ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΘΕΜΑ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ. ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Η ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ EΝΩΣΗ; ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ. ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ Κωνσταντίνος Μπέλλος Θεσσαλονίκη 2007

2 Οι Τούρκοι μετανάστες και πολιτικοί πρόσφυγες στην Ευρώπη. Παράγοντας προσέγγισης ή απομάκρυνσης της Τουρκίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση; Το παράδειγμα της Γερμανίας. 1. Πρόλογος 2. «Διασπορά» ή «Διεθνική Κοινότητα»; 3. Διασπορά και θεωρία των Διεθνών Σχέσεων 3.1. Ο ρόλος των εθνικών διασπορών στις Διεθνείς Σχέσεις Πολιτική επίδραση στις χώρες φιλοξενίας και στις χώρες προέλευσης Παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της πολιτικής δράσης των μεταναστών Διάρκεια Παραμονής Μέγεθος διασποράς μεταναστών Κοινωνική και οικονομική θέση των μεταναστών στη χώρα υποδοχής Δυνατότητα πρόσβασης στους πολιτικούς θεσμούς της χώρας υποδοχής Οργάνωση και συνοχή της διασποράς Πολιτική βούληση και ισχύς στα κράτη διαμονής και προέλευσης 4. Από τους Gastarbeiter στους «Ευρω-Τούρκους»; 4.1. Ιστορική αναδρομή-διάφορες φάσεις μετανάστευσης Κοινωνικό και Οικονομικό προφίλ των Τούρκων στη Γερμανία Στάση της Γερμανικής Κοινωνίας απέναντι στους Τούρκους μετανάστες Συμπέρασμα. 5. Η πολιτική συμμετοχή των Τούρκων μεταναστών στη Γερμανία Το νομοθετικό πλαίσιο Το Γερμανικό Δίκαιο Ιθαγένειας Το νομικό καθεστώς του Ισλάμ στη Γερμανία Οργανώσεις των Τούρκων μεταναστών στη Γερμανία Τουρκικές οργανώσεις μεταναστών αντίθετες στο Κεμαλικό καθεστώς Θρησκευτικές και θρησκευτικο-πολιτικές Οργανώσεις Η Ισλαμική Κοινότητα Εθνικού Οράματος (Islamische Gemeinschaft Mıllı Görüş-IGMG).

3 Ενωση Ισλαμικών Πολιτιστικών Κέντρων (Verband Islamische Kulturzenter-VIKZ) İslam Cemaatleri ve Cemiyetleri Bırlığlı-ICCB Οι οργανώσεις των Τούρκων Αλεβιτών-Μουσουλμάνων Εθνικές Οργανώσεις Κουρδικές Οργανώσεις Πολιτικές Οργανώσεις Αριστερές Οργανώσεις Τουρκικές οργανώσεις μεταναστών που υποστηρίζουν το Κεμαλικό καθεστώς Θρησκευτικές και θρησκευτικο-πολιτικές Οργανώσεις. Τουρκική Ισλαμική Ένωση για Θρησκευτικές Υποθέσεις (Diyanet İşleri Türk Islam Birliği-DIBIT) Παραπολιτικές Οργανώσεις. Οι «Γκρίζοι Λύκοι» Πολιτικές Οργανώσεις. Οργανώσεις των Κεμαλιστών Συμμετοχή των Τούρκων μεταναστών σε Γερμανικούς πολιτικούς φορείς Γερμανικά Εργατικά Συνδικάτα Γερμανικά Κόμματα Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) Οι Πράσινοι (Bundis90/Die Grüne) Οι Χριστιανοδημοκράτες (CDU). 6. Συμπεράσματα και παραδείγματα για το κατά πόσο οι Τούρκοι της Γερμανίας μπορούν να επηρεάσουν τη Γερμανική εξωτερική, αλλά και εσωτερική πολιτική, υπέρ των Τουρκικών συμφερόντων Περιορισμένη Πρόσβαση στην Πολιτική Εξουσία Έλλειψη συνοχής ανάμεσα στις εθνικές-θρησκευτικές οργανώσεις των Τούρκων μεταναστών Προοπτικές μελλοντικής αλλαγής; 7. Επίλογος. 8. Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία

4 1. Πρόλογος Στις 14 Σεπτεμβρίου 2005, λίγες μόνο ημέρες πριν από τις γενικές Γερμανικές εκλογές, η μεγάλης κυκλοφορίας γερμανική εφημερίδα Bild κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο: «Οι Τούρκοι θα καθορίσουν τις εκλογές;». 1 Παρόλο που η εφημερίδα αναφερόταν σε Γερμανούς υπηκόους, περίπου 600 χιλιάδες Τουρκικής καταγωγής πολίτες, που απέκτησαν τη Γερμανική ιθαγένεια και, συνεπώς, εκλογικά δικαιώματα, η αναφορά της περιγράφει, σε μεγάλο βαθμό, το πώς τα πολιτικά πράγματα μια χώρας ενδέχεται να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο, άμεσα ή έμμεσα, στην πολιτική κατάσταση μιας άλλης, διαμέσου της παρουσίας και της δράσης των μεταναστών ή των πολιτικών προσφύγων που ζούνε σε αυτή. Η χρήση της τεχνολογίας, όπως οι τηλεπικοινωνίες, η δορυφορική τηλεόραση ή τα μέσα μεταφοράς, έχουν επιτρέψει σήμερα στους μετανάστες να διατηρούν καθημερινή επαφή με την πατρίδα τους και να εμπλέκονται με μεγαλύτερο ενδιαφέρον στις πολιτικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα σε αυτή. Έτσι, τα πολιτικά ζητήματα της Τουρκίας μεταφέρονται στο Γερμανικό πολιτικό πεδίο και μετατρέπονται σε κυρίαρχα θέματα συζήτησης ανάμεσα στους Γερμανούς πολιτικούς και τους Τουρκικής καταγωγής πολίτες που ζούνε στη χώρα, δημιουργώντας ευαίσθητα πολιτικά θέματα που αφορούν τη διπλή αφοσίωση και την κινητοποίηση και χειραγώγηση της πολιτικής εξουσίας στην προσπάθεια επηρεασμού των εθνικών και διεθνών σχέσεων. 2 Η παρουσία σε κάποια χώρα «Διεθνικών Κοινοτήτων» ή «Διασπορών», δηλαδή, μεταναστών ή εξόριστων που ο κοινωνικός, οικονομικός και πολιτικός τους κόσμος ξεπερνά τα κρατικά σύνορα και εκτείνεται στην πατρίδα τους, αποτελεί ένα, διαρκώς αυξανόμενο, σημαντικό στοιχείο, όχι μόνο της καθημερινής εσωτερικής πολιτικής κατάστασης, αλλά και των διεθνικών και διεθνών σχέσεων επίσης. 3 Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να αναλύσει τις έννοιες της «Διασποράς» και των «Διεθνικών Κοινοτήτων», έννοιες που χρησιμοποιούνται ανάλογα με το ποια θεωρητική σχολή σκέψης, αυτή των ρεαλιστών ή των ιδεαλιστών, επιλέγει κανείς για να περιγράψει την πολιτική, και όχι μόνο, δράση των μεταναστών ή των πολιτικών προσφύγων σε κάποια άλλη χώρα. Στη συνέχεια θα ερευνηθεί ο ρόλος των μεταναστών 1 Βλ. την ηλεκτρονική έκδοση του Γερμανικού περιοδικού Spiegel και το άρθρο «Οι Τούρκοι της Γερμανίας θα εκλέξουν τον επόμενο Καγκελάριο;» (15/09/05), όπου η σχετική αναφορά, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 2 Σημειώνουμε ότι ως Τούρκους χαρακτηρίζουμε και τους Κουρδικής εθνικότητας πολίτες που εισήρθαν στη Γερμανία ως Τούρκοι πολίτες. 3 Østergaard-Nielsen E., Transnational Politics. Turks and Kurds in Germany, Routledge, London 2003, σελ. 1. 1

5 στις διεθνείς σχέσεις καθώς και το ποιοι παράγοντες επηρεάζουν το κατά πόσο η δράση τους, σε σχέση με τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας φιλοξενίας ή της χώρας προέλευσης, επιφέρει ή όχι αποτελέσματα. Εξετάζοντας το ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον των Τούρκων στη Γερμανία θα μπορέσουμε να αντλήσουμε χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με το κατά πόσο αυτοί είναι σε θέση να επηρεάσουν τη Γερμανική εξωτερική, αλλά και εσωτερική πολιτική της χώρας, υπέρ των Τουρκικών συμφερόντων, είτε αυτά αφορούν το Τουρκικό Κράτος, είτε τα συμφέροντα των Τούρκων της Γερμανίας. Επίσης, χρήσιμη θα ήταν μια αναφορά στον διάλογο που έχει ξεκινήσει, όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη σχετικά με το κατά πόσο είναι δυνατή η ένταξη της Τουρκίας, μιας μουσουλμανικής χώρας, στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το ζήτημα αυτό έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις, ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα της 11 ης Σεπτεμβρίου, αλλά και τη διατύπωση θεωριών, όπως αυτή του Samuel Huntington, για τη «Σύγκρουση των Πολιτισμών». 4 Οι Τούρκοι που ζούνε και εργάζονται στη Γερμανία αποτελούν ίσως το καλύτερο παράδειγμα σχετικά με το πόσο είναι δυνατή μια τέτοια προοπτική. Τέλος, μπορούν να αντληθούν συμπεράσματα και για την Ελλάδα και για τις πολιτικές που μπορεί να ακολουθήσει, σε σχέση τόσο με το έντονο ελληνικό στοιχείο που βρίσκεται διασκορπισμένο σε ολόκληρο τον κόσμο, όσο και με τους οικονομικούς μετανάστες που τα τελευταία χρόνια έχουν έρθει στη χώρα μας και αποτελούν πλέον μεγάλο και ορατό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας. 2. «Διασπορά» ή «Διεθνική Κοινότητα»; Μελετώντας κανείς την παρουσία των μεταναστών και τις διαδικασίες ενσωμάτωσή τους σε μία ξένη χώρα συναντά, εξίσου συχνά, τις έννοιες της «Διασποράς» και της «Διεθνικής Κοινότητας», έννοιες που χρησιμοποιούνται από αρκετούς μελετητές διαφόρων επιστημών, όπως αυτών της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, των πολιτικών επιστημών και των διεθνών σχέσεων, αλλά και από τα ίδια τα μέλη των κοινοτήτων των μεταναστών. 4 Σύμφωνα με τις απόψεις του Αμερικανού θεωρητικού, όπως αυτές παρουσιάστηκαν μέσα από τις σελίδες του περιοδικού Foreign Affairs και το περίφημο άρθρο του για «τη Σύγκρουση των Πολιτισμών», η θεμελιώδης πηγή αντιπαραθέσεων στον καινούργιο, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, κόσμο, δεν θα είναι πρωταρχικά ούτε ιδεολογική ούτε οικονομική. Οι μεγάλες διαιρέσεις ανάμεσα στην ανθρωπότητα και η κυρίαρχη πηγή αντιπαραθέσεων θα είναι πολιτισμική. Οι κύριες διαμάχες στην παγκόσμια πολιτική θα λάβουν χώρα ανάμεσα σε έθνη και ομάδες διαφορετικών πολιτισμών. Βλ. Huntington S., The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs, Summer 1993, σελ

6 Ο όρος διασπορά παραδοσιακά αναφερόταν στις ομάδες που εξορίστηκαν βίαια από τις πατρίδες τους και που αδυνατούσαν να επιστρέψουν σε αυτές για πολιτικούς λόγους. 5 Το κλασικό παράδειγμα διασποράς αποτελούσαν οι Εβραίοι οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τους Ρωμαίους και εγκατέλειψαν το Ισραήλ το 70 μ.χ, ενώ αργότερα σε αυτό προστέθηκαν και οι περιπτώσεις των Αρμενίων και του Ποντιακού Ελληνισμού μετά τις γενοκτονίες που υπέστησαν από το Τουρκικό Κράτος τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Με τον καιρό η έννοια της διασποράς επεκτάθηκε, περιλαμβάνοντας και άλλες περιπτώσεις, με τα παραδείγματα των Εβραίων, των Αρμενίων και των Ελλήνων να χρησιμεύουν ως σημείο αναφοράς. Ωστόσο, σταδιακά, η έννοια αυτή έφτασε στο σημείο να περιγράφει κάθε πληθυσμιακή ομάδα που σε κάποια έ- κταση είναι διασκορπισμένη κάπου αλλού. Σήμερα, η Διασπορά, ο ορισμός που κάποτε περίγραφε την Εβραϊκή, Ελληνική και Αρμενική διασπορά μοιράζεται με έννοιες που έχουν μεγαλύτερη σημασιολογία και που εμπεριέχουν λέξεις όπως μετανάστης, απόδημος, πρόσφυγας, προσωρινός εργάτης, κοινότητα σε εξορία, υπερπόντιες κοινότητες, και εθνικές κοινότητες. 6 Η γενίκευση της διασποράς, παραδόξως, σημαίνει την εξαφάνιση της διασποράς, κάνοντας λιγότερο χρήσιμη αναλυτικά την έννοιά της. Υποστηρίχθηκε, λοιπόν, από τους ακαδημαϊκούς κύκλους, η ανάγκη για περιορισμό του ορισμού της. Έτσι ο Robin Cohen, αφού καταγράφει τα κοινά χαρακτηριστικά μιας διασποράς, αναγνωρίζει πέντε τύπους διασποράς 7 : τις διασπορές θύματα (victim), όπως αυτή των Αρμενίων την περίοδο , των Παλαιστινίων μετά τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ ή των μαύρων της Αφρικής, θυμάτων του δουλεμπορίου, τις αποικιακές διασπορές (imperial), όσες δηλαδή δημιουργηθήκαν μέσω κατακτήσεων και αποικιοποιήσεων, όπως αυτές των Βρετανών, Ισπανών και 5 Βλ. Levitt P., Transnational migration: taking stock and future directions, Global Networks 1, 3, 2001, σελ Tölölyan, βλ. Brubaker R., The diaspora diaspora, Ethnic and Racial Studies Vol. 28 No. 1 January 2005, σελ. 3, όπου η σχετική αναφορά. 7 Βλ. Cohen R., Η Παγκόσμια Διασπορά, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2003, σελ. 71. Αυτά είναι: 1) Διασκορπισμός από μια αρχική πατρίδα, συχνά με τραυματικό τρόπο, σε δύο ή περισσότερες ξένες περιοχές ή, εναλλακτικά, η αποδημία από μια πατρίδα με σκοπό την αναζήτηση εργασίας, εμπορικές δραστηριότητες ή την προώθηση αποικιακών φιλοδοξιών, 2) μια συλλογική μνήμη και ένας μύθος για την πατρίδα στα οποία συμπεριλαμβάνεται η (γεωγραφική) θέση, η ιστορία και τα επιτεύγματά της, 3) μια εξιδανίκευση της υποτιθέμενης προγονικής εστίας και μια συλλογική αφοσίωση στη διατήρηση, αποκατάσταση, ασφάλεια και ευημερία της, ή ακόμη στη δημιουργία της, 4) η ανάπτυξη μιας κίνησης επιστροφής που κερδίζει συλλογική αποδοχή, 5) μια ισχυρή συνείδηση εθνοτικής ομάδας που διατηρείται για μεγάλο χρονικό διάστημα και στηρίζεται σε μια αίσθηση διάκρισης, σε κοινή ιστορία και στην πεποίθηση μιας κοινής μοίρας, 6) μια προβληματική σχέση με τις χώρες υποδοχής που υπονοεί τουλάχιστον έλλειψη αποδοχής ή την πιθανότητα ότι μια άλλη δυστυχία μπορεί να ενσκήψει στην ομάδα, 7) μια αίσθηση συναισθηματικής προσέγγισης και αλληλεγγύης με τα ομοεθνή μέλη σε άλλες χώρες ε- γκατάστασης και 8) τέλος, η πιθανότητα μιας ξεχωριστής, δημιουργικής, εμπλουτιστικής ζωής σε χώρες υποδοχής ανεκτικών στον πλουραλισμό. 3

7 άλλων ευρωπαϊκών λαών, όσες δημιουργήθηκαν από την ηθελημένη μετανάστευση για αναζήτηση μιας καλύτερης τύχης σε κάποια άλλη χώρα, είτε στα πλαίσια της εργασίας, όπως οι Ινδοί εργάτες που δούλεψαν με συμβάσεις υποχρεωτικής εργασίας σε βρετανικές ή ολλανδικές τροπικές φυτείες από το 1830 μέχρι το 1920, είτε των εμπορικών συναλλαγών, όπως οι Κινέζοι, οι Λιβανέζοι και παλιότερα οι Βενετοί (labor και trade diasporas) και, τέλος, όσες προέκυψαν από την ενσωμάτωση σε πιο ανεπτυγμένες κοινωνίες (cultural), στις οποίες ανήκουν οι λαοί της Καραϊβικής. 8 O John Armstrong, από την πλευρά του, χαρακτηρίζει ως διασπορά κάθε εθνική ομάδα η οποία στερείται εδαφικής βάσης σε μια δεδομένη πολιτεία, δηλαδή αποτελεί σχετικά μικρή μειονότητα στο σύνολο των τμημάτων της κοινωνίας, προχωρώντας περαιτέρω στη διάκρισή τους σε προλετάριες και κινητοποιημένες διασπορές, ανάλογα με το βαθμό εξέλιξής τους στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα στη χώρα υποδοχής. 9 Ωστόσο, και οι δύο παραπάνω ορισμοί δεν δίνουν σημασία στη σχέση της διασποράς με την πατρίδα. Περαιτέρω, ο Cohen επικεντρώνεται στις αιτίες απομάκρυνσης από τη γενέτειρα και τη θέση της διασποράς στη χώρα φιλοξενίας, ενώ ο ορισμός του Armstrong δεν διακρίνει τις μεταναστευτικές μειονοτικές ομάδες από τις μειονότητες που διαβιούν στις πατροπαράδοτες εστίες τους. Ο δεσμός με τη χώρα καταγωγής, αντίθετα, βρίσκει σημείο αναφοράς στις ε- πισημάνσεις άλλων θεωρητικών. Έτσι ο William Safran χρησιμοποιεί τον όρο διασπορά για να περιγράψει τις κοινότητες που μοιράζονται κάποια ή όλα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: διασκορπισμό από ένα συγκεκριμένο σημείο ή «κέντρο» σε περισσότερους του ενός ξένους τόπους, μια κοινή μνήμη ή το μύθο της πατρίδας, καθεστώς μειονότητας στη χώρα υποδοχής η οποία ενδέχεται να μην τους αποδεχθεί ποτέ πλήρως, ελπίδα για επιστροφή κάποια μέρα στη χώρα καταγωγής, κοινή προσπάθεια για να δημιουργηθούν στη χώρα καταγωγής συνθήκες ασφάλειας και ευημερίας, διατήρηση σχέσεων με τη γενέτειρα με τέτοιο τρόπο που να διαμορφώνει την ταυτότητά τους Βλ. Cohen R., Η Παγκόσμια Διασπορά, ό.π. Ο Cohen θεωρεί ότι οι Τούρκοι οι οποίοι μετανάστευσαν στην Ευρώπη, όπως και οι υπόλοιποι μεσογειακοί λαοί, μπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία των εργατικών διασπορών, εφόσον ανάμεσα στους αλλοδαπούς εργάτες υπάρχουν αποδείξεις για α) ισχυρή διατήρηση δεσμών ομάδας που παρατείνεται για εκτενή χρονική περίοδο (σε ότι αφορά γλώσσα, θρησκεία, ενδογαμία και πολιτιστικά πρότυπα), β) μύθο αναφορικά με μια πατρίδα και ισχυρή σύνδεση και γ) υψηλά ποσοστά κοινωνικής απομόνωσης. 9 Armstrong A. J., Mobilized and Proletarian Diasporas, The American Political Science Review, Vol. 70, No. 2 (Jun., 1976), Βλ. Safran W., The Jewish Diaspora in a Comparative and Theoretical Perspective, Israel Studies, Vol. 10, no. 1, σελ. 37 και Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return, στο συλλογικό έργο, Vertovec S. και Cohen R., (Eds), Migration, Diasporas and Transnationalism, 1999, σελ. 4

8 Επίσης, ο Gabriel Sheffer, διακρίνει τις ιστορικές διασπορές, δηλαδή όσες δημιουργήθηκαν στην αρχαιότητα ή το μεσαίωνα, από τις σύγχρονες διασπορές, όσες δηλαδή δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα των μεγάλων κυμάτων μετανάστευσης που έλαβαν χώρα κυρίως από τα μισά του 19 ου αιώνα και μέχρι το 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όλες οι άλλες διασπορές, είτε σχηματοποιήθηκαν πρόσφατα, δηλαδή μετά τον Παγκόσμιο Πόλεμο, ή βρίσκονται ακόμη στα διάφορα στάδια εξέλιξης, και αποτελούν τις λεγόμενες αρχόμενες διασπορές. 11 Έτσι, κατά τον ορισμό του Sheffer, οι σύγχρονες διασπορές είναι εθνικές μειονοτικές ομάδες μεταναστευτικής προέλευσης, που κατοικούν και δραστηριοποιούνται σε χώρους φιλοξενίας, αλλά διατηρούν ισχυρούς συναισθηματικούς και υλικούς δεσμούς με τις χώρες προέλευσής τους. 12 Τέλος, οι Shain και Barth, ορίζουν τη διασπορά ως ανθρώπους με κοινή καταγωγή που κατοικούν, σε μόνιμη βάση, άλλοι λιγότερο, άλλοι περισσότερο, έξω από τα σύνορα των εθνικών τους ή θρησκευτικών πατρίδων, είτε η πατρίδα είναι πραγματική είτε συμβολική, ανεξάρτητη ή κάτω από ξένο έλεγχο. Τα μέλη της διασποράς αυτοπροσδιορίζονται, ή προσδιορίζονται από άλλους, μέσα και έξω από την πατρίδα τους, ως μέρος της εθνικής κοινότητας της πατρίδας, και ως τέτοιοι συχνά συμμετέχουν ή εμπλέκονται σε ζητήματα σχετικά με την πατρίδα. 13 Η προσέγγιση και η περιγραφή ενός ευρέος φάσματος των εμπειριών των μεταναστών από την πλευρά της θεωρίας των «Διεθνικών Κοινοτήτων» ήρθε να προστεθεί στην ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία των «Διασπορών». Ωστόσο, οι διεθνικές κοινότητες αποτελούν ένα ευρύτερο ορισμό από αυτόν των διασπορών και με λιγότερο ιστορικό υπόβαθρο. 14 Η Peggy Levitt θεωρεί ως σημαντικό για τη διάκριση των δύο εννοιών τον ειδικό τύπο της συνείδησης που υπάρχει ανάμεσα στους μετανάστες. Έτσι, οι διεθνικές κοινότητες δημιουργούν ομάδες δυνητικών διασπορών που μπορούν ή όχι να διαμορφωθούν. Οι Διασπορές σχηματίζονται από διεθνικές κοινότητες που γεφυρώνουν τις χώρες αποστολής και υποδοχής και από τους πραγματικούς ή νοερούς δεσμούς ανάμεσα στους μετανάστες, οι οποίοι έχουν διασκορπιστεί σε όλο τον κόσμο, Τα κριτήρια αυτά, σύμφωνα με τον Safran πληρούν, σήμερα, οι Αρμένιοι, Τούρκοι, Παλαιστίνιοι, Κουβανοί, Έλληνες, και ίσως οι Κινέζοι, ενώ παλιότερα οι Πολωνοί, με την Εβραϊκή Διασπορά να αποτελεί τον ιδεατό τύπο. 11 Βλ. Sheffer G., Diaspora Politics: At Home Abroad. Εκδόσεις Cambridge University Press, Cambridge 2003, σελ Sheffer G., ό.π., σελ Shain Y. and Barth A., Diasporas and International Relations Theory, International Organization 57, Summer 2003, σελ Βλ. μεταξύ άλλων: Østergaard-Nielsen E., Transnational Politics. Turks and Kurds in Germany, ό.π., σελ , Portes A., Introduction: the debates and significance of immigrant transationalism, Global Networks 1, ,

9 και τη γενέτειρα πατρίδα τους. Εφόσον οι κοινότητες αυτές αποκτήσουν μια αίσθηση ενότητας, τότε εμφανίζεται η διασπορά. 15 Η Riva Kastoryano διακρίνει την έννοια των «Διεθνικών Κοινοτήτων», που επίσης εμπεριέχει την ιδέα του διασκορπισμού, από αυτή των «Διασπορών», καταρχήν με βάση το χρόνο συγκρότησης τους, δηλαδή, πριν ή μετά την εποχή του εθνικισμού και τη δημιουργία των εθνών-κρατών. Περαιτέρω, οι κλασσικές περιπτώσεις διασπορών αναφέρονται σε άτομα ή ομάδες που μοιράζονται την ίδια ιστορία, ενώνονται από ένα κοινό προσδιορισμό ταυτότητας και παρόμοιες ιδέες για τον μύθο ενός σχηματοποιημένου, εδαφικά, κράτους. Αντίθετα, οι Διεθνικές Κοινότητες, όπως εμφανίζονται σήμερα, αποτελούνται από μετανάστες που προέρχονται από εδαφικά καθορισμένα κράτη, ακόμη και εάν κάποιοι από αυτούς διεκδικούν αυτόνομα πολιτικά όρια μέσα στα κράτη αυτά, όπως οι Κούρδοι για παράδειγμα. Οι Διασπορές αποτελούνται από ανθρώπους που ανήκουν στην ίδια «φανταστική πατρίδα», ενώ οι διεθνικές κοινότητες χαρακτηρίζονται από διαφορετικές εθνικές και γλωσσικές ταυτότητες, όπως και από διαφορετικές σχέσεις με τη χώρα καταγωγής, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν εμπόδιο για την ανασυγκρότηση μιας τέτοιου είδους κοινότητας. 16 Στα πλαίσια της εργασίας αυτής δεν θα επιχειρηθεί να αναλυθεί το κατά πόσο οι Τούρκοι της Γερμανίας αποτελούν διασπορά ή διεθνική κοινότητα. Όπως, ήδη, α- ναφέρθηκε, και οι δύο έννοιες χρησιμοποιούνται στη διεθνή βιβλιογραφία για να περιγράψουν την παρουσία, αλλά και τον πολιτικό ρόλο των Τούρκων μεταναστών στη χώρα αυτή. Εξάλλου, όπως θα μπορέσει να διαπιστώσει κανείς και στη συνέχεια, τα αναλυτικά μέσα που χρησιμοποιούνται για την έρευνα των πολιτικών πρακτικών των μεταναστών, σε σχέση κυρίως με τη χώρα καταγωγής, είναι ίδια για τους υποστηρικτές και των δύο απόψεων. 3. Διασπορά και θεωρία των Διεθνών Σχέσεων Ο ρόλος της διασποράς στις Διεθνείς Σχέσεις έρχεται να ενταχθεί στη καρδιά της διαμάχης μεταξύ των ρεαλιστών και των φιλελεύθερων θεωρητικών των διεθνών 15 Levitt P., Transnational migration: taking stock and future directions, Global Networks, ό.π., σελ Kastoryano R., Between Europe and Nation-States. The Turkish Transnational Community, στο: Sackmann R., Peters B., και Faist T.,(eds), Identity and Integration. Migrants in Western Europe, Ashgate 2003, σελ Σύμφωνα με την Kastoryano οι διεθνικές κοινότητες των Τούρκων και Κούρδων της Γερμανίας, οι οποίες οργανώνονται με βάση μια κοινή γλώσσα (ή οικογένεια γλωσσών) και θρησκεία (τα παρακλάδια του Τουρκικού Ισλάμ, δηλαδή τους Σουνίτες και τους Αλεβίτες μουσουλμάνους), όπως και μια κοινή αίσθηση ότι ανήκουν κάπου (ή ότι δεν ανήκουν, στην περίπτωση των Κούρδων), μετατρέπουν τον ευρωπαϊκό χώρο σε ένα χώρο εξωεδαφικής πολιτικής συμμετοχής. 6

10 σχέσεων για το ρόλο των μη κρατικών δρώντων σε αυτές. 17 Από τη μία η ρεαλιστική σχολή σκέψης, όπου κυριαρχεί η άποψη ότι κύριοι δρώντες στις διεθνείς σχέσεις είναι τα κυρίαρχα κράτη, αρνείται τη νομιμοποίηση άλλων παραγόντων, όπως οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, οι πολυεθνικές εταιρίες ή η κοινωνία, στη τελική διαμόρφωση της παγκόσμιας πολιτικής. Από την άλλη, η φιλελεύθερη σχολή, αντιτείνει ότι ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός των μη κρατικών δρώντων, αλλά και η αλληλεξάρτηση και χρήση μοντέρνων μέσων επικοινωνίας έχει διευκολύνει την ικανότητά τους να επηρεάζουν τις ιδέες, αξίες, και πολιτικές αντιλήψεις των ανθρώπων σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η λεπτομερής ανάλυση της διαμάχης αυτής δεν θα αποτελέσει αντικείμενο της παρούσας εργασίας, από τη στιγμή, μάλιστα, που οι υποστηρικτές των δύο αυτών τάσεων, στη θεωρία των διεθνών σχέσεων, συμφωνούν στο ότι μη κρατικοί δρώντες, και ειδικότερα η διασπορά, χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και μελέτης στην εξέταση της διαμόρφωσης της εξωτερικής πολιτικής. Σε αυτό που διαφωνούν είναι ο βαθμός του επηρεασμού των αποφάσεων των κυβερνήσεων από τους μη κρατικούς δρώντες Ο ρόλος των εθνικών διασπορών στις Διεθνείς Σχέσεις. Υπάρχουν πολλοί τομείς στους οποίους ο ρόλος της διασποράς μπορεί να έχει ιδιαίτερη σημασία, τόσο για το κράτος προέλευσης, όσο και για το κράτος υποδοχής. Από τους σημαντικότερους είναι η συμβολή της διασποράς στις οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στα δύο κράτη, μέσω των οικονομικών επενδύσεων κυρίως στη χώρα προέλευσης από επιτυχημένα οικονομικά μέλη της διασποράς, αλλά κυρίως διαμέσου των μεταναστευτικών εμβασμάτων. 18 Όμως, στα πλαίσια της εργασίας αυτής, η έρευνα θα επικεντρωθούμε στην πολιτική σημασία και στην επίδραση που έχει η διασπορά στις πολιτικές εξελίξεις των δύο χωρών. 17 Πρβλ. σχετικά, Østergaard-Nielsen E., Transnational Politics. Turks and Kurds in Germany, ό.π.,σελ. 31, Παπασωτηρίου Χ., Διασπορά και Εθνική Στρατηγική, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2000, σελ. xii και τα σχόλια του Α. Πλατιά, Shain Y. and Barth A., Diasporas and International Relations Theory, ό.π., σελ και Shain Y., Multicultural Foreign Policy, στο συλλογικό έργο, Vertovec S. και Cohen R., (Eds), Migration, Diasporas and Transnationalism, 1999, σελ Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 2000 οι Μεξικανοί μετανάστες στις Η.Π.Α διοχέτευσαν μέσω των εμβασμάτων 7.1 δισεκατομμύρια δολάρια στην πατρίδα τους ενώ το αντίστοιχο ποσό από τους Τούρκους στη Γερμανία ανήλθε στα 1.2 δισεκατομμύρια. Βλ. Carling J., Migrant remittances and development cooperation, International Peace Research Institute, Oslo 2005, σελ.10, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 7

11 3.2. Πολιτική επίδραση στις χώρες φιλοξενίας και στις χώρες προέλευσης. Επίδραση στις χώρες φιλοξενίας: Καταρχήν οι διάφορες οργανώσεις τις διασποράς, ιδιαίτερα στα δημοκρατικά κράτη, μπορεί να ασκήσουν πολιτική πίεση στις χώρες φιλοξενίας (για να ακολουθήσουν πολιτικές υπέρ της πατρίδας τους ή και να αμφισβητήσουν τις πολιτικές της κυβέρνησης αυτής). Σύμφωνα με τον Yoshi Shain το φαινόμενο αυτό μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητό έχοντας ως παράδειγμα τις Η.Π.Α και τη δράση των εκεί διαφόρων εθνικών ομάδων πίεσης η οποία, για πολλούς, έχει επιφέρει τον κατακερματισμό της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. 19 Εξετάζοντας τον ρόλο των εθνικών λόμπυ στην Αμερική διάφοροι θεωρητικοί, όπως οι Huntington και Smith, επισημαίνουν ότι η θεματική των διασπορών, οι οποίες προωθούν τα συμφέροντα ανθρώπων και οντοτήτων έξω από τις Η.Π.Α, και η μη λήψη υπόψη του κοινού καλού απειλούν τη συνοχή της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και θέτουν σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια της χώρας. Αντίθετα, για κάποιους άλλους, μεταξύ των οποίων και ο Shain, οι εθνικές ομάδες πίεσης αποτελούν μέρος του αμερικανικού πλουραλισμού και λειτουργούν ως αντίβαρα στις παραδοσιακές πολιτικές ελίτ. Επίδραση στις χώρες προέλευσης: Οι διασπορές μπορούν να επηρεάσουν την πολιτική των χωρών καταγωγής (διαμέσου της υποστήριξης ή της αντίθεσης στις κυβερνήσεις τους). 20 Οι διασπορές μπορούν να παράσχουν οικονομική και άλλου είδους υποστήριξη σε πολιτικά κόμματα και κοινωνικά κινήματα.. Πολλές φορές η συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες γίνεται με φροντίδα του ίδιου του κράτους καταγωγής το οποίο παρέχει στα μέλη της διασποράς τη δυνατότητα να ψηφίζουν στις εθνικές εκλογές ή ιδρύει ειδικές υπηρεσίες και υπουργεία που ασχολούνται με τα ζητήματα των διασπορών. Έτσι, για παράδειγμα, οι Κροάτες της διασποράς παρείχαν 4 εκατομμύρια $ για την εκλογή του Φράνκο Τούτσμαν στις εκλογές του 1990, ο οποίος τους αντάμειψε προσφέροντας 12 θέσεις στην κροατική βουλή στα μέλη της διασποράς. Επίσης, κατά τα διάρκεια των εκλογών, τα μέλη της διασποράς μπορούν να λαμβάνουν μέρος μαζικά σε αυτές ταξιδεύοντας στην πατρίδα με μέσα μεταφοράς που πολλές φορές τα ίδια τα πολιτικά κόμματα ναυλώνουν ή ψηφίζοντας στα διάφορα 19 Βλ. Shain Y. and Barth A., Diasporas and International Relations Theory, ό.π., σελ Βλ. Vertovec S., The Political Importance of Diasporas, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: σελ

12 προξενεία των χωρών φιλοξενίας. 21 Ενδέχεται, ακόμη, και να χρηματοδοτήσουν τρομοκρατικές οργανώσεις ή να συμβάλλουν στη διαιώνιση βίαιων συγκρούσεων στη χώρα καταγωγής, αλλά και στην ειρηνική επίλυση μακροχρόνιων συρράξεων. 22 Συχνά, τα μέλη των διασπορών μπορεί να πάρουν μέρος σε μαζικές συγκεντρώσεις για θέματα που σχετίζονται με την πατρίδα τους. Για παράδειγμα, οι Κούρδοι της Γερμανίας, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, προχώρησαν σε μαζικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, ύστερα από τη σύλληψη του Οτσαλάν ή οι Έλληνες της Αμερικής και της Αυστραλίας που βγήκαν μαζικά στους δρόμους των χωρών αυτών για να διαδηλώσουν για το ζήτημα της ονομασίας των Σκοπίων Παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της πολιτικής δράσης των μεταναστών. Ποιοι είναι, όμως οι παράγοντες που οδηγούν ορισμένες κοινότητες μεταναστών να συμμετέχουν περισσότερο από κάποιες άλλες στις πολιτικές εξελίξεις της πατρίδας τους αλλά και, επιπλέον, κάποιες από αυτές να είναι περισσότερο επιτυχημένες και κινητοποιημένες από κάποιες άλλες; Διάρκεια Παραμονής Υποστηρίζεται ότι όσο περισσότερο κάποια ομάδα μεταναστών διαμένει στο εξωτερικό τόσο το λιγότερο εμπλέκεται στις πολιτικές διαδικασίες της χώρας καταγωγής και επικεντρώνεται στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας φιλοξενίας. Σίγουρα υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στους μετανάστες πρώτης γενιάς με εκείνους της δεύτερης ή της τρίτης. Οι τελευταίοι τείνουν να ενδιαφέρονται περισσότερο στο να επιλύσουν τα καθημερινά τους προβλήματα και να παρουσιάζονται ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας στην οποία διαμένουν, απέχοντας από πολιτικές διαδικασίες που δεν ε- ντάσσονται στην καθημερινότητά τους και ίσως δεν έχουν ποτέ βιώσει. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η ενασχόληση με τα κοινά της χώρας φιλοξενίας δεν αποκλείει το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή στα πολιτικά ζητήματα της χώρας καταγωγής. Οι έρευ- 21 Ανάλογη πρακτική ακολουθείται, για παράδειγμα, από τα μέλη της Ελληνικής, Τουρκικής και Ε- βραϊκής διασποράς και τα πολιτικά κόμματα των χωρών αυτών. 22 Βλ. Shain Y., The Role of Diasporas in Conflict Perpetuation or Resolution, SAIS Review vol. XXII no. 2 (Summer-Fall 2002), σελ και τον ρόλο που η Αρμενική και Εβραϊκή διασπορά των Η.Π.Α διαδραμάτισαν στις συγκρούσεις στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και στη Δυτική όχθη και τη Γάζα, αντίστοιχα., και Sheffer G., Diaspora Politics: At Home Abroad, ό.π., σελ και τα παραδείγματα των Ιρλανδών που χρηματοδοτούν τον IRA ή τη βοήθεια που οι Αλβανοί παρείχαν στον UCK στο Κόσοβο. 9

13 νες που διεξήχθησαν κυρίως στη Βόρεια Αμερική και τις εκεί διασπορές αντικρούει την παραπάνω υπόθεση και μας παρουσιάζει πετυχημένες οικονομικά και κοινωνικά κοινότητες μεταναστών, όπως αυτές των Εβραίων και των Ελλήνων, οι οποίες παρά τη μακρά χρονική περίοδο παραμονής στο εξωτερικό, εξακολουθούν να συμμετέχουν στις πολιτικές διαδικασίες στη χώρα προέλευσης Μέγεθος διασποράς μεταναστών Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό των μεταναστών σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού του κράτους διαμονής τόσο περισσότερο είναι πιθανό το μέγεθος αυτό να λαμβάνεται υπόψη από τους πολιτικούς ιθύνοντες όταν αυτοί έρχονται αντιμέτωποι με τα αιτήματα των μεταναστών. Ωστόσο, το μέγεθος από μόνο του δεν μπορεί πάντα να επιφέρει τα κατάλληλα αποτελέσματα εάν δεν συνοδεύεται και από την ποιοτική παρουσία των μεταναστών, δηλαδή την κατοχή καίριων θέσεων στο κοινωνικό, οικονομικό και εν τέλει πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας παραμονής Κοινωνική και οικονομική θέση των μεταναστών στη χώρα υποδοχής Σημειώνεται από αρκετούς ότι όσο βελτιώνεται η οικονομική και κοινωνική κατάσταση των μεταναστών στο εξωτερικό η εξάρτησή τους από τα πολιτικά δρώμενα στις πατρίδες τους, αργά ή γρήγορα, θα μειωθεί ή, και θα εξαφανισθεί ακόμη. Α- ντίθετα, οι μετανάστες που υφίστανται διακρίσεις, μαστίζονται από την ανεργία και βρίσκονται στο κοινωνικό περιθώριο, ανακαλύπτουν στους προσανατολισμένους στην πατρίδα οργανισμούς κοινό σημείο επαφής και προσδιορισμού πολιτιστικής ταυτότητας. Και πάλι όμως τα παραδείγματα των Ιρλανδών, Αρμενίων ή Εβραίων που ζούνε στην Αμερική μας οδηγούν σε διαφορετικά συμπεράσματα Δυνατότητα πρόσβασης στους πολιτικούς θεσμούς της χώρας υποδοχής Καταρχήν, εύλογα μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ότι τα μη δημοκρατικά καθεστώτα αποθαρρύνουν, αν δεν απαγορεύουν εντελώς, τη δράση κοινωνικών ομάδων, πόσο μάλλον των κοινοτήτων μεταναστών. 24 Αντίθετα, στα δημοκρατικά καθεστώτα οι διασπορές βρίσκουν προσφορότερο έδαφος για να ασκήσουν πίεση στις τοπικές κυβερνήσεις υπέρ ή κατά των χωρών καταγωγής τους. Ωστόσο, δεν έχουν όλα τα δημοκρατικά καθεστώτα την ίδια νομοθετική διαδικασία απορρόφησης των μετα- 23 Βλ. Østergaard-Nielsen E., Transnational Politics. Turks and Kurds in Germany, ό.π.,σελ Βλ. Shain Y. and Barth A., Diasporas and International Relations Theory, ό.π., σελ. 464/ 10

14 ναστών στο πολιτικό τους σύστημα. Έτσι, πολυπολιτισμικά κράτη όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία, τα οποία δημιουργήθηκαν από Ευρωπαίους μετανάστες, είναι ιδιαίτερα ανοικτά στην απορρόφηση νέων μεταναστευτικών ρευμάτων με νομοθεσίες που προβλέπουν τη σχετικά εύκολη απόκτηση των αντίστοιχων ιθαγενειών από μετανάστες πρώτης γενιάς. 25 Στην Ευρώπη, αντίστοιχη πολιτική ακολουθεί η Ολλανδία της οποίας η νομοθεσία περί απόκτησης ιθαγένειας απαιτεί σύντομες και εύκολες διαδικασίες, ενώ, παράλληλα, παρέχει αρκετό χώρο στους μετανάστες να αναπτύξουν τους δικούς τους εθνικό-πολιτιστικούς και θρησκευτικούς οργανισμούς. Αντίθετα, στη Γερμανία, όπως θα αναλύσουμε διεξοδικά παρακάτω, οι μετανάστες χαρακτηρίζονται ξένοι και δεν αποκτούν πολιτικά δικαιώματα εάν προηγουμένως δεν πολιτογραφηθούν Γερμανοί υπήκοοι και δεν απολέσουν την εθνική τους υπηκοότητα Οργάνωση και συνοχή της διασποράς Μια καλά οργανωμένη και με ομογενή στοιχεία και απόψεις κοινότητα μεταναστών είναι σε θέση να αποτελέσει ένα ισχυρό συνομιλητή στα πολιτικά φόρα της χώρας διαμονής σε αντίθεση με εκείνες τις διασπορές που μαστίζονται από αντιπαλότητες και αναλώνονται σε εσωτερικές συγκρούσεις Πολιτική βούληση και ισχύς στα κράτη διαμονής και προέλευσης Σημαντικό, τέλος, παράγοντα διαδραματίζει και η θέληση ή μη του κράτους διαμονής να βασίσει την εξωτερική του πολιτική στην πίεση των μεταναστευτικών ομάδων, αλλά και του κράτους προέλευσης να αποδεχθεί ή όχι την επιρροή της διασποράς. Για παράδειγμα, εφόσον ένα κράτος, ακόμη και εάν αυτό επιτρέπει, μέσω του πολιτικού του συστήματος, τη δυνατότητα πίεσης εκ μέρους των διασπορών, ενδέχεται, εφόσον τα συμφέροντά του δεν εξυπηρετούνται σε κάποια περίσταση, να δράσει αντίθετα από τη βούληση της διασποράς. 28 Δεν λείπουν, όμως, και εκείνα τα παραδείγματα που προβάλλουν αρκετοί για να υποστηρίξουν το γεγονός ότι αρκετές 25 Βλ. Παπασωτηρίου Χ., Διασπορά και Εθνική Στρατηγική, ό.π., σελ Βλ. Østergaard-Nielsen E., Transnational Politics. Turks and Kurds in Germany, ό.π.,σελ Βλ. Ögelman N., Money J. and Martin P., Immigrant Cohesion and Political Access in Influencing Foreign Policy, SAIS Review vol XXII no. 2 (Summer-Fall 2002), σελ Βλ Παπασωτηρίου Χ., Διασπορά και Εθνική Στρατηγική, ό.π., σελ , ο οποίος παραθέτει μια σειρά αποφάσεων διαφόρων κυβερνήσεων των Η.Π.Α, στις οποίες το Εβραϊκό λόμπυ είναι ιδιαίτερα ισχυρό, οι οποίες, ωστόσο, ήταν αρνητικές για το Ισραήλ από τη στιγμή που η συγκεκριμένη πολιτική ευνοούσε τα αμερικανικά συμφέροντα. 11

15 κυβερνήσεις των χωρών φιλοξενίας λαμβάνουν μια απόφαση αρεστή στα μέλη της διασποράς, αλλά αντίθετη με τα εθνικά συμφέροντα των ίδιων των χωρών. 29 Αντίστοιχα, το κράτος προέλευσης μπορεί να θεωρήσει ότι οι ενέργειες της διασποράς συγκρούονται με τα εθνικά του συμφέροντα και να αντιταχθεί σε αυτές. 30 Γι αυτό το λόγο αρκετές από τις κυβερνήσεις των χωρών προέλευσης προτιμούν οι μετανάστες τους να παραμένουν, όσο το δυνατόν περισσότερο, στο στάδιο της αρχόμενης, κατά τον ορισμό του Sheffer, διασποράς, καθώς κάτι τέτοιο θα σήμαινε μεγαλύτερη πολιτική και πολιτιστική εξάρτηση από τις χώρες καταγωγής, και ιδίως τις κυβερνήσεις τους, και κατά συνέπεια αποτελεσματικότερο πολιτικό έλεγχο των διασπορών από τις τελευταίες. 31 Η κινητοποίηση της διασποράς, συνεπώς, είναι αποτελεσματικότερη εάν κατευθύνεται σε πεδία όπου, τόσο το κράτος διαμονής, όσο και αυτό της προέλευσης έχουν κοινές ή τουλάχιστον συμβατές επιδιώξεις. Όπως γίνεται κατανοητό, από τα παραπάνω, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που θα πρέπει να λάβει κανείς υπόψη στην προσπάθειά του να ερευνήσει το βαθμό επιτυχίας των διασπορών στον επηρεασμό της εξωτερικής πολιτικής, τόσο της χώρας διαμονής, όσο και αυτής της προέλευσης, και κάθε φορά θα πρέπει να συνυπολογίζεται το πολιτισμικό-κοινωνικό-πολιτικό περιβάλλον στο οποίο αυτές δρουν και το οποίο διαφέρει από χώρα σε χώρα και μεταβάλλεται από εποχή σε εποχή. Με βάση τα παραπάνω στη συνέχεια θα παρατεθούν ορισμένα στοιχεία για την παρουσία και πολιτική δράση των Τούρκων μεταναστών και πολιτικών προσφύγων στη Γερμανία. 4. Από τους Gastarbeiter στους «Ευρω-Τούρκους»; 4.1. Ιστορική αναδρομή-διάφορες φάσεις μετανάστευσης. 29 Βλ. σχετικά, Shain Y., Multicultural Foreign Policy, ό.π., σελ. 610, ο οποίος χρησιμοποιεί το παράδειγμα της απόφασης του Αμερικανού Προέδρου Κλίντον να στείλει αμερικανικά στρατεύματα στην Αϊτή, τον Σεπτέμβριο του 1994, στα πλαίσια της επιχείρησης «Upholde Democracy» και ύστερα από απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η απόφαση αυτή ελήφθη, κυρίως, ύστερα από οργανωμένες πιέσεις που ασκήθηκαν από ομάδες Αφροαμερικανών, αλλά και της Αϊτινής διασποράς στις Η.Π.Α. Επίσης, οι John J. Mearsheimer και Stephen Walt, στην έρευνά τους για τον ρόλο του Ισραηλινού λόμπυ στον τρόπο άσκησης της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, η οποία έχει προκαλέσει πλήθος αντιδράσεων στις Η.Π.Α, διατυπώνουν την άποψη ότι αυτό είναι που καθορίζει την αμερικανική πολιτική στις Η.Π.Α και μάλιστα εις βάρος των συμφερόντων της. Mearsheimer J. και Walt S., Το Ισραηλινό Λόμπυ και η Πολιτική των Η.Π.Α, εκδ. Θυράθεν, Θεσσαλονίκη Βλ. Shain Y. and Barth A., Diasporas and International Relations Theory, ό.π., σελ. 456 οι οποίοι παραθέτουν το παράδειγμα των Εβραίων της Αμερικής οι οποίοι δεν υπηρετούν στρατιωτική θητεία στο Ισραήλ και κατά συνέπεια, σύμφωνα με την άποψη πολλών Εβραίων, τόσο στο Ισραήλ, όσο και στις Η.Π.Α, δεν θα πρέπει να επηρεάζουν την πολιτική της χώρας της Μέσης Ανατολής σε ζητήματα σχετικά με την εθνική ασφάλεια. 31 Sheffer G., The Emergence of New Ethno-National Diasporas, στο συλλογικό έργο, Vertovec S. και Cohen R., (Eds), Migration, Diasporas and Transnationalism, 1999, σελ

16 Η έλευση του μεγάλου αριθμού των Τούρκων στην Ευρώπη ήταν, πρωτίστως, αποτέλεσμα της ανάγκης της ταχύτατα αναπτυσσόμενης οικονομίας της μεταπολεμικής Ευρώπης για εργατικό δυναμικό το οποίο θα στελέχωνε άμεσα τις βιομηχανίες και θα κάλυπτε την υπάρχουσα έλλειψη. Το Τουρκικό Κράτος, από την πλευρά του, είδε στην εξαγωγή του πλεονάζοντος ανθρώπινου δυναμικού του μια καλή ευκαιρία να μειώσει τους αριθμούς των ανέργων ενώ, μακροπρόθεσμα, οι ειδικευμένοι εργάτες που θα επέστρεφαν στη χώρα θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη μιας εγχώριας βιομηχανίας. 32 Μεταξύ 1961 και 1973 αρκετά Ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γαλλία, η Ολλανδία, το Βέλγιο και η Αυστρία, υπέγραψαν μια σειρά από διμερείς συμφωνίες με την Τουρκία. Στο διάστημα αυτό Τούρκοι μετανάστες έφτασαν στην Ευρώπη από τους οποίους η συντριπτική πλειονότητα, , εγκαταστάθηκε στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. 33 Το γεγονός ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των Τούρκων στράφηκε προς στη Γερμανία εξηγείται από το ότι η χώρα αυτή δεν είχε κάποιο αποικιακό παρελθόν έτσι ώστε να αντλήσει μετανάστες από τις αποικίες, ό- πως έπραξε η Γαλλία, υποδεχόμενη εργάτες από τις χώρες του Μαγκρέπ, ή η Βρετανία στην οποία κατέληξαν μετανάστες από την Ινδία και το Πακιστάν. Εξάλλου, οι πολιτικές αρχές της Γερμανίας, επιλέγοντας γεωγραφικά κοντινές χώρες και αποκλείοντας μετανάστες από την Αφρική ή την Ασία, επιθυμούσαν να διασφαλίσουν ότι κάθε μετανάστης θα μπορούσε εύκολα να γυρίσει στην πατρίδα του και θα αποκλειόταν η πιθανότητα μόνιμης εγκατάστασης. 34 Ο προσωρινός χαρακτήρας της παραμονής των μεταναστών αποτελούσε πρόθεση των κυβερνήσεων, τόσο της Γερμανίας, όσο και της Τουρκίας, όταν το 1962 και το 1964 σύναψαν τις μεταξύ τους συμφωνίες. 35 Το πρώτο μεταναστευτικό κύμα αποτελούσαν κατά βάση άντρες, μεταξύ 20 και 39 χρόνων, οι οποίοι είχαν κάποια στοιχειώδη ειδίκευση και εκπαίδευση, σε αντίθεση με το μεγαλύτερο ποσοστό του Τουρ- 32 Βλ. Helicke J., Turks in Germany: Muslim Identity Between States, στο: Yvonne Yazbeck Haddad and Jane Smith (Eds) Muslim Minorities in the West, Visible and Invisible, Altamira Press 2002, σελ Βλ. Müftüler Bac Μ., Turkey s Relations with a changing Europe, Manchester University Press, 1997, σελ Βλ. Schönwälder K., Why Germany s guestworkers were largely Europeans: The selective principles of post world labour recruitment policy, Ethnic and Racial Studies, Vol. 27, no. 2, March 2004, σελ Η Γερμανία σύναψε αντίστοιχες συμφωνίες και με άλλες 7 χώρες της Μεσογείου μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. 13

17 κικού λαού, και καταγόταν από τις πιο ανεπτυγμένες επαρχίες της χώρας. 36 Από τα μέσα του 1960, όμως, οι Τούρκοι εργάτες προερχόταν σχεδόν αποκλειστικά από χωριά της Κεντρικής Τουρκία ή τις παράκτιες περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, όπου δούλευαν ως αγρότες. Καθώς οι μετανάστες είχαν φτάσει στη Γερμανία χωρίς τις οικογένειές τους η παρουσία τους περιοριζόταν κυρίως στο χώρο εργασίας και στα μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών κοντά στα εργοστάσια, όπου λάμβανε χώρα και η ά- σκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων, ζώντας επομένως στο περιθώριο της Γερμανικής κοινωνίας. Το 1973 βρήκε ολόκληρη την υφήλιο να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις οικονομικές συνέπειες που προκάλεσε η πετρελαϊκή κρίση. Αποτέλεσμά της ήταν και το απότομο τέλος της εισροής ξένων εργατών σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες καθώς τα ποσοστά ανεργίας αυξανόταν δραματικά και οι δυτικές κυβερνήσεις έπρεπε να αντιδράσουν. Το Νοέμβριο του 1973 η Γερμανική Κυβέρνηση απαγόρευσε τη μετανάστευση προς τη χώρα αναστέλλοντας όλες τις προηγούμενες συμφωνίες με εξαίρεση τα μέτρα που προέβλεπαν την ελευθερία εργασίας. 37 Και παρόλο που οι υπήκοοι άλλων χωρών, όπως αυτοί της Ισπανίας ή της Ιταλίας, έφυγαν μαζικά ως συνέπεια της δύσκολης οικονομικής κατάστασης, τα νούμερα των Τούρκων μεταναστών παρέμειναν σχεδόν αμετάβλητα. 38 Αντίθετα, τα προγράμματα για οικογενειακή επανένωση οδήγησαν στη Γερμανία τις γυναίκες και τους συγγενείς των πρώτων μεταναστών. 39 Εξάλλου, τα ποσοστά γεννήσεων των οικογενειών των Τούρκων μεταναστών ήταν και παραμένουν τα πιο υψηλά μεταξύ των υπολοίπων ξένων εργατών στη Γερμανία, αλλά και από αυτά των ίδιων των Γερμανών. 40 Η παρουσία των γυναικών, οι οποίες φορούσαν μαντίλα σε δημόσιους χώρους, ή των παιδιών των μεταναστών τα οποία σταδιακά άρχισαν να 36 Βλ. Kaya A. and Kentel F., Euro Turks, A Bridge or a Breach Between Turkey and the European Union. A Comparative Study of German-Turks and French-Turks, OSCE Conference on Tolerance and the Fight against Racism, Xenophobia and Discrimination, Brussels, 13 and 14 September 2004, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 37 Βλ. Müftüler Bac Μ., ό.π., σελ Βλ. Helicke J., ό.π., σελ Βλ. Avzi G και Kirisci K., Turkey s immigration and emigration dilemma at the gate of the European Union, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση meme.phpwebhosting.com / ~migracion /rimd/bellagio / 4. pdf., σελ Βλ. Thränhardt D., Immigrant Cultures, State Policies and Social Capital Formation in Germany, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: egora.unimueter.de / pol/ personen/ thraenhardt/ bindata/ _Immigrant_Cultures,_State_Policies_and_Social_Capital_Formation_in_Germany. pdf, σελ

18 παρακολουθούν μαθήματα σε γερμανικά σχολεία, έκανε και πιο έντονη την παρουσία των Τούρκων, αλλά και του Ισλάμ στη Γερμανική κοινωνία. 41 Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η Γερμανική Κυβέρνηση ενθάρρυνε τον επαναπατρισμό των μεταναστών προσφέροντας οικονομικά ανταλλάγματα οδηγώντας, έτσι, 300 χιλιάδες Τούρκους πίσω στην πατρίδα τους. 42 Όμως, ούτε αυτά τα μέτρα κατάφεραν να ανακόψουν τη συνεχή άνοδο της Τουρκικής παρουσίας στη Γερμανία. Περισσότεροι από Τούρκοι πολίτες, Κούρδοι αλλά και πολιτικοί πρόσφυγες, ζήτησαν την περίοδο πολιτικό άσυλο στη Γερμανία ως απόρροια της πολιτικής κατάστασης στη χώρα και ιδιαίτερα σε συνδυασμό με το στρατιωτικό πραξικόπημα το 1980, αλλά και την έναρξη του ένοπλου αγώνα των Κούρδων στις νοτιοανατολικές επαρχίες στα τέλη της ίδιας δεκαετίας. 43 Το στρατιωτικό καθεστώς περιόρισε τις πολιτικές ελευθερίες και την ελευθερία του τύπου, ενώ μείωσε και την επιρροή των εργατικών συνδικάτων. Απαγορεύτηκε η ομιλία και η γραφή της κουρδικής γλώσσας, αλλά και οποιεσδήποτε πολιτιστικές δραστηριότητες των Κούρδων οι οποίες θα θεωρούνταν στο εξής ως τρομοκρατικές ενέργειες και υπονόμευση της ε- δαφικής ακεραιότητας του Κράτους. Τέλος, με το πέρασμα των χρόνων έπαψε πια και η πεποίθηση, μεταξύ των Τούρκων μεταναστών, ότι η παρουσία τους στη Γερμανία ήταν πρόσκαιρη και ότι θα επέστρεφαν κάποια στιγμή στη πατρίδα τους. 44 Σήμερα, περίπου 4 εκατομμύρια Τούρκοι, 4 γενεών, ζούνε στη Δυτική Ευρώπη, καθιστώντας τους τη μεγαλύτερη ο- μάδα αλλοδαπών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από αυτούς γύρω στα 2,5 εκατομμύρια διαμένουν στη Γερμανία αποτελώντας τη μεγαλύτερη κοινότητα μεταναστών στη χώρα. 45 Επίσης, τα δύο τρίτα των μουσουλμάνων της Γερμανίας είναι Τουρκικής καταγωγής, προσδίδοντας έτσι ένα τουρκικό χαρακτήρα στην παρουσία του Ισλάμ στη χώρα. Σε αρκετά προάστια πολλών Ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, όπως το Kreuzberg 41 Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι τότε πολλοί μετανάστες έστελναν τα παιδιά τους στην πατρίδα τους προκειμένου να ανατραφούν από τους παππούδες και να εγγραφούν σε Τουρκικά σχολεία με την πεποίθηση ότι κάποια στιγμή θα επέστρεφαν στην πατρίδα τους. 42 Βλ. Abadan-Unat N., Ethnic business, ethnic communities, and ethno-politics among Turks in Europe στο: Uçarer E. and Puchala D. (Eds), Immigration into Western Societies: Problems and Policies, Pinter, London 1997, σελ Βλ. Østergaard-Nielsen E., Transnational Politics. Turks and Kurds in Germany, ό.π.,σελ Στη συνείδηση των Τούρκων μεταναστών η Τουρκία σχετιζόταν με τη «ζωή» (hayat) και το «μέλλον» (ıstıkbal), ενώ, αντίθετα, η Γερμανία με την εργασία και την αποξένωση. Βλ. Schiffauer W., Turks in Germany, στο: Ember M., Ember C., and Skoggard I., (Eds), Encyclopedia of Diasporas, Immigrant and Refugee Cultures Around the World, vol. II, Springer 2005, σελ Avzi G. και Kirisci K., Turkey s immigration and emigration dilemma at the gate of the European Union, ό.π., σελ. 48 και Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία της Γερμανίας, Ξένος πληθυσμός στη Γερμανία με βάση τη χώρα καταγωγής, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 15

19 στο Βερολίνο, το S.Hosse στις Βρυξέλες ή το St.Denis στο Παρίσι το Τουρκικό στοιχείο και χρώμα είναι ιδιαίτερα έντονο. Λέγεται χαρακτηριστικά ότι η συνοικία Kreuzberg του Βερολίνού είναι η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Τουρκίας ή, αλλιώς, «Η μικρή Κωνσταντινούπολη», ενώ η γραμμή του υπογείου τραίνου που περνά από την περιοχή ονομάζεται από τους κατοίκους της πόλης «Orient Express» Κοινωνικό και Οικονομικό προφίλ των Τούρκων στη Γερμανία. Η παρουσία των Τούρκων στη Γερμανία είναι πλέον ορατή σε κάθε μορφή της κοινωνικής ζωής και δεν περιορίζεται μόνο στα εργοστάσια όπως τα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης. Αντί να επενδύουν στην Τουρκία και στις γενέτειρες πόλεις τους, οι Τούρκοι άρχισαν σταδιακά να αγοράζουν ακίνητα και να ανοίγουν επιχειρήσεις στη Γερμανία. Το % των Τούρκων που ζούνε στη Γερμανία διέμεναν σε ιδιόκτητα σπίτια, ενώ υπήρχαν περίπου Τουρκικές επιχειρήσεις στη χώρα. 47 Κάποιος που επισκέπτεται τη χώρα δεν μπορεί να μην αντικρύσει τους Τούρκους ο- δηγούς ταξί, τα καταστήματα döner kebab, μανάβικα, αλλά και τα καφενεία, εστιατόρια ή θέατρα των οποίων οι ιδιοκτήτες είναι Τούρκοι. Υπάρχουν πολλές εταιρίες εισαγωγών-εξαγωγών, ταξιδιωτικά πρακτορεία και σχολές οδηγών που ανήκουν σε Τούρκους μετανάστες. Από τα μέσα του 1980 παρατηρείται μια μικρή, αλλά αυξανόμενη τάση των Τούρκων της δεύτερης γενιάς να συμμετέχουν στις ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης. Έτσι, πλέον, συναντάμε ελεύθερους επαγγελματίες, όπως δικηγόρους, γιατρούς, οικονομολόγους ή τραπεζίτες οι οποίοι εισέρχονται με καλύτερες προοπτικές επιτυχίας στον επαγγελματικό βίο. Οι Τουρκικής καταγωγής μετανάστες μπορούν να διαβάσουν εφημερίδες και περιοδικά που τυπώνονται στη γλώσσα τους ή να παρακολουθήσουν προγράμματα που εκπέμπονται από Τουρκικά δορυφορικά κανάλια. 48 Επίσης, οι Σουνίτες και Αλεβίτες Τούρκοι-Μουσουλμάνοι μπορούν να προσευχηθούν στους χώρους λατρείας που ίδρυσαν σε κάθε πόλη όπου κατοικεί σημαντικός αριθμός μεταναστών. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 80% του Τουρκικού πληθυ- 46 Βλ. Mandel R., Turkish Headscarves and the Foreigner Problem : Constructing Difference Through Emblems of Identity, New German Critique, No. 46, Special Issue on Minorities in German Culture, (Winter 1989), σελ Βλ. The European Turks: Gross Domestic Product, Working Population, Entrepreneurs and Household Data, Essen 2003, Centre for Studies on Turkey, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http//: 48 Βλ. σχετικά Rigoni I., Turkish and Kurdish Media Production in Europe: A Comprehensive Overview, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: turkishkurdimedia.pdf. 16

20 σμού που διαμένει στη Γερμανία θεωρεί ότι η θρησκεία αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα για μία ζωή με νόημα. 49 Σε όλη τη διάρκεια της παρουσίας τους στη Γερμανία, και ιδίως τα τελευταία χρόνια, η Ισλαμική θρησκεία έχει αποκτήσει για τους Τούρκους μετανάστες και ιδιαίτερα τις νέες γενιές, έναν σημαντικό παράγοντα πολιτιστικού αυτοπροσδιορισμού. 50 Ωστόσο, παρά τις όποιες εξαιρέσεις, η κοινωνική και οικονομική εξέλιξη των Τούρκων μεταναστών αλλά και ικανότητα προσαρμογής τους στη Γερμανία κάθε άλλο παρά επιτυχημένη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί. Σύμφωνα με διάφορες μελέτες τα ποσοστά των νέων Τούρκων μεταναστών τα οποία συμμετέχουν σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και καταφέρνουν να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους είναι πολύ χαμηλότερα από τα αντίστοιχα των Γερμανών συμμαθητών τους, αλλά και νέων από τις υπόλοιπες ξένες ομάδες μεταναστών που ζούνε στη Γερμανία. 51 Επιπλέον, τα μέλη της Τουρκικής κοινότητας μαστίζονται περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους, Γερμανούς ή μετανάστες, από την ανεργία. Καταρχήν, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι πρώτοι μετανάστες δραστηριοποιήθηκαν επαγγελματικά στους τομείς της μεταλλευτικής βιομηχανίας και της επεξεργασίας προϊόντων, τομείς που σήμερα αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες οικονομικές δυσκολίες. 52 Και παρόλο που οι Γερμανοί, που έχασαν τις εργασίες τους, εξαιτίας των απολύσεων και του κλεισίματος πολλών μονάδων, κατάφεραν να απορροφηθούν στον τομέα των υπηρεσιών, δεν μπόρεσαν να κάνουν το ίδιο και οι Τούρκοι εργάτες, εξαιτίας της έλλειψης εκπαίδευσης και ειδίκευσης, αλλά και της μη επαρκούς γνώσης ή, ακόμη και άγνοιας, της γερμανικής γλώσσας. 53 Οι ίδιοι λόγοι επηρεάζουν και τις νέες γενιές των Τούρκων οι ο- ποίοι στην πλειονότητά τους, είτε δουλεύουν περιστασιακά, είτε είναι άνεργοι. Επίσης, τόσο όσο αναφορά την προσπάθεια ανεύρεσης εργασίας, όσο και τη συμμετοχή 49 Karakaşoğlu Y., Custom Tailored Islam? Second Generation Female Students of Turko-Muslim Origin in Germany and Their Concept of Religiousness in the Light of Modernity and Education, στο: Sackmann R., Peters B., και Faist T.,(eds), Identity and Integration. Migrants in Western Europe, Ashgate 2003, σελ Βλ. Karakaşoğlu Y. and Nonneman G., Muslims in Germany, With Special Reference To The Turkish-Islamic Community στο: Nonneman G., Niblock T., and Szajkowski B., (Eds), Muslim Communities In The New Europe, Ithaca Press 1996, σελ Βλ. μεταξύ άλλων: Avzi G. και Kirisci K., Turkey s immigration and emigration dilemma at the gate of the European, σελ ,, Thränhardt D., Immigrant Cultures, State Policies and Social Capital Formation in Germany, ό.π., σελ και, τέλος, σχετικό άρθρου του περιοδικού Spiegel, Immigrants in Germany falling behind, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση 52 Βλ. Goldberg A., Islam in Germany, στο: Hunter S. (ed), Islam Europe s second religion: the new social, cultural, and political landscape. Εκδόσεις Praeger 2002, σελ Βλ. Avzi G., και Kirisci K., Turkey s immigration and emigration dilemma at the gate of the European, ό.π. 17