ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΘΕΜΑ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΛΑΔΕΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΜΠΑΜΙΑΣ (Abelmoschus ε$οιιιβηίμ Υ.) ΣΕ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ Της σπουδάστριας ΚΑΤΣΑΡΟΥ ΧΡΥΣΑΣ Εισηγητής ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ ΑΛΕΞΙΟΣ Καλαμάτα 2010

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη Εισαγωγή Βοτανική ταξινόμηση Ιστορική αναδρομή-καταγωγή-χρήση Καλλιέργεια μπάμιας στην Ελλάδα Βοτανικοί χαρακτήρες Ριζικό σύστημα Στέλεχος Φύλλα Άνθη Καρπός Σπόρος Ποικιλίες Απαιτήσεις της καλλιέργειας Κλίμα Θερμοκρασία Φωτοπερίοδος Σχετική υγρασία ατμόσφαιρας Έδαφος Καλλιεργητικές φροντίδες Σπόρος Προετοιμασία εδάφους Μεταφύτευση Αρδευση Λίπανση Κλάδεμα Ωρίμανση και συγκομιδή Αποθήκευση Ασθένειες - Εχθροί Βιβλιογραφική επισκόπηση Γενικά για το κλάδεμα Χρόνος και τρόπος κλαδέματος Επίδραση του κλαδέματος στον τρόπο ανάπτυξης του φυτού

3 2.1.3 Το κλάδεμα της μπάμιας Επίδραση του κλαδέματος στην βλαστική ανάπτυξη των φυτών Επίδραση του κλαδέματος στο χρόνο έναρξης της άνθησης και της καρποφορίας των φυτών Επίδραση του κλαδέματος στην συνολική παραγωγή νωπών φύλλων και καρπών Σκοπός της μελέτης Υλικά και μέθοδοι Υλικά Επεμβάσεις Μετρήσεις Αποτελέσματα Ποικιλία Οεηιβοη Βρΐπίεββ Ύψος φυτών Αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού Συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό Αριθμός καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο Βάρος καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο Μπογιατίου Ύψος φυτών Αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού Συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό Αριθμός καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο Βάρος καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα πτυχιακή μελέτη πραγματοποιήθηκε στο θερμοκήπιο του Εργαστηρίου της Λαχανοκομίας του Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ. Στόχος της μελέτης αυτής είναι να διερευνηθεί η επίδραση του κλαδέματος τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην παραγωγή της μπάμιας σε θερμοκηπιακή καλλιέργεια Για το πείραμα χρησιμοποιήθηκαν φυτά μπάμιας της ποικιλίας Clemson Spineless και Μπογιατίου, με σπόρους οι οποίοι προέρχονταν από το εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι αποστάσεις φύτευσης ήταν 1,2 m μεταξύ των γραμμών φύτευσης και 0,8 m μεταξύ των φυτών επάνω στη γραμμή φύτευσης. Το πειραματικό σχέδιο που εφαρμόστηκε ήταν το εντελώς τυχαιοποιημένο με 2 επεμβάσεις ανά επέμβαση και 4 επαναλήψεις των 4 φυτών η καθεμία. Οι επεμβάσεις ήταν οι εξής: (1) εφαρμογή κορυφολογήματος των φυτών όταν αυτά βρίσκονταν σε ύψος 80cm και αφαίρεση όλων των πλάγιων βλαστών εκτός 4-5 κατωτέρων πλάγιων βλαστών των φυτών, (2) αφαίρεση όλων των βλαστών και μόρφωση του φυτού σύμφωνα με το μονοστέλεχο σύστημα. Σε αυτές τις επεμβάσεις μελετήθηκαν η ανάπτυξη του φυτού και συγκεκριμένα μετρήθηκε το ύψος και ο αριθμός των φύλλων των φυτών καθώς και η παραγωγικότητα των φυτών όπου μετρήθηκαν ο αριθμός και το βάρος των παραγόμενων καρπών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των μετρήσεων βγήκε το συμπέρασμα ότι η βλαστική ανάπτυξη των φυτών επηρεάστηκε από την παρουσία 4 πλάγιων βλαστών και την εφαρμογή του κορυφολογήματος αφού τα φυτά αυτά είχαν όπως αναμενόταν μικρότερο ύψος αλλά μεγαλύτερο αριθμό φύλλων με αποτέλεσμα την αύξηση της φυλλικής τους επιφάνειας. Η παραγωγή καρπών αυξήθηκε και στις δύο ποικιλίες όταν εφαρμόζεται κορυφολόγημα αλλά στην ποικιλία Clemson Spineless δεν παρατηρήθηκε αύξηση του βάρους των καρπών, όπως συνέβη στην ποικιλία Μπογιατίου. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι για τη θερμοκηπιακή καλλιέργεια της ποικιλίας Μπογιατιού στο νομό Μεσσηνίας ενδείκνυται η εφαρμογή κορυφολογήματος και η ανάπτυξη φυτών με 4 πλάγιους βλαστούς ενώ για την ποικιλία Clemson Spineless αυτή η καλλιεργητική τεχνική δε φαίνεται να οδηγεί σε αύξηση της παραγωγής. 4

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Η μπάμια ή ιβίσκος ο εδώδιμος {Hibiscus esculentus L., συν. Abelmoschus esculentus L.) είναι δικοτυλήδονο, θερμόφιλο φυτό και ανήκει στην οικογένεια Malvaceae (Μαλαχώδη). Είναι το δεύτερο πιο γνωστό είδος της οικογένειας Malvaceae μετά το βαμβάκι, ενώ υπάρχουν κι άλλα είδη τα οποία καλλιεργούνται ως ανθοκομικά άλλα ως βιομηχανικά κι άλλα ως κλωστικά. Βοτανική ταξινόμηση njc μπάμια Βασίλειο: Plantae Τομέας: Magnoliophyta Κλάση: Magnoliopsida Τάξη. Malvales Οικογένεια: Malvaceae Γένος: Hibiscus Είδος, esculentus Κοινή ονομασία: Μπάμια Η μπάμια είναι μια ιδιαίτερα δημοφιλή καλλιέργεια στις τροπικές περιοχές επειδή ευνοείται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες στις περιοχές αυτές, έχει υψηλές αποδόσεις και είναι ανθεκτική σε εχθρούς και ασθένειες ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ - ΚΑΤΑΓΩΓΗ - ΧΡΗΣΗ Η μπάμια θεωρείται μία από τις πιο παλιές καλλιέργειες στο κόσμο με κέντρο καταγωγής να θεωρείται ότι είναι η λεκάνη του Νείλου, σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία, και η καλλιέργειά της διαδόθηκε στην βόρεια Αφρική, στην ανατολική Μεσόγειο, στην Μικρά Ασία και στην Ινδία. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα θερμόφιλα αυτά φυτά εμφανίστηκαν και καλλιεργήθηκαν μόνο σε θερμές περιοχές της γης. 5

6 Η καλλιέργεια της μπάμιας εξαπλώθηκε αρχικά στη Βραζιλία και στην ολλανδική Γουιάνα και στη συνέχεια στη βόρεια Αμερική μέσω της Νέας Ορλεάνης. Ο καρπός ήταν γνωστός στη Φιλαδέλφεια των Η.Π.Α. από το 1781 και σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά λαχανικά που καταναλώνονται φρέσκα (Nonnecke, 1989). Οι καρποί της μπάμιας είναι πλούσιοι σε βιταμίνη C και ασβέστιο και θεωρείται ότι η κατανάλωσή τους συμβάλει στην πρόληψη του έλκους και στην ανακούφιση από αιμορροΐδες (Jambhale and Nerkar, 1998). Επίσης, οι καρποί της μπάμιας αποτελούν μια ελαφριά, υγιεινή τροφή για τον άνθρωπο και ιδιαίτερα για αυτούς που αντιμετωπίζουν προβλήματα πέψης. Το δημοφιλέστερο είδος του γένους Hibiscus είναι το Η. esculentus L. το οποίο είναι γνωστό με διαφορετικά ονόματα σε διάφορες χώρες. Ένα άλλο είδος, το A. manihot L., καλλιεργείται επίσης για τους πράσινους καρπούς του στις υγρέςτροπικές περιοχές της δυτικής Αφρικής ενώ το είδος A. esculentus L. (συν. Η. esculentus L.) είναι γνωστό ως αρωματοφόρος μαλαχίδα, καθώς εκκρίνεται από τους σπόρους του ευχάριστο άρωμα (Jambhale and Nerkar, 1998) Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΠΑΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στην Ελλάδα το φυτό της μπάμιας ευνοείται από τις εδαφοκλιματικές συνθήκες και για το λόγο αυτό καλλιεργείται σε αρκετές περιοχές, κυρίως στους νομούς Εύβοιας, Βοιωτίας, Μεσσηνίας, Τρικάλων, Αττικής, Μαγνησίας και Θεσσαλονίκης (Σπάρτσης και Καλτσίκης, 1995). Η εξέλιξη της καλλιέργειας της μπάμιας στην Ελλάδα κατά τα έτη σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος (ΕΣΥΕ, 2007) φαίνεται να υπάρχει μια συνεχή μείωση της παραγωγής χρόνο με το χρόνο και κατά το 2006 και 2007 η παραγωγή κυμάνθηκε στους και τόνους, αντίστοιχα. Στην εικόνα 1.1. απεικονίζεται ο χάρτης της Ελλάδος στον οποίο φαίνονται τα ποσοστά κάλυψης της καλλιέργειας με μπάμια σε διάφορες περιοχές της χώρας μας. Η συνολική έκταση που καλύπτει η καλλιέργεια της μπάμιας στη χώρα μας είναι μόλις τα στρέμματα κάτι που σε ποσοστό μεταφράζεται σε μόλις 0,05% της γεωργικής γης (ΕΣΥΕ, 2006). 6

7 πάνω από 50% από 15% έως 50% από 5% έως 15% από 0% έως 5% 0% της γεωργ. γης Εικόνα 1.1. Χάρτης κλιμάκωσης της καλλιέργειας της μπάμιας στην Ελλάδα (πηγή: ΕΣΥΕ, 2006) ΒΟΤΑΝΙΚΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ Η μπάμια είναι ετήσιο φυτό, ημιξυλωδες, ινώδες με τάση συνεχούς ανάπτυξης. Το ύψος της μπορεί να φτάσει από 0,5 γπ έως και πάνω από 2 ιυ γι αυτό και ανάλογα με το ύψος οι καλλιεργούμενες ποικιλίες διακρίνονται σε ψηλές (πάνω από 1,8 ιυ), σε μετρίως ψηλές (1,5-1,8 ιυ), σε χαμηλές (ως 1,2 πι) και σε νάνες (0,9 γπ) (Εεπιοηί, 1999; Νοηηεοΐίβ, 1989) ΡΙΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το ριζικό σύστημα της μπάμιας είναι πασσαλώδες, ανθεκτικό στην ξηρασία και επηρεάζεται σημαντικά από τις εδαφικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Σε πλήρη ανάπτυξη σχηματίζει μια κύρια κατακόρυφη ρίζα από όπου αναπτύσσονται δευτερογενείς ρίζες που μπορεί να φθάσουν σε βάθος μέχρι οηι (Εειυοηί, 1999). 7

8 ΣΤΕΛΕΧΟΣ Το κεντρικό στέλεχος της μπάμιας έχει κατακόρυφη ανάπτυξη, είναι ξυλώδες με πολλές ίνες και έχει κυλινδρική διατομή. Αποτελείται από κόμβους και μεσογονάτια διαστήματα, από όπου φύονται τα φύλλα και οι πλευρικοί βλαστοί. Παρά την ξυλώδη σύσταση του, σπάζει σχετικά εύκολα εξαιτίας του ύψους και για το λόγο αυτό συνίσταται η υποστύλωση του φυτού (Δημητράκης, 1998). Η εμφάνιση των ανθοφόρων οφθαλμών παρατηρείται συνήθως μετά τον έκτο, με όγδοο κόμβο. Το χρώμα του στελέχους είναι πράσινο αλλά παρατηρούνται και κόκκινες ραβδώσεις περιμετρικά ΦΥΛΛΑ Τα φύλλα είναι μεγάλα, μονήρη, μασχαλιαία, παλαμοειδή, με 3-5 ακτινοειδείς, πριονωτούς λοβούς (εικόνα 1.2(α)). Επίσης, εκφύονται κατ εναλλαγή και αποτελούνται από το έλασμα και το μίσχο. Το έλασμα έχει σκούρο πράσινο χρώμα στην πάνω επιφάνεια ενώ ανοιχτό πράσινο στην κάτω. Οι διαστάσεις του είναι μεταξύ των οιυ και αυ ενώ ο μίσχος είναι μακρύς, μήκους ου και κυλινδρικής διατομής. Τα φύλλα φέρουν βαθιές εγκολπώσεις οι οποίες εμφανίζονται πιο έντονα σε φύλλα τα οποία σχηματίζονται στο φυτό καθώς αυξάνεται η ηλικία του (Αγγίδης, 1999). (α) (β) (γ) Εικόνα 1.2. (α) Φύλλο μπάμιας, (β) άνθος μπάμιας και (γ) λεπτομέρεια του άνθους. 8

9 ΑΝΘΗ Τα άνθη είναι μονήρη και φύονται από τις μασχάλες των φύλλων (εικόνα 1.2(β)). Είναι ευμεγέθη και φέρονται σε ποδίσκο μήκους 2-2,5 cm. Η διάμετρος των ανθοφόρων οφθαλμών είναι 2-3,5 cm και καλύπτονται από 8-10 στενά τριχωτά βράκτια φύλλα (1-5 cm) που συνήθως πέφτουν πριν ωριμάσει ο καρπός. Πιο αναλυτικά το άνθος της μπάμιας αποτελείται από: α Τον κάλυκα που αποτελείται από 3 σέπαλα και είναι συσσέπαλος. Τη στεφάνη που αποτελείται από 5 ελεύθερα πέταλα. Οι διαστάσεις των πετάλων ποικίλουν και κυμαίνονται από 3,5-5 x 2,5-4,5 cm (περίπου στρογγυλά) αλλά στην κορυφής τους είναι πιο στενά. Τα πέταλα έχουν κίτρινο χρώμα και φέρουν στη βάση τους κοκκινωπές-πορφυρές κηλίδες. Ο κάλυκας και η στεφάνη πέφτουν μετά την άνθηση. Τους στήμονες οι οποίοι είναι ενωμένοι απ άκρη σε άκρη με λεπτά νήματα και σχηματίζουν ένα κεντρικό σωλήνα γύρω από τον ύπερο. Είναι πολυάριθμοι και οι βραχύτεροι φέρουν ανθήρες οι οποίοι παράγουν μεγάλους, σφαιρικούς, κολλώδεις γυρεόκοκκους. Τον ύπερο που αποτελείται από την ωοθήκη, η οποία είναι πεντάχωρη, με 5 επιμήκεις στύλους και 5 έως 9 λοβοειδή τριχωτά στίγματα κόκκινου χρώματος. Ο ύπερος περιβάλλεται από το σωλήνα που σχηματίζεται από τους στήμονες. Τα άνθη εμφανίζονται προοδευτικά στο φυτό και συγκεκριμένα στη μασχάλη κάθε φύλλου όπου μόνο ένα άνθος βρίσκεται κάθε φορά ανοιχτό, το οποίο και παραμένει στην κατάσταση αυτή επί 24 ώρες, συνήθως. Η αυτογονιμοποίηση των ανθέων είναι ο συνήθης τρόπος γονιμοποίησης αλλά και οι διασταυρώσεις με την βοήθεια των εντόμων φαίνεται να υπερβαίνουν τις περισσότερες φορές το 10%, ποσοστό ιδιαίτερα σημαντικό (Δημητράκης, 1998). Η σταυρογονιμοποίηση τιον ανθέων μπορεί να ανέλθει σε υψηλά ποσοστά (42%) κάτι το οποίο οφείλεται κυρίως στη δραστηριότητα διαφόρων ειδών μελισσών (Jambhale and Nerkar, 1998). Πιο συγκεκριμένα η μέλισσα (Aphis mellifera) καθώς και η αγριομέλισσα (Bombus auricomus) είναι οι κύριοι συλλέκτες γύρης των ανθέων της μπάμιας και βοηθούν στη γονιμοποίηση αυτών (Njoya et al., 2005). 9

10 (α) (β) Εικόνα 1.3. (α) Καρποί μπάμιας στο στάδιο της εμπορικής ωριμότητας και (β) καρποί μπάμιας στο στάδιο της φυσιολογικής ωριμότητας και σπόροι ΚΑΡΠΟΣ Ο καρπός είναι κάψα, επιμήκης, στενή, πυραμιδοειδής, πεντάλωβη, με λευκά αγκάθια και φέρει μεγάλα σφαιρικά γκρίζο-πράσινα σπέρματα (εικόνα 1.3). Οι καρποί έχουν χρώμα κιτρινοπράσινο έως πράσινο, ενώ έχουν αναφερθεί και καρποί πορφυρού ή λευκού χρώματος οι οποίοι έχουν κυλινδρικό σχήμα. Οι καρποί έχουν μήκος που κυμαίνεται στα αυ και πλάτος που κυμαίνεται στα 1-4 ου. Οταν ο καρπός φθάσει στο στάδιο της φυσιολογικής του ωρίμανσης χάνει μεγάλο ποσοστό της υγρασίας του, ξυλοποιείται και σχίζεται κατά μήκος των ραφών του αφήνοντας τους σπόρους να πέσουν στο έδαφος (ΐΒΐηύΙιαΙβ από Νετί^ΐ", 1998) ΣΠΟΡΟΣ Ο σπόρος της μπάμιας έχει σχήμα σφαιρικό με λεία επιφάνεια και το χρώμα του κυμαίνεται από βαθύ-σκούρο πράσινο έως σκούρο καφέ ενώ η διάμετρος του είναι περίπου 5 ιϊιπι. Κάθε καρπός μπορεί να έχει σπέρματα, των οποίων το μέγεθος ποικίλει κι έτσι για παράδειγμα ένα δείγμα 100 σπόρων μπορεί να ζυγίζει από 30 ως και 90 g. Ο σπόρος αποτελείται από 3 μέρη: # το σκληρό προστατευτικό κάλυμμα, # μια λεπτή μεμβράνη, το περισπέρμιο και Ψ το έμβρυο με τις αναδιπλούμενες κοτυληδόνες. 10

11 Στις κοτυληδόνες συγκεντρώνονται αποθησαυριστικές ουσίες όπως υδατάνθρακες, πρωτεΐνες και ανόργανα στοιχεία, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη θρέψη του νεαρού φυτού στα πρώτα στάδια φυτρώματος. Το έμβρυο αποτελείται από τον άξονα του εμβρύου, ο οποίος περιλαμβάνει το ριζίδιο που ενώνεται με το υποκοτύλιο και την καταβολή του επικοτυλίου (Jambhale and Nerkar, 1998, Δημητράκης, 1998). Κατά το στάδιο της βλάστησης ο σπόρος διογκώνεται λόγω απορρόφησης νερού και εν συνέχεια αναπτύσσεται η εμβρυακή ρίζα που έχει θετικό γεωτροπισμό. Ταυτόχρονα επιμηκύνεται το υποκοτύλιο το οποίο πριν την έξοδο του από το έδαφος παίρνει σχήμα τόξου εξαιτίας της αντίστασης του περιβλήματος και των κοτυληδόνων. Όταν το υποκοτύλιο έρθει σε επαφή με το φως, βγαίνοντας στην επιφάνεια του εδάφους, η ανάπτυξη των κυττάρων του αναστέλλεται σε ρυθμό αλλά και σε μέγεθος, ενώ τα κύτταρα που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, πραγματοποιούν ταχύτερη αύξηση με αποτέλεσμα οι κοτυληδόνες να εκτινάσσονται πάνω από την επιφάνεια του εδάφους. Η βλαστική ικανότητα του σπόρου καθορίζεται από γενετικούς παράγοντες και εξαρτάται από την ωριμότητα του σπόρου, την υγρασία, τη θερμοκρασία καθώς και από ορισμένες μεταχειρίσεις (π.χ. εμβάπτιση σε διάλυμα θειικού οξέος) (Omran étal., 1980) ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ Τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Αμερική και στην Ινδία παρατηρείται ότι καλλιεργείται ένας μεγάλος αριθμός ποικιλιών μπάμιας. Για να περιγραφούν οι ποικιλίες αυτές χρησιμοποιούνται χαρακτηριστικά του φυτού και των οργάνων του. Τα χαρακτηριστικά αυτά που ενδιαφέρουν τόσο για την σποροπαραγωγή όσο και για την καλλιέργεια της μπάμιας για κοινή κατανάλωση είναι: > ο τρόπος χρήσης: αν δηλ. προορίζεται για νωπή κατανάλωση, για κονσερβοποίηση, για κατάψυξη ή για ξήρανση, > η εποχή καλλιέργειας: φωτοπερίοδος, ανάγκες σε νερό και αντοχή στην ξηρασία, > τα χαρακτηριστικά του φυτού: ύψος, διακλάδωση, παραγωγή, διάρκεια της καλλιέργεια και της παραγωγής, χρώμα του κορμού και των φύλλων, 11

12 > τα χαρακτηριστικά του άνθους: μέγεθος, ένταση του κίτρινου χρώματος, και χρώμα στη βάση των πετάλων, > τα χαρακτηριστικά του καρπού: μήκος, σχήμα σε τομή, χρώμα (λευκό, πράσινο, κιτρινοπράσινο, κίτρινο ή κόκκινο), βαθμός κάλυψης με τρίχες, περιεκτικότητα σε ίνες και σε πηκτωματώδη ουσία (Πάσσαμ, 1994). Βέβαια πέρα από τα χαρακτηριστικά υπάρχουν ποικιλίες με κόκκινους λοβούς αλλά οι καρποί τους δεν έχουν εμπορική ζήτηση ενώ υπάρχουν ανώνυμες τοπικές ποικιλίες που σε τροπικές περιοχές συμπεριφέρονται καλύτερα από τις βελτιωμένες ποικιλίες. Στα μέσα της δεκαετίας του 60 η προτίμηση του κατεψυγμένου τύπου μπάμιας άλλαξε τα δεδομένα στις καλλιεργούμενες ποικιλίες κι ενώ παλιότερα υπήρχε εμπορική ζήτηση για ποικιλίες με μεγάλου μήκους σκουροπράσινους καρπούς όπως Emerald, Dwarf velvet, σήμερα υπάρχει προτίμηση για ποικιλίες με μικρού μεγέθους καρπούς και ημινάνα φυτά. Για αυτό, λοιπόν, για κατεψυγμένο προϊόν καλλιεργούνται μικρόκαρπες ποικιλίες γιατί το μήκος των καρπών είναι βολικό για την εμπορική συσκευασία του προϊόντος και η ποιότητα του δεν υποβαθμίζεται τόσο όσο στις μακρόκαρπες ποικιλίες που αναγκάστηκα έπρεπε να κοπούν για να καταψυχθούν. Στην Ελλάδα οι ντόπιες ποικιλίες που καλλιεργούνται δεν υστερούν ως προς την παραγωγικότητα και την ποιότητα σε σχέση με τις αμερικανικές ποικιλίες και την Ινδική ποικιλία Pusa sawani. Η ελληνική αγορά σε ότι αφορά την ποιότητα έχει συνηθίσει σε έναν τύπο καρπών, αυτό των ντόπιων ποικιλιών που έχουν μικρό μέγεθος και πενταγωνικό σχήμα. Οι πιο γνωστές ελληνικές ποικιλίες είναι: Μπογιατίου. Ποικιλία που καλλιεργείται κυρίως στην Αττική και στη υπόλοιπη Στερεά ως αρδευόμενη ή μη. Έχει φύλλα μεγάλα με ελαφρές εγκολπώσεις και σχεδόν πλήρη. Ο καρπός είναι μικρός, πενταγωνικός και καλής ποιότητας. Η στρεμματική απόδοση είναι καλή. ΜΓΙ-35. Αποτελεί επιλογή του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης από Ελληνικές ποικιλίες. Τα χαρακτηριστικά του φύλλου και του καρπού δεν έχουν σημαντικές διαφορές από τα χαρακτηριστικά της ποικιλίας Μπογιατίου. Παρουσιάζει καλή παραγωγικότητα και ικανοποιητική πρωιμότητα, καθώς επίσης μπορεί να δώσει καλά αποτελέσματα και ως ξηρική καλλιέργεια. Ο σπόρος της ποικιλίας αυτής έχει δείξει μεγαλύτερη φυτρωτική ικανότητα στον αγρό συγκριτικά με άλλες ποικιλίες. 12

13 Πυλαίας. Είναι ποικιλία που καλλιεργείται κυρίως στη Μακεδονία. Είναι παραγωγική με ικανοποιητική πρωιμότητα σε αρδευόμενη καλλιέργεια ενώ υστερεί σε απόδοση σε μη αρδευόμενη καλλιέργεια. Τα φύλλα έχουν βαθιές εγκολπώσεις και ο καρπός είναι μικρός, λεπτός, πενταγωνικός, με καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά και προτιμάται από τις βιομηχανίες μεταποίησης. Λασιθίου. Ποικιλία που καλλιεργείται κυρίως στην Κρήτη. Έχει καλή παραγωγικότητα σε αρδευόμενες καλλιέργειες και καλή πρωιμότητα. Ο καρπός της έχει μέτριο ως μικρό μέγεθος και έχει καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Κιλκισίου. Η ποικιλία αυτή διαμορφώθηκε τοπικά στην περιοχή Κιλκισίου από σπόρους που έφερε το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης από την Τουρκία επειδή στην χώρα μας υπήρχε έλλειψη σπόρων. Ο καρπός είναι μικρός, σαρκώδης με βαθύ πράσινο χρώμα και έχει ικανοποιητική παραγωγή. Βελούδο. Βελτιωμένη ποικιλία, με κύριο χαρακτηριστικό ότι δεν έχει τα ενοχλητικά τριχίδια που έχουν οι άλλες ποικιλίες. Έχει μέτριες αποδόσεις ενώ ο σπόρος της έχει καλή φυτρωτική ικανότητα στον αγρό. Λιβαδειάς. Ποικιλία τοπικής προέλευσης με καλά αγρονομικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά. Οι παραπάνω ποικιλίες χαρακτηρίζονται από την παρουσία λεπτών αγκαθιών στους καρπούς και στα φύλλα, κάτι το οποίο αποτελεί πρόβλημα κατά τη συγκομιδή. Οι βελτιωμένες ποικιλίες που αποτελούν εργασία της Υπηρεσίας του Υπουργείου Γεωργίας, παρουσιάζουν το πλεονέκτημα της απουσίας τέτοιων ενοχλητικών αγκαθιών. Ακόμη, δημιουργούνται νέες ποικιλίες με διασταυρώσεις ποικιλιών και επιλογή των απογόνων. Κατά τη διαδικασία της επιλογής λαμβάνονται υπόψη οι επιθυμητοί χαρακτήρες του φυτού, όπως η παραγωγικότητα υπό συνθήκες άρδευσης ή μη, η πρωιμότητα και η αντοχή στο ψύχος, η αντοχή πιθανώς σε διάφορες ασθένειες, η ποιότητα, το μέγεθος και το σχήμα του καρπού, η αντοχή αυτού στη σκλήρυνση και η ικανότητα διατήρησης του μετά τη συγκομιδή. Επίσης είναι ενδιαφέροντες οι χαρακτήρες που αναφέρονται στην ύπαρξη ή όχι ενοχλητικών αγκαθιών στους καρπούς και τα φύλλα του φυτού, καθώς και στην ευκολία φυτρώματος των σπόρων (Δημητράκης, 1998). 13

14 1.6. ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΑΑΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙΜΑ Θερμοκρασία Η μπάμια είναι θερμόφιλο φυτό και δεν αντέχει σε χαμηλές θερμοκρασίες (μικρότερες από 12 C) και για το λόγο αυτό είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο φυτό στον παγετό. Είναι ιδιαίτερα θερμοαπαιτητικό φυτό και απαιτεί υψηλές θερμοκρασίες για την βλάστηση σπόρων, την βλαστική του ανάπτυξη και την παραγωγή καρπών. Σε περιοχές με μακρά περίοδο υψηλών θερμοκρασιών καρποφορεί για αρκετό χρονικό διάστημα με μεγάλες αποδόσεις ενώ επιπλέον, σε περιοχές με μεσημβρινή έκθεση η παραγωγή είναι πρώιμη. Για ικανοποιητική βλάστηση του σπόρου η άριστη θερμοκρασία του εδάφους πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ C ενώ αν η θερμοκρασία είναι στους 20 C έχουμε χαμηλότερα ποσοστά βλάστησης του σπόρου και τα φυτάρια γίνονται καχεκτικά. Η ανάπτυξη και η παραγωγή του φυτού δεν ευνοείται σε περιοχές με δροσερό κλίμα. Η βλάστηση των σπόρων αντιμετωπίζει σημαντική δυσκολία σε θερμοκρασίες μεταξύ C, οι οποίες εάν διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να οδηγήσουν σε σάπισμα του σπόρου ή αργότερα σε σήψη στην περιοχή του λαιμού των νεαρών φυταρίων (Jambhale and Nerkar, 1998). Η κανονική ανάπτυξη του φυτού της μπάμιας απαιτεί θερμοκρασίες μεγαλύτερες από 20 C, ενώ σε μικρότερες από τους 15 C τα φυτά δεν αντέχουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τόσο, λοιπόν, το μεγάλο μέγεθος των φυτών όσο η μεγάλη παραγωγή ανθέων και καρπών συνδέονται με τις υψηλές θερμοκρασίες. Η εμφάνιση και ανάπτυξη των ανθέων ευνοούνται σε θερμοκρασίες μεταξύ C ενώ σε μεγαλύτερη από 42 C τα άνθη πέφτουν (Jambhale and Nerkar, 1998) Φωτοπερίοδος Η ανάπτυξη της μπάμιας επηρεάζεται επίσης και από τη φωτοπερίοδο. Το μικρό μήκος της ημέρας προκαλεί πρώιμη ανθοφορία και μειώνει το μέγεθος των καρπών ενώ υπάρχουν και ποικιλίες που είναι ουδέτερες για να ανθίσουν ως προς τις απαιτήσεις σε φως. Σε πειράματα που πραγματοποιήθηκαν σε περίοδο ανομβρίας και 14

15 εξετάστηκαν 265 ποικιλίες, παρατηρήθηκε ότι η άνθηση ήταν ικανοποιητική όταν η διάρκεια της ημέρας ήταν 11 ώρες (Arulrajah and Ormorod, 1973). Επομένως, το συμπέρασμα είναι ότι σχεδόν όλες οι ποικιλίες της μπάμιας ταξινομούνται ως φυτά μικρής ή μέσης ημέρας με διαβαθμίσεις ανάλογα με τις απαιτήσεις σε φωτοπερίοδο και θερμοκρασία Σχετική υγρασία ατμόσφαιρας Η σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας θα πρέπει να κυμαίνεται στο 70-75%. Σε συνθήκες μεγαλύτερης σχετικής υγρασίας (90-95%) επιτυγχάνεται μεγαλύτερη παραγωγή αλλά αυξάνεται ο κίνδυνος εμφάνισης μυκητολογικών ασθενειών. Ο Katung (2007) αναφέρει ότι σε συνθήκες με θερμοκρασίες μεταξύ 29 C και 33 C (ελάχιστη και μέγιστη αντίστοιχα) και συχνές βροχοπτώσεις ύψους 750 mm / έτος παρατηρήθηκε αύξηση της παραγωγής ΕΔΑΦΟΣ Η μπάμια δεν έχει ιδιαίτερες εδαφικές απαιτήσεις και μπορεί να αναπτυχθεί σε ποικιλία εδαφών, από ελαφρά αμμώδη μέχρι τα αργιλώδη, αρκεί να είναι πλούσια σε οργανική ουσία και να εξασφαλίζεται καλή αποστράγγιση. Όταν η σπορά γίνεται απευθείας στο έδαφος, για να μπορέσει ο σπόρος να βλαστήσει θα πρέπει η θερμοκρασία του εδάφους να είναι υψηλή. Καταλληλότερα θεωρούνται τα αμμώδη ή αμμοπηλώδη καθώς θερμαίνονται εύκολα, έχουν καλή αποστράγγιση και είναι γόνιμα. Εδάφη με κακή αποστράγγιση καλό είναι να αποφεύγονται γιατί το φυτό προσβάλλεται από μύκητες εδάφους που προκαλούν σήψη στο ριζικό σύστημα. Η καλλιέργεια της μπάμιας υπό συνθήκες ξηρασίας δίνει μικρές αποδόσεις, οι καρποί έχουν μικρό μέγεθος και είναι πιο εύγεστοι σε σχέση με τους καρπούς μιας αρδευόμενης καλλιέργειας. Όταν σε αργιλώδες έδαφος πραγματοποιείται μη αρδευόμενη καλλιέργεια μπάμιας τότε πρέπει το φθινόπωρο να γίνει όργωμα για να κρατηθεί το βρόχινο νερό του χειμώνα το οποίο θα χρησιμοποιήσουν τα φυτά τους υπόλοιπους μήνες. Το επιθυμητό ph που πρέπει να έχει το έδαφος κυμαίνεται περίπου στο 6,5-7 δηλαδή σε ελαφρώς όξινο ή ουδέτερο και αυτό γιατί η μπάμια παρουσιάζει ευαισθησία στην υψηλή οξύτητα του εδάφους. Εάν λοιπόν ένα έδαφος δεν έχει το 15

16 επιθυμητό ph κατά την προετοιμασία του εδάφους γίνεται προσθήκη ασβέστη ή δολομίτη ώστε να διορθωθεί το ph. Τέλος, το έδαφος που προορίζεται για καλλιέργεια μπάμιας τα προηγούμενα 3-4 χρόνια δεν θα πρέπει να έχει δεχθεί καλλιέργεια του ίδιου ή συγγενούς είδους έτσι ώστε να αποφεύγεται η προσβολή από ασθένειες. Επειδή είναι πολύ ευπαθής στην προσβολή από τους νηματώδεις των γενών Meloidogyne sp. και Belonalaimus sp., κρίνεται αναγκαία η εφαρμογή προγράμματος αμειψισποράς με καλαμπόκι, άλλα λαχανικά και δημητριακά (Jambhale and Nerkar, 1998) ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ ΣΠΟΡΑ Ο σπόρος της μπάμιας, όπως είναι γνωστό, απαιτεί θερμό έδαφος οπότε καλό είναι κατά την σπορά οι θερμοκρασίες του εδάφους να είναι υψηλές και να έχει γίνει καλή προετοιμασία του εδάφους. Η σπορά μπορεί να γίνει με δύο τρόπους. Ο ένας είναι η απευθείας σπορά και ο δεύτερος τρόπος είναι η σπορά σε ατομικά γλαστράκια σε σπορείο κι έπειτα ακολουθεί η μεταφύτευση των φυταρίων σε μόνιμη θέση στο χωράφι. Η απευθείας σπορά γίνεται τον Απρίλιο-Μάιο, την εποχή που το έδαφος έχει μια θερμοκρασία πάνω από 15 Ό και ο τρόπος σποράς είναι είτε με σπαρτική μηχανή είτε με το χέρι αν φυσικά η έκταση είναι μικρή. Βέβαια, ο σπόρος δεν θα πρέπει να είναι υγρός αν η σπορά γίνεται με σπαρτική μηχανή γιατί κολλάει στα τοιχώματα της μηχανής. Όταν η καλλιέργεια είναι αρδευόμενη ανοίγονται αυλάκια με απόσταση 1-1,2 ιη και αν η καλλιέργεια είναι μη αρδευόμενη τα αυλάκια διαμορφώνονται σε απόσταση 0,8 Γη. Η σπορά γίνεται κατά θέσεις με 4-5 σπόρους σε βάθος 2-4 αη. Στην πράξη βέβαια οι αποστάσεις και το σύστημα φύτευσης μπορεί να διαφέρουν. Μπορεί να γίνει χρήση οποιασδήποτε πυκνότητας από την στιγμή που επιτυγχάνεται καλή παραγωγή και γίνεται εύκολα ο έλεγχος των φυτών. Καλό είναι όταν σχηματίζεται στο έδαφος επιφανειακή κρούστα εξαιτίας των βροχών να γίνεται ένα ελαφρύ σκάλισμα για να γίνει εύκολα η έξοδος των φυταρίων και εκτός αυτού επιτυγχάνεται 16

17 και ο καλός αερισμός του εδάφους και η καταστροφή των ζιζανίων σε περιπτώσεις που έχουν κάνει την εμφάνιση τους. Όταν η σπορά πραγματοποιηθεί σε σπορείο ακολουθείται η απευθείας σπορά σε ατομικά γλαστράκια ή προσωρινή στρωμάτωση σε κιβώτια σποράς με υπόστρωμα τύρφη και περλίτη σε αναλογία 1:1 μέχρι την ανάπτυξη των φυταρίων σε ύψος 5-10 ογπ και στη συνέχεια τα νεαρά φυτάρια μεταφυτεύονται σε ατομικά γλαστράκια όταν εμφανιστεί το πρώτο πραγματικό φύλλο (Ολύμπιος, 1994) ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ Η προετοιμασία του εδάφους πρέπει να είναι ανάλογη με την κλίση και την φυσική σύσταση του χωραφιού έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η συγκράτηση όσο το δυνατόν περισσότερης υγρασίας στο έδαφος. Για αυτό και το φθινόπωρο πραγματοποιείται στο χωράφι βαθύ όργωμα, το οποίο βοηθά και στον ψιλοχωματισμό του εδάφους. Πριν από την σπορά, οι τελευταίες καλλιεργητικές εργασίες πρέπει να έχουν ως στόχο να μην χάνεται η υγρασία του εδάφους. Έτσι γίνεται μια βαθιά άροση και ένα με δύο φρεζαρίσματα όπου πραγματοποιείται κι η ενσωμάτωση της βασικής λίπανσης. Στη συνέχεια μπορεί να τοποθετηθεί μαύρο πλαστικό εδαφοκάλυψης καθώς και το αρδευτικό σύστημα αν πρόκειται για αρδευόμενη καλλιέργεια (Αγγίδης, 1999) ΜΕΤΑΦΥΤΕΥΣΗ Η σπορά είναι προτιμότερο να πραγματοποιείται πρώτα σε κιβώτια σποράς και έπειτα να μεταφυτεύονται τα φυτάρια στο έδαφος και αυτό γιατί οι σπόροι της μπάμιας δύσκολα βλαστάνουν στο χωράφι. Έτσι, με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται πρωίμηση της παραγωγής καθώς και απομάκρυνση των ακατάλληλων φυταρίων (Αγγίδης, 1999). Σε πολλές περιπτώσεις πραγματοποιούνται δύο μεταφυτεύσεις των φυτών και συγκεκριμένα μία μεταφύτευση από τα κιβώτια σποράς σε ατομικές θέσεις ή γλαστράκια ή σακουλάκια νάιλον και στη συνέχεια γίνεται δεύτερη μεταφύτευση στον αγρό. Στην περίπτωση αυτή η πρώτη μεταφύτευση γίνεται όταν τα φυτά βρίσκονται στο στάδιο των δύο κοτύλη δονόφυλλων ή το αργότερο με την εμφάνιση του πρώτου πραγματικού φύλλου. 17

18 Έτσι, με την τεχνική αυτή επιτυγχάνεται υψηλό ποσοστό βλάστησης των σπόρων στο σπορείο, πιο γρήγορη βλάστηση των σπόρων και εξασφαλίζονται πιο ομοιόμορφα φυτά λόγω των ευνοϊκών συνθηκών που επικρατούν στο σπορείο. Ακόμη επιτυγχάνεται η δημιουργία εύρωστων και υγιών φυτών, λόγω των ελεγχόμενων συνθηκών βλάστησης και πραγματοποιείται καλύτερος έλεγχος των ζιζανίων. Τη στιγμή της μεταφύτευσης πρέπει όλες οι ενέργειες να γίνονται με προσοχή ώστε να μην τραυματισθεί το φυτάριο και χαθεί ένα υγιές φυτό. Δεν είναι επιθυμητό να χάνεται μεγάλο μέρος του ριζικού συστήματος του φυτού γιατί θα είναι δύσκολο για τα φυτά να ανακάμψουν. Το χρονικό διάστημα κατά το οποίο πραγματοποιείται η μεταφύτευση είναι 4-6 εβδομάδες μετά τη σπορά κι αφού τα φυτάρια έχουν αποκτήσει 3-4 πραγματικά φύλλα κι ύψος cm. Η ακριβής χρονική στιγμή της μεταφύτευσης επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες κι ένας από αυτούς είναι οι συνθήκες που επικρατούν στο χωράφι (Αγγίδης, 1999). Εάν η μεταφύτευση καθυστερήσει και το φυτάριο έχει παραμείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα στο γλαστράκι θα πρέπει να προβλεφθεί η χρήση μεγαλύτερης γλάστρας και να πραγματοποιηθεί λίπανση ΑΡΔΕΥΣΗ Είναι γνωστό ότι η μπάμια είναι ένα φυτό ανθεκτικό στην ξηρασία λόγω του καλοανεπτυγμένου ριζικού συστήματος που έχει, μα όταν πραγματοποιείται άρδευση αυτό έχει ως αποτέλεσμα την σημαντική αύξηση της παραγωγής. Η έλλειψη υγρασίας μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την καλλιέργεια και αυτό εξαρτάται από το στάδιο ανάπτυξης του φυτού. Ως τα πιο κρίσιμα στάδια θεωρούνται η άνθιση και το γέμισμα του καρπού με αποτέλεσμα εάν σημειωθεί έλλειψη υγρασίας κατά τα στάδια αυτά να παρατηρηθεί μείωση της παραγωγής, η οποία μπορεί να φτάσει έως και 70% (Mbagwu and Adesipe, 1987). Τα πρώτα συμπτώματα της έλλειψης υγρασίας παρατηρούνται στα φυτά με την πρώιμη πτώση των φύλλων και αν οι συνθήκες αυτές διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα τότε μπορεί να παρατηρηθεί πτώση όλων των φύλλων και των καρπών του φυτού, το οποίο στη συνέχεια ξηραίνεται (Lamont, 1999). Η αρδευτική περίοδος, η δόση άρδευσης και ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ δυο αρδεύσεων εξαρτώνται κυρίως από: 18

19 α τις περιβαλλοντικές συνθήκες, δηλαδή τη θερμοκρασία και τη συχνότητα των βροχοπτώσεων, το έδαφος, δηλαδή τη μηχανική σύσταση και την περιεκτικότητα σε οργανική ουσία, την ποικιλία, και τη λίπανση. Ο τρόπος άρδευσης της καλλιέργειας γίνεται είτε με αυλάκια είτε με καταιονισμό ή με στάγδην άρδευση. Βέβαια, καλύτερος τρόπος θεωρείται η στάγδην άρδευση καθώς επιτυγχάνεται ταυτόχρονη εφαρμογή νερού και λίπανσης και εκτός αυτού αποφεύγεται η ανάπτυξη ασθενειών κυρίως στο φύλλωμα. Πότισμα πρέπει να πραγματοποιείται 2-3 φορές τη βδομάδα ανάλογα βέβαια με την ένταση της διαπνοής των φυτών αλλά και τη εποχή που πραγματοποιείται η καλλιέργεια. Οι Jambhale and Nerkar (1998) αναφέρουν ότι το σύστημα της στάγδην άρδευσης σε σύγκριση με την άρδευση με αυλάκια μπορεί να οδηγήσει σε εξοικονόμηση νερού άρδευσης έως και 84,7%, χωρίς καμία απώλεια στην παραγωγή ΛΙΠΑΝΣΗ Πριν την πραγματοποίηση μιας οποιασδήποτε λίπανσης πρέπει να γίνεται ανάλυση του εδάφους για τον προσδιορισμό των φυσικών και χημικών χαρακτηριστικών του. Αυτό πρέπει να γίνεται πριν την σπορά έτσι ώστε με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης να γίνεται εφαρμογή της κατάλληλης λίπανσης. Έτσι αποφεύγεται η αλόγιστη χρήση λιπάσματος που μπορεί να έχει αρνητικά αποτελέσματα στην καλλιέργεια και δεν επιβαρύνεται η τσέπη του καλλιεργητή. Η βασική λίπανση πραγματοποιείται την άνοιξη πριν από τη σπορά ή τη φύτευση των φυτών και ενσωματώνεται στο έδαφος κατά την κατεργασία του. Έτσι προστίθεται κοπριά ή οργανική ουσία υπό άλλη μορφή καθώς και λιπάσματα που περιέχουν φώσφορο και γίνεται άροση σε βάθος cm για να ενσωματωθούν. Για μια καλλιέργεια μπάμιας με έδαφος μέτριας γονιμότητας μπορεί να χρησιμοποιηθούν 5-6 μονάδες αζώτου, 5-6 μονάδες φωσφόρου και 4-5 μονάδες καλίου στο στρέμμα. Οι μονάδες αυτές αντιστοιχούν, περίπου, για κάθε στρέμμα καλλιεργούμενης έκτασης σε kg νιτρικής αμμωνίας, kg απλό υπερφωσφορικό και 8-10 kg θεϊκό κάλι. 19

20 Σε περιπτώσεις όμως που δεν είναι γνωστή η περιεκτικότητα του εδάφους σε ανόργανα στοιχεία προτείνεται μια βασική λίπανση που περιλαμβάνει εκτός από κοπριά και kg / στρ. απλό υπερφωσφορικό λίπασμα (0-20-0), 20 kg / στρ. θειικό κάλι (0-0-50) και 20 kg / στρ. θειική αμμωνία (21-0-0). Στη συνέχεια εφαρμόζεται επιφανειακή λίπανση με αζωτούχο λίπασμα (21-0-0) σε 2-3 μηνιαίας δόσεις και 20 kg / στρ. καλιούχου (0-0-50) σε μια δόση πριν από το σκάλισμα και το πότισμα (Jambhale and Nerkar, 1998). Θα πρέπει να δίνεται προσοχή στην ισορροπία μεταξύ βλαστικής και αναπαραγωγικής ανάπτυξης των φυτών και να εφαρμόζονται το κατάλληλο πρόγραμμα λίπανσης και πιο συγκεκριμένα θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση επιπροσθέτου αζώτου το οποίο μπορεί να ευνοήσει τη βλαστική ανάπτυξη σε βάρος της παραγωγής ΚΛΑΔΕΜΑ Το κλάδεμα είναι μια καλλιεργητική τεχνική που έχει εφαρμογή σε πολλά κηπευτικά είδη με σκοπό να αυξήσει την παραγωγή, να βελτιώσει τους παραγόμενους καρπούς και να περιορίσει τον ανταγωνισμό που παρουσιάζεται μεταξύ των βλαστών του φυτού. Έτσι με την περικοπή των άκρων των φυτών υποκινείται ανάπτυξη πλάγιων βλαστών και η καρποφορία στους χαμηλότερους κόμβους (Chen, 1993). Οι εργασίες που πραγματοποιούνται κατά το κλάδεμα είναι το κορφολόγημα και το βλαστολόγημα αλλά μπορεί να γίνει και αφαίρεση ορισμένων ή χαμηλών βλαστών ώστε τα φωτοσυνθετικά προϊόντα να χρησιμοποιούνται για τη βλαστική ανάπτυξη του φυτού. Σκοπός βέβαια μιας νέας καλλιέργειας είναι η βέλτιστη βλαστική ανάπτυξη. Η υπερβολική όμως ανάπτυξη μπορεί να επιδράσει αρνητικά στη συνολική παραγωγή, μειώνοντας τόσο την ποιότητα των νεαρών βλαστών, οφθαλμών και ανθέων, όσο και την ποσότητα των παραχθέντων καρπών. Σε μια τέτοια περίπτωση εφαρμόζεται η αφαίρεση λαίμαργων ή σθεναρών βλαστών για να ελεγχθεί η ισορροπία μεταξύ βλαστικών και αναπαραγωγικών οργάνων (Bleasdale, 1973). 20

21 ΩΡΙΜΑΝΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ Η συγκομιδή του καρπού της μπάμιας ξεκινά δυο μήνες μετά τη σπορά και 3-4 ημέρες μετά τη γονιμοποίηση των πρώτων ανθέων και διαρκεί για μη αρδευόμενες καλλιέργειες μέχρι τον Αύγουστο ενώ για τις αρδευόμενες μπορεί να φτάσει μέχρι αργά το Φθινόπωρο. Λόγω της γρήγορης ανάπτυξης του καρπού, η συγκομιδή πρέπει να γίνεται έγκαιρα και σε τακτά χρονικά διαστήματα ανά 1-2 μέρες. Εάν η συγκομιδή δεν γίνει έγκαιρα τότε ο καρπός μεγαλώνει, αυξάνεται το μήκος του, σποριάζει και αυξάνει την περιεκτικότητα του σε άπεπτες ινώδεις ουσίες με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται η ποιότητα του καρπού αλλά και η θρεπτική του αξία. Πέρα από την υποβάθμιση του καρπού επηρεάζεται και η παραγωγή των νέων καρπών που έχει ως επακόλουθο και την μείωση της συνολικής παραγωγής. Στην περιοχή της Σμύρνης στην Τουρκία, η στρεμματική απόδοση φθάνει και τους 2 τόνους, επειδή η συγκομιδή γίνεται όταν ο καρπός φθάσει σε μήκος τα 2-3 αη (^τηδίιαίβ εηά Ν ε^ τ, 1998). Κατά την συγκομιδή είναι καλό να χρησιμοποιούνται γάντια έτσι ώστε να διευκολύνονται οι εργασίες καθώς τα λεπτά αγκάθια στην επιφάνεια του καρπού μπορούν να προκαλέσουν έντονο κνησμό σε γυμνά χέρια. Η συγκομιδή γίνεται σε ποδιές ή κουβάδες και μετά τοποθετούνται σε σακιά ή κλούβες σε σκιερό μέρος. Αν μείνουν στον ήλιο μαραίνονται με αποτέλεσμα να μη βράζουν καλά. Τα μεγέθη των καρπών της μπάμιας που χρησιμοποιούνται στη μεταποίηση είναι τρία: α) 2-3 απ, β) 3-6 ου, και γ) 6-9 ου, εφόσον πάντα ο καρπός είναι τρυφερός. Η καλλιέργεια μπάμιας που προορίζεται για την παραγωγή σπόρου πρέπει να καλλιεργείται 500 τη μακριά από φυτά άλλων ποικιλιών ώστε να αποφεύγονται ανεπιθύμητες διασταυρώσεις. Οι καρποί αυτοί δεν συγκομίζονται όπως οι καρποί που προορίζονται για νωπή κατανάλωση. Όταν οι καρποί αυτοί φτάσουν στο στάδιο της φυσιολογικής ωρίμανσης κόβονται με ψαλίδι και μαζεύονται σε τσουβάλια. Η απομάκρυνση των σπόρων γίνεται λίγο πριν την εποχή σποράς. Οταν οι καρποί αφήνονται να ωριμάσουν στο φυτό τότε παράγονται περίπου καρποί. Όταν όμως συγκομίζονται ενώ είναι ακόμη μικροί και τρυφεροί, ένα φυτό μπορεί να δώσει δυο και τρεις φορές περισσότερους καρπούς. Πιο συγκεκριμένα οι αποδόσεις κυμαίνονται συνήθως από 200 έως 400 1< / στρ. στις ξηρικές καλλιέργειες και από 700 έως ί / στρ. στις αρδευόμενες καλλιέργειες (Δημητράκης, 1998). 21

22 ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ Για να επιτυγχάνεται μεγάλη παραγωγή και καλή ποιότητα καρπών θα πρέπει οι καρποί να συγκομίζονται στο κατάλληλο στάδιο ανάπτυξης. Επειδή όμως η ποιότητα των καρπών της μπάμιας υποβαθμίζεται ταχύτατα σε κοινή αποθήκευση θα πρέπει οι καρποί σύντομα να διατίθενται στην αγορά ή προς επεξεργασία. Ο ρυθμός αναπνοής των καρπών είναι ιδιαίτερα έντονος και για το λόγο αυτό οι καρποί πρέπει μετά την συγκομιδή να ψύχονται αμέσως ώστε να μειώνεται η θερμοκρασία και ο ρυθμός αναπνοής και να αυξάνεται ο χρόνος συντήρησης τους. Παρόλα αυτά όμως η αφαίρεση θερμότητας με υδρόψυξη δεν ενδείκνυται καθώς το νερό μπορεί να προκαλέσει στιγμάτωση όπως επίσης και η επαφή με τον πάγο ή με το παγωμένο νερό. Η ψύξη των καρπών της μπάμιας μπορεί να πραγματοποιηθεί σε κενό αλλά ίσως να είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθεί διαβροχή των καρπών πριν από αυτό, για να αποφευχθεί η υπερβολική απώλεια του νερού (Jambhale and Nerkar, 1998). Ο τρόπος αποθήκευσης των καρπών εξαρτάται από τον τρόπο διαχείρισης αυτών, δηλαδή μεγάλες ποσότητες κονσερβοποιούνται, άλλες καταψύχονται και άλλες συντηρούνται σε άλμη. Ο καρπός της μπάμιας μπορεί να αποθηκευτεί ικανοποιητικά για 7-10 ημέρες στους 7-10 C και με σχετική υγρασία 85-90%, για να αποφευχθεί η σκλήρυνση, το κιτρίνισμα και ο μαρασμός. Εάν πριν από την αποθήκευση έχει ψυχθεί θα πρέπει να τοποθετηθεί σε θερμοκρασία 7,9-10 C. Η συντήρηση των καρπών της μπάμιας είναι δυνατή για περίπου 2 εβδομάδες σε θερμοκρασία 8,8 C και σχετική υγρασία 90% (Jambhale and Nerkar, 1998). Σε θερμοκρασίες κατώτερες των 7 C ο καρπός της μπάμιας υφίσταται κρυοτραυματισμό, ο οποίος εμφανίζεται με αποχρωματισμό και αποσύνθεση της σάρκας. Επίσης η συντήρηση του καρπού της μπάμιας για τρεις ημέρες στους 0 C μπορεί να προκαλέσει την εμφάνιση σταγμάτων στην εξωτερική του επιφάνεια (Jambhale and Nerkar, 1998). Ο φρέσκος (νωπός) καρπός της μπάμιας είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στους τραυματισμούς που εμφανίζονται ως μαύρα τραύματα-στίγματα μέσα σε λίγες ώρες. Σημάδια αποχρωματισμού μπορεί επίσης να προκληθούν και όταν ο καρπός διατηρείται σε κλειστά δοχεία για περισσότερες από 24 ώρες χωρίς να έχει προηγηθεί ψύξη. Για το λόγο αυτό κατά τη συντήρηση των νωπών καρπών της μπάμιας θα 22

23 πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την εξασφάλιση του κατάλληλου εξαερισμού του χώρου συντήρησης. Όταν η αποθήκευση των καρπών της μπάμιας γίνεται σε θερμοκρασία κάτω από 10 C τότε η σχετική υγρασία θα πρέπει να κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα (90-95%) για να αποτραπεί η μάρανση των καρπών λόγω του έντονου ρυθμού διαπνοής. Η συσκευασία των καρπών, πριν από τη μεταφορά, σε διάτρητα φιλμ προφυλάσσει τους καρπούς από τη μάρανση και τους μηχανικούς τραυματισμούς. Αποτελέσματα μελέτης διαφόρων μορφών συσκευασίας των καρπών της μπάμιας υποδηλώνουν ότι όταν η συγκέντρωση του CO2 κυμαίνεται στο 5-10% στην ατμόσφαιρα της συσκευασίας επιμηκύνεται ο χρόνος συντήρησης των καρπών κατά μια εβδομάδα. Σε υψηλότερες συγκεντρώσεις CO2 παρατηρήθηκε απώλεια γεύσης των καρπών (Jambhale and Nerkar, 1998). Η εμβάπτιση του καρπού της μπάμιας σε διάφορες ουσίες, η τοποθέτηση σε διαφορετικές συσκευασίες και η αποθήκευση σε συνθήκες ελεγχόμενης ατμόσφαιρας είναι επιτυχημένες τεχνικές που μπορούν να επιμηκύνουν την διάρκεια συντήρησης του καρπού της μπάμιας. Η μπάμια μπορεί να αποθηκευτεί μαζί με πράσινα φασολάκια, καρπούζια, μελιτζάνες, πιπεριές και κολοκυθάκια επειδή έχουν τις ίδιες περίπου απαιτήσεις σε συνθήκες αποθήκευσης (θερμοκρασία 4,5-7,5 C, σχετική υγρασία 95%) χωρίς να υπάρχει καμία επιβλαβή επίδραση. Αντίθετα, με πεπόνια, μπανάνες, μήλα και άλλους κλιμακτηριακούς καρπούς οι οποίοι παράγουν μεγάλες ποσότητες αιθυλενίου κατά τη συντήρησή τους και για το λόγο αυτό δεν μπορούν να αποθηκευτούν στον ίδιο χώρο με τους καρπούς της μπάμιας. 23

24 ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ- ΕΧΘΡΟΙ Οι συνηθέστερες ασθένειες που παρουσιάζονται στις καλλιέργειες μπάμιας είναι: Ωίδιο: Προκαλείται από το μύκητα Erysiphe polygon/', ο οποίος εμφανίζεται στην επάνω επιφάνεια των φύλλων, στους καρπούς και στους βλαστούς με υπόλευκο μυκηλιακό επίχρισμα. Προκαλεί σοβαρές ζημιές: μείωση της παραγωγής, αλλοιώσεις στην ποιότητα των καρπών και το πρόβλημα είναι πιο έντονο σε φυτά που καλλιεργούνται σε συνθήκες με υψηλή ατμοσφαιρική υγρασία. Η καταπολέμηση γίνεται με έγκαιρη επίπαση των φυτών με θείο ή με ψεκασμό με κατάλληλα μυκητοκτόνα (Karathane, Afiigan). Φουζαρίωση προκαλείται από τον μύκητα Fusarium oxysporum f vasinfectum. Ο μύκητας αυτός επιβιώνει σε θερμό και υγρό έδαφος και η μόλυνση γίνεται από τις ρίζες του φυτού. Το φυτό παρουσιάζει σταδιακή μάρανση με αποτέλεσμα την ολική καταστροφή του. Σεπτοριωση Ο μύκητας Septoria malvacearum προκαλεί την εμφάνιση μικρών χλωρωτικών ακανόνιστων κηλίδων στα φύλλα. Στο κέντρο των κηλίδων εμφανίζονται μελανά υπερυψωμένα στίγματα που είναι τα πυκνίδια του μύκητα (Παναγόπουλος, 1995). Για την αντιμετώπιση της ασθένειας γίνονται προληπτικοί ψεκασμοί με χαλκούχα ή καρβαμιδικά παρασκευάσματα. Τραγειοαύκωση: Οφείλεται σε μύκητες των γενών Fusarium ή Verticilium οι οποίοι εγκαθίστανται στα αγγεία του ξύλου και προκαλούν μάρανση του φυτού. Αν πραγματοποιηθεί τομή στη βάση του βλαστού του προσβεβλημένου φυτού θα φανούν στα αγγεία του ξύλου φαιόχρωμες γραμμές. Για τον περιορισμό της ασθένειας συνίσταται η εφαρμογή πολυετούς αμειψισποράς με σιτηρά ή άλλα μη προσβαλλόμενα είδη. Αλλοι μύκητες που προκαλούν προβλήματα στις καλλιέργειες της μπάμιας είναι ο Rhizoctonia solani (ριζοκτονία), ο Geotrichum candidum, ο Rhizopus stolonifer (σήψη των καρπών) καθώς και το βακτήριο Pseudomonas syringae ρν. syringae (βακτηριακή μάρανση) κ.α. (Παναγόπουλος, 1995). Η αντιμετώπιση των ασθενειών γίνεται με εφαρμογή προληπτικών μέτρων και χημικής καταπολέμησης. Τα προληπτικά μέτρα συνίστανται σε απολύμανση του εδάφους, χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου, ισορροπημένη λίπανση, εφαρμογή πολυετούς αμειψισποράς με σιτηρά, τήρηση καλής υγιεινής στα φυτά και 24

25 καταστροφή υπολειμμάτων της καλλιέργειας και των ζιζανίων. Ο χημικός έλεγχος είναι εξειδικευμένος για κάθε ασθένεια. Όσον αφορά τους εχθρούς που προκαλούν ζημιές σε καλλιέργειες μπάμιας, οι σημαντικότεροι είναι: Αφίδε (ιιελίγκρες): πρόκειται για έντομα του γένους Aphis που εμφανίζονται στα φύλλα και στις κορυφές των βλαστών από τα οποία μυζούν τους χυμούς. Για την καταπολέμηση τους συνίστανται ψεκασμοί με οργανοφωσφορικά. Επειδή πρόκειται όμως για ισχυρά δηλητήρια θα πρέπει να λαμβάνονται κατάλληλες προφυλάξεις κατά την χρήση τους. Διάφορα έντοιια εδάφους: κυρίως οι αγρότιδες (Agrotis sp.) προκαλούν ζημιές στα νεαρά φυτά της καλλιέργειας. Η καταπολέμηση των εντόμων αυτών γίνεται με διασπορά και κάλυψη πριν την σπορά με οργανοφωσφορικά σε κοκκώδη μορφή ή με δολώματα Lindane. Τετράνυγο (Tetranychus telarius). Το μικροσκοπικό αυτό άκαρι εμφανίζεται στην επιφάνεια των φύλλων και των καρπών προκαλώντας σοβαρές ζημιές κυρίως τις θερμές και ξηρές εποχές. Εναντίον του χρησιμοποιούνται ειδικά ακαρεοκτόνα ή οργανοφωσφορικά σκευάσματα. Νιηιατώδεκ; σκώλιικε (Meloidogyne sp., Belonolaimus sp., Heterodera sp.): Η προσβολή από νηματώδεις πραγματοποιείται μέσω των ριζών όπου και προκαλούνται χαρακτηριστικά πολυάριθμα εξογκώματα. Τα προσβεβλημένα φυτά εμφανίζουν ανώμαλη ανάπτυξη και μειωμένη ή καθυστερημένη παραγωγή. Η καταπολέμηση των νηματωδών γίνεται με τα νηματωδοκτόνα ή με βιολογικά και καλλιεργητικά μέσα. 25

26 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 2.1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΛΑΔΕΜΑ Κλάδεμα είναι η αφαίρεση τμημάτων των φυτών που πραγματοποιείται με σκοπό να ρυθμιστεί η ανάπτυξη τους ή η παραγωγή ανθέων και καρπών. Το κλάδεμα έχει σαν κύριους στόχους: να φέρει ισορροπία μεταξύ βλάστησης και παραγωγής, να εξασφαλίσει καλύτερο φωτισμό και αερισμό στα φυτά με αποτέλεσμα των περιορισμό των προσβολών από μύκητες ή έντομα και ακάρεα, να βελτιώσει την ποσότητα και την ποιότητα της παραγωγής, να καθορίσει την εποχή έναρξης και λήξης της συγκομιδής, να γίνει καλύτερη εκμετάλλευση του χώρου, να διευκολύνει την πραγματοποίηση των καλλιεργητικών εργασιών (Κομνάκου, 2000). Ανάλογα με τον επιδιωκόμενο σκοπό το κλάδεμα που εφαρμόζεται στα φυτά διακρίνεται στις εξής κατηγορίες: Κλάδεμα μόρφωσης, το οποίο γίνεται για τον έλεγχο της βλάστησης ενός φυτού κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξής του, έτσι ώστε να αποκτήσει το επιθυμητό σχήμα. Κλάδεμα καρποφορίας, το οποίο γίνεται για τον έλεγχο της ποσότητας και της ποιότητας της παραγωγής. Κλάδεμα ανανέωσης, κατά το οποίο αφαιρούνται τα ασθενή και γερασμένα μέρη του φυτού (φύλλα κ.α.). Συγκεκριμένα ανάλογα με το τμήμα του φυτού που απομακρύνεται κάθε φορά διακρίνονται τα εξής είδη κλαδέματος: Ι.Οφθαλμολόγημα και βλαστολόγημα: αφαίρεση δηλαδή εκπτυσσόμενων οφθαλμών, αδύνατων άγονων ή με κακή θέση βλαστών, λαίμαργων βλαστών, βλαστών μη αναγκαίων για τη μόρφωση και ανανέωση των φυτών. 2.Κορυφολόγημα: αφορά στην αφαίρεση της κορυφής ενός βλαστού (κεντρικό στέλεχος ή πλάγιος βλαστός) και ευνοεί την εμφάνιση πλάγιων βλαστών (Βποΐίβΐΐ, 1979). 26

27 3. Ξεφύλλισμα: αφορά στην αφαίρεση φύλλων, συνήθως από τη βάση των βλαστών, τα οποία έχουν γεράσει καν δεν συνεισφέρουν στη φωτοσυνθετική δραστηριότητα του φυτού. 4. Αραίωμα φορτίου: αφορά στην αφαίρεση κακοσχηματισμένων ή μη αναπτυσσόμενων καρπών και με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η παραγωγή καρπών με καλύτερη ποιότητα όσον αφορά στο μέγεθος, στο σχήμα, στο χρώμα και στην απουσία εντομολογικών ή μικροβιακών προσβολών ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΑΑΕΜΑΤΟΣ Ο χρόνος και ο τρόπος εκτέλεσης του κλαδέματος εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως: α) την ποικιλία του φυτού, β) τη γονιμότητα του εδάφους, γ) τις κλιματολογικές συνθήκες, δ) τον τρόπο εκτέλεσης διαφόρων καλλιεργητικών εργασιών (καταπολέμηση ασθενειών, ζιζανιοκτονία, συγκομιδή) και ε) το είδος του προϊόντος. Τόσο το κορυφολόγημα όσο και το βλαστολόγημα θα πρέπει να πραγματοποιηθούν στο κατάλληλο στάδιο ανάπτυξης των φυτών έτσι ώστε να αποφευχθεί ο άσκοπος διασκορπισμός της οργανικής θρεπτικής ουσίας. Οι επεμβάσεις αυτές θα πρέπει να γίνουν λαμβάνοντας αρχικά υπόψη τα εξής: Ο βλαστός στην αρχή της ανάπτυξης είναι παθητικό όργανο για το φυτό ενώ μπορεί να θεωρηθεί ενεργητικό όταν πάψει να μεγαλώνει και αποκτήσει τέλεια αναπτυγμένα φύλλα. Το κορυφολόγημα και το βλαστολόγημα επιχειρείται αφού το φυτό έχει ικανοποιητική βλαστική ανάπτυξη για να είναι δυνατό να επιτευχθεί η αναμενόμενη παραγωγή. Σε αρκετές περιπτώσεις το βλαστολόγημα και η αφαίρεση φύλλων γίνονται για να διευκολυνθεί η κυκλοφορία του αέρα, η είσοδος του φωτός και η ωρίμανση των καρπών. Όσον αφορά την υποστύλωση των φυτών αυτή μπορεί να γίνει με κλαδιά, πασσάλους ή καλάμια πάνω στα οποία στηρίζονται τα φυτά. Αυτός ο τρόπος πρέπει 27

28 να αποφεύγεται γιατί τα φυτά δε στηρίζονται συνήθως καλά επάνω στα καλάμια και πολλές φορές ευνοείται η προσβολή των καλλιεργούμενων φυτών από μύκητες ή έντομα που μεταφέρονται στην καλλιέργεια από τα κλαδιά ή τα καλάμια. Η υποστύλωση των φυτών προτιμάται να γίνεται με περιέλιξη των φυτών με σπάγκο ο οποίος στη συνέχεια δένεται από σύρμα που βρίσκεται επάνω από τη γραμμή φύτευσης. Εναλλακτικά μπορεί να χρησιμοποιηθούν σιδερένιοι πάσσαλοι που τοποθετούνται στη γραμμή φύτευσης και οι οποίο συνδέονται μεταξύ τους με σύρματα σε διάφορα ύψη (π.χ. 50 ατι, 80 αη, 120 ογπ από την επιφάνεια του εδάφους) στα οποία τα φυτά δένονται καθώς αναπτύσσονται. Με την υποστύλωση των φυτών εξασφαλίζεται μεγαλύτερη παραγωγή, πιο εύκολη συγκομιδή των καρπών και καλύτερη ποιότητα των παραγόμενων καρπών (Οώί'οΐίηί, 1979) ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΛΑΔΕΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Το κορυφολόγημα και το βλαστολόγημα. είναι επεμβάσεις που έχουν σαν σκοπό τη διαμόρφωση του σχήματος των φυτών κατά τέτοιο τρόπο που να είναι απαραίτητη η υποστύλωση τους. Σε αρκετά φυτά μπορούμε να επέμβουμε, αφαιρώντας μερικά φύλλα ή βλαστούς που βρίσκονται κοντά στην επιφάνεια του εδάφους με αποτέλεσμα οι υδατάνθρακες που παράγονται να χρησιμοποιούνται κυρίως για την κατά ύψος ανάπτυξη του φυτού. Η εφαρμογή του κορυφολογήματος του βλαστού έχει σαν αποτέλεσμα την έκπτυξη πλάγιων βλαστών οι οποίοι με τη σειρά τους θα φέρουν δεύτερης και τρίτης τάξης βλαστούς κ.ο.κ. (ΟιιίοΠηί, 1979) ΤΟ ΚΛΑΔΕΜΑ ΤΗΣ ΜΠΑΜΙΑΣ Κατά την καλλιέργεια μπάμιας οι καλλιεργητικές επεμβάσεις που θα πραγματοποιηθούν θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικές. Ο λόγος που κάνει ιδιαίτερα αποδοτική την καλλιέργεια της μπάμιας είναι ότι τόσο ο καρπός της όσο και το φύλλωμα της (σε άλλες χώρες) μπορούν να χρησιμοποιούνται ως λαχανικά στο εμπόριο. Σε μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε φυτά μπάμιας όπου πραγματοποιήθηκαν διαφορετικές επεμβάσεις κλαδέματος για 3 χρόνια, εκτιμήθηκε η 28

29 επίδραση της αυστηρότητας του κλαδέματος στην ανάπτυξη και στην παραγωγή φρέσκων φύλλων και καρπών. Ο τρόπος πραγματοποίησης του κλαδέματος όπως αναφέρεται έγινε με την αφαίρεση του 1/4, των 2/4 ή των % του φυλλώματος των φυτών δηλαδή αφέθηκαν σε κάθε φυτό 3, 2, 1 βλαστοί, αντίστοιχα και ως μάρτυρας ελήφθησαν φυτά τα οποία δεν είχαν δεχτεί καμία επέμβαση (Olasantan and Salau, 2008). Οι περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής διεξαγωγής των πειραμάτων καταγράφτηκαν και παρατηρήθηκε ότι η μέση θερμοκρασία ήταν 32,5 C με μια ημερήσια απόκλιση να κυμαίνεται στους ± 5 C. Οι υψηλότερες και οι χαμηλότερες θερμοκρασίες ήταν ίσες ή μεγαλύτερες από 28 και 22 C, αντίστοιχα. Έτσι οι υψηλότερες θερμοκρασίες κυμαίνονταν συνήθως στους C και οι χαμηλότερες στους 22-26,7 C κατά τη διάρκεια ανάπτυξης των φυτών μεταξύ του Απριλίου και του Οκτωβρίου Το έδαφος χαρακτηρίστηκε ελαφρώς όξινο, μέτριας γονιμότητας με ph 5-6. Οσον αφορά στο συνολικό ύψος βροχοπτώσεων κατά τη διάρκεια των τριών ετών πραγματοποίησης των πειραμάτων κυμαινόταν από 715 mm έως 1155 mm (μέσος όρος 954 mm) και περίπου τα 2/3 της συνολικής βροχόπτωσης παρατηρήθηκαν μεταξύ Μαΐου και Σεπτεμβρίου. Η σχετική υγρασία κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου κυμαινόταν από 72% έως 82% (Olasantan and Salau, 2008) Επίδραση του κλαδέματος στη βλαστικη ανάπτυξη των φυτών Η βλαστική ανάπτυξη των φυτών όπως ήταν αναμενόμενο επηρεάστηκε σημαντικά από τον τρόπο κλαδέματος. Πιο αναλυτικά οι επιδράσεις του τρόπου κλαδέματος ήταν οι εξής: ύψος φυτών: το κλάδεμα μείωσε σημαντικά το ύψος των φυτών κατά 5-10 cm σε σύγκριση με το μάρτυρα (φυτά χωρίς κλάδεμα) αριθμός πλάγιων βλαστών: σε όλες τις περιπτώσεις που εφαρμόστηκε κλάδεμα παρατηρήθηκε αύξηση του αριθμού των πλάγιων βλαστών κατά 33-71% σε σύγκριση με το μάρτυρα αριθμός φύλλων: το κλάδεμα προκάλεσε την αύξηση του αριθμού των φύλλων κατά 20-38% σε σύγκριση με το μάρτυρα. 29

30 Με το κλάδεμα των 3Α τα φυτά είχαν ένα βλαστό και παρουσίασαν μικρότερο αριθμό φύλλων με μεγαλύτερη όμως φυλλική επιφάνεια, μικρότερο αριθμό πλάγιων βλαστών και μικρότερο ξηρό βάρος βλαστών συγκριτικά με τις άλλες δυο επεμβάσεις κλαδέματος. Με το κλάδεμα Ά ή 2/4 του φυλλώματος με 3 και 2 βλαστούς αντίστοιχα, ο αριθμός των πλάγιων βλαστών αυξήθηκε κατά 40-57%, ο αριθμός των φύλλων αυξήθηκε κατά 10% και το ξηρό βάρος των βλαστών αυξήθηκε κατά 13-20% συγκριτικά με το κλάδεμα των 3Α. Παρατηρήθηκε όμως μείωση της φυλλικής επιφάνειας των φυτών κατά 13-20% σε σύγκριση με το κλάδεμα των 3Α (Olasantan and Salau, 2008) Επίδραση του κλαδέματος στο χρόνο έναρξης της άνθησης και της καρποφορίας των φυτών. Αν και δεν παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ των διαφορετικών τρόπων κλαδέματος των φυτών, παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ των φυτών που δέχθηκαν κλάδεμα και αυτών που δεν δέχθηκαν κλάδεμα (μάρτυρας). Οι διαφορές αυτές αφορούσαν στον αριθμό των ημερών από τη μεταφύτευση έως την εμφάνιση του πρώτου άνθους και την πρώτη συγκομιδή, στη χρονική διάρκειας της καλλιεργητικής περιόδου και στον αριθμό των καρπών που παρήχθησαν από τα φυτά. Τα φυτά του μάρτυρα παρήγαγαν άνθη 3-11 ημέρες νωρίτερα και έφτασαν στο στάδιο της καρποφορίας 8-10 ημέρες νωρίτερα από ότι τα φυτά που δέχθηκαν κλάδεμα. Ωστόσο ο αριθμός των καρπών και η διάρκεια παραγωγής τους ήταν σημαντικά χαμηλότερη (από 2-4 λιγότεροι καρποί και από μέρες παραγωγής) στα φυτά του μάρτυρα σε σύγκριση με τα φυτά που δέχθηκαν την εφαρμογή κλαδέματος. Στο διάστημα των τριών χρόνων που πραγματοποιήθηκε η μελέτη, η αντίδραση των φυτών που δέχθηκαν κλάδεμα όσον αφορά στην απόδοση ήταν παρόμοια αλλά παρατηρήθηκαν διαφορές που αφορούσαν στο χρόνο παραγωγής των καρπών και στη συγκομιδή κατά τα έτη 2005 και Συγκεκριμένα, το 2005 η «αιχμή» της καρποφορίας και της συγκομιδής στα φυτά του μάρτυρα παρατηρήθηκε μεταξύ της 11ης και της 14ης εβδομάδας μετά τη μεταφύτευση ενώ στα φυτά που είχαν δεχθεί κλάδεμα (ανεξάρτητα από την 30

31 αυστηρότητα του κλαδέματος) αυτό παρατηρήθηκε μεταξύ της 14ης και της 16η< εβδομάδας. Το 2006, η «αιχμή» της καρποφορίας και της συγκομιδής παρατηρήθηκε νωρίτερα, μεταξύ της 9'κ και της 12'κ εβδομάδας μετά τη μεταφύτευση στα φυτά του μάρτυρα και μεταξύ της 12η~ και της 15η" εβδομάδας στα φυτά που είχαν δεχθεί κλάδεμα. Κατά μέσο όρο κατά τα τρία έτη πραγματοποίησης των πειραμάτων παρατηρήθηκε ότι τα φυτά του μάρτυρα παρήγαγαν το 35-50% της συνολικής παραγωγής μεταξύ της 12ης και της 13ης εβδομάδας μετά τη μεταφύτευση, ενώ τα φυτά στα οποία πραγματοποιήθηκε κλάδεμα παρήγαγαν το 40-60% της συνολικής παραγωγής μεταξύ της 13ης και της 17ης εβδομάδας. Διαφορές παρατηρήθηκαν και στη διάρκεια της συγκομιδής. Συγκεκριμένα, η διάρκεια της συγκομιδής ήταν 10 εβδομάδες στα φυτά που δέχθηκαν κλάδεμα ενώ στα φυτά του μάρτυρα ήταν 8 εβδομάδες. Η μείωση στο ρυθμό με τον οποίο σχηματίζονται οι καρποί στο φυτό παρατηρήθηκε μετά τη 17η εβδομάδα μετά τη μεταφύτευση στα φυτά που είχαν δεχθεί κλάδεμα ενώ στα φυτά του μάρτυρα μετά τη 15η εβδομάδα (Ο ΐ3 5 3 η ί3 Π 3ΐκ1 53ΐ3ΐι, 2008) Επίδραση του κλαδέματος στην συνολική παραγωγή νωπών φύλλων και καρπών Το κλάδεμα επηρέασε σημαντικά και την παραγωγή των φυτών σε νωπό φύλλωμα και σε καρπούς. Η απόδοση των φυτών σε νωπό φύλλωμα αυξήθηκε όσο πιο αυστηρό ήταν το κλάδεμα που εφαρμόστηκε. Έτσι, το κλάδεμα των % του φυλλώματος με ένα κεντρικό βλαστό αύξησε την απόδοση σε νωπό φύλλωμα κατά 49%, το κλάδεμα Ά του φυλλώματος με 3 κεντρικούς βλαστούς κατά 29% και το κλάδεμα των 2/4 του φυλλώματος με 2 κεντρικούς βλαστούς κατά 36% σε σύγκριση με το μάρτυρα, αντίστοιχα. Η αντίδραση των φυτών στο κλάδεμα όσον αφορά στη συνολική παραγωγή καρπών ήταν διαφορετική από αυτή που αφορούσε στην παραγωγή νωπού φυλλώματος. Κατά μέσο όρο στα 3 έτη πραγματοποίησης των πειραμάτων, η απόδοση καρπού ήταν σημαντικά μεγαλύτερη στα φυτά που είχαν δεχθεί κλάδεμα Ά και 2/4 31

32 του φυλλώματος σε σύγκριση τόσο με τα φυτά που είχαν δεχθεί κλάδεμα % όσο και τα φυτά του μάρτυρα. Επίσης, το κλάδεμα του Ά καθώς και των 2/4 προκάλεσε αύξηση στο βάρος των παραγόμενων καρπών κατά 22% και 30% αντίστοιχα, σε σύγκριση με τα φυτά που δέχθηκαν κλάδεμα %. Παρόλο που η διαφορά δεν ήταν στατιστικά σημαντική μεταξύ του κλαδέματος 3/\ και του μάρτυρα, παρατηρήθηκε αύξηση του βάρους των παραγόμενων καρπών κατά 10% περίπου, όταν εφαρμόστηκε το κλάδεμα3/4 σε σύγκριση με το μάρτυρα. Το ξηρό βάρος, ο αριθμός των καρπών και η συνολική παραγωγή νωπών καρπών ανά βλαστό ήταν περίπου 10-15% υψηλότερη το 2006 από ότι το Οι πλάγιοι βλαστοί που βρίσκονταν χαμηλά στο κεντρικό στέλεχος παρουσίαζαν μεγαλύτερη παραγωγή από αυτούς που βρίσκονταν ψηλά στο κεντρικό στέλεχος. Με την επέμβαση αφαίρεσης του % του φυλλώματος των φυτών παρήχθησαν περίπου το 0,68 του συνολικού ξηρού βάρους με το 0,31 στους χαμηλότερους βλαστούς, το 0,21 στους μεσαίους βλαστούς και 0,16 στους υψηλότερους βλαστούς (Olasantan and Salau, 2008) ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε με σκοπό να μελετηθεί η επίδραση του κλαδέματος στην ανάπτυξη και στην παραγωγή δύο διαφορετικών ποικιλιών της μπάμιας, της ποικιλίας Clemson Spineless και της ποικιλίας Μπογιατίου, που καλλιεργήθηκαν σε θερμοκήπιο. Πραγματοποιήθηκαν δύο διαφορετικές επεμβάσεις: (1) κορυφολόγημα των φυτών σε ύψος 80 cm και η ανάπτυξη 4 με 5 πλάγιων βλαστών και (2) αφαίρεση όλων των πλάγιων βλαστών και διατήρηση του κεντρικού στελέχους με αποτέλεσμα την κατά ύψος ανάπτυξη των φυτών σύμφωνα με το μονοστέλεχο σύστημα. 32

33 3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.1. ΥΛΙΚΑ Οι σπόροι που χρησιμοποιήθηκαν για τις δύο ποικιλίες του πειράματος προέρχονται από σποροπαραγωγή που πραγματοποιήθηκε κατά το έτος 2005 στο Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πριν πραγματοποιηθεί η σπορά, οι σπόροι της μπάμιας εμβαπτίστηκαν σε πυκνό διάλυμα θεϊκού οξέος (Η ) για περίπου μισή ώρα και ο λόγος που πραγματοποιήθηκε η τεχνική αυτή ήταν για να επιτευχθεί πιο γρήγορη βλάστηση των σπόρων. Η σπορά πρώτα έγινε σε κιβώτια σποράς με υπόστρωμα εμπλουτισμένης τύρφης και έπειτα τα κιβώτια μεταφέρθηκαν σε θερμοκήπιο του εργαστηρίου Λαχανοκομίας όπου παρέμειναν μέχρι το φύτρωμα του σπόρου. Η ημερομηνία σποράς και για τις δύο ποικιλίες ήταν στις 4/05/2007. Η μεταφύτευση σε ατομικά γλαστράκια όγκου 1 1 έγινε 28 μέρες μετά τη σπορά αφού τα φυτά είχαν αποκτήσει ήδη ένα πραγματικό φύλλο. Το υπόστρωμα ανάπτυξης περιείχε μίγμα εμπλουτισμένης τύρφης και περλίτη σε αναλογία 1 : 1 και τα φυτά που επιλέχθηκαν ήταν τα εύρωστα και υγιή ενώ τα λεπτά και εξασθενημένα φυτά απορρίφθηκαν. Καθ όλη την διάρκεια παραμονής τους στο θερμοκήπιο πραγματοποιούνταν καθημερινά ένα με δύο ποτίσματα, ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούσαν. Η δεύτερη και τελευταία μεταφύτευση των φυταρίων στις τελικές θέσεις των φυτών στο χώρο του θερμοκηπίου Κηπευτικών Καλλιεργειών του ΤΕΙ Καλαμάτας έγινε στις 7/7/2007, δηλ. 65 ημέρες μετά την σπορά. Πριν την εγκατάστασή τους στο θερμοκήπιο πραγματοποιήθηκαν κάποιες προετοιμασίες στο έδαφος ώστε να δεχτεί την καλλιέργεια. Πραγματοποιήθηκε καθαρισμός των ζιζανίων από το χώρο του θερμοκηπίου, έγινε φρεζάρισμα και ισοπέδωση του εδάφους έτσι ώστε να μαλακώσει το χώμα και να ανοιχτούν οι τρύπες πιο εύκολα. Έπειτα στρώθηκε πλαστικό σε δυο σειρές κατά μήκος του θερμοκηπίου έτσι ώστε να αποφευχθεί η ανάπτυξη ζιζανίων. Ανοίχτηκαν τρύπες στην επιφάνεια του πλαστικού όπου οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών ήταν 1,2 γπ και 0,8 ιη επί της γραμμής έτσι ώστε να τοποθετηθούν τα φυτάρια. Τέλος κατά μήκος των τρυπών τοποθετήθηκαν σωλήνες άρδευσης όπου είχαν τοποθετηθεί σταλάκτες ανά 50αη. 33

34 Η συχνότητα των ποτισμάτων έγινε με βάση τις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούσαν. Είχαν προγραμματιστεί να γίνονται καθημερινώς δύο ποτίσματα αλλά όταν επικράτησαν πολύ υψηλές θερμοκρασίες πραγματοποιήθηκε και τρίτο πότισμα. Στα φυτά της μπάμιας πραγματοποιήθηκαν συνολικά τρεις λιπάνσεις. Η πρώτη έγινε όταν ακόμα τα φυτά ήταν στο σπορείο με διάλυμα Νιμπίβεί ( ) σε συγκέντρωση 10 g /10 1 νερό. Η δεύτερη έγινε στις 03/08/2007 με λίπασμα Νυίπίβαί με συγκέντρωση 150 ιτι /1 Ν, 300 πι /1 Ρ205και 150 πι^ι Κ20 και η τελευταία πραγματοποιήθηκε στις 14/08/2007 με λίπασμα Νιμπίεεί' (ίδιας συγκέντρωσης ) και νιτρική αμμωνία σε συγκέντρωση πιμ/1. Για την φυτοπροστασία των φυτών έγιναν δύο ψεκασμοί, στις 27/07/2007 και στις 4/10/2007, με το εντομοκτόνο ΕοηίϊάοΓ ώστε να αντιμετωπισθούν οι αφίδες που είχαν κάνει την εμφάνισή τους στη φυλλική επιφάνεια των φυτών. Πραγματοποιήθηκε και υποστύλωση των φυτών με χρήση σιδερένιων βεργών οι οποίες τοποθετήθηκαν μία σε κάθε θέση. Κάθε φυτό δέθηκε στη σιδερένια βέργα με την βοήθεια σπάγκου. Η καλλιεργητική περίοδο είχε διάρκεια μέχρι τις 25/10/ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ Και στις δύο ποικιλίες πραγματοποιήθηκαν 2 επεμβάσεις και 4 επαναλήψεις ανά επέμβαση. Οι επεμβάσεις ήταν: Κορυφολόγημα φυτών όταν αυτά απόκτησαν ύψος 80 ογπ και αφαιρέθηκαν όλοι οι πλάγιοι βλαστοί εκτός από τους 4-5 κατώτερους ανά φυτό, Αφαίρεση όλων των πλαγίων βλαστών και η ανάπτυξη του φυτού σύμφωνα με το μονοστέλεχο σύστημα. Το πείραμα ακολούθησε το εντελώς τυχαιοποιημένο σχέδιο και η σημαντικότητα των διαφορών των μέσων των επεμβάσεων εκτιμήθηκε με το κριτήριο του Τ-ίβ8ί σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. Η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων έγινε με τη βοήθεια του στατιστικού προγράμματος δτατοιιαρηιεδ

35 3.3. ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Κατά την διεξαγωγή του πειράματος ελήφθησαν οι εξής μετρήσεις: 1. ύψος των φυτών 2. αριθμός των φύλλων στο κεντρικό στέλεχος και στους πλάγιους βλαστούς (κορυφολογημένα φυτά) 3. αριθμός και βάρος των καρπών για νωπή κατανάλωση: Οι καρποί συγκομίζονταν κάθε 1-2 ημέρες, όταν είχαν αποκτήσει περίπου μήκος 4±1 cm για την ποικιλία Μπογιατίου και περίπου 8±2 cm για την ποικιλία Clemson Spineless. Η συγκομιδή γινόταν με τη χρήση ειδικής ψαλίδας και μαζί με τον καρπό αφαιρούνταν και τμήμα του ποδίσκου μήκους 1-1,5 cm. Η μέτρηση του αριθμού και του βάρους των καρπών έγινε χωριστά για τους καρπούς που προέρχονταν από το κεντρικό στέλεχος και χωριστά για τους καρπούς που προέρχονταν από τους πλευρικούς βλαστούς στην επέμβαση στην οποία πραγματοποιήθηκε κορυφολόγημα και αφέθηκαν να αναπτυχθούν 4-5 πλάγιοι βλαστοί ανά φυτό. 35

36 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 ΠΟΙΚΙΛΙΑ CLEMSON SPINLESS Ύψος φυτών ΜΟΝΟΣΤΕΛΕΧΟ 160 Β ΚΟΡΥΦΟΛΟΓΗΜΑ 140 Η I a Ο > 60 - a Διάγραμμα 4.1. Μέσο ύψος (cm) φυτού στην ποικιλία Clemson Spineless. Από το διάγραμμα 4.1 παρατηρείται ότι το ύψος των φυτών δεν παρουσιάζει στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο επεμβάσεων κλαδέματος, την 2 0 '1, 30η και 5Ο1 ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Την 50η ημέρα μετά τη μεταφύτευση τα μονοστέλεχα φυτά έχουν στατιστικά σημαντικά μικρότερο ύψος από αυτά στα οποία αργότερα πραγματοποιήθηκε κορυφολόγημα. Την ημέρα μετά τη μεταφύτευση όμως παρατηρείται ότι το ύψος των μονοστέλεχων φυτών είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο από το ύψος των φυτών στα οποία εφαρμόζεται κορυφολόγημα. 36

37 Αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού Ημέρες μετά μεταφύτευση Διάγραμμα 4.2. Μέσος αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού στην ποικιλία Clemson Spineless. Από το διάγραμμα 4.2 παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός των φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού δεν επηρεάζεται στατιστικά σημαντικά κατά τις πρώτες 50 ημέρες μετά τη μεταφύτευση των φυτών. Την 100η ημέρα μετά τη μεταφύτευση, ο μέσος αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος των φυτών είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος στα μονοστέλεχα φυτά σε σύγκριση με τα φυτά στα οποία εφαρμόστηκε κορυφολόγημα. 37

38 Συνολικός αριθμός φύλλων στο φυτό Η μ έρες μ ετά μεχαφ ύτευση Διάγραμμα 4.3. Μέσος συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό στην ποικιλία Clemson Spineless. Σε όλες τις ημέρες μέτρησης (20, 30, 40, 50 και 100 ημέρες μετά τη μεταφύτευση), ο μέσος συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος στα κορυφολογημένα φυτά σε σύγκριση με τα μονοστέλεχα φυτά (διάγραμμα 4.3). 38

39 Αριθμός καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο g. C ^ e β C 3 'CT S 5 * Q. W 9 3 s α» * u* 'W 2 Μ Ο Ν Ο ΣΤΕΛ ΕΧ Ο Κ Ο ΡΥ Φ Ο Λ Ο ΓΗ Μ Α Διάγραμμα 4.4. Μέσος αριθμός καρπών για ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο στην ποικιλία Clemson Spineless. Από το διάγραμμα 4.4. παρατηρείται ότι ο συνολικός αριθμός καρπών που παράγεται ανά φυτό στο κεντρικό στέλεχος είναι στατιστικά σημαντικά μικρότερος στην επέμβαση όπου πραγματοποιήθηκε κορυφολόγημα αλλά όταν λαμβάνονται υπόψη και οι καρποί που παράγονται στους πλάγιους βλαστούς των κορυφολογημένων φυτών τότε ο συνολικός αριθμός καρπών που παράγονται σε αυτά τα φυτά κατά την καλλιεργητική περίοδο είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος από ότι στα μονοστέλεχα φυτά. 39

40 Βάρος καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο Διάγραμμα 4.5. Μέσο βάρος (g) καρπών για ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο στην ποικιλία Clemson Spineless. Από το διάγραμμα 4.5 παρατηρείται ότι το συνολικό βάρος καρπών που παράγεται ανά φυτό στο κεντρικό στέλεχος είναι στατιστικά σημαντικά μικρότερο στην επέμβαση όπου πραγματοποιήθηκε κορυφολόγημα αλλά όταν λαμβάνονται υπόψη και οι καρποί που παράγονται στους πλάγιους βλαστούς των κορυφολογημένων φυτών τότε το συνολικό βάρος καρπών που παράγονται σε αυτά τα φυτά κατά την καλλιεργητική περίοδο είναι μεν μεγαλύτερο από ότι στα μονοστέλεχα φυτά αλλά η διαφορά δεν είναι στατιστικά σημαντική. 40

41 4.2. ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΜΠΟΓΙΑΤΙΟΥ Ύψος φυτών ΜΟΝΟΣΤΕΛΕΧΟ Ημέρες μετά μεταφύτευση Διάγραμμα 4.6. Μέσο ύψος (αυ) φυτού στη θερμοκηπιακή καλλιέργεια. Από το διάγραμμα 4.6 παρατηρείται ότι μέχρι και την 40'1 ημέρα μετά τη μεταφύτευση το ύψος των φυτών δεν επηρεάζεται στατιστικά σημαντικά από τον τρόπο κλαδέματος. Την 50'1ημέρα τα μονοστέλεχα φυτά έχουν στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο ύψος από αυτά στα οποία αργότερα πραγματοποιήθηκε κορυφολόγημα και αφήνονταν 4 πλάγιοι βλαστοί. Την 100ηημέρα μετά τη μεταφύτευση το ύψος των κορυφολογημένων φυτών είναι στατιστικά σημαντικά μικρότερο από αυτό των μονοστέλεχων φυτών. 41

42 Αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού Ημέρες μετά μεταφύτευση Διάγραμμα 4.7. Μέσος αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού στη θερμοκηπιακή καλλιέργεια. Από το διάγραμμα 4.7 παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός των φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού δεν επηρεάζεται στατιστικά σημαντικά από τον τρόπο κλαδέματος την 20'1, 30'1και 40η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Τη 50 και 100'1 ημέρα μετά τη μεταφύτευση ο μέσος αριθμός φύλλων στο κεντρικό στέλεχος των φυτών είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος στα μονοστέλεχα φυτά σε σύγκριση με τα φυτά στα οποία εφαρμόστηκε κορυφολόγημα. 42

43 Συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό Ημέρες μετά μεταφύτευση Διάγραμμα 4.8. Μέσος συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό στη θερμοκηπιακή καλλιέργεια. Από το διάγραμμα 4.8 παρατηρείται ότι από την 30η ημέρα μετά τη μεταφύτευση ο συνολικός αριθμός φύλλων ανά φυτό είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος στα κορυφολογημένα φυτά σε σύγκριση με τα μονοστέλεχα φυτά. 43

44 Αριθμός καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο ΜΟΝΟΣΤΕΛΕΧΟ ΚΟΡΥΦΟΛΟΓΗΜΑ Διάγραμμα 4.9. Μέσος συνολικός αριθμός καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο στην ποικιλία Μπογιατίου. Ο αριθμός των καρπών που παράγονται στο κεντρικό στέλεχος των φυτών είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος στα μονοστέλεχα φυτά σε σύγκριση με τα κορυφολογημένα (διάγραμμα 4.9). Παρόλα αυτά αν ληφθούν υπόψη και οι καρποί που παράγονται στους πλάγιους βλαστούς του φυτού, παρατηρείται ότι ο συνολικός αριθμός καρπών που παράγονται στα κορυφολογημένα φυτά είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος από ότι στα μονοστέλεχα φυτά. 44

45 Βάρος καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο 60 Ί 3 Π Λ Α Γ ΙΟ Ι Β Λ Α ΣΤΟ Ι Μ Ο Ν Ο ΣΤΕΛ ΕΧ Ο Κ Ο Ρ Υ Φ Ο Λ Ο ΓΗ Μ Α Διάγραμμα 4.10 Μέσο συνολικό βάρος ( ) καρπών ανά φυτό σε ολόκληρη την καλλιεργητική περίοδο στην ποικιλία Μπογιατίου. Το βάρος των καρπών που παράγονται στο κεντρικό στέλεχος του φυτού είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο στα μονοστέλεχα φυτά σε σύγκριση με τα κορυφολογημένα φυτά (διάγραμμα 4.10). Αντίθετα, το συνολικό βάρος των καρπών που παράγονται στο κεντρικό στέλεχος και στους πλάγιους βλαστούς των κορυφολογημένων φυτών είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο από το βάρος των καρπών που παράγονται στα μονοστέλεχα φυτά. 45

46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τα αποτελέσματα αυτής της εργασίας φαίνεται ότι ο τρόπος κλαδέματος των φυτών επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο την ανάπτυξη των φυτών στις ποικιλίες (Πεηιβοη Βρίπίεβε και Μπογιατίου σε θερμοκηπιακή καλλιέργεια. Συγκεκριμένα στην ποικιλία Οβηιβοη ςρίηίεεβ το ύψος των φυτών δεν επηρεάζεται από την παρουσία πλάγιων βλαστών και η διαφορά στο ύψος που παρατηρείται μεταξύ των μονοστέλεχων φυτών και των φυτών με πλάγιους βλαστούς προς το τέλος της καλλιεργητικής περιόδου είναι αναμενόμενη αφού τα φυτά κορυφολογήθηκαν όταν είχαν ύψος περίπου 80 αη. Πάντως σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στα φυτά που πρόκειται να κορυφολογηθούν διατηρήθηκαν από την αρχή 4 πλάγιοι βλαστοί στους οποίους σχηματίζονται φύλλα με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο συνολικός αριθμός των φύλλων στο φυτό προσδίδοντας σε αυτό μεγαλύτερη φυλλική επιφάνεια και επομένως την ικανότητα για αυξημένη φωτοσυνθετική δραστηριότητα. Αυτό έχει σημαντικό ενδιαφέρον γιατί υποδηλώνει ότι η παρουσία πλάγιων βλαστών από την αρχή στα φυτά δεν επηρεάζει το ύψος τους ή και την εμφάνιση φύλλων στο κεντρικό στέλεχος του φυτού, σε σύγκριση με αυτά στα οποία αφαιρούνται όλοι οι πλάγιοι βλαστοί (μονοστέλεχα φυτά). Όσον αφορά στην παραγωγή φαίνεται ότι η αύξηση του αριθμού των παραγόμενων καρπών στα κορυφολογημένα φυτά δεν συνοδεύεται και από αύξηση του βάρους των παραγόμενων καρπών, υποδηλώνοντας ότι το μέσο βάρος των καρπών σε αυτά τα φυτά είναι μικρότερο. Αυτό είναι πιθανό να συνδέεται με το ότι η παρουσία πολλών καρπών ταυτόχρονα στο φυτό δεν επιτρέπει την ικανοποιητική ανάπτυξή τους λόγω έντονου ανταγωνισμού. Από αυτό θα μπορούσε να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι η ανάπτυξη μονοστέλεχων φυτών σε αυτή την ποικιλία μπάμιας ίσως αποτελεί καλύτερο τρόπο μόρφωσης των φυτών αφού μάλιστα θα μπορούσε να συνδυαστεί και με την αύξηση της πυκνότητας φύτευσης, σε σύγκριση με την ανάπτυξη φυτών στα οποία διατηρούνται πλάγιοι βλαστοί. Αυτό μάλιστα θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη καθώς η καλλιέργεια των φυτών σε θερμοκήπιο απαιτεί σημαντικό κόστος για την κατασκευή του θερμοκηπίου. Στην ποικιλία Μπογιατίου παρατηρείται ότι η παρουσία πλάγιων βλαστών στα φυτά στα οποία αργότερα πραγματοποιείται κορυφολόγημα επηρεάζει 46

47 αρνητικά την ανάπτυξη του κεντρικού στελέχους του φυτού σε σύγκριση με τα μονοστέλεχα φυτά. Όσον αφορά την παραγωγή καρπών παρατηρείται αύξηση του αριθμού και του βάρους των παραγόμενων καρπών στα φυτά που πραγματοποιείται κορυφολόγημα υποδηλώνοντας ότι η παρουσία πολλών καρπών ταυτόχρονα στο φυτό δεν επηρεάζει το μέσο βάρος τους. Συμπεραίνεται ότι στην ποικιλία αυτή το κορυφολόγημα των φυτών και η διατήρηση πλάγιων βλαστών αποτελεί μια καλλιεργητική τεχνική που μπορεί να αυξήσει την παραγωγή στο θερμοκήπιο, σε σύγκριση με την ανάπτυξη φυτών στα οποία αφαιρούνται όλοι οι πλάγιοι βλαστοί (μονοστέλεχα). Οι διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ των δύο αυτών ποικιλιών στην αντίδραση στον τρόπο κλαδέματος είναι πιθανό να συνδέονται και με το διαφορετικό μέγεθος στο οποίο γίνεται η συγκομιδή των καρπών. Έτσι στην ποικιλία Οβηΐδοη $ρϊηιε$$ όπου οι καρποί συγκομίζονται όταν αποκτήσουν μήκος 7-9 ου περίπου η παρουσία πολλών καρπών ταυτόχρονα στο φυτό είναι πιθανό να επηρεάζει περισσότερο την ανάπτυξή τους λόγω εντονότερου ανταγωνισμού από αυτών που παρατηρείται μεταξύ των καρπών της ποικιλίας Μπογιατίου, στην οποία οι καρποί συγκομίζονται όταν έχουν μήκος 3-5 αη. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι, αν ληφθεί υπόψη η τάση για αύξηση του συνολικού βάρους των παραγόμενων καρπών στα κορυφολογημένα φυτά της ποικιλίας Οειηδοη ςρίηίεεε σε συνδυασμό με την υψηλότερη παραγωγή στα κορυφολογημένα φυτά της ποικιλίας Μπογιατίου, η διατήρηση 4 πλάγιων βλαστών στα φυτά και η εφαρμογή κορυφολογήματος όταν αυτά αποκτήσουν ύψος 80 ου αποτελεί ίσως μια καλλιεργητική τεχνική που μπορεί τελικά να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής. Λόγω της περιορισμένης διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας για τον τρόπο κλαδέματος των διαφόρων ποικιλιών μπάμιας φαίνεται ότι παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον η περαιτέρω ερευνητική δραστηριότητα σε αυτό τον τομέα, σε συνδυασμό ίσως και με άλλες καλλιεργητικές τεχνικές όπως η λίπανση και η σκίαση των φυτών. 47

48 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγίδης A. (1999). Καλλιέργεια - Αξιοποίηση - Συ\ηήρηση Τροφίμων. Εκδόσεις Αθαν. Σταμούλης, Αθήνα, σελ Arulrajah Τ. and Ormorod D P. (1973). Responses of okra (Hibiscus esculenlus (L.)) to photoperiod and temperature. Annals of Botany 37: Bleasdale J.K.A. (1973). Plant Physiology in Relation to Horticulture (Science in Horticulture Series). Avi Pub Co. pp Brickell C. (1979). Πρακτικό κλάδεμα. Εκδόσεις Ψιχάλου. σελ Chen N.C. (1993). Grop Management in Vegetable Production. Asian Vegetable Research and Development Center, pp Ciufolini C. (1979). Λαχανοκομία Κηπευτική, Γενική & Ειδική. Εκδόσεις Ψύχαλου. σελ Δημητράκης Κ.Γ. (1998). Ααχα\ οκομία. Εκδόσεις Αγροτικός Α.Ε., Αθήνα, σελ Jambhale N.D. and Nerkar Y.S. (1998). Okra. In: Handbook O f Vegetable Science and Technology (Eds. D.K. Sahimbhe, S.S. Kadam). Marcel Dekker, N.Y. pp Katung M.D. (2007). Productivity of okra varieties as influenced by seasonal changes in Northern Nigeria. Not. Bot. Hort. Agrobot. Cluj. 35: Κομνάκου 1. (2000). Η καλλιέργεια της τομάτας στο θερμοκήπιο. Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα, σελ Lamont W.J. (1999). Okra- A versatile vegetable crop. HortTechnology 9(2): Mbagwu J.S.C. and Adesipe F.A. (1987). Response of three okra (Abelmoschus esculentus L. Moench) cultivars to irrigation at specific growth stages. ScientiaHorticulturae Njoya M.T., Wittmann D. and Schindler M. (2005). Effect of Bee polination on seed set and nutrition on okra (abstract). Tropentag 2005: International Research on Food Security, Natural Resource Management and Rural Development, University o f Hohenheim, Stuttgart October JI-J3, Nonnecke I.L. (1989). Vegetable Production. An Avi book, Van Nostrand Reinhold, New York. pp

49 Olasantan F.O. and Salau A.W. (2008). Effect of pruning, leaf yield and pod yields of okra (Ahehnoschus esculentus (L.) Moench). Journal of Agricultural Science 146: Ολύμπιος X.M. (1994). Στοιχεία Γενικής Λαχανοκομίας. Γ.ΓΊ.Α. Omran A.F., El-Bakry A M. and Gawish R.A. (1980). Effect of soaking seeds in some growth regulator solution on the growth, chemical constituents and yield of okra. Seed Science and Technology 8: Παναγόπουλος X. (1995). Ασθένειες Κηπευτικών Καλλιεργειών. Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα, σελ Πάσσαμ, Χ.Κ. (1994). Φυσιολογία και τεχνολογία πολλαπλασιαστικού υλικού κηπευτικών. Γ.Π.Α.. σελ Σπάρτσης Ν.Ι. καν Καλτσίκης Ι.Π. (1995). Ανθοκηπευτικές Καλλιέργειες (Τόμος Α). Εκδόσεις Ευγενιδίου Ιδρύματος, Αθήνα, σελ Αναφορές από το Διαδίκτυο F.A.O. (2008). http: apps.fao.oxg/ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων. 49