώ κατά τους γαλατικούς πολέμους διαπιστώθηκαν μειονεκτήματα στη χρήση τακτικών σχηματισμού φάλαγγας. Τελικά, οι ρωμαϊκές δυνάμεις αναδιοργανώθηκαν σε λεγεώνες που είχαν πολύ μεγαλύτερη ανεξαρτησία, κατά τη διάρκεια της μάχης. Στην αρχή η λεγεώνα αποτελούσε μια προσωρινή μονάδα που διαμορφώθη- 17

18 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ κε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ικανή να εκστρατεύσει. Η λατινική λέξη legio σημαίνει «επιλογή». Από τα αρχαιολογικά ευρήματα, μαρτυρείται ότι οι Ρωμαίοι πολεμούσαν κυρίως με το ξίφος (μήκους περί τα 70 εκ.), σε αντίθεση με τους Έλληνες που χρησιμοποιούσαν ως κύριο όπλο το δόρυ. Βρέθηκαν δύο τύποι ασπίδων που κρατούσαν οι λεγεωνάριοι. Οι πρώτες ήταν μεγάλες και στρογγυλές (clypeus) και εκτιμάται ότι είχαν ετρουσκική προέλευση, ενώ οι δεύτερες είχαν ωοειδές σχήμα (ancile). Δεν είναι γνωστός ο τρόπος, με τον οποίο χειριζόταν ο πολεμιστής την ασπίδα. Φορούσαν μεταλλικές πλάκες, οι οποίες κάλυπταν την καρδιά και την κοιλιά, ώστε να προστατεύονται από κτυπήματα, καθώς και ορειχάλκινο κράνος. Ο ιστορικός Πολύβιος, ο οποίος εξιστορεί τα γεγονότα από το π. Χ., αναφέρει λεπτομερώς την οργάνωση της ρωμαϊκής λεγεώνας που αριθμούσε άνδρες. Ήταν οργανωμένη σε 10 κοόρτεις (cohors), οι οποίες υποδιαιρούνταν σε 3 σπείρες (munipulus) που αποτελούσαν τη βασική τακτική μονάδα. Κάθε σπείρα υποδιαιρούνταν σε δύο εκατονταρχίες (centuria) που παρατάσσονταν δεξιά και αριστερά. Η εκατονταρχία αριθμούσε άνδρες. Η λεγεώνα ήταν οργανωμένη σε 30 σπείρες παραταγμένες ανά δέκα, σε τρεις παράλληλες σειρές. Στη δύναμη των λεγεώνων θα πρέπει να προστεθεί και το ιππικό, αποτελούμενο από 300 ιππείς. Όσον αφορά το σύστημα διοίκησης, η πρώτη κατηγορία των αξιωματικών περιλάμβανε τον «Legatus Legionis», γενικός διοικητής των λεγεωνάριων, ηλικίας περίπου τριάντα ετών, συνήθως γερουσιαστής που αναλάμβανε τη διοίκηση για τρία χρόνια. Ο επόμενος βαθμός ήταν ο «Tribunus Laticlavius», ο οποίος τοποθετούνταν από τον αυτοκράτορα ή τη Γερουσία και υπηρετούσε στη λεγεώνα ως υποδιοικητής. Τρίτος στη στρατιωτική ιεραρχία ερχόταν ο βαθμός του Praefectus Castrorum (επιμελητής του στρατοπέδου). Γενικά ο αξιωματικός αυτός έπρεπε να ήταν βετεράνος και κατείχε την τρίτη θέση στη ιεραρχία. Επόμενος βαθμός ήταν ο «Tribuni Angusticlavii» (χιλίαρχος) και κάθε λεγεώνα είχε πέντε τέτοιους αξιωματικούς. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν στελέχη καριέρας και υπηρετούσαν ως τακτικοί διοικητές. Ο επόμενος βαθμός ήταν ο Primus Pilus, ο οποίος ήταν ο διοικητής της κοόρτης και ο αρχαιότερος εκατόνταρχος ολόκληρης της λεγεώνας. Στους ενδιάμεσους βαθμούς περιλαμβάνονταν οι εκατόνταρχοι, οι Primi Ordines και οι Pilus Prior. Κάθε λεγεώνα είχε περί τους 60 εκατόνταρχους, οι οποίοι διοικούσαν μια εκατονταρχία από τις δέκα κοόρτεις. Αποτελούσαν τη σπονδυλική στήλη του επαγγελματικού στρατού. Είχαν άμεση και καθημερινή επαφή με τους απλούς λεγεωνάριους. Στους κατώτερους αξιωματικούς περιλαμβάνονταν οι Optio, Tesserarius. Ο πρώτος ήταν ο υποδιοικητής της εκατονταρχίας και ο Tesserarius (διοικητής φρουράς) είχε θέση στη στρατιωτική ιεραρχία αμέσως μετά τον Optio. Κατά τη διάταξη της λεγεώνας σε μάχη την πρώτη γραμμή την αποτελούσαν οι «hastati», οι οποίοι αποτελούσαν τους νεαρούς, που μόλις είχαν στρατευτεί και πίσω τους ακολουθούσαν οι «principes», ωριμότεροι στρατιώτες. Αυτές οι δύο πρώτες γραμμές ονομάζονταν «antepilani» και ήταν οπλισμένοι με μακρόστενες ασπίδες και με υσσούς (pila), οι οποίοι ήταν ένα είδος δόρατος. Πίσω τους ήταν ανεπτυγμένοι οι «triarii», οι οποίοι στις τάξεις τους περιλάμβαναν τους βετεράνους στρατιώτες. Τελευταίοι ακολουθούσαν οι «rorarii» και οι «accensi», οι οποίοι ήταν φρουροί στρατοπέδου και συμμετείχαν σπανίως στον αγώνα. Επιπλέον στις προαναφερθείσες κατηγορίες στρατιωτών υπήρχε άλλη μια, οι «velites», ισάριθμα κατανεμημένοι στις σπείρες και οπλισμένοι με ακόντια. Ήταν οι φτωχότεροι από όλους και αποτελούσαν ένα σώμα ψιλών. Ο αμυντικός οπλισμός των ανδρών της λεγεώνας αποτελούνταν από ασπίδα «scutum», η οποία έφερε τα διακριτικά της λεγεώνας. Την κρατούσαν από μια μόνο λαβή σε αντίθεση με τις ελληνικές ασπίδες, ώστε να μην εμποδίζει τις κινήσεις τους. Οι λεγεωνάριοι δεν έφεραν ένα συγκεκριμένο τύπο κράνους. Χρησιμοποιούσαν τον τύπο «Montefortino», το οποίο φαίνεται να είχε κελτική καταγωγή. Τον 1ο π. Χ. αιώνα φεύγουν οι παραγναθίδες και αποκτά ένα σχήμα κωνοειδές με ένα μικρό γείσο μπροστά. Ο επιθετικός οπλισμός των ανδρών της λεγεώνας αποτελούνταν από τον υσσό, ένα είδος ακοντίου μήκους 1,80 μ., το οποίο κατά τα 60 εκ. ήταν μεταλλικός με οξεία και αγκιστρωτή αιχμή και το υπόλοιπο ήταν τετραγωνικής ξύλινης διατομής. Υπήρχε και ένας δεύτερος τύπος υσσού, λεπτότερος σαν κυνηγετικό ακόντιο. Οι υσσοί ρίχνονταν εναντίον του εχθρού και ήταν ικανοί να διαπεράσουν τόσο την ασπίδα, όσο και τον θώρακα. Καθένας από τους «hastati» και «principes» έφερε «scutum» και δύο υσσούς. Μετά το κάρφωμά του στην ασπίδα, λύγιζε με το βάρος του τον μεταλλικό βραχίονα και δεν επέτρεπε να αφαιρεθεί εύκολα. Η αδυναμία αφαίρεσης του υσσού αχρήστευε την αμυντική αξία της αντίπαλης ασπίδας. Το ξίφος, κατασκευασμένο από σφυρηλατημένο σίδηρο, με λεπίδα περί τα 70 εκ. ήταν ιβηρικού τύπου (gladius hispaniensis). Ήταν το κύριο όπλο, με το οποίο διεξαγόταν η μάχη, καθώς η ξιφασκία αποτελούσε και τη βάση της στρατιωτικής εκπαίδευσης για ένα νέο λεγεωνάριο. Κάθε ζυγός των «hastati» ή «principes» έκλεινε 18

19 και πλησίαζε τον μπροστινό του μόλις ρίχνονταν τα «pila», ώστε η σπείρα να σχηματίσει σφιχτή παράταξη. Με τον κλονισμό του εχθρού από τις αρχικές βολές, οι μπροστινοί ζυγοί εφορμούσαν με τα σπαθιά, ενώ οι υπόλοιποι έριχναν «pila» από πάνω τους. Σε αντίθεση με τη «μαζική» ανωνυμία μιας επίθεσης φάλαγγας, η μάχη τώρα μετατρεπόταν σε μια σειρά μονομαχιών, καθώς οι Ρωμαίοι επεδίωκαν τη νίκη μέσω της ατομικής επιδεξιότητας άριστα εκπαιδευμένων ξιφομάχων. Ταυτόχρονα, αντιμετώπιζαν την εχθρική αντεπίθεση με τρόπο που φανέρωνε σωστή εκπαίδευση και προσέφερε ασφάλεια, χρησιμοποιώντας κατάλληλα τις «scutum» και δίνοντας ξιφισμούς στην κοιλιά, ώστε να εξουδετερώσουν συντομότερα τον αντίπαλο. Το ρωμαϊκό ιππικό από την άλλη, δεν αναλάμβανε αξιοσημείωτες αποστολές την εποχή αυτή παρά την ύπαρξη της σχετικά ευάριθμης και εύπορης τάξης των ιππέων (ordo equester). Ήταν ένα είδος ταχυκίνητου πεζικού που αναλάμβανε αποστολές ανίχνευσης και διενέργειας επιδρομών. Τι συνέβη όμως τελικά όταν οι δύο αυτοί σχηματισμοί, οι δύο τρόποι σκέψης, οι δύο αντιλήψεις τακτικής και εν τέλει οι δύο πολιτισμοί ήρθαν αντιμέτωποι; Παρακάτω θα παρουσιαστούν οι πρώτες αναμετρήσεις τους, στο εσωτερικό της ιταλικής χερσονήσου, καθώς και οι δύο ίσως χαρακτηριστικότερες και σημαντικότερες μάχες που αποδείχθηκαν καθοριστικής σημασίας για την εγκαθίδρυση των Ρωμαίων στον ελληνικό χώρο. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΤΑΚΤΙΚΗΣ Όπως είδαμε παραπάνω, οι προσεγγίσεις Ελλήνων και Ρωμαίων στον πόλεμο διέφεραν σημαντικά. Η εμπειρία των Ελλήνων προερχόταν από τα Μηδικά και τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, όπου όλα κρίθηκαν σε τρεις το πολύ αποφασιστικές μάχες. Οι Ρωμαίοι, αντίθετα, πολεμούσαν με σκοπό να εκμηδενίσουν τον αντίπαλο, ώστε να μην αμφισβητήσει τα εδάφη τους στο μέλλον. Το πολιτικό τους σύστημα παρείχε εξαιρετική για την εποχή σταθερότητα που τους επέτρεπε να ασχολούνται με την καταπολέμηση των εχθρών τους απαλλαγμένοι από εσωτερικά προβλήματα. Από την άλλη, οι συνεχείς εμφύλιοι είχαν φθείρει τις δυνάμεις του Ελληνισμού και στις ιταλικές αποικίες οι πολίτες είχαν εγκαταλείψει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις, στηριζόμενοι σε μισθοφόρους για την άμυνά τους. Θεωρούσαν τους Έλληνες της κυρίως Ελλάδας απλοϊκούς χωρικούς που τους πλήρωναν για να μη διακινδυνεύσουν αλλά και τους υποπτεύονταν ως πιθανούς τυράννους. Χαρακτηριστική είναι η αντιμετώπιση του Ηπειρώτη βασιλιά Πύρρου από τους Ταραντίνους. Η ΠΥΡΡΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΡΩΜΑΙΩΝ σύγκρουση του Πύρρου με τους Ρωμαίους στη Ηράκλεια είναι η πρώτη φορά που τα δυο διαφορετικά συστήματα διεξαγωγής πολέμου έρχονται σε αντιπαράθεση. Η φάλαγγα συγκρατεί τους λεγεωνάριους αρχικά πάνω στον ποταμό Σείρι, όμως δέχεται πίεση πλευρικά και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων γέρνει την πλάστιγγα υπέρ της. Χάρη στους δορυφόρους «triarii», οι Ρωμαίοι υποχωρούν με τάξη και δεν εκμηδενίζονται. Διαπιστώθηκαν η αδυναμία της φάλαγγας σε υδάτινα κωλύματα, καθώς και αδυναμία της λεγεώνας να διασπάσει το μέτωπο της φάλαγγας. Ο Πύρρος, στη βιασύνη του να προελάσει και να νικήσει γρήγορα, συναντήθηκε με τους Ρωμαίους στο Άσκλο. Η ακαταλληλότητα του εδάφους, η απροθυμία των συμμάχων του και η αγκίστρωση του ιππικού του, έδωσαν καιρό στο ρωμαϊκό πεζικό να επιχειρήσει να επιβληθεί. Και πάλι οι λεγεωνάριοι δεν μπόρεσαν να σπάσουν το μέτωπο των φαλαγγών αλλά και οι φάλαγγες υπέφεραν από πλευρικές επιθέσεις. Ο Πύρρος αναλώθηκε σε μάχη φθοράς στο κέντρο και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων και των εφεδρειών σταθεροποίησε την κατάσταση, με μεγάλη όμως φθορά των Ελλήνων. Οι Ρωμαίοι έχασαν τη μάχη αλλά είχαν μάθει το μάθημά τους και το απέδειξαν λίγο αργότερα στο Beneventum, όπου διάλεξαν το έδαφος. Εκμεταλλεύτηκαν την ευκινησία των σχηματισμών τους και άσκησαν πίεση στα πλευρά των φαλαγγών. Επίσης, εξανάγκασαν του ελέφαντες του Πύρρου που είχαν μείνει χωρίς υποστήριξη να πέσουν πάνω σε Ελληνικά τμήματα. Το αποτέλεσμα της μάχης είναι ακαθόριστο, στρατηγικά ωστόσο αποτέλεσε θρίαμβο των Ρωμαίων, καθώς εκεί τελείωσε η εκστρατεία του Πύρρου. Η αξία των ευέλικτων ρωμαϊκών σχηματισμών είχε αποδειχτεί. Έτσι, αν δεν μπορούσαν να εκβιάσουν το μέτωπό της φάλαγγας, μπορούσαν να την πολεμήσουν σε έδαφος που τους ευνοούσε. ΚΥΝΟΣ ΚΕΦΑΛΕΣ (197 π. Χ.) ΠΥΔΝΑ (168 π. Χ.) Η μάχη που σήμανε το τέλος του Β Μακεδονικού Πολέμου δόθηκε το 197 π. Χ. στις Κυνός Κεφαλές της Θεσσαλίας, κοντά στα Φάρσαλα, όπου οι άντρες του ύπατου Τίτου Κόιντου Φλαμινίνου κατατρόπωσαν τον μακεδονικό στρατό των του Φιλίππου Ε. Η μάχη ξεκίνησε ως μια αψιμαχία μεταξύ των αντιπάλων εμπροσθοφυλακών, γενικεύτηκε όμως στη συνέχεια. Προς στιγμήν φάνηκε ότι οι Μακεδόνες νικούσαν αλλά ο Φλαμινίνος είχε δώσει διαταγή στους άνδρες του να υποχωρήσουν, ώστε να παρασύρουν τη δυσκίνητη φάλαγγα των Μακεδόνων εκεί όπου το έδα- 19

20 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ φος ήταν ανώμαλο, ώστε να χαθεί η συνοχή της. Από το αριστερό πλευρό των Μακεδόνων οι Ρωμαίοι βρήκαν δίοδο και πέρασαν στο πίσω μέρος με αποτέλεσμα να τους περικυκλώσουν. Ο μακεδονικός στρατός κόπηκε στα δύο, ενώ ταυτόχρονα ο Φλαμινίνος έριξε στη μάχη και ελέφαντες. Αυτό σήμανε και το τέλος της μάχης που έληγε με θρίαμβο του Φλαμινίνου. Η ήττα του Φιλίππου στις Κυνός Κεφαλές ήταν βαριά. Έχασε άνδρες, ενώ ο Φλαμινίνος μόνο 700. Οι Ρωμαίοι επίσης αιχμαλώτισαν Μακεδόνες. Οι όροι της ειρήνης που υποχρεώθηκε να δεχθεί ο Φίλιππος ήταν να αποχωρήσει από όλες τις κτήσεις του στη Μικρά Ασία, στη Θράκη και στη Νότια Ελλάδα, να μη συνάπτει συμμαχίες ούτε να κηρύττει πολέμους χωρίς τη συγκατάθεση της Ρώμης, να καταβάλει αποζημίωση τάλαντα και να παραδώσει όλους τους αιχμαλώτους και τους αυτόμολους καθώς και όλον του στον στόλο εκτός από έξι πλοία. Επίσης ο Φίλιππος αναγκάστηκε να παραδώσει ως όμηρο στους Ρωμαίους τον νεότερο από τους δύο γιους του, τον Δημήτριο. Μετά τον θάνατο του Φιλίππου το 179 π. Χ., ανέλαβε την εξουσία ο γιος του Περσέας, ο οποίος ξεκίνησε αμέσως προετοιμασίες για να αντιμετωπίσει νέα πιθανή ρωμαϊκή εισβολή, η οποία και πραγματοποιήθηκε το 172 π. Χ. Ο Περσέας νίκησε τα ρωμαϊκά στρατεύματα στο Συκούριο και θριάμβευσε εναντίον τους το 171 π. Χ. στη μάχη του Καλλίνικου κοντά στη Λάρισα, χωρίς όμως ακολούθως να τα καταδιώξει. Παράλληλα, ακολούθησε φιλολαϊκή πολιτική, παίρνοντας με το μέρος του τους ακτήμονες. Η ρωμαϊκή σύγκλητος, θορυβημένη από τις νίκες του Περσέα, έστειλε εκστρατευτικό σώμα υπό τον ύπατο Λεύκιο Αιμίλιο Παύλο, γηραιό αλλά ικανότατο στρατηγό για να τον αντιμετωπίσει. Αυτός νίκησε τους Ηπειρώτες συμμάχους του Περσέα και απέκοψε τις γραμμές ανεφοδιασμού του, αναγκάζοντάς τον να οπισθοχωρήσει στην πόλη της Πύδνας, όπου και υπήρχε κατάλληλο έδαφος για να δράσει η φάλαγγα. Ο Ρωμαίος ύπατος διέθετε πεζούς, ψιλούς, ιππείς και 34 πολεμικούς ελέφαντες. Από την άλλη, ο Μακεδόνας βασιλιάς διέθετε φαλαγγίτες, ψιλούς και ιππείς. Παρέταξε τους άντρες τους με το κλασικό «Μακεδονικό σχήμα» Οι φαλαγγίτες στη μέση της παράταξης χωρισμένοι σε δύο τμήματα. Στο αριστερό τμήμα της παράταξης υπήρχε ιππικό με την προσθήκη πολλών πελταστών και τοξοτών. Η μάχη ξεκίνησε το πρωί από μια αψιμαχία, ενώ στη συνέχεια ο Περσέας προχώρησε με ολόκληρο τον στρατό του. Ο Αιμίλιος Παύλος επιτιθέμενος με τους ελέφαντες επικράτησε στην αριστερή μακεδονική πτέρυγα, όμως στην υπόλοιπη παράταξη, η μακεδονική φάλαγγα έτρεψε σε φυγή τη ρωμαϊκή λεγεώνα με το αδιαπέραστο τείχος σαρισών. Η φυγή ωστόσο ήταν μια ύστατη προσπάθεια να παρασυρθούν οι μακεδόνες σε ανώμαλο έδαφος κατά την καταδίωξη. Το ρωμαϊκό ιππικό προσπάθησε να δώσει χρόνο στους πεζούς, με μεγάλες απώλειες. Ήδη όμως η φάλαγγα βάδιζε σε δύσβατους λόφους του πεδίου της μάχης, έχοντας χάσει τη σφιχτή συνοχή της. Η δεινοί Ρωμαίοι ξιφομάχοι αντιμετώπισαν τη διασπασμένη φάλαγγα κατά τμήματα και τη νίκησαν κατά κράτος. Η καταδίωξη που ακολούθησε ήταν φονικότατη. Ο Πλούταρχος υπολογίζει τις απώλειες των Μακεδόνων σε και των Ρωμαίων σε άνδρες. Αποτέλεσμα της μάχης ήταν να καταληφθεί η Μακεδονία και να ανοίξει διάπλατα ο δρόμος για την κατάκτηση ολόκληρου πλέον του ελληνικού χώρου από τον ρωμαίο κατακτητή. Ο Περσέας ακολούθησε φιλολαϊκή πολιτική, δυσαρεστώντας όμως τους ευγενείς που αποτελούσαν και το βαρύ ιππικό, τους «Εταίρους», το οποίο όπως φαίνεται δεν συμμετείχε στη μάχη. Επίσης, δεν προστάτευσε όσο θα έπρεπε τους Ηπειρώτες συμμάχους του, αναγκασμένος να αντιμετωπίσει τον ρωμαϊκό στρατό μόνος του. Πάνω απ όλα όμως, φάνηκε για άλλη μια φορά η αδυναμία της φάλαγγας να προσαρμοστεί στα δεδομένα του αντιπάλου της, παραμένοντας εξαρτημένη από τη μορφολογία του εδάφους, χωρίς έμφαση στην ατομική τακτική. ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ Από τις παραπάνω μάχες, μπορεί εύκολα να συμπεράνει κανείς ότι συνολικά, η λεγεώνα νίκησε τακτικά τη φάλαγγα, κάτι που αποδείχθηκε και από πολλές χαρακτηριστικές μάχες. Από τη μία, ήταν ο τακτικός παράγοντας. Η ευελιξία, ευκαμψία και προσαρμοστικότητα των Ρωμαίων, στο έδαφος και την τακτική του αντιπάλου τους, καθώς και ο εξελιγμένος οπλισμός τους, τούς χάρισαν, στη πλειοψηφία των περιπτώσεων τη νίκη. Από την άλλη όμως, καθοριστικό ρόλο φαίνεται να έπαιξε και ο στρατηγικός παράγοντας, η σταθερότητα του πολιτεύματός τους, η επιμονή τους, η διπλωματία τους και τα κατάλληλα εκτελεστικά όργανα που επέλεγαν για την εκπλήρωση των επιδιώξεών τους. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΟΧΗ Α νάγοντας τα παραπάνω στο σήμερα, θα παρατηρήσουμε πολλές ομοιότητες, ώστε να οδηγηθούμε για άλλη μια φορά στο συμπέρασμα ότι η ιστορία κάνει κύκλους και επαναλαμβάνεται. Κατ αρ- 20

21 χάς, στο πολιτικο-στρατηγικό επίπεδο, ένα κράτος που σπαράσσεται από εμφύλιες διαμάχες, όπως η Ελλάδα τότε, είναι ιδιαίτερα ευάλωτο απέναντι σε έναν επιθετικό και επίμονο εισβολέα. Επίσης, η μη υποστήριξη των φιλίων, Ηπειρωτών στην τελευταία περίπτωση, δείχνει υπεροψία και υπερβολική σιγουριά, όπως αυτή που επέδειξε ο Πύρρος και αργότερα ο Περσέας, κάτι που συνήθως έχει ολέθρια αποτελέσματα. Από την άλλη, όσον αφορά το τακτικό επίπεδο, ένας στρατός οφείλει να παρακολουθεί τις τεχνολογικές εξελίξεις και να συμβαδίζει όσο γίνεται με αυτές, ώστε να είναι ανταγωνιστικός και υπολογίσιμος. Θα πρέπει να γνωρίζει το έδαφος που θα πολεμήσει, αλλά ταυτόχρονα να είναι προετοιμασμένος και για αγώνα επί παντοδαπού εδάφους, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Να είναι εκπαιδευμένος σαν σύνολο αλλά και ο κάθε μαχητής ξεχωριστά να γνωρίζει άριστα την ατομική τακτική, ώστε να συνεισφέρει αποτελεσματικά στο σύνολο. Τέλος, θα πρέπει η παρεχόμενη εκπαίδευση να είναι τέτοια, ώστε από τη μία ο μαχητής να μπορεί να πολεμήσει όπως εκπαιδεύτηκε, αλλά και από την άλλη να εκπαιδεύεται όπως θα πολεμήσει. Με όλους αυτούς τους τρόπους ένας στρατός αποκτά ηθικό, θέληση, αγάπη γι αυτό που κάνει και συνεισφέρει τα μέγιστα για την πατρίδα του. Πηγές 1. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΕΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΕΔΕΩΝ «ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟ 3000 π. Χ. 500 μ. Χ.», ΣΕΛΙΔΕΣ 17 36, ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», ΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙ- ΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ- ΡΙΑ, ΤΕΥΧΟΣ 44 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2000, ΣΕΛΙΔΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΕΔΙΑ ΤΟΥ DAN SNOW «BATTLE», A VISUAL JOURNEY THROUGH 5,000 YEARS OF COMBAT, ΣΕΛΙΔΑ ΤΟ ΒΗΜΑ ONLINE, ΑΡΘΡΟ «ΚΥΝΟΣ ΚΕ- ΦΑΛΕΣ 197 π. Χ. ΠΥΔΝΑ 168 π. Χ.», ΔΗ- ΜΟΣΙΕΥΣΗ 26 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2003 Εκπαίδευση ΣΣΕ 1987 Βιογραφικό Ταξιάρχου ε.α. Νικόλαου Νικολάου Σχολή Πεζικού (Βασικό Όλμων/ΑΤ- Υπομονάδων Μονάδων) ΣΣΞΓ: Τουρκικά ΑΣΠ 1999 Σχολή ΠΣΕΑ / Υπουργείου Προστασίας Πολίτη 2012 Μονάδες 224 ΤΠ Τ/ΓΕΣ 501 Μ/Κ ΤΠ ως Υποδιοικητής/Δκτής ΛΥΤ/ Αξκός 2ου 3ου Γραφείου 3η Μ/Κ ΤΑΞ ΡΙΜΙΝΙ ως Δντής 1ου ΕΓ Σχολή Πεζικού ως εκπαιδευτής στο Προκεχωρημένο τμήμα Λγών / Δντής Προκεχωρημένου Τμήματος Λγών/ Δκτής ΛΔ/ΣΠΖ ΤΕ ΑΝΤΙΣΣΑΣ ως Δκτής Σχολή Τεθωρακισμένων ως Υδκτής/Δντής Σπουδών Δκτής ΣΤΘ NDC GR/Γ ΣΣ ως τμηματάρχης G7 (NDC-GR) / Δντής ΔΕΠΙΧ / Γ ΣΣ 12 ΜΕ ως Δκτής Σχολή Πεζικού ως Δντής ΓΜΕ/ Φρούραρχος Χαλκίδας Συγγραφικό έργο «Μικρασιατική Καταστροφή Ακμή και Παρακμή του Ελληνισμού» Στρατιωτική Επιθεώρηση τεύχος Μάιου Ιουνίου Αρχείο υπστγου ε.α. Γεωργίου Καραποστόλου «Μακεδονικός Στρατός-Στρατηγική και Τακτική», «Ρωμαϊκός Στρατός», «Φάλαγγα Οπλιτών, Οπλισμός-Τακτική» 21

22 Η ιστορία της V Μεραρχίας Πεζικού ( ) 1 1 Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου υπό τον τίτλο «Η ιστορία του Ελληνικού Στρατού, », το οποίο έχει προλογίσει ο πρώην Α/ ΓΕΕΘΑ Στρατηγός Μιχ. Κωσταράκος. 22

23 Δρ. ΙΩΑΝΝΗ Σ. ΠΑΠΑΦΛΩΡΑΤΟΥ Νομικού - Διεθνολόγου ΠΖ ΙΣΤΟΡΙΑ Η V Μεραρχία συγκροτήθηκε κατ εφαρμογήν του σχεδίου επιστρατεύσεως (βλέπε Β.Δ. της 17 ης Σεπτεμβρίου 1912), κατά τις παραμονές της ενάρξεως του Α Βαλκανικού Πολέμου. Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες της επιστρατεύτηκαν στην Λαμία, την Λάρισσα και την Πάτρα από την 17η Σεπτεμβρίου έως και την 4η Οκτωβρίου 1912 (π. ημ.). Η συγκεκριμένη Μεραρχία περιελάμβανε στις τάξεις της (πέραν του Στρατηγείου), μία ημιλαρχία, το 16 ο Σ.Π. (το οποίο είχε συγκροτηθεί στην Πάτρα), το 22 ο Σ.Π. (το οποίο είχε συγκροτηθεί στην Λαμία), το 23 ο Σ.Π. (το οποίο είχε συγκροτηθεί στην Λάρισσα), την ΙΙΙ Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού, μία πυροβολαρχία ορεινού πυροβολικού, έναν λόχο σκαπανέων, μία συζυγαρχία πυρομαχικών, δύο χειρουργεία, ένα νοσηλευτικό τμήμα, μία μοίρα τραυματιοφορέων, μία διμοιρία τηλεγραφητών και εφοδιοπομπή. Ο Σταθμός Διοικήσεως της μονάδος τοποθετήθηκε στα Φάρσαλα. Πρώτος διοικητής της συγκεκριμένης Μεραρχίας ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Δημ. Ματθαιόπουλος, έως την 29 η Οκτωβρίου 1912 (π. ημ.). Την 5 η / 18 η Οκτωβρίου, κηρύχθηκε επισήμως ο πόλεμος μεταξύ της Ελλάδος και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η έναρξή του βρήκε τους άνδρες της μονάδος εγκατεστημένους στην περιοχή του Χαντζιλάρ, νοτιοδυτικώς της Λαρίσσης. Το απόγευμα, η V Μεραρχία διέβη τον Πηνειό ποταμό από την γέφυρα Αλήφακα, κινούμενη προς την περιοχή Δαμάσι, όπου διανυκτέρευσε. Την επομένη, μετακινήθηκε προς το χωριό Συκιά, ενώ την μεθεπομένη εγκαταστάθηκε στο χωριό Κεφαλόβρυση, δίχως να έρθει σε επαφή με τον εχθρό. Σημειωτέον ότι το πεδινό πυροβολικό της Μεραρχίας μετακινήθηκε στην Ελασσόνα προς ενίσχυση της προσπάθειας για την απελευθέρωση της πόλεως αυτής (την 7 η / 20 η Οκτωβρίου). Προς τούτο, ετέθη υπό τις διαταγές του 1 ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού. Την 8 η / 21 η Οκτωβρίου, το Γενικό Στρατηγείο εξεπόνησε σχέδιο δράσεως για την κύκλωση των εχθρικών δυνάμεων και την καταστροφή τους στον Σαραντάπορο. Στο πλαίσιο του σχεδίου αυτού, η συγκεκριμένη μονάδα διετάχθη όπως υπερβεί τα Καμβούνια και δια Λαζαράδων κατευθυνθεί προς τον πόρο Ζάμπουρδας του Αλιάκμονα για να καταδιώξει τον εχθρό προς την κατεύθυνση της Κοζάνης και να τον κυκλώσει από δυσμάς. Η κύρια, όμως, ενέργεια της Μεραρχίας περιοριζόταν μέχρι τον πόρο της Ζάμπουρδας, με την επιφύλαξη της εκδόσεως μίας νέας διαταγής, εάν δημιουργούνταν ευνοϊκές συνθήκες για την εκτέλεση του ευρύτερου υπερκερωτικού ελιγμού. Η μονάδα άρχισε την κίνησή της σε σχηματισμό φάλαγγας κατ άνδρα, στις π.μ.. Τα τμήματά της ξεκίνησαν από το χωριό Λουτρό και κατευθύνονταν προς Βογκόπετρα και Λαζαράδες. Δυστυχώς, το δύσβατο του εδάφους και το πολύ κακό οδικό δίκτυο δεν επέτρεψαν την ταχεία προώθησή τους. Κατά τις π.μ., οι ανιχνευτές της μονάδος δέχθηκαν πυρά από τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν συγκεντρωθεί επί της γραμμής Βογκόπετρα - Λαζαράδες. H τοποθεσία εκείνη ήταν προσεκτικά επιλεγμένη από τον εχθρό προκειμένου να παρεμποδιστεί η πορεία του Ελληνικού Στρατού τόσο προς τα Σέρβια όσο και προς τον Αλιάκμονα. Οι ελληνικές δυνάμεις επετέθησαν με αιχμή του δόρατος το 16 ο Σ.Π. και το 23 ο Σ.Π.. Το 22 ο Σ.Π. παρέμεινε στην εφεδρεία. Η επίθεση ήταν σφοδρή και υπεστηρίχθη από το πυροβολικό. Οι Τούρκοι πολέμησαν με σθένος και τα εύστοχα πυρά τους προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στα ημέτερα τμήματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αργή προέλαση των ανδρών του 16 ου Σ.Π., οι οποίοι κατευθύνονταν προς τους Λαζαράδες. Αντιθέτως, οι άνδρες του 23 ου Σ.Π. κατάφεραν να εκτοπίσουν τις προφυλακές των Τούρκων από τις θέσεις τις οποίες κατείχαν στα νοτιοδυτικά της Βογκόπετρας. Σταδιακά, τα ελληνικά στρατεύματα έφθασαν προ της κυρίας αμυντικής τοποθεσίας του εχθρού, εναντίον της οποίας επετέθησαν. Ταυτόχρονα, άλλα τμήματα επεχείρησαν να υπερκεράσουν τους Τούρκους. Λίγο μετά, αφίχθη στην περιοχή και ενεπλάκη στην μάχη το Απόσπασμα Ευζώνων υπό τον Συνταγματάρχη Στεφ. Γεννάδη. Μολαταύτα, ο αντικειμενικός σκοπός δεν επετεύχθη και η μάχη διεκόπη λόγω της ελεύσεως του σκότους. Έως τότε, η Μεραρχία είχε απωθήσει τα προωθημένα τμήματα του εχθρού, δεν είχε κατορθώσει, όμως, να καταλάβει την αμυντική τοποθεσία ούτε να φθάσει στον πόρο της Ζάμπουρδας για να διαβεί τον Αλιάκμονα. Δυστυχώς, επιδεινώθηκαν και οι καιρικές συνθήκες, καθώς ξεκίνησε έντονη βροχόπτωση. Κατά την διάρκεια της νυκτός, οι τουρκικές δυνάμεις κατάφεραν να εκκενώσουν τις θέσεις τους, δίχως να γίνουν αντιληπτές από τους καταπονημένους άνδρες του Ελληνικού Στρατού. Ως εκ τούτου, ο εχθρός απέφυγε την περικύκλωση, αν και αναγκάστηκε να υποχωρήσει σε όλο το μήκος του μετώπου. Οι άνδρες της μονάδος επεχείρησαν να καταδιώξουν τους Τούρκους αλλά η διάβαση του Αλιάκμονα ήταν ανέφικτη διότι δεν είχε περατωθεί η κατασκευή της απαραίτητης γέφυρας από το μηχανικό. Εν τω μεταξύ, το Απόσπασμα Γεννάδη είχε ξεκινήσει από την Δεσκάτη στις π.μ.. Αρχικώς, πέρασε τη Βουνάσα και έφθασε στην Ελάτη, κατά τις π.μ.. Κατόπιν, κατευθύνθηκε προς τον πόρο της Ζάμπουρδας στον Αλιάκμονα. Ύστερα από αναγνώρι- 23

24 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ ση της περιοχής, προτίμησε να ζεύξει τον πόρο Λογγά, μέτρα δυτικότερα. Κατά την διάρκεια της περισυλλογής υλικών για την ζεύξη του ποταμού, οι άνδρες του Αποσπάσματος αντελήφθησαν πυρά πυροβολικού, προερχόμενα από την περιοχή των Λαζαράδων. Ο Γεννάδης άφησε δύο λόχους για την φύλαξη του πόρου και με την υπόλοιπη δύναμη έσπευσε προς Λαζαράδες. Από τις μ.μ., άρχισε να επιτίθεται κατά των εκεί ευρισκομένων εχθρικών δυνάμεων, ενώ αποκατέστησε σύνδεσμο και με την V Μεραρχία. 1 Οι Τούρκοι υπεχώρησαν αλλά ούτε η Μεραρχία ούτε το προαναφερθέν Απόσπασμα έλαβαν εγκαίρως την διαταγή για την καταδίωξη του εχθρού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κινηθούν βραδέως προς το χωριό Λαζαράδες, το οποίο είχε ήδη εκκενωθεί από τους Τούρκους. Κατ αυτόν τον τρόπο, απωλέσθη πάσα δυνατότητα καταδιώξεως του εχθρού. 2 Οι απώλειες της V Μεραρχίας ανήλθαν σε 13 νεκρούς (εκ των οποίων 2 ήταν αξιωματικοί) και 72 τραυματίες (4 αξιωματικούς και 68 οπλίτες). Την επομένη, η μονάδα κινήθηκε προς τον Πόρο Λογγά, όπου έφθασε αργά το απόγευμα. Τελικώς, τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 13 ης / 26 ης Οκτωβρίου, κατέστη εφικτή η διάβαση του Αλιάκμονα και η Μεραρχία έσπευσε προς την Κοζάνη. Στην πόλη είχε λάβει χώρα μία έκτακτη σύσκεψη Τούρκων επιτελών, την 9 η / 22α Οκτωβρίου. Τότε, ελήφθη η απόφαση περί εκκενώσεώς της. Σημειωτέον ότι ένας αξιωματικός του επιτελείου πρότεινε τον βομβαρδισμό και την πυρπόληση της πόλεως, πρόταση η οποία απερρίφθη από τον διοικητή του 8 ου Σώματος Στρατού Υποστράτηγο Χασάν Ταξίν Πασά. Αυτός διέταξε όλους τους υπαλλήλους να παραλάβουν τα αρχεία τους και ο κύριος όγκος του οθωμανικού στρατού κινήθηκε προς την Βέρροια. Μόνον δύο ημιδιαλυμμένα τάγματα έφυγαν προς τα Καϊλάρια και ανασυντάχτηκαν έξω από το χωριό Περδίκας με την βοήθεια της φρουράς των Καϊλαρίων. Κατά την αποχώρησή τους από την Κοζάνη, πολλοί Τούρκοι πετούσαν τα όπλα τους και εισήρχοντο στα καταστήματα, αρπάζοντας άρτους, τρόφιμα και κρέατα. Δεν δίστασαν να παραβιάσουν ακόμη και τις θύρες όσων καταστημάτων ήταν κλειστά, προκειμένου να τα λεηλατήσουν. Οι Έλληνες κάτοικοι της Κοζάνης, φοβούμενοι επανάληψη των γεγονότων τα οποία είχαν συμβεί στο χωριό Μεταξάδες, 3 έσπευσαν στους εγκαταλελειμμένους τούρκικους στρατώνες και άρπαξαν όσα όπλα και πυρομαχικά είχαν αφήσει οι Τούρκοι. Κατά τις μ.μ., άρχισαν να συρρέουν οπλισμένοι κάτοικοι από όλες τις γειτονιές κατευθυνόμενοι προς τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου στο κέντρο της πόλεως. Κάποιοι τοποθέτησαν στο καμπαναριό τη γαλανόλευκη και έναν σταυρό. Λίγο μετά, οι ελληνικές δυνάμεις εισήλθαν στην Κοζάνη. Ο Μητροπολίτης Φώτιος, ο δήμαρχος Νικ. Αρμενούλης και οι λοιπές Αρχές συνεχάρησαν τους ελευθερωτές και, εν μέσω παλλαϊκής υποδοχής, τους οδήγησαν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, όπου ετελέσθη δοξολογία. Στο δημαρχείο, παρέδωσαν τα ξίφη τους ο αρχίατρος Χουσεΐν, ο φαρμακοποιός Πιναρδάκης (χριστιανός από την Κρήτη) και ένας Άραβας αξιωματικός. Ο Ελληνικός Στρατός μερίμνησε αμέσως για την ασφάλεια 57 Τούρκων τραυματιών, ορισμένοι εκ των οποίων ήταν αξιωματικοί. Την επόμενη ημέρα, η σημαιοστολισμένη Κοζάνη υπεδέχθη το πεζικό, το υπόλοιπο της Ταξιαρχίας του Ιππικού καθώς και τον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο. Αμέσως μετά την άφιξή τους, ετελέσθη δοξολογία, μετά την λήξη της οποίας το Επιτελείο εγκαταστάθηκε στα γραφεία της Μητροπόλεως. Την Κυριακή 14 / 27 Οκτωβρίου, έφθασε στην πόλη και ο Βασιλεύς Γεώργιος Α. Η απελευθέρωση της Κοζάνης καθιστούσε εφικτή την πορεία των ελληνικών στρατευμάτων προς την Θεσσαλονίκη. Εντούτοις, τα ημέτερα τμήματα αγνοούσαν την κατεύθυνση προς την οποία είχε τραπεί ο εχθρός και το Γενικό Στρατηγείο διέταξε την λήψη εκτάκτων μέτρων ασφαλείας για την απόκρουση ενδεχομένης τουρκικής αντεπιθέσεως. Επιπλέον, στην συγκεκριμένη Μεραρχία ανετέθη το έργο της καλύψεως του πλευρού και των νώτων των ημετέρων τμημάτων, τα οποία θα επιχειρούσαν προς την Θεσσαλονίκη. Προς τούτο, η μονάδα έπρεπε να κινηθεί 1 Σημειωτέον ότι σύμφωνα με τα σχέδια του Επιτελείου το Απόσπασμα Γεννάδη όφειλε να κινηθεί διαμέσου των ορεινών οδεύσεων της Βουνάσας προς την Ελάτη, κατευθυνόμενο προς τον πόρο της Ζάμπουρδας. Αντικειμενικός σκοπός ήταν η παροχή καλύψεως στο αριστερό της Ταξιαρχίας Ιππικού (όταν αυτή θα κινείτο προς τα Σέρβια) και η ζεύξη του Αλιάκμονα προκειμένου να καταστεί εφικτή η χρήση του από τα τμήματα της V ΜΠ. 2 Η μελέτη των στρατιωτικών αρχείων καταδεικνύει ότι ευθύνες για την απώλεια της ευκαιρίας καταδιώξεως του εχθρού βαρύνουν και το ιππικό. 3 Κατά την διάρκεια της οπισθοχωρήσεώς του, ο οθωμανικός στρατός συγκέντρωσε 52 προκρίτους του χωριού Μεαταξάδες (Μεταξάς) και τους έκλεισε σε φυλακές των Σερβίων. Συν τω χρόνω, οι Τούρκοι φυλάκισαν και άλλους χριστιανούς προκρίτους από τα γειτονικά χωριά. Ο συνολικός αριθμός τους έφθασε τις 152 ψυχές. Λίγο προ της απελευθερώσεως της κωμοπόλεως από τον Ελληνικό Στρατό, τους συγκέντρωσαν στην κεντρική πλατεία των Σερβίων. Αν και ήταν άοπλοι, τους περικύκλωσαν και άρχισαν να τους πυροβολούν. Όσοι επεχείρησαν να διασπάσουν τον κλοιό σφαγιάστηκαν με μαχαίρια και λόγχες. 24

25 προς την κοιλάδα Καϊλαρίων - Αμυνταίου για να αποτρέψει την εκδήλωση ενδεχομένης ενεργείας από την κατεύθυνση αυτή. Η συγκεκριμένη Μεραρχία ενισχύθηκε με την ΙΙΙ/1 και την ΙΙΙ/2 Μοίρες Πεδινού Πυροβολικού της ΙV Μεραρχίας, στην οποία η V Μεραρχία έδωσε την ορειβατική πυροβολαρχία της. Σημειωτέον ότι η Ταξιαρχία Ιππικού θα συνέδραμε το έργο της συγκεκριμένης μονάδος. Λίγο μετά, η V Μεραρχία απελευθέρωσε τα Καϊλάρια (σημ. Πτολεμαΐδα). Αυτό συνέβη το απόγευμα της 15 ης / 28 ης Οκτωβρίου. Κατόπιν, τα τμήματα της μονάδος κατευθύνθησαν προς το χωριό Πέρδικα (Ναλμπάνκιοϊ). Εκεί, είχαν συγκεντρωθεί εχθρικές δυνάμεις, οι οποίες έπρεπε να εκμηδενιστούν. Το επόμενο πρωΐ, η V Μεραρχία επετέθη εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι είχαν οχυρωθεί στα νότια του χωριού. Δυστυχώς, λόγω κακής συνεννοήσεως, στην επίθεση δεν συμμετείχε το 16 ο Σ.Π.. Το γεγονός αυτό δυσκόλεψε προς στιγμήν την προσπάθεια των ελληνικών δυνάμεων. Το μεσημέρι, όμως, η κατάσταση βελτιώθηκε, καθώς το 22 ο Σ.Π. (το οποίο είχε ταχθεί σε εφεδρεία) ενεπλάκη στην μάχη. Οι άνδρες του 22 ου Σ.Π. κατέλαβαν το ύψωμα 629, επί του οποίου εγκαταστάθηκε η ΙΙΙ/2 Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού. Το 1 ο Τάγμα του ιδίου συντάγματος κατέλαβε το ύψωμα Μπάρτο και μετά κυρίευσε το ύψωμα 691 Γκράτσια Αμπέλια, όπου ευρίσκετο το δεξιό των Τούρκων. Ο εχθρός δέχθηκε την αιφνιδιαστική επίθεση του ελληνικού τάγματος, κλονίστηκε και υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το ύψωμα, υφιστάμενος μεγάλες απώλειες. Ταυτόχρονα, συνεχιζόταν η επίθεση των υπολοίπων ελληνικών τμημάτων. Λίγο μετά, οι ακαταπόνητοι άνδρες του προαναφερθέντος 1 ου Τάγματος έσπευσαν να καταλάβουν το ύψωμα Παπά Κεφάλι, κυκλώνοντας μεγάλες δυνάμεις του εχθρού. Ελάχιστοι Τούρκοι μπόρεσαν να διαφύγουν, ενώ 200 περίπου συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Τα απομεινάρια του εχθρού εκμηδενίστηκαν, καταδιωκόμενα από ημέτερα τμήματα. Αν και η επιχείρηση ολοκληρώθηκε με επιτυχία (και το χωριό απελευθερώθηκε), η μονάδα κατέβαλε βαρύ φόρο αίματος, καθώς είχε 56 νεκρούς (εκ των οποίων 5 ήταν αξιωματικοί) και 339 τραυματίες (11 αξιωματικούς και 328 οπλίτες). Πάντως, η επιτυχής έκβαση της μάχης ικανοποίησε το Γενικό Στρατηγείο και ο Διάδοχος Κωνσταντίνος απέστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα προς τους άνδρες της Μεραρχίας. Την 16 η / 29 η Οκτωβρίου, το Γενικό Στρατηγείο διέταξε την V Μεραρχία να εξακολουθήσει την παροχή καλύψεως στο πλευρό και τα νώτα της Στρατιάς, η οποία κινείτο προς την Θεσσαλονίκη. Η τελική πορεία της συγκεκριμένης μονάδος θα αποφασιζόταν από τον διοικητή της Μεραρχίας, ο οποίος μπορούσε είτε να διατάξει την προώθησή της μέχρι το Αμύνταιο και τα στενά του Κλειδίου είτε να συνεχίσει την προέλαση μέχρι το Μοναστήρι. Το Γενικό Στρατηγείο σημείωνε με έμφαση : «Το μόνον το οποίον ο διοικητής της V Μεραρχίας δέον να έχη υπ όψιν του είναι να μην εκτεθή εις ήτταν, καθ όσον η μεν Στρατιά δεν θα είναι εις θέσιν να τον συνδράμη, η δε ατυχία του θα επηρεάση κακώς το σύνολον των επιχειρήσεων». Ακολούθως, το Γενικό Στρατηγείο παρείχε σχετικές πληροφορίες για τον αριθμό και τον όγκο των τουρκικών στρατευμάτων, τα οποία ευρίσκοντο στην περιοχή ευθύνης της μονάδος. Κατόπιν, επαναλαμβανόταν στον μέραρχο ότι «εναπόκειτο εις αυτόν να κρίνη την κατάστασιν και να αποφασίσει». Τέλος, αυτός ενημερωνόταν για την αποχώρηση της Ταξιαρχίας Ιππικού από την περιοχή και την μετεγκατάστασή της στην Βέρροια. Ως εκ τούτου, η Μεραρχία όφειλε να φέρει σε πέρας την αποστολή της δίχως την συνδρομή άλλων τμημάτων. Τα τμήματα της V Μεραρχίας παρέμειναν στις θέσεις τους και ενισχύθηκαν από μία μοίρα πεδινού πυροβολικού της ΙV Μεραρχίας, κατά την διάρκεια της επόμενης ημέρας. Την 18 η / 31 η Οκτωβρίου, η μονάδα ξεκίνησε την προώθησή της προς την περιοχή Αμυνταίου Σωτήρος - Ξινού Νερού. Ο μέραρχος τοποθέτησε προφυλακές προς τα στενά του Κλειδίου για να αποτρέψει ενδεχομένη ενέργεια του εχθρού από την κατεύθυνση αυτή. Πράγματι, οι προφυλακές κατάφεραν να αποκρούσουν μία εχθρική επίθεση (περιορισμένης ισχύος) και η μονάδα έφθασε δίχως προβλήματα στην Βεύη, όπου και παρέμεινε για 24 και πλέον ώρες. Ο μέραρχος ευρέθη προ του διλήμματος περί του πρακτέου. Τις ίδιες ημέρες, διεξαγόταν η μάχη των Γιαννιτσών, στην οποία επεκράτησαν οι ελληνικές δυνάμεις. Ο εχθρός έδειχνε σημάδια αποσυνθέσεως. Ταυτόχρονα, οι Σέρβοι προήλαυναν προς νότον, καταλαμβάνοντας πόλεις και χωριά, στα οποία υπήρχε ισχυρή παρουσία του ελληνικού στοιχείου. Τέλος, ορισμένοι Έλληνες πρώην κρατούμενοι των φυλακών Μοναστηρίου έφθασαν μέχρι τις ελληνικές γραμμές και πληροφόρησαν τα ημέτερα τμήματα ότι στην ευρύτερη περιοχή της βορείου Μακεδονίας υπήρχαν ελάχιστες τουρκικές δυνάμεις, περιορισμένης μαχητικής ικανότητος. Όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία έπεισαν τον μέραρχο ότι η πορεία προς το Μοναστήρι ήταν επιβεβλημένη και θα διεξαγόταν δίχως να διατρέξει η V Μεραρχία σοβαρό κίνδυνο. Η προέλαση των ελληνικών δυνάμεων ξεκίνησε στις π.μ. της 21 ης Οκτωβρίου / 3 ης Νοεμβρίου. Λίγο μετά, έκαναν την εμφάνισή τους εχθρικές δυνά- 25

26 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ μεις, οι οποίες κατευθύνονταν από την Μελίτη προς το χωριό Λόφοι. Η πορεία των ανδρών της μονάδος (οι οποίοι κινούνταν σε 4 φάλαγγες) διεκόπη έως ότου τα ελληνικά τμήματα εξουδετερώσουν τον εχθρό. Οι Τούρκοι στηριζόμενοι στο πυροβολικό τους επεχείρησαν να κυκλώσουν το ΙΙΙ/16 Τάγμα. Προς βοήθεια του τελευταίου, εστάλη η 4 η Ίλη Ιππικού, η οποία μόλις είχε φθάσει στο πεδίο της μάχης. Δυστυχώς, σταδιακά έγινε αντιληπτό ότι δεν είχε υπολογισθεί επακριβώς η ισχύς του εχθρού, καθώς επρόκειτο για τη συντονισμένη πορεία του 6 ου Σώματος Στρατού (το οποίο περιελάμβανε την XVI, την XVII και την XVIII Μεραρχίες) υπό την διοίκηση του Τζαβήτ Πασά. Ο μέραρχος διέταξε την διακοπή της πορείας προς το Μοναστήρι και την σύμπτυξη της μονάδος στη γραμμή Αμυνταίου Σωτήρος. Τα ελληνικά τμήματα προέβησαν σε εσπευσμένη αναστροφή, προσπαθώντας να καταλάβουν αμυντικές θέσεις στα υψώματα της Βεύης, ενώ ο εχθρός ασκούσε επ αυτών ισχυρή πίεση. Το ΙΙΙ/16 Τάγμα κατάφερε να γλιτώσει την περικύκλωση και οι άνδρες του κατέφυγαν στις ελληνικές γραμμές. Το μεσημέρι, ο μέραρχος ζήτησε (με μεγάλη καθυστέρηση) ενισχύσεις. Δυστυχώς, όμως, δεν υπήρχαν διαθέσιμες δυνάμεις προς αποστολή. Το απόγευμα, επιχειρήθηκε αντεπίθεση από το 16 ο και το 22 ο Σ.Π., η οποία δεν τελεσφόρησε. Τελικώς, έως το βράδυ, οι ελληνικές δυνάμεις κατάφεραν να οχυρωθούν στη γραμμή Αμυνταίου Σωτήρος. Εντούτοις, ο Λόχος Μηχανικού παρέμεινε στην βόρεια πλευρά των στενών του Κλειδίου, λόγω κακής συνεννοήσεως. Κατά την ημέρα εκείνη, η V Μεραρχία είχε αξιοσημείωτες απώλειες, οι οποίες ανήλθαν σε 168 νεκρούς (εκ των οποίων 2 ήταν αξιωματικοί) και 196 τραυματίες (4 αξιωματικούς και 192 οπλίτες). Κατά την διάρκεια της νυκτός, ενημερώθηκαν για την κατάσταση τόσο η Υπηρεσία Μετόπισθεν όσο και το Γενικό Στρατηγείο. Το τελευταίο διέταξε την ταχεία ανασυγκρότηση της μονάδος 4 και την παντί τρόπω εξασφάλιση του αριστερού της Στρατιάς. Η V Μεραρχία έπρεπε να εμποδίσει την κίνηση του εχθρού προς την Έδεσσα. Επίσης, μετεβλήθη η γραμμή συγκοινωνιών της Στρα- 4 Μάλιστα, το Γενικό Στρατηγείο ζήτησε από τον μέραρχο να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια προς ανύψωση του ηθικού των ανδρών της Μεραρχίας. Εκείνος απήντησε ότι η μονάδα του είχε λάβει μέρος σε πολλές μάχες έως τότε π.χ. στους Λαζαράδες, τον Πέρδικα, το Αμύνταιο κ.α.. Η νικηφόρα V Μεραρχία δεν είχε ανάγκη εμψυχώσεως αλλά ενισχύσεων, καθώς μαχόταν εναντίον εχθρού, η δύναμη του οποίου υπερέβαινε τις άνδρες. Εντούτοις, ο κλονισμός του ηθικού των περισσοτέρων ανδρών της μονάδος ήταν αναμφισβήτητος. τιάς προκειμένου η V Μεραρχία να κάνει αποκλειστική χρήση της γραμμής, η οποία διερχόταν από την Κοζάνη. Τέλος, διετάχθη η εσπευσμένη αποστολή τριών λόχων από την προαναφερθείσα πόλη, ενώ η VII Μεραρχία όφειλε να είναι σε ετοιμότητα για την αποστολή περαιτέρω ενισχύσεων προς την πιεζόμενη V Μεραρχία. Επίσης, ενημερώθηκε σχετικώς και το Υπουργείο Στρατιωτικών, το οποίο διέταξε την αποστολή τριών πεδινών πυροβολαρχιών στην Κοζάνη. Εκ των υστέρων, πολλοί υπεστήριξαν ότι έπρεπε να ασκηθεί πίεση επί του εχθρού. Αυτό θα μπορούσε να γίνει είτε μέσω της ταχύτερης προωθήσεως της Στρατιάς Ηπείρου προς τα Ιωάννινα είτε μέσω της κινήσεως των Σέρβων προς νότον. Εντούτοις, η αλήθεια είναι ότι η πολιτικοστρατιωτική ηγεσία έλαβε όλα τα ενδεδειγμένα μέτρα, σύμφωνα με την ενημέρωση την οποία είχε από τον μέραρχο. Το επόμενο πρωϊνό, οι άνδρες της V Μεραρχίας προετοίμασαν καλύτερα τις θέσεις τους και ετοιμάστηκαν για την αντιμετώπιση ενδεχομένης τουρκικής επιθέσεως. Ο Λόχος Μηχανικού οργανώθηκε προς κάλυψη των πυροβολαρχιών, οι οποίες ευρίσκοντο στα υψώματα, το ιππικό ανέλαβε την φρούρηση του αριστερού, ενώ δύο νεοαφιχθέντες λόχοι από το Τάγμα Γεφυροποιών τοποθετήθηκαν στο χειρουργείο της Μεραρχίας. Το βράδυ, το ημέτερο πυροβολικό έπληξε τις θέσεις των Τούρκων στο Ξινό Νερό και την έξοδο των στενών του Κλειδίου. Από το πρωΐ της 23 ης Οκτωβρίου / 5 ης Νοεμβρίου, ξεκίνησε η ανταλλαγή πυρών πυροβολικού. Κατά τις π.μ., οι Τούρκοι άρχισαν να ασκούν πίεση στο δεξιό της Μεραρχίας. Αν και η δύναμη του εχθρού ήταν ισχυρή (δύο μεραρχίες), τα ημέτερα τμήματα κατάφεραν να αποκρούσουν όλες τις επιθέσεις. Μάλιστα, αργά το μεσημέρι, το 22 ο Σ.Π. διενήργησε τοπική αντεπίθεση, υποβοηθούμενο από το 16 ο και το 23 ο Σ.Π.. Ο εχθρός κλονίστηκε και υπεχώρησε σε βάθος 2 χλμ. Έως τότε, η έκβαση της μάχης ήταν θετική για τα ελληνικά όπλα. Εντούτοις, ο μέραρχος διεμήνυσε εκ νέου προς το Γενικό Στρατηγείο ότι ήταν απαραίτητη η αποστολή ενισχύσεων, καθώς την επομένη αναμενόταν η εκδήλωση νέας τουρκικής επιθέσεως. Το ίδιο βράδυ, ο εχθρός απεφάσισε την εκτέλεση μίας καταδρομικής επιχειρήσεως στα νώτα των ελληνικών δυνάμεων. Λίγο μετά τα μεσάνυκτα, 160 άνδρες του τουρκικού στρατού, ενισχυμένοι με 2 πολυβόλα, κατάφεραν να διεισδύσουν στο αριστερό άκρο της ελληνικής παρατάξεως (πλησίον του χωριού Ρόδωνας) με την βοήθεια Τούρκων χωρικών. Δυστυχώς, τα ελληνικά τμήματα είχαν αρκεστεί στην εγκατάσταση προφυλακών και δεν έλαβαν επιπλέον μέτρα ασφαλείας. Άν- 26

27 δρες του 22 ου Σ.Π. (5 ος Λόχος) εντόπισαν εχθρικές κινήσεις εντός του χωριού και ανέφεραν το γεγονός στους προϊσταμένους τους, οι οποίοι, όμως, αδράνησαν θεωρώντας ότι ο συγκεκριμένος λόχος υπαγόταν απευθείας στην Μεραρχία! Εν τω μεταξύ, οι Τούρκοι, κινούμενοι μέσω των ελών της Χειματίτιδος, έφθασαν στα νώτα των Ελλήνων. Την αυγή της 24 ης Οκτωβρίου / 6 ης Νοεμβρίου, ο εχθρός επιτέθηκε αιφνιδιαστικά εναντίον του Λόχου Μηχανικού, οι άνδρες του οποίου ευρίσκοντο πλησίον των χωριών Τσιφλίκι και Νέος Κάμπος. Δυστυχώς, τα ημέτερα τμήματα αιφνιδιάστηκαν και δεν προέβαλαν αντίσταση. Σύντομα, η σύγχυση μετεδόθη στον παρακείμενο 1 ο Λόχο Γεφυροποιών. Ορισμένα τμήματα απεπειράθησαν να διαφύγουν αλλά «θερίστηκαν» από τα τουρκικά πυρά, ενώ ο εχθρός κατευθυνόταν με ορμή προς τις ημέτερες πυροβολαρχίες. Ο διοικητής του 22 ου Σ.Π. αντελήφθη την τουρκική επίθεση και ενημέρωσε τον μέραρχο, ζητώντας ταυτόχρονα εντολές περί του πρακτέου. Ουδεμία, όμως, απάντηση έλαβε και απεφάσισε την αποστολή δύο ταγμάτων προς ενίσχυση των ανδρών των πυροβολαρχιών. Δυστυχώς, οι άνδρες του πρώτου τάγματος, πανικοβλήθηκαν προ του εχθρού και ετράπησαν σε φυγή. Αντιθέτως, οι άνδρες του δευτέρου τάγματος προσεπάθησαν να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους. Εντούτοις, ύστερα από λίγο υπεχώρησαν και αυτοί. Η κατάσταση διεγράφετο ανησυχητική, καθώς ο εχθρός, έχοντας κυριεύσει πολλά ελληνικά πυροβόλα, προχωρούσε ακάθεκτος εντός των θέσεων της V Μεραρχίας, σκορπώντας τον θάνατο και τον πανικό. Σημειωτέον ότι την ιδία χρονική περίοδο οι υπόλοιπες τουρκικές δυνάμεις επετέθησαν εναντίον των θέσεων της μονάδος σε ολόκληρη την περιοχή. Σε πολλά σημεία, προεβλήθη σθεναρή άμυνα και οι Τούρκοι αναχαιτίστηκαν, όπως π.χ. στον τομέα ευθύνης του 16 ου Σ.Π.. Το συγκεκριμένο σύνταγμα υπεχώρησε συντεταγμένα μόνον όταν ο διοικητής του επείσθη ότι ελλόχευε ο κίνδυνος κυκλώσεώς του από τους Τούρκους. Αρχικώς, η υποχώρηση πραγματοποιήθηκε υποδειγματικά. Όταν, όμως, οι στρατιώτες ήρθαν σε επαφή με τμήματα άλλων μονάδων, η υποχώρηση μετετράπη σε άτακτη φυγή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να περιέλθει στα χέρια του εχθρού ολόκληρη η μοίρα πυροβολικού, η οποία υπεστήριζε το σύνταγμα. Δυστυχώς, έως το μεσημέρι, ο αρχικός αιφνιδιασμός του Λόχου Μηχανικού είχε γενικευθεί, προκαλώντας την άτακτη υποχώρηση ολόκληρης της V Μεραρχίας. Ακόμα και ο διοικητής της μονάδος Συνταγματάρχης Ματθαιόπουλος υποχρεώθηκε να κινηθεί προς το χωριό Φιλώτας, μαζί με όλους τους αξιωματικούς του επιτελείου του. Οι Τούρκοι κατεδίωξαν τα υποχωρούντα εν αταξία ελληνικά στρατεύματα για βραχύ χρονικό διάστημα. Ο κλονισμός της V Μεραρχίας είχε εκπλήξει ακόμα και αυτούς με αποτέλεσμα να μην εκμεταλλευθούν τις περιστάσεις. Το απόγευμα, πολλοί κατάκοποι και πανικοβλημένοι άνδρες της Μεραρχίας έφθασαν στην Κοζάνη και έως το βράδυ ορισμένοι άλλοι εισήλθαν στην πόλη των Σερβίων. Αλγεινή εντύπωση προκάλεσε στους κατοίκους των δύο πόλεων το γεγονός ότι αυτοί δεν καταδιώκονταν από τον εχθρό αλλά προσπαθούσαν να φθάσουν όσο το δυνατόν μακρύτερα από αυτόν! Σύντομα δε, μετέδωσαν τον πανικό τους και στους πολίτες με αποτέλεσμα να παρουσιαστεί ένα κύμα φυγής προς νότον, το οποίο ανεκόπη μόνον ύστερα από την παρέμβαση του οικείου Μητροπολίτη. Αντιθέτως, ορισμένοι άλλοι κάτοικοι έτρεξαν να πάρουν τα όπλα για να υπερασπιστούν την ζωή και τα υπάρχοντά τους, ενώ το Υπουργείο Στρατιωτικών διέταξε τον φρούραρχο Κοζάνης να συνδράμει την προσπάθεια των ελληνικών τμημάτων. Πράγματι, αυτός κατέφερε να συγκεντρώσει 300 περίπου άνδρες, οι οποίοι εστάλησαν στα περίχωρα της πόλεως. Σύντομα, σε αυτούς προστέθηκαν άλλοι 400 οπλισμένοι πολίτες και όλοι μαζί συγκεντρώθηκαν στο Μαυροδένδρι. Πάντως, η κίνηση αυτή δεν ανέκοψε τον ρυθμό αφίξεως των ενόπλων τμημάτων στην πόλη, καθώς οι άνδρες της V Μεραρχίας συνέρεαν κατά δεκάδες. Αργότερα, κατέστη εφικτή η ανασυγκρότηση ενός τμήματος της μονάδος στην Κοζάνη. Στην εξέλιξη αυτή, συνετέλεσε αποφασιστικά η διαταγή του Γενικού Στρατηγείου για την συγκρότηση ενός νέου Τμήματος Στρατιάς (Κοζάνης), αποτελουμένου από τα υπολείμματα της V Μεραρχίας, το Απόσπασμα Ευζώνων και μία διλοχία του 20 ου Σ.Π.. Το Τμήμα αυτό θα ετίθετο υπό τις διαταγές του Συνταγματάρχη Γεννάδη, έως τότε διοικητού του Αποσπάσματος Ευζώνων, που είχε διακριθεί στην μάχη του Σαρανταπόρου. Η ταχεία αναδιοργάνωση της συγκεκριμένης Μεραρχίας είχε καταστεί επιτακτική ανάγκη προκειμένου να παράσχει μία στοιχειώδη έστω προστασία στην Στρατιά Θεσσαλίας. Το έργο της αναδιοργανώσεως δεν ήταν εύκολο, καθώς η V Μεραρχία είχε απωλέσει 9 πολυβόλα και μεγάλες ποσότητες οπλισμού κατά τις τελευταίες ημέρες. Μάλιστα, ο Ελ. Βενιζέλος είχε διατυπώσει την πρόταση όπως η συγκεκριμένη Μεραρχία ενισχυθεί προσωρινώς από την Ι Μεραρχία, οι άνδρες της οποίας θα έφθαναν ατμοπλοϊκώς στον Βόλο. Τελικώς, όμως, η εφαρμογή του σχεδίου αυτού ματαιώθηκε. Μολαταύτα, το «ατύχημα» της μονάδος είχε προβληματίσει έντονα την πολιτική και την στρατιωτική ηγεσία, η οποία διέταξε την ενίσχυσή της με ένα τάγμα πεζικού, τρεις πεδινές πυροβολαρχί- 27

28 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ ες και άνδρες. Η μονάδα κατάφερε να αποκρούσει μία αιφνιδιαστική απόπειρα Τούρκων χωρικών όπως καταλάβουν ένα ύψωμα στα περίχωρα της Κοζάνης, πριν ακόμη ολοκληρώσει την αναδιοργάνωσή της. Μολαταύτα, παρουσιάστηκαν εκ νέου κρούσματα λιποταξιών, φυγής και πανικού μεταξύ των οπλιτών της Μεραρχίας. Το γεγονός αυτό εξόργισε το Γενικό Στρατηγείο, το οποίο διέταξε τον μέραρχο να αποκαταστήσει την πειθαρχία στους κόλπους της μονάδος. Τις επόμενες ημέρες, η δράση των Τούρκων χωρικών δεν προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στις ημέτερες δυνάμεις. Το Γενικό Στρατηγείο έλαβε έκτακτα μέτρα (π.χ. φρούρηση γεφυρών) και σταδιακά οι φυγάδες άρχισαν να συγκεντρώνονται στην Κοζάνη, όπου έφθασε και το Απόσπασμα Ευζώνων. Αμέσως μετά, ο Συνταγματάρχης Γεννάδης τοποθέτησε άνδρες του Αποσπάσματος στις προφυλακές. Σύντομα, η μαχητική ικανότητα της μονάδος επανήλθε σε ικανοποιητικά επίπεδα και ως εκ τούτου αυτή μπόρεσε να συμμετάσχει στις υπόλοιπες μάχες του πολέμου. Το Τμήμα Στρατιάς Κοζάνης έπαψε να υφίσταται και οι άνδρες του εντάχθηκαν στην V Μεραρχία. Τέλος, το Απόσπασμα Γεννάδη διαλύθηκε και οι άνδρες του απορροφήθηκαν από την συγκεκριμένη Μεραρχία. Ήδη από της απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης, είχε ληφθεί η απόφαση όπως η Στρατιά Θεσσαλίας στραφεί προς τα βορειοδυτικά. Το Γενικό Στρατηγείο ήθελε να εξουδετερώσει τον εχθρό, ο οποίος δρούσε στην περιοχή Φλωρίνης Μοναστηρίου. Προς τούτο, η Στρατιά θα κινείτο προς την συγκεκριμένη περιοχή μέσω Εδέσσης στενωπού Άγρας, ενώ η V Μεραρχία θα κατευθυνόταν προς τα Καϊλάρια. Την 3 η / 16 η Νοεμβρίου, η μονάδα ξεκίνησε την προέλασή της. Προηγείτο η 4 η Ίλη Ιππικού, η οποία συνέτριψε την αντίσταση ολιγάριθμων Τούρκων ιππέων και χωρικών, εισερχόμενη στο χωριό Κομανό. Εκεί, δέχθηκε την επίθεση και πλέον ανδρών (οι οποίοι ανήκαν στην XVII Μεραρχία), καθώς και μίας πεδινής πυροβολαρχίας. Η απρόσμενη αυτή επίθεση υπεχρέωσε τα ημέτερα τμήματα σε σύμπτυξη. Το απόγευμα, έφθασε στην περιοχή η V Μεραρχία και οι εχθροπραξίες γενικεύτηκαν. Το βράδυ, η μάχη διεκόπη, ενώ η έκβασή της ήταν αμφίρροπη. Αυτή άρχισε με μεγαλύτερη ένταση, το επόμενο πρωΐ. Οι άνδρες της Μεραρχίας επετέθησαν με ορμή, καθώς ήταν αποφασισμένοι να ξεπλύνουν το όνειδος του Αμυνταίου. Οι Τούρκοι προέβαλαν σθεναρή αντίσταση και ο μέραρχος διέταξε την συμμετοχή στη μάχη όλων των διαθέσιμων δυνάμεων ακόμη και του εφεδρικού 16 ου Σ.Π.. Οι Έλληνες κινήθηκαν υπό μορφή λαβίδας, ρίχνοντας μεγάλο βάρος στις πτέρυγες. Τελικώς, ο εχθρός εξαναγκάστηκε να υποχωρήσει για να αποφύγει την περικύκλωση. Τα ελληνικά όπλα είχαν επικρατήσει, καταλαμβάνοντας την εχθρική τοποθεσία και κυριεύοντας πολλά λάφυρα (μεταξύ αυτών και 2 πυροβόλα). Οι απώλειες της μονάδος ανήλθαν σε 352 άνδρες εκτός μάχης, εκ των οποίων 7 ήταν αξιωματικοί. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των τραυματιών συμπεριλαμβανόταν και ο μέραρχος. Η απόδοση των ανδρών στο πεδίο της μάχης προκάλεσε την ευαρέσκεια του Γενικού Στρατηγείου και του Διαδόχου, ο οποίος απέστειλε συγχαρητήριο μήνυμα προς τους αξιωματικούς και τους οπλίτες της V Μεραρχίας. Την 5 η / 18 η Νοεμβρίου, η μονάδα προήλασε μέχρι την περιοχή Πέρδικα -Φιλώτα, δίχως να συναντήσει εχθρική αντίσταση. Κατόπιν, ετάχθη παρά τω πλευρώ της Στρατιάς, συμμετείχε στην απελευθέρωση της Φλωρίνης και έφθασε μέχρι το Αρμενοχώρι. Λίγες ημέρες μετά, επέστρεψε στην Κοζάνη. Την 19 η Νοεμβρίου / 2 α Δεκεμβρίου, συνεκροτήθη ένα Τμήμα Στρατιάς, αποτελούμενο από τις ΙΙΙ, V και VI Μεραρχίες, καθώς και το 1 ο Σ.Π.. Επικεφαλής του τμήματος αυτού ετέθη ο Υποστράτηγος Κων/νος Δαμιανός. Οι άνδρες του Τμήματος Στρατιάς όφειλαν να επιτηρούν τις κινήσεις των Τούρκων στην Κορυτσά. Εκεί, είχαν συγκεντρωθεί μονάδες του Τζαβήτ Πασά, ο αριθμός των οποίων έφθανε τις άνδρες. Το ηθικό τους ήταν μάλλον χαμηλό και πολύ δύσκολα θα προέβαιναν σε κάποια επιθετική ενέργεια. Εντούτοις, υπήρχε πάντοτε η πιθανότητα της προελάσεώς τους προς την Καστοριά ή την Φλώρινα. Εάν αυτό συνέβαινε, οι ελληνικές δυνάμεις έπρεπε να ήταν εις θέσιν όπως τους σταματήσουν. Πράγματι, την 29 η Νοεμβρίου / 12 η Δεκεμβρίου, τέσσερα τουρκικά τάγματα επετέθησαν κατά του 1 ου Συντάγματος Ιππικού, οι άνδρες του οποίου ήταν εγκατεστημένοι στην Μπίγλιτσα. Οι ελληνικές δυνάμεις υπεχώρησαν προς την Κρυσταλλοπηγή και ο Υποστράτηγος Δαμιανός διέταξε την προώθηση των τμημάτων του προς την συγκεκριμένη περιοχή. Ο κύριος όγκος των ανδρών της V Μεραρχίας παρέμεινε στην Κοζάνη. Την 1 η / 14 η Δεκεμβρίου, συνεκροτήθη ένα μεικτό απόσπασμα, το οποίο αποτελούσαν το 1 ο και το 4 ο Τάγματα Ευζώνων, το 23 ο Σ.Π. και μία ορεινή πυροβολαρχία. Το απόσπασμα αυτό κινήθηκε προς το Άργος Ορεστικό, το Δενδροχώρι και την Ιεροπηγή. Από εκεί, επετέθη στον εχθρό, ο οποίος ήταν συγκεντρωμένος επί της γραμμής Καπεστίτσας Μπιγλίτσης, την 5 η / 18 η Δεκεμβρίου. Η επίθεση ήταν ορμητική και έκαμψε την αντίσταση των Τούρκων. Εντός ολίγων μόλις ημερών, απελευθερώθηκαν η Μπίγλιτσα και η Καπεστίτσα, ενώ τα ημέτερα τμήματα έφθασαν στην Κάτω Πλιάσα, πέραν του 28

29 ποταμού Μοράβα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διάβαση του προαναφερθέντος ποταμού πραγματοποιήθηκε υπό αντίξοες καιρικές συνθήκες, καθώς σε ολόκληρη την περιοχή έπεφτε πυκνό χιόνι. Τέλος, για πρώτη φορά συνελήφθη μεγάλος αριθμός αιχμαλώτων. 5 Κατόπιν, οι άνδρες του αποσπάσματος κατεδίωξαν τους Τούρκους πέραν της Κορυτσάς και κατέλαβαν την στενωπό Κριάρι. Την 14 η / 27 η Δεκεμβρίου, διετάχθη η διάλυση του Τμήματος Στρατιάς. Το μεγαλύτερο τμήμα του αποσπάσματος της V Μεραρχίας παρέμεινε στην Κορυτσά, για τις επόμενες 20 ημέρες. Την 2 α / 15 η Ιανουαρίου 1913, οι άνδρες του τμήματος αυτού επανήλθαν στην Κοζάνη, όπου και παρέμειναν έως τον Απρίλιο. Τότε, η μονάδα μετακινήθηκε στην Βέρροια. Περί τα τέλη Μαΐου, η V Μεραρχία μετεστάθμευσε ανατολικώς του Αξιού ποταμού, στην περιοχή Ν. Φιλαδελφείας (Νάρες) Ξηροχωρίου (Γκιόρδινο) Ξαραβίας (Μπουγαρίοβο). Εκεί, ανέλαβε τις προφυλακές έναντι των Βουλγάρων, αποτελούσα τμήμα της Στρατιάς, υπό την διοίκηση του Υποστρατήγου Δαμιανού. Πάντως, το «ατύχημα» στο Αμύνταιο σημάδεψε την δράση της μονάδος κατά τον Α Βαλκανικό Πόλεμο. Μάλιστα, η συγκεκριμένη Μεραρχία είχε τις μεγαλύτερες απώλειες απ όλες τις άλλες κατά του επιχειρήσεις του πολέμου εκείνου, καθώς από τους 63 νεκρούς αξιωματικούς όλων των μεραρχιών, οι 26 προήρχοντο από τις τάξεις της, ενώ από τους 630 νεκρούς οπλίτες σε αυτήν ανήκαν οι 273. Σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές της περιόδου, το «ατύχημα» αυτό σφράγισε την μοίρα του Μοναστηρίου, το οποίο έκτοτε περιήλθε στα χέρια των Σλαύων. Μάλιστα, ιδιαίτερη εντύπωση στους νεότερους μελετητές προκάλεσε το γεγονός της μεταθέσεώς του διοικητού της στην θέση του επικεφαλής μίας άλλης μεραρχίας. Πιθανότατα, αυτός όφειλε να λογοδοτήσει γα το προαναφερθέν «ατύχημα». Μολαταύτα, δεν πρέπει να παροραθούν οι σημαντικές νίκες που σημείωσε η V Μεραρχία σε άλλες μάχες, οι οποίες οδήγησαν στην απελευθέρωση πολλών αλύτρωτων Ελλήνων. Η έναρξη του Β Βαλκανικού Πολέμου βρήκε την μονάδα στην περιοχή Ν. Φιλαδελφείας - Ξηροχωρίου. Τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 19 ης Ιουνίου / 2 α Ιουλίου, η V Μεραρχία προήλασε (μέσω του χωριού Ξυλοκερατιά) προς το Κιλκίς, έχοντας στα δεξιά της την ΙV Μεραρχία και στα αριστερά της την ΙΙΙ Μεραρχία. Προπορευόταν το 23 ο Σ.Π. και ακολουθούσε το 16 ο Σ.Π., ενώ το 22 ο Σ.Π. παρέμεινε στην Ν. Φιλαδέλφεια ως εφεδρεία. Μόλις οι άνδρες του 23 ου Σ.Π. ευρέ- 5 Ενδεικτικά αναφέρεται ότι μόνον το 1 ο Τάγμα Ευζώνων συνέλαβε 70 Τούρκους. θησαν στην ανοικτή πεδιάδα μεταξύ της Πικρολίμνης και του Γαλλικού ποταμού, εδέχθησαν το καταιγιστικό πυρ των ενεδρευόντων Βουλγάρων, με αποτέλεσμα να υποστούν μεγάλες απώλειες. Ακολούθως, κινήθηκε το 16 ο Σ.Π., οι άνδρες του οποίου είχαν την τύχη των συμπολεμιστών τους του 23 ου Σ.Π.. Μάλιστα, επί του πεδίου της μάχης έπεσε και ο διοικητής του 16 ου Σ.Π. Αντισυνταγματάρχης Αντ. Καμάρας. Τυχερότεροι στάθηκαν οι άνδρες του ΙΙΙ/16 Τάγματος, οι οποίοι (μαζί με την ημιλαρχία) κινούνταν δυτικώς της Πικρολίμνης. Δυστυχώς, ούτε οι άνδρες του 22 ου Σ.Π. κατάφεραν να γλιτώσουν από το φονικό πυρ των Βουλγάρων με αποτέλεσμα όλα τα τμήματα της Μεραρχίας να καθηλωθούν στο σημείο εκείνο. Ευτυχώς, η ΙΙΙ Μεραρχία είχε καταφέρει να κάμψει την αντίσταση του εχθρού και ως εκ τούτου οι Βούλγαροι συνεπτύχθησαν καθ όλο το μήκος του μετώπου. Εντούτοις, ο εχθρός συνέχισε να μάχεται λυσσωδώς, προκαλώντας μεγάλες απώλειες στα ημέτερα τμήματα. Τελικώς, η V Μεραρχία συνέχισε την προέλασή της και κατάφερε να καταλάβει ορισμένα υψώματα, απωθώντας τους Βουλγάρους πέραν του χωριού Μαυρονέρι. Δυστυχώς, όμως, είχε υποστεί βαρύτατες απώλειες. Μόνον κατά την ημέρα εκείνη, η μονάδα είχε αξιωματικούς και οπλίτες εκτός μάχης, όταν όλες οι άλλες μονάδες μαζί (ΙΙ, III, IV Μεραρχίες και Ταξιαρχία Ιππικού) είχαν χάσει μόλις 926 άνδρες! Το Γενικό Στρατηγείο την διέταξε να κινηθεί επιθετικά προς βορράν σε συνεργασία με την Ταξιαρχία Ιππικού. Από το πρωΐ της επομένης, οι αξιωματικοί και οι οπλίτες της μονάδος εξόρμησαν με απαράμιλλο σθένος εναντίον του εχθρού και κατάφεραν να προωθηθούν σημαντικά, καταλαμβάνοντας διάφορες τοποθεσίες και υψώματα. Παρά τη δικαιολογημένη κόπωση των στρατευμάτων, η ηγεσία της μονάδος συμφώνησε στην πραγματοποίηση νυκτερινής επιθέσεως προκειμένου να καταληφθεί η πόλη του Κιλκίς εντός της ημέρας εκείνης, σύμφωνα με σχετική διαταγή του Γενικού Στρατηγείου. Τελικώς, όμως, η επίθεση δεν πραγματοποιήθηκε λόγω σφοδρής αντιδράσεως της ηγεσίας της ΙΙΙ Μεραρχίας. 6 Από τις π.μ. της επομένης, η V Μεραρχία επανέλαβε την επίθεσή της και διέβη την σιδηροδρομική γραμμή. Εντός των επομένων έξι ωρών κατάφερε να καταλάβει όλα τα βουλγαρικά χαρακώματα στα νοτιοδυτικά του Κιλκίς. Στις π.μ., οι άνδρες της μονάδος ήταν οι πρώτοι οι οποίοι 6 Εντούτοις, η ΙΙ Μεραρχία πραγματοποίησε την επίθεση και κατάφερε να αιφνιδιάσει τον εχθρό. Μάλιστα, έως το ξημέρωμα κατάφερε να εκδιώξει τους Βουλγάρους από τις θέσεις, τις οποίες κατείχαν στα Ν.Α. του Κιλκίς. 29

30 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ εισήλθαν στην προαναφερθείσα πόλη. Σημειωτέον ότι το μεγαλύτερο μέρος του Κιλκίς είχε παραδοθεί στις φλόγες από τον εχθρό, ο οποίος εφήρμοζε την τακτική της καμμένης γης. Οι Βούλγαροι υπεχώρησαν προς την Ξηρόβρυση, ακολουθούμενοι κατά πόδας από τους άνδρες της Μεραρχίας. Έως το βράδυ, τα τμήματα της μονάδος είχαν καταλάβει θέσεις στα περίχωρα της πόλεως, ενώ η ημιλαρχία συνέχιζε την καταδίωξη του εχθρού. Συνολικά, οι απώλειες των ελληνικών στρατευμάτων κατά την μάχη του Κιλκίς ανήλθαν σε άνδρες, εκ των οποίων οι ανήκαν στις τάξεις της V Μεραρχίας. Το επόμενο τριήμερο, η μονάδα προήλασε προς βορράν, απελευθερώνοντας μία μεγάλη έκταση, την οποία είχαν εγκαταλείψει οι Βούλγαροι άνευ μάχης. Την 25 η Ιουνίου / 8 η Ιουλίου, όμως, ο εχθρός προέβαλε σθεναρή αντίσταση προ των χωρίων Καγιαλί και Μεμετλί. Ύστερα από πολύωρη μάχη, τα βουλγαρικά στρατεύματα υπεχώρησαν και τα ημέτερα τμήματα έφθασαν μέχρι την κορυφογραμμή Μπαγιά Τεπέ Κωστορίνο. Ο εχθρός ευρίσκετο πλέον πέραν της κορυφογραμμής του Μπέλες. Η προέλαση των ελληνικών δυνάμεων συνεχίστηκε με αποτέλεσμα την απελευθέρωση της Στρωμνίτσης, εντός της ιδίας ημέρας. Ο εχθρός εξαπέλυσε συνδυασμένη επίθεση για να ανακαταλάβει την συγκεκριμένη πόλη, η οποία απεκρούσθη. Έως τις αρχές Ιουλίου, ο Ελληνικός Στρατός είχε προσεγγίσει το Πετρίτσι και κατά το επόμενο δεκαήμερο συνέχισε την προέλασή του στο μακεδονικό έδαφος, φθάνοντας στα στενά της Κρέσνας την 12 η / 25 η Ιουλίου. Εκεί, διεξήχθη σφοδρή μάχη, η έκβαση της οποίας υπήρξε νικηφόρα για τις ελληνικές δυνάμεις, οι οποίες έφθασαν στην Άνω Τζουμαγιά την 15 η / 30 η Ιουλίου. Τις επόμενες ημέρες, έλαβε χώρα σκληρός αγώνας για την πλήρη απελευθέρωση ολοκλήρου της περιοχής. Οι Βούλγαροι πολέμησαν με φανατισμό, θεωρώντας ότι υπεράσπιζαν πλέον «πατρώον έδαφος». Μετά την σύναψη της ανακωχής, η Μεραρχία απεσύρθη στο Σιμιτλί αφού άφησε ένα τάγμα στον λόφο της Μποστάντζας. Λίγο μετά, το Γενικό Στρατηγείο απεφάσισε να θέσει υπό τις διαταγές της V Μεραρχίας τα τάγματα προκαλύψεως των Ι, ΙΙ, ΙV,VΙ και VΙΙ Μεραρχιών, καθώς και την Ταξιαρχία Ιππικού. Ως εκ τούτου, η συγκεκριμένη Μεραρχία απετέλεσε την εμπροσθοφυλακή της Στρατιάς και παρέμεινε στην περιοχή έως την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (την 28 η Ιουλίου / 10 η Αυγούστου 1913). Μετά την υπογραφή της προαναφερθείσης συνθήκης, η V Μεραρχία απεσύρθη στο Κιλκίς. Ως ζώνη ευθύνης της καθορίστηκε όλη η περιοχή μεταξύ των ποταμών Αξιού και Στρυμόνα. Λίγες ημέρες μετά, απεφασίσθη 7 η μονιμοποίηση των V και Χ Μεραρχιών, οι οποίες είχαν συγκροτηθεί δια επιστρατεύσεως προ της ενάρξεως των Βαλκανικών Πολέμων. Η συγκεκριμένη Μεραρχία υπήχθη στο Σώμα Στρατού Θεσσαλονίκης, ενώ ως έδρα της επελέγη η πόλη του Κιλκίς. Εντούτοις, ύστερα από τέσσερις μόλις μήνες, η Μεραρχία ετέθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Δ Σώματος Στρατού, το οποίο έδρευε στην Καβάλα, ενώ η έδρα της V Μεραρχίας μεταφέρθηκε στην Δράμα. Έκτοτε, η μονάδα αποτελείτο από τα 22 ο και 23 ο Σ.Π., το 3/37 Σύνταγμα Κρητών, τη V ΜΟΠ και άλλους μικρότερους σχηματισμούς. Εκεί, παρέμεινε η Μεραρχία έως τον Σεπτέμβριο του Σημειωτέον ότι από τον προηγούμενο μήνα η μονάδα κινδύνευε με περικύκλωση λόγω της προωθήσεως των βουλγαρικών και των γερμανικών στρατευμάτων. Τα τελευταία κινήθηκαν εντός του ελληνικού εδάφους λόγω της αφίξεως δυνάμεων των κρατών της Συνεννοήσεως (οι οποίες είχαν ηττηθεί κατά την εκστρατεία για την κατάληψη των Δαρδανελλίων) 8 στην Θεσσαλονίκη. Την 12 η / 25 ης Σεπτεμβρίου, το Δ Σώμα Στρατού διετάχθη όπως συνθηκολογήσει με τους Γερμανοβουλγάρους. Οι περισσότεροι άνδρες του Σώματος (και η V Μεραρχία) μετεφέρθησαν στο Γκέρλιτς της Γερμανίας, όπου παρέμειναν έως την λήξη του πολέμου, φιλοξενούμενοι της γερμανικής κυβερνήσεως. Επηκολούθησε ο επάρατος «εθνικός διχασμός» και η εγκαθίδρυση ενός χωριστού «κράτους» των βενιζελικών στην βόρεια Ελλάδα και σε πολλά νησιά. Το «κράτος» αυτό τελούσε υπό την άτυπη προστασία των δυνάμεων της Entente. Τον Οκτώβριο του 1916, άρχισε η συγκρότηση μίας νέας μεραρχίας στην Κρήτη. Αν και αυτή απαρτιζόταν από οπαδούς του Βενιζέλου (του οποίου η επιρροή ήταν ιδιαιτέρως ηυξημένη στην νήσο), η προσέλευση ήταν μάλλον περιορισμένη. Ως εκ τούτου, παρήλθαν έξι περίπου μήνες προκειμένου να μπορέσει να συγκροτηθεί η Μεραρχία Κρήτης 9. Τελικώς, τον Απρίλιο του 1917, ο αριθμός των «εθελοντών» έφθασε σε ικανοποιητικά επίπεδα. Η μονάδα αυτή αποτελείτο από τα 7 ο, 8 ο και 9 ο Συντάγματα Κρητών και είχε την έδρα της στα Χανιά. Πάντως, η μονάδα αυτή απέκτησε εμπόλεμη σύνθεση μόνον κατά τις αρχές του επομένου μηνός. Τότε, μεταφέρθηκε ατμοπλοϊκώς στην Θεσσαλονίκη. Την 1 η / 14 η Ιουνίου, οι 7 Η απόφαση ελήφθη με το Βασιλικό Διάταγμα της 16 ης Αυγούστου Η επιχείρηση αυτή έμεινε στην ιστορία ως εκστρατεία της Καλλίπολης. 9 Η μονάδα αυτή μετονομάστηκε σε V Μεραρχία αργότερα. 30

31 άνδρες της Μεραρχίας Κρήτης, εξαιρουμένων όσων ανήκαν στο 9 ο Σύνταγμα Κρητών 10, ετέθησαν υπό τις διαταγές του διοικητού του Σώματος Στρατού Εθνικής Αμύνης. Μετά την παρέλευση δεκαημέρου, διετάχθη η μεταστάθμευση της μονάδος δυτικώς του Αξιού ποταμού, στον τομέα ευθύνης της CXXII γαλλικής Μεραρχίας. Την 13 η / 26 η Ιουνίου 1917, το 9 ο Σύνταγμα Κρητών ανεχώρησε από την Θεσσαλονίκη με προορισμό την Αθήνα. Εκεί, θα δρούσε ως σωματοφυλακή του πρωθυπουργού της ενιαίας πλέον Ελλάδος Βενιζέλου. Η δράση των ανδρών αυτών όφειλε να περιοριστεί στην τήρηση της τάξεως (καθώς είχαν μεσολαβήσει τα θλιβερά γεγονότα του παρελθόντος Νοεμβρίου) 11 στην πρωτεύουσα. Την 26 η Ιουνίου / 9 η Ιουλίου, ολοκληρώθηκε η συγκέντρωση της Mεραρχίας στην περιοχή Κοτζά Ντερέ. Ύστερα από λίγες ημέρες, οι άνδρες της αντικατέστησαν την Μεραρχία Σερρών στην πρώτη γραμμή του μετώπου, στον υποτομέα Σκρα (Λουμνίτσης). Πιο συγκεκριμένα, η συγκεκριμένη Μεραρχία κατείχε την περιοχή από το Ραβέν ντε λα Μπερζερί έως την χαράδρα, η οποία βρίσκεται 4 χλμ δυτικώς του Σκρα. Εκεί, παρέμεινε για τους επόμενους δέκα (10) μήνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 29 ο Σ.Π. απετέλεσε οργανική μονάδα της Μεραρχίας από την 25 η Φεβρουαρίου / 10 η Μαρτίου Τον Μάϊο του έτους εκείνου, το Συμμαχικό αρχηγείο απεφάσισε την εκδήλωση μίας επιθέσεως κατά της εξέχουσας του Σκρα-ντι-Λένγκεν. Το κύριο βάρος της επιθέσεως θα ανελάμβανε η Μεραρχία Αρχιπελάγους, ενώ η Μεραρχία Κρήτης θα εξεδήλωνε μία δευτερεύουσα επίθεση για την κατάληψη της προκεχωρημένης γραμμής του εχθρού στα Β.Α του τομέως ευθύνης της. Η επίθεση εκδηλώθηκε λίγο πριν τις π.μ. της 17 ης / 30 ης Μαΐου. Από την προηγούμενη ημέρα, το πυροβολικό βομβάρδιζε με σφοδρότητα τις εχθρικές θέσεις. Έως το μεσημέρι, είχαν καταληφθεί όλοι οι αντικειμενικοί σκοποί, καθώς οι Βούλγαροι σε πολλά σημεία υπεχώρησαν δίχως να προβάλλουν αντίσταση. Η συγκεκριμένη Μεραρχία θρήνησε την απώλεια 71 νεκρών και 314 τραυματιών, συνέλαβε δε 210 αιχμαλώτους και κυρίευσε αξιόλογο πολεμικό υλικό (στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν και 3 πολυβόλα). Τους επόμενους δύο μήνες, η μονάδα αντικατέστησε την Μεραρχία Αρχιπελάγους στην περιοχή του Σκρα. Την 10 η / 23 η Ιουλίου, οι άνδρες της Μεραρχίας Κρήτης (εξαιρουμένων όσων ανήκαν στο 29 ο Σ.Π.) 12 απεσύρθησαν για ανάπαυση στο οροπέδιο Μπερζερί. Περί τα τέλη Ιουλίου (π. ημ.), το 7 ο Σύνταγμα Κρητών ανεχώρησε για την πρωτεύουσα προς αντικατάσταση του 9 ου Συντάγματος Κρητών, οι άνδρες του οποίου μετεφέρθησαν στο Μπερζερί. Την 14 η / 27 η Αυγούστου, η Μεραρχία μετακινήθηκε στην Ευκαρπία του Κιλκίς και ετέθη υπό τις διαταγές του διοικητού του 16ου βρεταννικού Σώματος Στρατού. Η μονάδα θα συμμετείχε στην σχεδιαζόμενη Συμμαχική επίθεση στο μέτωπο της Δοϊράνης. Μάλιστα, στην Μεραρχία Κρήτης ανετέθη το βάρος της κυρίας επιθέσεως. Το έργο της μονάδος θα συνέδραμε η 84 η βρεταννική Ταξιαρχία (εκ δεξιών), ενώ η 85 η βρεταννική Ταξιαρχία θα αποτελούσε την εφεδρεία. Ο εχθρός είχε οργανώσει προσεκτικά την τοποθεσία με διπλή σειρά συρματοπλεγμάτων, διπλή σειρά χαρακωμάτων και φυλάκια. Η άμυνα της περιοχής είχε ανατεθεί στα 60 ο και 61 ο Συντάγματα της ΙΧ βουλγαρικής Μεραρχίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εχθρός είχε ετοιμάσει τρεις αμυντικές γραμμές και η συγκεκριμένη Μεραρχία όφειλε να καταλάβει την πρώτη άνευ της συνδρομής του φίλιου πυροβολικού. Η επίθεση εκδηλώθηκε την 5 η / 18 η Σεπτεμβρίου. Οι ελληνικές δυνάμεις ξεκίνησαν από τις το πρωΐ προκειμένου να μην γίνουν αντιληπτές από τον εχθρό. Πράγματι, έως τις π.μ. (όταν τις είδαν οι Βούλγαροι) είχαν καταφέρει να κόψουν τα συρματοπλέγματα σε πολλά σημεία και να διεισδύσουν στις εχθρικές γραμμές. Οι Βούλγαροι αιφνιδιάστηκαν και συνεπτύχθησαν, ύστερα από λίγο. Μολαταύτα, απέκρουσαν επιτυχώς την προσπάθεια των Ελλήνων όπως καταλάβουν την δευτέρα γραμμή αμύνης τους. Το Συμμαχικό αρχηγείο απεφάσισε να ρίξει στον αγώνα και τις εφεδρείες προκειμένου να κάμψει την αντίσταση του εχθρού, ο οποίος είχε εγκλωβίσει τα φίλια τμήματα σε μία χαράδρα. Μολαταύτα, διάφορα τμήματα του 9 ου Σ.Π. δεν ανέμεναν τις ενισχύσεις και επετέθησαν εναντίον των Βουλγάρων. Ως γνωστόν, ο ενθουσιασμός είναι κακός σύμβουλος σε τέτοιες περιπτώσεις. Η προσπάθειά τους απέτυχε και θυσιάστηκαν άδικα πολλοί άνδρες. Τελικώς, τα τμήματα αυτά υπεχρεώθησαν να συμπτυχθούν. Το μεσημέρι τραυματίστηκε και ο διοικητής του συντάγματος. Εντούτοις, οι Αγγλογάλλοι διέταξαν να εκδηλωθεί μία νέα επίθεση για την κατάληψη της δευτέ- 10 Το 9 ο Σύνταγμα Κρητών παρέμεινε στην Θεσσαλονίκη. 11 Τα γεγονότα αυτά έλαβαν χώρα κατά το διήμερο 18 και 19 Νοεμβρίου του 1916 (π. ημ.) και έμειναν στην ιστορία ως «Νοεμβριανά». 12 Το 29 ο Σ.Π. παρέμεινε στην πρώτη γραμμή του μετώπου και ετέθη υπό την Μεραρχία Αρχιπελάγους. Εκεί, παρέμεινε έως την 5 η / 18 η Αυγούστου, όταν απεσύρθη στο οροπέδιο Μπερζερί και υπήχθη εκ νέου υπό την Μεραρχία Κρήτης. 31

32 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ ρας γραμμής αμύνης του εχθρού. Δυστυχώς, και αυτή απέτυχε κυρίως λόγω του κλονισμού της παρατάξεως του 9 ου Συντάγματος Κρητών. Αυτό συνέβη διότι πολλοί άνδρες του κυκλώθηκαν από μία φωτιά την οποία προκάλεσαν τα εχθρικά πυρά και εξαναγκάστηκαν να υποχωρήσουν των θέσεών τους. Το 29 ο Σ.Π. απετόλμησε να επιτεθεί αλλά καθηλώθηκε από το εχθρικό πυρ και υπεχώρησε στις αρχικές θέσεις του. Την επομένη, η μονάδα απεσύρθη από την πρώτη γραμμή του μετώπου προς ανασυγκρότηση και ανάπαυση των ανδρών της 13. Η μάχη αυτή απετέλεσε πραγματική εκατόμβη για την Μεραρχία Κρήτης, η οποία απώλεσε 144 νεκρούς (εκ των οποίων 11 ήταν αξιωματικοί) και 573 τραυματίες (33 αξιωματικούς και 540 οπλίτες). Είναι αξιοσημείωτο ότι τα γεγονότα της προαναφερθείσης μάχης προκάλεσαν τριβές στις ελληνοβρεταννικές σχέσεις, καθώς το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο κατηγόρησε τους Βρεταννούς ότι έστειλαν τους Έλληνες στην μάχη δίχως να έχει προηγηθεί επαρκής προπαρασκευή του φίλιου πυροβολικού. Επιπλέον, το βρεταννικό πυροβολικό υπεστήριξε ανεπαρκώς τα εγκλωβισμένα στην χαράδρα ελληνικά τμήματα, τα οποία απεγκλωβίστηκαν ύστερα από πολλές ώρες, έχοντας υποστεί βαρύτατες απώλειες. Οι διαμαρτυρίες των Ελλήνων αξιωματικών έφθασαν μέχρι τον Βενιζέλο, ο οποίος προσεπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα. Την 10 η / 23 η Σεπτεμβρίου, η μονάδα ετέθη εκ νέου υπό τις διαταγές των Βρεταννών και τοποθετήθηκε στην περιοχή του χωριού Θεοδώροβο. Η διάρρηξη του βουλγαρικού μετώπου στον Αξιό επέτρεψε στην V Μεραρχία να προελάσει και να καταλάβει διάφορες οχυρές τοποθεσίες. Ακολούθως, διενήργησε εκκαθάριση του Μπέλες, συναντώντας, όμως, ισχυρή εχθρική αντίσταση. Η συγκεκριμένη Μεραρχία παρέμεινε στο Μπέλες και μετά την υπογραφή της ανακωχής από μέρους των Βουλγάρων και μετακινήθηκε στο Πετρίτσι, την 22 α Σεπτεμβρίου / 5 η Οκτωβρίου Ύστερα από λίγες ημέρες, ανετέθησαν σε αυτήν καθήκοντα προκαλύψεως από την Σουλτανίτση μέχρι το Τσιγκελί. Ο κύριος όγκος των δυνάμεών της είχε συγκεντρωθεί στο Σιδηρόκαστρο, όπου παρέμεινε και μετά την έναρξη της Μικρασιατικής εκστρατείας, έως τον Αύγουστο του Σημειωτέον ότι το 8 ο Σύνταγμα Κρητών απεκό- πη από το σώμα της Μεραρχίας και απεστάλη στην Μ. Ασία, την 10 η / 23 Μαΐου Τον Νοέμβριο του 1919, εγκαταστάθηκε στην Σμύρνη, εν αναμονή της εκεί μεταφοράς και των υπολοίπων τμημάτων της Μεραρχίας Κρήτης. Η προαναφερθείσα Μεραρχία, όμως, άργησε να φθάσει στην γη της Ιωνίας. Τελικώς, η μεταφορά της έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1920 και αμέσως μετά αυτή εγκαταστάθηκε στο Σαλιχλί. Εκεί, συμπληρώθηκε η συγκρότηση της μονάδος, η οποία πλέον περιελάμβανε τα 7 ο και 8 ο Συντάγματα Κρητών, το Σύνταγμα Κυδωνιών, τις Κ1 και Κ2 ΜΟΠ, την Κ διλοχία Μηχανικού, την Κ ημιλαρχία, ένα απόσπασμα τηλεγραφητών και λοιπούς σχηματισμούς. Υπήχθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Β Σώματος Στρατού, παραμένουσα στο Σαλιχλί. Η μονάδα όφειλε να εποπτεύει του τομέως Μπόρλα, έως τον Νοέμβριο του Ακολούθως, ανέλαβε την ευθύνη μίας ευρύτατης ζώνης, κειμένης όπισθεν της ζώνης ελέγχου του Α Σώματος Στρατού και της ΙΙΙ Μεραρχίας. Τα Χριστούγεννα του 1920, η μονάδα αντικατέστησε την ΙΙΙ Μεραρχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη μονάδα μετονομάστηκε σε V Μεραρχία από την 1 η / 14 η Ιανουαρίου Επηκολούθησε ένα δίμηνο προπαρασκευών και ανασυγκροτήσεως. Την 12 η / 25 η Μαρτίου, έλαβε χώρα συγκέντρωση των ανδρών της μονάδος στην περιοχή της Μαγνησίας. Η V Μεραρχία διέθεσε 3 τάγματα στο Α Σώμα Στρατού και 1 τάγμα στο Γ Σώμα Στρατού. Την 1 η / 14 η Απριλίου, όσα τμήματα της Μεραρχίας ευρίσκοντο στην περιοχή Μπόρλα μετακινήθηκαν στο Ουσάκ. Έπειτα από 15 ημέρες, ολόκληρη η μονάδα ετέθη υπό το Α Σώμα Στρατού και ανέλαβε την ευθύνη της προστασίας του Ουσάκ από τον βορρά. Την 27 η Μαΐου / 9 η Ιουνίου, η V Μεραρχία μετεστάθμευσε στα περίχωρα της πόλεως για μετεκπαίδευση. Κατά την διάρκεια αυτής, ετέθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Β Σώματος Στρατού και προετοιμάστηκε για την σχεδιαζόμενη εκστρατεία προς ανατολάς. Ακολούθως μετακινήθηκε δια της οδού Ισλάν Κιόϊ Τομπλού Μπουνάρ Χαλατζλάρ και παρενεβλήθη μεταξύ της ΧΙΙΙ και Ι Μεραρχίας. Οι τρεις προαναφερθείσες μεραρχίες θα συμμετείχαν στην σχεδιαζόμενη επίθεση για την εξάρθρωση του τουρκικού αμυντικού συστήματος. Την 29 η Ιουνίου / 12 η Ιουλίου, η Μεραρχία εξόρ- 13 Οι άνδρες της Μεραρχίας Κρήτης συγκεντρώθηκαν στην περιοχή Ευκαρπίας Μυριοφύτου Μαυροπλαγιάς Ρόδωνα. Αντιθέτως, το 29 ο Σ.Π. μετεστάθμευσε στην Αξιούπολη και ετέθη υπό τις εντολές του διοικητού της 1 ης Ομάδος Μεραρχιών. Το σύνταγμα αυτό ετάχθη εκ νέου υπό την Μεραρχία Κρήτης, την 13η / 26η Σεπτεμβρίου. 14 Το γεγονός αυτό επέφερε αλλαγές στην ονομασία και των συνταγμάτων της μονάδος. Πιο συγκεκριμένα, το 7 ο Σύνταγμα Κρητών μετονομάστηκε σε 43 ο Σ.Π., το 8 ο Σύνταγμα Κρητών σε 44 ο Σ.Π. και το Σύνταγμα Κυδωνιών σε 33 ο Σ.Π. Οι υπόλοιπες μονάδες έλαβαν τον νέο τίτλο της μεραρχίας, π.χ. Vα ΜΟΠ κ.ο.κ. 32

33 μησε προς ανατολάς και απώθησε τις δυνάμεις προκαλύψεως του εχθρού, οι οποίες ευρίσκοντο στο Σάλκιοϊ. Κατόπιν, κατάφερε να εκδιώξει τους κεμαλικούς από τις θέσεις τους στο Τζελάλ Μπαμπά Τεπέ και να καταλάβει το Ελμαλή Νταγ. Επρόκειτο για μία σημαντική επιτυχία, καθώς ο εχθρός αγωνίστηκε με φανατισμό, αμυνόμενος σε καλώς οχυρωμένες θέσεις. Ο μέραρχος διέταξε την μονάδα να κατευθυνθεί προς την κατεύθυνση Τσαούς Τσιφλίκ Ελβάκ Γενήκιοϊ με σκοπό να πλήξει τον εχθρό από τα νώτα. Τα τμήματα της Μεραρχίας ξεκίνησαν την κίνησή τους, τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 2ας / 15 ης Ιουλίου. Οι Τούρκοι είχαν οργανώσει προσεκτικά την άμυνά τους στα υψώματα Τσαούς Τσιφλίκ και έβαλαν με μαζικά πυρά κατά των επιτιθέμενων. Η Μεραρχία επικέντρωσε την προσπάθειά της στην κατάληψη των γειτονικών υψωμάτων Κιουπρού Τσαλ και Τσατάλ Τεπέ, προκειμένου να απομονωθεί ο εχθρός στο Τσαούς Τσιφλίκ. Το έργο αυτό ανετέθη στο 33 ο Σ.Π., ενώ το 44 ο Σ.Π. θα επιχειρούσε την υπερκέραση του εχθρού προς την κατεύθυνση του Ισνιτζίκιοϊ. Λίγο μετά, οι άνδρες του 33 ου Σ.Π. εξόρμησαν και κατέλαβαν δι εφόδου τις εχθρικές θέσεις. Η μάχη διεξήχθη σώμα με σώμα και οι κεμαλικοί εξεδήλωσαν συνεχείς αντεπιθέσεις για να ανακαταλάβουν το απωλεσθέν έδαφος, δίχως να σημειώσουν επιτυχία. Δυστυχώς, η επίθεση του 44 ου Σ.Π. δεν είχε την ιδία ευτυχή κατάληξη, με αποτέλεσμα οι άνδρες του να υποχωρήσουν προσωρινώς στις βάσεις εξορμήσεώς τους. Στις μ.μ., η επίθεση επανελήφθη με μεγαλύτερη ορμή. Οι Έλληνες εξεδίωξαν τους Τούρκους από τα χαρακώματά τους και τους εξανάγκασαν να υποχωρήσουν ατάκτως. Συνέλαβαν δε και πολλούς αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβανόταν και ο επιτελάρχης της IV Μεραρχίας! Η ηγεσία των κεμαλικών έστειλε εσπευσμένα ενισχύσεις στην περιοχή και διέταξε να καταβληθεί πάσα προσπάθεια για την εκδήλωση αντεπιθέσεως. Πράγματι, αυτή έλαβε χώρα κατά τις νυκτερινές ώρες. Ήταν σφοδρή και έφερε σε δύσκολη θέση την V Μεραρχία. Σημειωτέον ότι η ΧΙΙΙ και η Ι Μεραρχίες είχαν μείνει πίσω, αφήνοντας ακάλυπτα τα πλευρά της μονάδος. Η κατάσταση επιδεινώθηκε διότι ο εχθρός εξαπέλυσε μεγάλη νυκτερινή επίθεση και κατά των θέσεων τις οποίες υπεράσπιζαν το 44 ο Σ.Π. και η Ι Μεραρχία προκειμένου να καταστεί αδύνατη η αλληλοβοήθεια μεταξύ των ελληνικών τμημάτων. Ο αγώνας ήταν αμφίρροπος και μόνον κατά τις πρώτες πρωϊνές ώρες οι Τούρκοι σταθεροποίησαν τις θέσεις τους στην κορυφογραμμή βορείως του Τσαούς Τσιφλίκ. Αμέσως μετά (περί τις π.μ.), ο εχθρός επετέθη καθ όλο το μήκος του μετώπου της μονάδος. Είχε προηγηθεί ισχυρότατη προπαρασκευή πυροβολικού. Αρχικώς, τα ημέτερα τμήματα υπεχώρησαν για να ανασυγκροτηθούν και εν συνεχεία αντεπιτέθησαν με ορμή, ανατρέποντας πλήρως τον εχθρό, ο οποίος συνεπτύχθη ατάκτως προς τα υψώματα βορείως του Τσαούς Τσιφλίκ. Κατά τις π.μ., αντεπετέθησαν και οι άλλες μονάδες της Μεραρχίας με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να περιέλθουν σε δεινή θέση. Αρχικώς, αυτοί πολέμησαν με φανατισμό. Σταδιακά, όμως, η αντίστασή τους άρχισε να κάμπτεται. Ένα-ένα τα εχθρικά τμήματα υποχωρούσαν ατάκτως, καταδιωκόμενα από τις ημέτερες δυνάμεις μέχρι το Γενήκιοϊ (ύψωμα 1241). Οι απώλειες της μονάδος ανήλθαν σε 211 νεκρούς (εκ των οποίων 13 ήταν αξιωματικοί) και τραυματίες (34 αξιωματικούς και οπλίτες). Τέλος, υπήρξαν και 91 εξαφανισθέντες οπλίτες. Κατόπιν, οι ελληνικές δυνάμεις κατεδίωξαν τους Τούρκους, προελαύνοντας προς το Σεντούκ Εϊζού. Ο εχθρός δεν κατέστη δυνατόν να προβάλει επιτυχή αντίσταση και ανετράπη απ όλες τις θέσεις του (π.χ. στο Ούς Σεράϊ, το Κιζίλ Τεπέ κ.α.). Ύστερα από λίγες ημέρες, διεκόπη η προέλαση και η μονάδα εγκαταστάθηκε στην περιοχή Χαμιντιές, κοντά στην καμπή του ποταμού Σιγιντή. Τις επόμενες δύο εβδομάδες, τα ελληνικά στρατεύματα αναπαύθηκαν και ανασυγκροτήθηκαν. Την 1 η / 14 η Αυγούστου 1921, ξεκίνησε η εποποιΐα της προελάσεως του Ελληνικού Στρατού προς ανατολάς με στόχο την εκμηδένιση του εχθρού. Η V Μεραρχία κατείχε το δεξιό άκρο της παρατάξεως. Οι άνδρες της διέβησαν την Αλμυρά Έρημο υπό αντίξοες συνθήκες. Μολαταύτα, οι απώλειες ήταν μάλλον περιορισμένες, ενώ απώθησαν και ισχυρές δυνάμεις του τουρκικού ιππικού. Την 10 η / 23 η Αυγούστου, η μονάδα στρατοπέδευσε στην περιοχή Μουσαόγλου Σαατλή, όπου και παρέμεινε για το επόμενο διήμερο. Την 13 η / 26 η Αυγούστου, εξαπολύθηκε νέα μεγάλη ελληνική επίθεση εναντίον καλώς οχυρωμένων θέσεων του εχθρού. Οι κεμαλικοί είχαν προχωρήσει σε άριστη αμυντική οργάνωση του εδάφους. Πιο συγκεκριμένα, η περιοχή, στην οποία θα κινείτο το Β Σώμα Στρατού, περιελάμβανε ένα ευρύ και επίμηκες αντέρεισμα (πλάτους χλμ και μήκους 20 χλμ), καθώς και τις εκατέρωθεν ευρισκόμενες κοιλάδες. Στο τοπίο δέσποζε το Κάλε Γκρότο, ένα φρούριο το οποίο αποτελείτο από φυσικά συμπλέγματα βράχων. Αυτό αποτελούσε το αριστερό της εχθρικής παρατάξεως, η οποία αναπτυσσόταν σε βάθος 20 χλμ και αποτελούσε την κύρια αμυντική οχύρωση της Αγκύρας. Ο Μουσταφά Κεμάλ, γνωρίζοντας ότι δεν είχε την πολυτέλεια της απώλειας νέων εδαφών (πολλώ δε μάλλον της πρωτεύουσάς 33

34 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ του), είχε μεριμνήσει για την φραγή της νοτίας εισόδου της πόλεως, η οποία παρουσιαζόταν ευπρόσβλητη από την κατεύθυνση εκείνη. Προς τούτο, είχαν δημιουργηθεί τρεις - τέσσερις διαδοχικές ζώνες αμύνης, τις οποίες εκλήθησαν να επανδρώσουν τέσσερις (4) μεραρχίες. Αυτές αποτελούσαν την 1 η τουρκική Ομάδα Μεραρχιών. Είχε δε καταστεί απολύτως σαφές προς όλους τους αξιωματικούς ότι ουδεμία σκέψη υποχωρήσεως υπήρχε. Η Άγκυρα επ ουδενί λόγω έπρεπε να περιέλθει στα χέρια των Ελλήνων. Προς τούτο, όποιος Τούρκος αξιωματικός ή οπλίτης εγκατέλειπε την θέση του ή υποχωρούσε θα εκτελείτο επί τόπου. Την 6 η πρωϊνή, οι άνδρες της V Μεραρχίας εξόρμησαν για την κατάληψη των αντικειμενικών τους σκοπών. Είχαν δημιουργηθεί δύο φάλαγγες. Η πρώτη απαρτιζόταν από το 43 ο Σ.Π. και την Vα ΜΟΠ, ενώ η δεύτερη (η οποία θα πορευόταν στα αριστερά) αποτελείτο από το 44 ο Σ.Π., την Vβ ΜΟΠ και την Πυροβολαρχία Β Μοίρας Σκόντα. Ακολουθούσε το 33 ο Σ.Π. και η Μοίρα του 2ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού. Έως το μεσημέρι, ο εχθρός ουδεμία αντίσταση είχε προβάλει, αναμένοντας την προσέγγιση των ημετέρων τμημάτων. Στις μ.μ., η ελληνική εμπροσθοφυλακή δέχθηκε τα καταιγιστικά πυρά των Τούρκων. Το ελληνικό πυροβολικό απήντησε, πλήττοντας καίρια τις εχθρικές θέσεις και βοηθώντας ουσιαστικά την δράση των ανδρών του 43 ου και του 44 ου Σ.Π.. Οι Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες, επιδεικνύοντας απαράμιλλο θάρρος, κατέβαλαν την εχθρική αντίσταση και έγιναν κύριοι της πρώτης γραμμής αμύνης των κεμαλικών. Η επιτυχία της V Μεραρχίας ήταν τέτοια ώστε της επέτρεψε να «δανείσει» 2 τάγματα στην σκληρά δοκιμαζόμενη ΙΙΙ Μεραρχία. Επίσης, το πυροβολικό της μονάδος συνέδραμε τον αγώνα των ημετέρων τμημάτων, τα οποία δεν είχαν επιτύχει ακόμα την εκπλήρωση των αντικειμενικών τους σκοπών. Ως εκ τούτου, ο μέραρχος διέταξε το 43ο Σ.Π. να επιτεθεί κατά του Καλέ Γκρότο, αφού πρώτα το 44ο Σ.Π. προσέβαλε τα εχθρικά τμήματα, τα οποία είχαν εγκατασταθεί στους λόφους βορείως από το Κουτλουχάν Τζαμί. Το πρωΐ της επόμενης ημέρας, το 1 ο Τάγμα του 44 ου Σ.Π. εφόρμησε και κατέλαβε όσους λόφους βορείως του Κουτλαχάν Τζαμί κατείχαν ακόμη οι Τούρκοι, δίνοντας την δυνατότητα στο 43 ο Σ.Π. να εγκατασταθεί επ αυτών και να τους χρησιμοποιήσει ως βάση εξορμήσεως για την κατάληψη του Κάλε Γκρότο. Ο εχθρός ήταν αποφασισμένος να διατηρήσει τις θέσεις του, αδιαφορώντας για το κόστος σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Κατά το μεσημέρι, το 43ο Σ.Π. εξόρμησε κατά του Καλέ Γκρότο με τα ΙΙ/43 και ΙΙΙ/43 Τάγματα του στην πρώτη γραμμή, ενώ το Ι/43 Τάγμα παρέμεινε στην βάση εξορμήσεώς του, ως εφεδρεία, έτοιμο να επέμβει στον αγώνα. Η προέλαση ήταν δύσκολη και γινόταν μάλλον αργά εξαιτίας του διακεκομμένου εδάφους. Τα βραχώδη υψώματα του Καλέ Γκρότο κατέχονταν ισχυρά από τους Τούρκους. Το 43ο Σ.Π. (με την υποστήριξη του συνόλου του πυροβολικού της V Μεραρχίας) κατέλαβε διαδοχικές κορυφές, φέροντας τους κεμαλικούς σε δύσκολη θέση. Μάλιστα, περί την 9 η βραδυνή, κυρίευσε και την υψηλότερη κορυφή του Κάλε Γκρότο, υποχρεώνοντας τον εχθρό να υποχωρήσει από μία στρατηγικής σημασίας θέση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την πτώση του ηθικού των κεμαλικών, γεγονός το οποίο προκάλεσε την απώλεια της συνοχής και της τάξεως μεταξύ των ανδρών της XXIV τουρκικής Μεραρχίας. Αυτή συνεπτύχθη σε κατάσταση διαλύσεως. Μόνον ορισμένα αντερείσματα παρέμειναν υπό τον έλεγχο των κεμαλικών. Ο κλονισμός του μετώπου υπεχρέωσε τον Μουσταφά Κεμάλ να μεταβεί αυτοπροσώπως στον τομέα αυτό για να εμψυχώσει τους άνδρες του. Σημειωτέον ότι στο σημείο εκείνο είχε ήδη εγκατασταθεί ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Φεβζί Πασάς, ο οποίος διέταξε την εσπευσμένη μετακίνηση προς την περιοχή της 12ης Ομάδος Μεραρχιών για την ανακοπή της προελάσεως του Β Σώματος Στρατού. Προς τούτο, απεφασίσθη και η αντικατάσταση της (ούτως ή άλλως διαλυθείσης) XXIV Μεραρχίας με το σύνολο των τμημάτων της VII τουρκικής Μεραρχίας, οι άνδρες της οποίας μόλις είχαν φθάσει στο μέτωπο, ύστερα από μακρά και επίπονη πορεία. Την επόμενη ημέρα (15 η / 28 η Αυγούστου), το 43 ο Σ.Π. (με την συνδρομή μίας ορεινής πυροβολαρχίας) εκκαθάρισε την περιοχή από τις τελευταίες εστίες αντιστάσεως, ενώ το 44 ο Σ.Π. επετέθη προς κατάληψη της κορυφογραμμής Ουλού Νταγ, η οποία δέσποζε στην περιοχή. Αυτή βρίσκεται βορείως του Κάλε Γκρότο και για την υπεράσπισή της είχαν διατεθεί δύο τουρκικές μεραρχίες. Η μάχη ήταν σφοδρή, καθώς οι ελληνικές δυνάμεις ενέπλεξαν μόνον δύο τάγματα έως το μεσημέρι. Εντούτοις, αργά το απόγευμα κατελήφθη η χαμηλότερη κορυφή του όρους. Οι εχθροπραξίες διεκόπησαν λόγω της ελεύσεως του σκότους και το 44 ο Σ.Π. εγκαταστάθηκε στην περιοχή. Εντούτοις, καθ όλη την διάρκεια της νυκτός βαλλόταν από το εχθρικό πυροβολικό. Ο Μουσταφά Κεμάλ απεφάσισε να στείλει και την XLI Μεραρχία στο Ουλού Νταγ για να αποτρέψει την πλήρη κατάληψή του από τον Ελληνικό Στρατό. Αντιστοίχως, το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο διέθεσε στην V Μεραρχία ένα μεικτό απόσπασμα, αποτελού- 34

35 μενο από δύο τάγματα του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων και την ορεινή πυροβολαρχία της ΙΧ Μεραρχίας. Το μεσημέρι της 16 ης / 29 ης Αυγούστου, εξαπολύθηκε η μεγάλη ελληνική επίθεση για την κατάληψη όλης της κορυφογραμμής. Αν και οι Τούρκοι προέβαλαν σθεναρή άμυνα, τα ημέτερα τμήματα προωθήθηκαν αργά αλλά σταθερά. Διεξήχθησαν δεκάδες τοπικές μάχες, συχνά και δια λόγχης, όταν εξαντλούντο τα πυρομαχικά. Παρουσιάστηκε δε το φαινόμενο να διεξάγονται μάχες ακόμα και με γυμνά χέρια! Ο εχθρός επιχειρούσε να ανακαταλάβει κάθε μέτρο γης, το οποίο έχανε. Η απόδοση των ελληνικών στρατευμάτων ήταν έξοχη, καταπλήσσοντας τους ξένους πολεμικούς ανταποκριτές. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στους άνδρες του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων, οι οποίοι αποτελούσαν τον φόβο και τον τρόμο του εχθρού. Ευρίσκοντο συνεχώς στην πρώτη γραμμή με αποτέλεσμα να υποστούν βαρύτατες απώλειες, έχοντας εκτός μάχης το ήμισυ των αξιωματικών τους και 350 οπλίτες! Τελικώς, έως το βράδυ, κατελήφθη η οροσειρά και απεκρούσθησαν όλες οι τουρκικές αντεπιθέσεις. Την 17 η / 30 η Αυγούστου, το 43 ο Σ.Π. συνέχισε την προέλασή του για να καταλάβει και τα υπόλοιπα υψώματα, τα οποία βρίσκονται στα ΒΑ του Ουλού Νταγ. Το ημέτερο πυροβολικό εξάρθρωσε όλο το αμυντικό δίκτυο των Τούρκων, οι οποίοι, όμως, συνέχισαν να πολεμούν με φανατισμό. Κύριο χαρακτηριστικό των μαχών της περιόδου αυτής ήταν η κατακόρυφη άνοδος του μαχητικού σθένους του εχθρού και η βελτίωση του οπλισμού του (απόρροια των συμφωνιών του Κεμάλ με τους Σοβιετικούς και τους Γαλλοϊταλούς). Μολαταύτα, νωρίς το απόγευμα, οι Τούρκοι υπεχρεώθησαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους για να αποφύγουν την περικύκλωση, καθώς το ελληνικό ιππικό, προέβη σε έναν έξοχο υπερκερωτικό ελιγμό. Η μάχη για την απελευθέρωση του Κάλε Γκρότο και του Ουλού Νταγ είχε πλέον ολοκληρωθεί. Εντούτοις, απαιτήθηκε σκληρός πενθήμερος αγώνας, ο οποίος στοίχισε ακριβά σε άψυχο και κυρίως σε έμψυχο δυναμικό. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι μόνον το 43 ο Σ.Π. είχε 210 αξιωματικούς και οπλίτες εκτός μάχης, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν και ο διοικητής του 1 ου Τάγματος Ταγματάρχης Α. Ρίτσας. Συνολικά, κατά την διάρκεια των μαχών του Αυγούστου 1921, η Μεραρχία απώλεσε (εκτός των ταγμάτων του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων) 141 νεκρούς (εκ των οποίων 14 ήταν αξιωματικοί) και 709 τραυματίες (29 αξιωματικούς και 680 οπλίτες). Την 18 η / 31 η Αυγούστου, ο εχθρός υποχωρούσε πλέον καθ όλο το μήκος του μετώπου. Εντούτοις, το μέγεθος των απωλειών, οι δυσχέρειες στον ανεφοδιασμό και κυρίως το ευπρόσβλητο της τοποθεσίας ώθησαν τους Έλληνες επιτελείς στην απόφαση αναστολής της προελάσεως προς ανατολάς. Ως εκ τούτου, κατά τις επόμενες ημέρες, οι άνδρες της V Μεραρχίας διετήρησαν τις θέσεις τους και ανεπαύθησαν. Την 29 η Αυγούστου / 11 η Σεπτεμβρίου, άρχισε η συντεταγμένη αποχώρηση όλης της Στρατιάς δυτικώς του Σαγγαρίου. Η πορεία αυτή προς δυσμάς διήρκεσε έως την 22 α Σεπτεμβρίου / 5 η Οκτωβρίου Την επομένη, η συγκεκριμένη Μεραρχία κατέλαβε τα υψώματα, τα οποία βρίσκονται βορείως του ποταμού Μπόρντι και εγκαταστάθηκε επί της γραμμής Καρά Αρσλάν Τεπέ Ίν Τεπέ υψώματα Μποστανλί. Εκεί, παρέμεινε για τους επόμενους 10 και πλέον μήνες. Στο διάστημα αυτό, υπήχθη υπό το Α Σώμα Στρατού (έως την 12 η / 25 η Αυγούστου 1922) και είχε αναλάβει τον έλεγχο του τομέως Μπόρντι έως την οδό Τσικρίκ Τσαλισλάρ. Σημειωτέον ότι στην πρώτη γραμμή ευρίσκοντο και τα τρία συντάγματα της Μεραρχίας, η οποία είχε στα δεξιά της την ΧΙΙ Μεραρχία και στα αριστερά της το Β Σώμα Στρατού. Την 13 η / 26 η Αυγούστου 1922, ο Κεμάλ επιτέθηκε με το σύνολο των δυνάμεών του. Στον τομέα της V Μεραρχίας, οι Τούρκοι επικέντρωσαν τις προσπάθειές τους στην κατάληψη της κορυφής Σαντζάκ. Αρχικώς, επέτυχαν τον στόχο τους αλλά σύντομα οι Έλληνες διενήργησαν μία οργανωμένη αντεπίθεση και ανακατέλαβαν την κορυφή. Σημειωτέον ότι από το πρωΐ της ημέρας εκείνης, η συγκεκριμένη Μεραρχία ετέθη υπό το Β Σώμα Στρατού. Τις επόμενες δύο ημέρες, ο εχθρός δεν παρενόχλησε την μονάδα. Εντούτοις, αυτή διετάχθη να συμπτυχθεί προς δυσμάς. Κατά την διάρκεια της πορείας αυτής (το πρωΐ της 16 ης / 29 ης Αυγούστου), δέχθηκε την επίθεση των Τούρκων στην περιοχή Ρεσίλ Μπαμπού - Μπακ Τζατζίκ Τεπέ. Η μονάδα απέκρουσε μάλλον εύκολα τον εχθρό, καθώς είχε διατηρήσει τόσο την συνοχή όσο και το ηθικό της. Επιπλέον, διέθεσε δυνάμεις στην πιεζόμενη ΧΙΙ Μεραρχία. Λίγο αργότερα, όμως, και ενώ η μονάδα ευρίσκετο πλησίον του Ιλμπουλάκ Νταγ, εκδηλώθηκε μία νέα σφοδρή τουρκική επίθεση, η οποία διήρκεσε έως το βράδυ. Οι άνδρες της V Μεραρχίας (με την βοήθεια ενισχύσεων) κατάφεραν να αποκρούσουν τον εχθρό και να συμπτυχθούν συντεταγμένα στο Χαμούκιοϊ κατά τις πρώτες βραδυνές ώρες. Αργότερα, η V Μεραρχία ετέθη εκ νέου υπό τις εντολές του διοικητού του Α Σώματος Στρατού και διετάχθη να υποχωρήσει προς το Σάλκιοϊ. Εντούτοις, λόγω της απώλειας προσανατολισμού, κατευθύνθηκε 35

36 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ δυτικότερα. Διετήρησε, όμως, την συνοχή της και καθ οδόν περιμάζεψε διάφορα τμήματα και μεμονωμένους άνδρες λοιπών μονάδων (ο αριθμός των οποίων σύντομα έφθασε τις ). Απέκρουσε όλες τις τουρκικές επιθέσεις (ακόμα και του εχθρικού ιππικού) και κατόρθωσε να συνενωθεί με την ομάδα Φράγκου, την 18 η / 31 η Αυγούστου. Το πολυπληθές αυτό τμήμα του Ελληνικού Στρατού κατάφερε να υποχωρήσει συντεταγμένα μέσω Φιλαδελφείας Σαλιχλί Μαγνησίας Κασαμπά Νυμφαίου - Σαπάντζας στη χερσόνησο της Ερυθραίας. Από εκεί επιβιβάστηκε σε πλοία για την Χίο, διασώζοντας εκατοντάδες αμάχους και πολλά κτήνη, την 31 η Αυγούστου / 13 η Σεπτεμβρίου. Ακολούθως, η μονάδα συμμετείχε στην κατάληψη των Αθηνών, κατά το κίνημα του Σεπτεμβρίου του Κατά τους πρώτους μήνες του 1923, η V Μεραρχία ανασυγκροτήθηκε υπό τον Συνταγματάρχη Κονδύλη. Αρχικώς, η έδρα της τοποθετήθηκε στις Σέρρες και σ αυτήν συγχωνεύτηκαν η Μεραρχία Κρήτης, η ΙΧ Μεραρχία και το 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων (προσωρινώς). Δημιουργήθηκε μία αξιόλογη στρατιωτική δύναμη, η οποία ήταν έτοιμη να συμμετάσχει εκ νέου σε πόλεμο με την Τουρκία, εάν δεν συνομολογείτο ειρήνη. Την 30 η Ιουνίου, η προαναφερθείσα μονάδα ονομάστηκε εκ νέου V Μεραρχία και ετέθη υπό το Γ Σώμα Στρατού. Συμμετείχε ενεργά στην καταστολή του αντικινήματος των Λεοναρδόπουλου - Γαργαλίδη (στα τέλη Οκτωβρίου 1923) και τον επόμενο χρόνο μεταφέρθηκε στην Κρήτη, η οποία απετέλεσε έκτοτε τη βάση της μονάδος. Η κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου βρήκε την V Μεραρχία εγκατεστημένη στην μεγαλόνησο. Αποτελείτο από 14 ο Σ.Π. (με έδρα τα Χανιά), το 43ο Σ.Π. (με έδρα το Ηράκλειο), 44ο Σ.Π. (με έδρα το Ρέθυμνο), το V Σύνταγμα πυροβολικού της Σούδας, το Λόχο Σκαπανέων και Διαβιβαστών, το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Χανίων και άλλους σχηματισμούς. Η συνολική δύναμη της Μεραρχίας αποτελείτο από 566 αξιωματικούς, οπλίτες, 687 υποζύγια και 81 οχήματα. Έως την 10 η Νοεμβρίου, η μονάδα είχε ολοκληρώσει την επιστράτευσή της και ήταν έτοιμη για να μεταφερθεί στο μέτωπο. Περί τα τέλη Νοεμβρίου, η συγκεκριμένη Μεραρχία έφθασε στην δυτική Μακεδονία (περιοχή Αμυνταίου Άργους Ορεστικού) και υπήχθη υπό το Γ Σώμα Στρατού. 15 Ακολούθως, κινήθηκε οδι- 15 Στην Κρήτη, η συγκεκριμένη Μεραρχία αντικαταστάθηκε από την Στρατιωτική Διοίκηση Χανίων, υπό τον Αντιστράτηγο Ιωαν. Αλεξάκη. Η δύναμη της νέας μονάδος αποτελείτο από τρία τάγματα, τα οποία μετακινήθηκαν και αυτά στην ηπειρωτική Ελλάδα, λίγο αργότερα. κώς και έφθασε στην Κορυτσά. Την 22 α Δεκεμβρίου, ετάχθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας (ΤΣΔΜ). Την 2 α Ιανουαρίου 1941, το 44 ο Σ.Π., μετακινήθηκε προς την περιοχή Βαστόνι - Τρέσοβα, όπου έφθασε μετά από λίγες ημέρες. Αντιθέτως, οι υπόλοιπες δυνάμεις της μονάδος (14 ο Σ.Π., 43 ο Σ.Π., V Σώμα Ορεινού Πυροβολικού, V Ομάς Αναγνωρίσεως, V Λόχος Σκαπανέων, Vα Λόχος Διαβιβάσεων, Vβ Λόχος Διαβιβάσεων και λοιποί σχηματισμοί) κινήθηκαν προς την περιοχή Λεσκοβικίου και ετέθησαν υπό τις διαταγές του διοικητού του Β Σώματος Στρατού. Την 29 η Ιανουαρίου, η Μεραρχία έλαβε το βάπτισμα του πυρός, συμμετέχοντας στις επιχειρήσεις για την κατάληψη της Τρεμπρεσίνας. Πιο συγκεκριμένα, το 14 ο Σ.Π. επετέθη και κατέλαβε τα υψώματα 1620, 1730 και 1923, την 31 η Ιανουαρίου. Οι Ιταλοί αντεπετέθησαν με σφοδρότητα, υποστηριζόμενοι από το πυροβολικό και την αεροπορία τους. Εντούτοις, οι Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες απέκρουσαν την επίθεσή τους και τους υπεχρέωσαν να εγκαταλείψουν στο πεδίο της μάχης ένα μεγάλο μέρος του οπλισμού τους, τους νεκρούς και τους τραυματίες τους! Η μονάδα απώλεσε 27 νεκρούς (εκ των οποίων 3 ήταν αξιωματικοί) και 135 τραυματίες (5 αξιωματικούς και 130 οπλίτες). Το 44 ο Σ.Π. εγκαταστάθηκε στην στενωπό της Κλεισούρας και απέκρουσε συντονισμένες επιθέσεις του εχθρού με την συνδρομή του ημετέρου πυροβολικού. Κατεστράφησαν, μεταξύ άλλων, και έξι (6) ιταλικά άρματα. Οι άνδρες του προαναφερθέντος συντάγματος ευρέθησαν στο στόχαστρο της εχθρικής αεροπορίας, η οποία, σε αλλεπάλληλες επιδρομές της, σκότωσε έξι (6) οπλίτες και τραυμάτισε άλλους τέσσερις (4). Επίσης, οι Ιταλοί επετέθησαν με σφοδρότητα εναντίον του κτηρίου, το οποίο στέγαζε την διοίκηση της Μεραρχίας, προκαλώντας τον τραυματισμό αρκετών ανδρών και την καταστροφή του οικήματος. Εντούτοις, το γεγονός αυτό δεν ανέκοψε την επιθετική προσπάθεια της μονάδος. Από τις πρωϊνές ώρες της 13ης Φεβρουαρίου, συνεχίστηκε η κίνηση των Ι και ΙΙ Ταγμάτων του 44ου Συντάγματος Πεζικού για κατάληψη των θέσεων εξορμήσεως στην Τρεμπεσίνα. Η επίθεση εκδηλώθηκε με ιδιαίτερη σφοδρότητα. Τα τμήματα του 44ου Σ.Π., απώθησαν τις ιταλικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν οχυρωθεί στο ύψωμα 1816 και εγκαταστάθηκαν στις δυτικές πλαγιές του. Δυστυχώς, η επίθεση προς τον αυχένα Μετζγκοράνη ανακόπηκε λόγω χιονοθύελλας. Ο εχθρός διαξήγαγε συνεχείς αντεπιθέσεις σε όλο το μήκος του τομέως. Αξιοσημείωτη ήταν αυτή η οποία εκδηλώθηκε εναντίον όσων Ελλήνων ευρίσκοντο στο χωριό Άρτζα ντι Σομιρά, την νύκτα της 13 ης προς 14 η Φε- 36

37 βρουαρίου. Οι μαχητές του 44 ου Σ.Π., όχι μόνον κατάφεραν να αποκρούσουν τον εχθρό (συχνά δια της λόγχης), αλλά και συνέλαβαν πλέον των 200 αιχμαλώτων! Την επομένη, ο μέραρχος διέταξε το 44ο Σ.Π. να επιτεθεί στην κατεύθυνση ύψωμα Πούντα Νορντ, η οποία αποτελεί την κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα ενεπλάκη σε αγώνα στο ύψωμα 1178, ενώ οι Ιταλοί διεξήγαγαν συνεχείς αντεπιθέσεις προς ανακατάληψη του απωλεσθέντος εδάφους. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα καθηλώθηκε προ του υψώματος Η κατάσταση διαγραφόταν σοβαρή και διετάχθη η διεξαγωγή επιθέσεως κατά του ζωτικής σημασίας υψώματος Πούντα Νορντ με δύο τμήματα του 44ου Σ.Π. προκειμένου να επιτευχθεί η κατάληψη του υψώματος, εντός της ημέρας εκείνης. Το επόμενο πρωϊνό, το ΙΙΙ/44 Τάγμα κατέλαβε το ύψωμα 1260, το Π/44 Τάγμα κυρίευσε το ύψωμα Πούντα Νορντ (1647), ενώ το Ι/44 Τάγμα κατόρθωσε να θέσει υπό τον έλεγχό του τον αυχένα Μετζκοράνη. Τα τμήματα του 44ου Σ.Π., αφού εγκαταστάθηκαν στην κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι, κατόρθωσαν να διατηρήσουν την τοποθεσία παρά την ισχυρή ιταλική αντίδραση, με αποτέλεσμα να υποστούν σημαντικές απώλειες από τα εχθρικά πυρά και τα κρυοπαγήματα. Σημειωτέον ότι οι χαμηλές θερμοκρασίες δημιουργούσαν και ένα επιπλέον πρόβλημα, καθώς αχρήστευαν μεγάλο μέρος του φορητού οπλισμού. Τις επόμενες ημέρες, οι Ιταλοί διεξήγαγαν σφοδρές αντεπιθέσεις, οι οποίες όμως απέτυχαν. Αντιθέτως, η επίθεση του 44 ου Σ.Π. είχε ως αποτέλεσμα την προώθησή του βαθειά εντός του εδάφους της βορείου Ηπείρου. Μολαταύτα, κατέβαλε υψηλό τίμημα, καθώς μόνον κατά τις μάχες του διημέρου 15 και 16 Φεβρουαρίου απώλεσε 46 νεκρούς (εκ των οποίων 1 ήταν αξιωματικός) και 282 τραυματίες (15 αξιωματικούς και 267 οπλίτες). Επίσης, 41 οπλίτες ετέθησαν εκτός μάχης εξαιτίας κρυοπαγημάτων! Ο εχθρός επεχείρησε να ανακαταλάβει το χαμένο έδαφος. Προς τούτο, μετέφερε στον τομέα αυτόν ενισχύσεις και διεξήγαγε συνεχείς αντεπιθέσεις, οι οποίες διήρκεσαν επί πολλές ημέρες. Ουδένα όφελος απεκόμισε διότι οι Έλληνες κατείχαν ισχυρώς τις θέσεις τους. Μάλιστα, όταν κόπασε η επιθετικότητα των Ιταλών, το 44 ο Σ.Π. διενήργησε μία μεγάλης κλίμακας αντεπίθεση με αποτέλεσμα να καταλάβει και άλλες οχυρές τοποθεσίες. Δυστυχώς, όμως, 100 περίπου άνδρες του συντάγματος ετέθησαν εκτός μάχης. Την 9 η Μαρτίου, ο εχθρός εξαπέλυσε την πολυδιαφημισμένη «εαρινή επίθεσή» του. Η V Μεραρχία, ευρισκόμενη στον τομέα Τρεμπεσίνας Σεντέλι αντιμετώπισε με επιτυχία τους Ιταλούς, αποκρούοντας την επίθεσή τους και συλλαμβάνοντας αρκετούς αιχμαλώτους. Συν τω χρόνω (και μετά την 15 η Μαρτίου), η ιταλική επίθεση εκφυλίστηκε για να περιοριστεί σε βολές πυροβολικού έως την 12 η Απριλίου. Έως τότε (ύστερα από 74 μόλις ημέρες δράσεως στην πρώτη γραμμή του μετώπου), η V Μεραρχία είχε απωλέσει το 1/3 των ανδρών της και των ½ των κτηνών κυρίως λόγω των κακών καιρικών συνθηκών. Από την επομένη, η Μεραρχία διετάχθη να συμπτυχθεί λόγω των νέων δεδομένων τα οποία είχε δημιουργήσει η γερμανική επίθεση. Η κατεύθυνση των ανδρών της μονάδος ήταν νότια, νοτιοανατολική. Η V Μεραρχία διετήρησε (σε μεγάλο βαθμό) την συνοχή της και παρέδωσε τον οπλισμό της την 24η και την 25η Απριλίου. Έως τότε, οι απώλειές της ανήρχοντο σε νεκρούς, τραυματίες, παγοπλήκτους και 434 ασθενείς με διάφορα νοσήματα. Το σύνολο, δηλαδή, των απωλειών, έφθασε τους αξιωματικούς και οπλίτες. Η V Μεραρχία υπέστη τις μεγαλύτερες απώλειες, συγκριτικά με όλες τις άλλες ελληνικές Μεραρχίες, κατά τον πόλεμο εκείνο. Άλλωστε, δηλωτική του μαχητικού σθένους των ανδρών της ήταν και η προκήρυξη την οποία έριξαν οι Ιταλοί στις γραμμές της, κατά την διάρκεια των μαχών. Στρατιώται της Κρήτης, Η Αγγλία δια το αποκλειστικόν της συμφέρον σας έσπρωξε εις τα βουνά και τον θάνατον, πάνω εις αυτά τα άγρια αρβανίτικα βουνά. Εις την θέσιν σας εν τη θαυμασία νήσω σας απολαύουν δεσποτικώς οι Άγγλοι στρατιώται. Μέσα εις το σπίτι σας κάθονται οι Άγγλοι. Αι γυναίκες σας ενοχλούνται από τους Άγγλους. Δια ποίον λόγον πολεμάτε ; Διότι το θέλει η Αγγλία, η οποία έχει αγοράσει την Κυβέρνησίν σας. Μην ξεχάσετε ότι ο μεγάλος σας συμπολίτης, ο Βενιζέλος, επεθύμησε και εζήτησε την φιλίαν της Ιταλίας. Ρίξετε τα όπλα και ελάτε. Ημείς θα φερθούμε προς σας αδελφικά και θα σας επαναφέρωμεν είς την νήσον σας και εις τας οικογενείας σας. Ως πρώτον σημείον της συμπαθείας μας θα δώσουμε 500 δραχμάς εις τον καθέναν που θα παραδοθή εις ημάς με αυτήν την προκήρυξιν. Κατόπιν, οι αξιωματικοί και οι οπλίτες της συνέχισαν την πορεία τους μέχρι την Ναύπακτο προκειμένου να διεκπεραιωθούν στην Πελοπόννησο για να επιστρέψουν στις εστίες τους. Η διεκπεραίωση αυτή πραγματοποιήθηκε υπό δύσκολες συνθήκες από τις 10 έως τις 17 Μαΐου. Εν συνεχεία, οι άνδρες της μονάδος κατευθύνθηκαν προς την πρωτεύουσα ή τις νότιες ακτές της Πελοποννήσου. Όσοι έφθασαν στην Τρίπολη, όμως, πληροφορήθηκαν για την διαταγή των Γερμανών, σύμ- 37

38 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΖ φωνα με την οποία τους απαγορευόταν η κάθοδος στο νησί, όπου βρισκόταν σε εξέλιξη η επιχείρηση «Ερμής» για την κατάληψή του. Ως εκ τούτου, η Μεραρχία υποχρεούτο να διαλυθεί και οι άνδρες της διεσκορπίσθησαν στην Πελοπόννησο, προσπαθώντας αρχικώς να επιβιώσουν και εν συνεχεία να φθάσουν στην Κρήτη. Όσοι πήγαν στην Αθήνα προσεπάθησαν να φιλοξενηθούν σε φιλικά ή συγγενικά σπίτια μέχρι να βρουν μέσον διαφυγής για την νήσο. Πολλοί εξ αυτών, όμως, κατάγονταν από ορεινά χωριά της Κρήτης και δεν γνώριζαν κανέναν στην πρωτεύουσα. Αυτοί, λοιπόν, εγκαταστάθηκαν στους κήπους του Ζαππείου. Το μέλλον τους προδιαγραφόταν αβέβαιο, καθώς δεν είχαν ούτε χρήματα ούτε τρόφιμα, ενώ πολλοί εξ αυτών αντιμετώπιζαν προβλήματα με τις ψείρες. Το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης της κυβερνήσεως Τσολάκογλου τους διεμήνυσε ότι αδυνατούσε να τους βοηθήσει για να επανέλθουν στις εστίες τους. Πάντως, φρόντισε να τους προμηθεύσει με τρόφιμα από τις στρατιωτικές αποθήκες και συνέστησε τις «Επιτροπές επισιτισμού». Επίσης, τους μοίρασε ορισμένα επιδόματα. Δυστυχώς, όμως, οι λύσεις αυτές ήταν προσωρινές και οι Κρητικοί μαχητές του μετώπου περιήλθαν σε κατάσταση απόλυτης ένδειας, λίαν συντόμως. Άρχισαν να πωλούν τα υπάρχοντά τους, φθάνοντας μέχρι του σημείου να εκποιούν ακόμη και τα ρούχα τους. Ύστερα από λίγο, δεν υπήρχε τίποτα πλέον προς πώληση και αυτοί διοργάνωσαν μία συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Οι Ιταλοί καραμπινιέροι τους περικύκλωσαν και συνέλαβαν γύρω στους άνδρες. Κατόπιν, τους επιβίβασαν με την βία σε βαγόνια και τους έστειλαν στο στρατόπεδο Λαρίσσης, το οποίο είχε δημιουργηθεί σε απόσταση 4,5 χλμ ανατολικώς της πόλεως. Μάλιστα, ήταν οι πρώτοι οι οποίοι κλείστηκαν στο στρατόπεδο αυτό, καθώς οι Ιταλοί τους χαρακτήρισαν παρανόμως ως «αιχμαλώτους πολέμου». Δυστυχώς, είναι ελάχιστα γνωστές οι απάνθρωπες συνθήκες διαβιώσεως στο συγκεκριμένο στρατόπεδο, όπου οι Ιταλοί επέβαλαν (συχνά άνευ αιτίας) απάνθρωπες τιμωρίες στους κρατουμένους. Στην αρχή, δεν υπήρχε ούτε νερό, ενώ η τροφή ήταν ελάχιστη και κακής ποιότητος. Κατά τις πρώτες ημέρες, δραπέτευσαν 350 κρατούμενοι ενώ άλλοι 250 απολύθηκαν σε αξιοθρήνητη κατάσταση, τον Ιούνιο του Οι περισσότεροι από τους υπολοίπους πέθαναν από την αβιταμίνωση, τα βασανιστήρια, την ελονοσία, την ψείρα, ενώ ορισμένοι τρελάθηκαν! 16 Την άνοιξη του 1942, ο Ερυθρός Σταυρός άρχισε να συνδράμει τους κρατουμένους στο στρατόπεδο Λαρίσσης και οι συνθήκες διαβιώσεως βελτιώθηκαν. 38

39 ALBUM Δελτία Τύπου Σχολής Πεζικού 39

40 ALBUM 13 Μαρτίου 2015 ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ 10ΗΜΕΡΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΘΛΓΩΝ ΠΖ-ΑΣ ΣΣΕ 2014 Την Παρασκευή 13 Μαρ 15 ολοκληρώθηκε το 10ήμερο επιχειρησιακής εκπαίδευσης των Ανθλγών ΠΖ - ΑΣ ΣΣΕ 2014 του Τμήματος Βασικής Εκπαίδευσης της Σχολής Πεζικού. Η επιχειρησιακή τους εκπαίδευση περιλάμβανε δραστηριότητες όπως ΤΑΜΣ Σ.Μ/Κ Λόχου σε όλες τις φάσεις του αγώνα, ασκήσεις οργάνωσης ακτής φόρτωσης Δρίας ΠΖ σε λέμβους, συνεργασία ΠΖ-ΑΣ σε επιχειρήσεις αεροκίνησηςαερομεταφοράς, βολές ΒΟΠ ZU-23 και ΤΑΜΣ Σ.Μ/Κ ΤΠ «Επίθεση - Υπέρβαση». Την τελική φάση της παραπάνω άσκησης παρακολούθησαν ο Δκτής της Ιης Μ/Κ ΜΠ, ο Δκτής της XXIV ΤΘΤ, ο Δκτής της 1 ης ΤΑΞΑΣ, ο Υποδιευθυντής ΓΕΣ/ΔΠΖ και αντιπροσωπεία Αρμένιων Αξκών. 40

41 41

42 ALBUM ΑΛΛΑΓΗ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΕΖΙΚΟΥ Την 17 Μαρ 2015, ημέρα Τρίτη και ώρα 10:00, στο στρατόπεδο «ΤΧΗ (ΠΖ) ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ» έλαβε χώρα η τελετή παράδοσης της Διοικήσεως της ΣΠΖ από τον απερχόμενο Δκτή Αντιστράτηγο ε.α. Δημήτριο Μήττα στον παραλαμβάνοντα Δκτή Ταξίαρχο Αλέξιο Οικονόμου, την οποία τίμησαν με την παρουσία τους ο κ.α Υ/ΓΕΣ Αντιστράτηγος Ανδρέας Ηλιόπουλος, οι τοπικές Θρησκευτικές, Πολιτικές και Στρατιωτικές Αρχές, καθώς και λοιποί φορείς της πόλης της Χαλκίδας και της Αντιπεριφέρειας Ευβοίας. 17 Μαρτίου Απριλίου 2015 ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΘΕΩΡΗΤΗ ΣΤΡΑΤΟΥ Την Τετάρτη 01 Απρ 15, ο κ.γεπσ Αντιστράτηγος Νικόλαος Δεβετζής, επισκέφθηκε τη Σχολή Πεζικού στη Χαλκίδα, όπου ενημερώθηκε για την αποστολή της και το επιτελούμενο έργο σε αυτή, περιηγήθηκε στις εκπαιδευτικές και λοιπές εγκαταστάσεις της Σχολής στο Στρδο «ΤΧΗ (ΠΖ) Βελισσαρίου Ι.» και στο Στρδο «ΑΝΧΗ (ΠΖ) Πηλίκα Ι.», ενώ στη συνέχεια παρείχε κατευθύνσεις - οδηγίες, τόσο στο μόνιμο όσο και στο εκπαιδευόμενο προσωπικό και έδωσε τις καθιερωμένες ευχές ενόψει των Αγίων Ημερών του Πάσχα. 42

43 3 Απριλίου 2015 ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΛΓΩΝ ΕΤΠΕ Την Παρασκευή 03 Απρ 15 πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού στη Χαλκίδα η τελετή αποφοίτησης της 1ης Εκπαιδευτικής Σειράς του Ενιαίου Τμήματος Προκεχωρημένης Εκπαίδευσης έτους 2015 παρουσία του του Διευθυντή Πεζικού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υπτγου κ. Παναγιώτη Φαραντάτου, του Διευθυντή Ιππικού Τεθωρακισμένων του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υπτγου κ. Δημητρίου Κυριάκου, του Διοικητή της ΣΠΖ Ταξχου κ. Αλεξίου Οικονόμου και αντιπροσωπείας Αξκών. 43

44 ALBUM 13 ΜαÀου 2015 ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΗΜΕΡΑΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Την Τετάρτη 13 Mαϊου 2015 και ώρα 18:00, στη Λέσχη Αξιωματικών Φρουράς Χαλκίδας, στο πλαίσιο εορτασμού της Ημέρας της Στρατιωτικής Οικογένειας, η Σχολή Πεζικού διοργάνωσε σχετική εκδήλωση, η οποία περιλάμβανε ομιλίες και παρουσιάσεις. Σκοπός της εκδήλωσης υπήρξε η ανάδειξη της αξίας της Στρατιωτικής Οικογένειας, η ενίσχυση των δεσμών και της εμπιστοσύνης μεταξύ του προσωπικού της Σχολής, με τη συμμετοχή τόσο του μόνιμου στρατιωτικού και πολιτικού προσωπικού της Σχολής, όσο και των εκπαιδευομένων. 12 Ιουνίου 2015 ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΥΠΟΛΟΧΑΓΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΩΝ ΥΠΟΜΟΝΑΔΩΝ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΝΟΜΗ ΜΕΤΑΛΛΙΩΝ ΔΙΑΜΝΗΜΟΝΕΥΣΕΩΝ ΣΕ ΤΙΜΗΘΕΝΤΕΣ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΥΣ Την Παρασκευή 12 Ιουνίου 2015 πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού, στη Χαλκίδα, η τελετή αποφοίτησης της 1ης Εκπαιδευτικής Σειράς των Υπολοχαγών του Τμήματος Διοικητών Υπομονάδων έτους 2015, καθώς και η επίδοση μεταλλίων διαμνημονεύσεων σε αξιωματικούς της Σχολής, παρουσία του Διευθυντή της Διευθύνσεως Πεζικού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υποστράτηγου Παναγιώτη Φαραντάτου, του Διοικητή της Σχολής Πεζικού Ταξίαρχου Αλέξιου Οικονόμου και αντιπροσωπείας Αξιωματικών. 44

45 12 Ιουνίου 2015 ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΩΝ ΠΖ-ΑΣ ΣΣΕ ΤΑΞΕΩΣ 2014 ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΥΠΑΣΠΙΣΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΜΟΝΙΜΩΝ ΥΠΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ Την Παρασκευή 26 Ιουνίου 2015 πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού, στη Χαλκίδα, η τελετή αποφοίτησης των Ανθυπολοχαγών Τάξεως 2014, του Τμήματος Βασικής Εκπαίδευσης και των Ανθυπασπιστών Διοικητικών, του Τμήματος Μονίμων Υπαξιωματικών, παρουσία του Διευθυντή της Διευθύνσεως Πεζικού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υποστράτηγου Παναγιώτη Φαραντάτου, του Διευθυντή Β Κλάδου του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υποστράτηγου Δημήτριου Μπουζέλου, του Διοικητή της Σχολής Πεζικού Ταξίαρχου Αλέξιου Οικονόμου και αντιπροσωπείας Αξιωματικών. 45

46 ALBUM ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΩΝ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ 23 Ιουλίου 2015 Την Πέμπτη 23 Ιουλίου 2015 παρουσιάστηκαν στην έδρα της Σχολής Πεζικού, στη Χαλκίδα, οι Ανθυπολοχαγοί Πεζικού και Αεροπορίας Στρατού, τάξεως 2015, προκειμένου να υποστούν τη Βασική Εκπαίδευση. Τους νέους Ανθυπολοχαγούς, καλωσόρισε εκτός από τον Διοικητή της Σχολής και ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Πεζικού του ΓΕΣ. 46

47 24 Ιουλίου 2015 ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΛΟΧΑΓΩΝ ΕΝΙΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΡΟΚΕΧΩΡΗΜΕΝΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ Την Παρασκευή 24 Ιουλίου 2015 πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού στη Χαλκίδα, η τελετή αποφοίτησης της 2ης Εκπαιδευτικής Σειράς του έτους 2015, των Λοχαγών Όπλων - Σωμάτων, του Ενιαίου Τμήματος Προκεχωρημένης Εκπαίδευσης, παρουσία του κυρίου Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Αντιστράτηγου Βασίλειου Τελλίδη. Στην τελετή παρέστησαν ο Μητροπολίτης Χαλκίδος Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, συγγενείς των αποφοιτησάντων και αντιπροσωπεία Αξιωματικών. 47

48 ALBUM 17 Αυγούστου 2015 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Μ. ΛΧΙΩΝ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ Την Δευτέρα 17 Αυγούστου 2015 παρουσιάστηκαν στη Σχολή Πεζικού στη Χαλκίδα, οι Μόνιμοι Λοχίες Διοικητικοί και Τεχνικοί Πεζικού, Αεροπορίας Στρατού και Υγειονομικού τάξεως 2015, προκειμένου να παρακολουθήσουν την εκπαίδευση στο Βασικό Τμήμα της Σχολής. Τους νέους Μόνιμους Υπαξιωματικούς καλωσόρισε η Διοίκηση της Σχολής. 48

49 25 Αυγούστου 2015 ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΙΘΟΥΣΑΣ Π.Π. ΙΑΝΟΣ ΣΕ ΑΙΘΟΥΣΑ Π.Π. ΙΑΝΟΣ «ΑΝΘΛΓΟΣ (ΠΖ) ΚΑΛΑΤΖΟΓΛΟΥ ΗΛΙΑΣ» Την Τρίτη 25 Αυγούστου 2015 έγινε η τελετή μετονομασίας της αίθουσας Π.Π. Ιανός, σε αίθουσα Π.Π. Ιανός «Ανθλγός (ΠΖ) Καλατζόγλου Ηλίας», στη Σχολή Πεζικού στη Χαλκίδα. Στην Τελετή παρευρέθησαν ο Μητροπολίτης Χαλκίδας Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, ο Διευθυντής της Διευθύνσεως Πεζικού του ΓΕΣ, συγγενείς του εκλιπόντος Ανθλγού καθώς και αντιπροσωπεία Αξιωματικών και συμμαθητών του. 49

50 ALBUM 7 Σεπτεμβρίου 2015 ΟΜΙΛΙΑ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΕΖΙΚΟΥ Τη Δευτέρα 07 Σεπτεμβρίου 2015, έλαβε χώρα ομιλία από τους φορείς της πόλης της Χαλκίδας στη Σχολή Πεζικού, με την ευκαιρία της έναρξης του σχολείου προκεχωρημένης εκπαίδευσης των Λοχαγών και με σκοπό την ενημέρωση του Μόνιμου και Εκπαιδευόμενου προσωπικού της Σχολής και την ανάπτυξη δεσμών με την τοπική κοινωνία. Ομιλητές ήταν εκπρόσωποι, από την Ιερά Μητρόπολη Χαλκίδας Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, την αρχαιολογική υπηρεσία του Νομού Ευβοίας, το Δήμο, την Αστυνομική Διεύθυνση, το Λιμενικό Σώμα και τον Εμπορικό Σύλλογο της πόλης. 50

51 8 Σεπτεμβρίου 2015 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Μ. ΛΧΙΩΝ ΤΗΣ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (ΠΒΕ) ΣΤΟΥΣ ΟΛΜΟΥΣ 4,2 ΚΑΙ 81 χιλ Στα πλαίσια της Εκπαίδευσης των Μ. Λχιών, ΣΜΥ 2015, πραγματοποιήθηκε στη Σχολή Πεζικού την Τρίτη 08 Σεπ 15, εκπαίδευση στο ΚΔΠ (Αβάκειο - Πίνακες Βολής), στον Παρατηρητή καθώς και βολές εκπαιδευτικών βλημάτων με όλμους 4,2 (Υποδιαμέτρημα) και όλμους 81 χιλ. 51