Στη μνήμη των γονέων μου Μαγδαληνής και Ιωάννου.

Transcript

1 Αγγελική Πολυζωΐδου Η Μαρία, η μητέρα του Ιησού Χριστού στα Aπόκρυφα Ευαγγέλια του Ιακώβου, του ψευδο- Ματθαίου και του Αρμενικού Ευαγγελίου της παιδικής ηλικίας. Συγκριτική μελέτη. ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευση Καινή Διαθήκη Τμήμα Θεολογίας Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ. Σύμβουλος Καθηγητής: Χαράλαμπος Ατματζίδης Θεσσαλονίκη 2012

2 Στη μνήμη των γονέων μου Μαγδαληνής και Ιωάννου.. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 5 Εισαγωγή 7 1. Η Μαρία, η μητέρα του Ιησού στα κανονικά και στα απόκρυφα Ευαγγέλια Συνοπτική ιστορία της έρευνας για τα απόκρυφα Ευαγγέλια Σκοπός, μέθοδος και πορεία της εργασίας Μέρος Α Τα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα και το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, το Ευαγγέλιο του ψευδο-ματθαίου και το Αρμενικό Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας 1. Εισαγωγικά για τα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα Ο όρος «ευαγγέλιο» Ο όρος «απόκρυφος» Τα απόκρυφα κείμενα Τα απόκρυφα Ευαγγέλια Τα Ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας Το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου Εισαγωγή Ο χρόνος και ο τόπος συγγραφής Ο συγγραφέας Η δομή του κειμένου Οι πηγές του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου Οι πηγές του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου και οι κανονικές πηγές Οι εξωκανονικές πηγές παράδοσης του κειμένου Το Ευαγγέλιο του ψευδο-ματθαίου ή το βιβλίο της παιδικής ηλικίας Εισαγωγή Προέλευση χρόνος συγγραφής Το Αρμενικό Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας Εισαγωγή Προέλευση χρόνος συγγραφής

4 Μέρος Β Το περιεχόμενο του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου, του Ευαγγελίου του ψευδο-ματθαίου και του Αρμενικού Ευαγγελίου της παιδικής ηλικίας 1. Η σύλληψη και η γέννηση της Μαρίας Η είσοδος της Μαρίας στο ναό των Ιεροσολύμων Η εκλογή του Ιωσήφ, ο οιωνός της ράβδου και ο γάμος της Μαρίας Ο ευαγγελισμός της Μαρίας και η σύλληψη του Ιησού Ο διπλός ευαγγελισμός Η κρίση Η δοκιμασία Η γέννηση του Ιησού Σύγκριση των αφηγήσεων των τριών απόκρυφων Ευαγγελίων για τη Μαρία Η σύλληψη και η γέννηση της Μαρίας Ο ευαγγελισμός της Μαρίας Η κρίση και δοκιμασία του Ιωσήφ και της Μαρίας Η γέννηση του Ιησού Μέρος Γ Η θεολογία, η ανθρωπολογία και η σωτηριολογία του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου, του Ευαγγελίου του ψευδο- Ματθαίου του Αρμενικού Ευαγγελίου της παιδικής ηλικίας και η Μαρία, η μητέρα του Ιησού 1. Η θεολογία των τριών απόκρυφων Ευαγγελίων και η Μαρία, η μητέρα του Ιησού Η επιμέρους θεολογία των τριών απόκρυφων Ευαγγελίων και η Μαρία, η μητέρα του Ιησού Η θεολογία των τριών απόκρυφων Ευαγγελίων και η Μαριολογία Η ανθρωπολογία και η σωτηριολογία των τριών απόκρυφων Ευαγγελίων και η Μαρία, η μητέρα του Ιησού Τελικά συμπεράσματα Πίνακας των αφηγήσεων για την παιδική ηλικία του Ιησού και της Μαρίας Βιβλιογραφία.159 Συντομογραφίες 170 Πίνακας βιβλικών χωρίων 171 4

5 Πρόλογος Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να μελετήσει όσα αναφέρονται για την Μαρία, τη μητέρα του Ιησού Χριστού, στα τρία απόκρυφα Ευαγγέλια, το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, το Ευαγγέλιο του ψευδο-ματθαίου και το Αρμένικο Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας. Η επιλογή των συγκεκριμένων απόκρυφων Ευαγγελίων έγινε, επειδή σε αυτά βρίσκονται συγκεντρωμένες οι πληροφορίες για την Μαρία, τη μητέρα του Ιησού και επειδή αυτά έχουν σημαντική εξάρτηση μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, οι συγγραφείς του Ευαγγελίου του ψευδο-ματθαίου και του Αρμενικού Ευαγγελίου της παιδικής ηλικίας χρησιμοποίησαν ως κύρια πηγή τους το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. O σεβασμός και η αγάπη για το πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου, με οδήγησαν στην εκπόνηση της συγκεκριμένης μελέτης. Στα βιβλία του κανόνα της Καινής Διαθήκης υπάρχουν ελάχιστες περιγραφές για τη μητέρα του Ιησού. Η μόνη πηγή που διαθέτει πλήθος πληροφοριών είναι η απόκρυφη χριστιανική γραμματεία. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η γνωριμία μ έναν κόσμο άγνωστο, αφηγηματικά συναρπαστικό, ίσως χαμηλής ιστορικής αξίας, από τον οποίο, όμως, αντλούμε σημαντικό αριθμό περιγραφών για το πρόσωπο της Μαρίας, της μητέρας του Ιησού Χριστού. Η επίδραση των κειμένων αυτών ήταν τόσο σημαντική στη λατρευτική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και στη θέσπιση των Θεομητορικών Εορτών, που, δικαιολογούν το ενδιαφέρον για τη διερεύνησή τους. Στο σημείο αυτό, οφείλω να ευχαριστήσω θερμά το σύμβουλο καθηγητή μου, κ. Χαράλαμπο Ατματζίδη, για την πολύτιμη καθοδήγησή του κατά τη σύνταξη και τη συγγραφή της μεταπτυχιακής μου εργασίας. Επίσης, ευχαριστώ τα μέλη της τριμελούς επιτροπής, την Αναπληρώτρια 5

6 Καθηγήτρια κυρία Άννα Κόλτσιου-Νικήτα και τον Επίκουρο Καθηγητή π. Ιωάννη Σκιαδαρέση. Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος

7 Εισαγωγή 1. Η Μαρία, η μητέρα του Ιησού στα κανονικά και στα απόκρυφα Ευαγγέλια Στην Καινή Διαθήκη έξι ή επτά γυναίκες αναφέρονται με το όνομα «Μαρία», το οποίο προέρχεται από το εβραϊκό «Μύριαμ». Η Μαρία, η μητέρα του Ιησού Χριστού αναφέρεται με το όνομά της μόνο στα συνοπτικά Ευαγγέλια και στις Πράξεις. Η μητέρα του Χριστού αποτελεί επίσης, σημαντικό πρόσωπο στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, παρόλο που το όνομά της δεν εμπεριέχεται πουθενά. Ακόμη, θεωρείται σημαντικό πρόσωπο στη μη κανονική γραμματεία των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Τέλος, η μαρτυρία της Αγίας Γραφής αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη της διδασκαλίας για την Θεοτόκο Μαρία. Αναλυτικά, πρώτα στον Παύλο, στην Προς Γαλάτας Επιστολή, όπου αναφέρεται η φράση «γενόμενον ἐκ γυναικός» (Γαλ. 4,4) 1 δεν παραπέμπει στη φυσική μητέρα του Ιησού, διότι η έκφραση αποτελεί κοινότυπο χαρακτηρισμό κάθε ανθρώπινου όντος (Ιώβ, 14,1, 15,14, 25,4. Πρβλ. Α Έσδρας 4,15,). Η Μαρία στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο αναφέρεται στην περιγραφή της οικογένειας του Ιησού και της σχέσης του μαζί τους (Μκ. 3,31-35) 2. Επίσης, στο 6,3 αναφέρεται ο Ιησούς ως ο «υιός της Μαρίας». Στο Κατά Ματθαίον Ευαγaγέλιο η Μαρία αναφέρεται στη σύλληψη και τη γέννηση του Ιησού (Μτ.1,16-25) και μετέπειτα στο όνειρο του Ιωσήφ (Μτ. 2,11-21) 3. Στο Ευαγγέλιο του Λουκά η Μαρία απαντά σε τέσσερις σκηνές, στην αναγγελία της σύλληψης του Ιησού (Λκ.1,26-38), στην επίσκεψή της 1 Βλ., μεταξύ άλλων, Martin C. de Boer, Caletia, A Commentary, Lenisville, Kentucky: The new Testament Library, 2011 σελ Βλ., μεταξύ άλλων, Ι. Καραβιδόπουλου, Το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, Θεσσαλονίκη, 1988,σελ Βλ., μεταξύ άλλων, D.A. Honger, Matthew 1-13, Word Biblical Commentary, vol. 33A, Dallas, Texas, 1993.σελ και

8 στο σπίτι της Ελισάβετ (Λκ. 1,42-45), και στη συνέχεια στην αφιερωμένη σ αυτή «Ωδή της Θεοτόκου» (Λκ. 1,46-55) 4. Ακολουθούν η απογραφή στη Βηθλεέμ, η γέννηση του Ιησού, η επίσκεψη των βοσκών, η αντίδραση της Μαρίας στο μήνυμα των βοσκών και η προφητεία του Συμεών και του Ιησού στο ναό, όπου επίσης γίνεται αναφορά στη Μαρία (Λκ. 2,1-7, 16-38, 41-52). Το τέταρτο Ευαγγέλιο αναφέρει τη μητέρα του Ιησού στο γάμο στην Κανά (Ιω.2,1-11) και στη σταύρωση (Ιω.19,25-27) ως «μητέρα του Ιησού» και «γυναίκα» 5. Όσον αφορά την Αποκάλυψη, περιγράφονται δύο σκηνές, που εικάζεται ότι μπορεί να συνδέονται με τη Μαρία (κεφ. 12). Στον «ουρανό» μία γυναίκα, η οποία γεννά ένα αγόρι, έρχεται αντιμέτωπη μ ένα δράκο (Απ.12,1-6) και στη «γη» μία γυναίκα δραπετεύει από το δράκο (Απ.12,13-17) 6. Τέλος, ορισμένα απόκρυφα Ευαγγέλια περιέχουν επιπλέον διηγήσεις σχετικές με την παιδική ηλικία του Ιησού και της Μαρίας (Μτ. 1,2 και Λκ. 1,2). Αντιπροσωπευτικό είναι το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, το οποίο διηγείται την καταγωγή της Μαρίας (Ιωακείμ και Άννα), τη γέννηση, την παιδική ηλικία, την παρθενία, το γάμο της με τον Ιωσήφ και τη γέννηση του Ιησού 7. Στις αναφορές αυτές των απόκρυφων Ευαγγελίων θα αναφερθούμε αναλυτικά στη συνέχεια. 4 Βλ., μεταξύ άλλων, J.A. Fitzmyer, The Gospel according to Luke,(I-IX), τόμ.28, The Anchor Bible, New York: Donbleday, 1981/1985.σελ Βλ., μεταξύ άλλων, F.J. Moloney, The Gospel of John, Coollgville, Minnesota, 1998,σελ , και Ι.Γαλάνη, «Η Θεοτόκος στον ευαγγελιστή Ιωάννη», του ιδίου, Βιβλικές ερμηνευτικές και θεολογικές μελέτες, Θεσσαλονίκη, 2001 σελ Βλ., μεταξύ άλλων, π. Ι. Σκιαδαρέση, Λειτουργικές σκηνές και ύμνοι στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, Θεσσαλονίκη, 2007,σελ Anchor Bible Dictionary, volume 4 (K-N), ABD Doubledey, first edition 1992, «Mary Mother of Jesus», σελ

9 2. Συνοπτική ιστορία της έρευνας για τα απόκρυφα Ευαγγέλια Η απόκρυφη χριστιανική γραμματεία για πολλούς αιώνες δεν ερευνήθηκε. Ούτε οι Πατέρες της Εκκλησίας εκδήλωσαν ενδιαφέρον για τα κείμενα αυτά. Αργότερα, γύρω στο 1960 αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας. Στη συνέχεια, θα προβούμε στην παράθεση των κυριότερων, κατά τη γνώμη μας, έργων όσων ασχολήθηκαν με τα τρία Ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας. Έτσι αναφέρουμε τους R. Hock, O. Cullmann, J. K. Elliott, H.-J. Klauck, E. de Strycker, H. R. Smid και A. Terian 8. Στον ελληνικό χώρο ιδιαίτερη συμβολή στην έρευνα και τη μελέτη των απόκρυφων κειμένων προσέφεραν οι Ι. Καραβιδόπουλος και Θ. Γεωργιάδης 9. Στα έργα των ερευνητών αυτών διατυπώνονται διάφορες θέσεις. Ο J.K.Elliott π.χ. υποστηρίζει ότι τα απόκρυφα Ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας δεν γράφτηκαν, για να συμπληρώσουν και να εξωραΐσουν τα κανονικά Ευαγγέλια, αλλά για να εξυπηρετήσουν θεολογικές σκοπιμότητες. Αντίθετα, ο St.Davies πιστεύει ότι το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, που είναι το αρχαιότερο και σημαντικότερο όλων των απόκρυφων της παιδικής ηλικίας, αποτελεί το νέο παραγωγικό στάδιο στη συνοπτική παράδοση μετά το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο. 8 Βλ. R. Hock, Infancy Gospels of James and Thomas, Santa Rosa: Polebridge Press, 1995, O.Cullmann,InfancyGospels,New,testamentapocrypha vol.1:gospels αnd related writins edited by Wilhelm Schneemelcher, English translation edited by R. Mcl. Wilson / Westminster John Knox Press Louisville, London J.K. Elliott, The apocryphal new testament, Oxford New York: Clarendon Press, 1993, H.J. Klauck, Apocryphal Gospels, An introduction, London New York: T&T Cark International, 2003, E. de Strycker, La forme la plus ancienne du Protevangile de Jacques societe des Bollandistes, Bruxelles, 1961, E.de Strycker,Le Protevanngile de Jacques.Problemes critiques et exegetiques,studia Evangelica,Vol.III,ed.by F.L.Cross,Akademie-Verlag,Berlin,1964 H.R. Smid, Protevangelium Jacobi. A commentary, N.Y.: Van Gorcum & Comp. 1965, A. Terian, The Armenian Gospel of the infancy, New York: Oxford University Press, 2008,St.Davies,The Infancy Gospels of Jesus,U.S.A Skylight Paths Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Απόκρυφα χριστιανικά κείμενα Α, Απόκρυφα Ευαγγέλια, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 2009 και Θ. Γεωργιάδη, Απόκρυφα Ευαγγέλια, Τόμος Α, Ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας, Αθήνα: Σύγχρονοι ορίζοντες,

10 3. Σκοπός, μέθοδος και πορεία της εργασίας Η μελέτη των τριών απόκρυφων αυτών Ευαγγελίων αποσκοπεί στο να διερευνήσει: α) το λόγο για τον οποίο ονομάστηκαν απόκρυφα και δεν περιλήφθησαν στον κανόνα της Καινής Διαθήκης, β) το περιεχόμενο, τις πηγές τους και τις ομοιότητες μεταξύ τους, γ) τη σχέση τους με τα κανονικά Ευαγγέλια, δ) το θεολογικό τους υπόβαθρο, ε) βιογραφικές πληροφορίες για τη ζωή της Μαρίας, της μητέρας του Ιησού, και ποιος είναι ο ρόλος της στα συγκεκριμένα Ευαγγέλια. Ως μέθοδους,χρησιμοποιούμε κυρίως: 1) την πλέον διαδεδομένη μέθοδο έρευνας, την ιστορικοκριτική. Με τη βοήθειά της προσπαθούμε να εντάξουμε τα κείμενα αυτά στο ιστορικό τους περιβάλλον και έτσι, να ανακαλύψουμε τη λειτουργία τους μέσα σ αυτό. 2) Παράλληλα, λάβαμε υπόψη μας τη μέθοδο της κριτικής των πηγών, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη σχέση μεταξύ των συγκεκριμένων κειμένων. 3) Ομοίως, χρησιμοποιήσαμε την αφηγηματική κριτική προσέγγιση (ως συγχρονιστική προσέγγιση των κειμένων και λογοτεχνική κριτική προσέγγιση), εξετάζοντας τα Ευαγγέλια ως αφηγήματα. 4) Ακόμη, με τη βοήθεια της φεμινιστικής κριτικής προσέγγισης προσεγγίστηκαν θέματα που αφορούν τη γυναίκα τόσο στο χρόνο που τα κείμενα αυτά αναφέρονται, όσο και στη σύγχρονη εποχή. 5) Τέλος, με τη συμβολή της θεολογικής κριτικής προσέγγισης και 6),της κριτικής προσέγγισης της ανταπόκρισης του αναγνώστη, προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε τη θεολογική σημασία των κειμένων αυτών και την ανταπόκριση που είχαν στο αναγνωστικό κοινό τους μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο, καθώς και την επίδρασή τους στο πέρασμα των αιώνων. 10

11 Η εργασία χωρίζεται σε τρία μέρη και ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα. Στο πρώτο μέρος ερευνούμε τη σημασία του όρου «απόκρυφος» και μετά εξετάζουμε γενικά τα τρία απόκρυφα Ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας. Στη συνέχεια, διερευνούμε το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου (στο εξής Πρωτ. Ιακ.), το Ευαγγέλιο του ψευδο-ματθαίου (στο εξής ψευδ.ματθ.) και το Αρμένικο Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας (στο εξής Αρμ. Ευαγ.). Παραθέτουμε στοιχεία που αφορούν τον τόπο και το χρόνο συγγραφής τους, τις μεταφράσεις τους, καθώς και πληροφορίες για τους συγγραφείς και το σκοπό κάθε Ευαγγελίου. Επίσης γίνεται αναφορά στις πηγές, τη δομή των κειμένων και τα πρόσωπα που περιγράφονται. Πρωταγωνιστικό ρόλο στα συγκεκριμένα Ευαγγέλια κατέχει το πρόσωπο της Μαρίας, της μητέρας του Ιησού. Στο δεύτερο μέρος παραθέτουμε σε ενότητες το περιεχόμενο των τριών Ευαγγελίων που σχετίζονται με τη Μαρία, οι οποίες είναι: Η σύλληψη και η γέννηση της Μαρίας Η είσοδος της Μαρίας στο ναό των Ιεροσολύμων Η εκλογή του Ιωσήφ, ο οιωνός της ράβδου και ο γάμος της Μαρίας Ο ευαγγελισμός και η σύλληψη του Ιησού _ Ο διπλός ευαγγελισμό Η γέννηση του Ιησού Η φυγή στην Αίγυπτο Στη συνέχεια, συγκρίνουμε τις αφηγήσεις για τη Μαρία των τριών Ευαγγελίων. Στο τρίτο μέρος της εργασίας, αναφερόμαστε στη θεολογική και κοινωνική σημασία των αφηγήσεων των τριών Ευαγγελίων για τη Μαρία. Ολοκληρώνουμε την εργασία μας με τα τελικά συμπεράσματα και την παράθεση της βιβλιογραφίας, του πίνακα των αφηγήσεων για την παιδική ηλικία του Ιησού και της Μαρίας και του πίνακα των βιβλικών χωρίων. 11

12 Μέρος Α Τα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα και το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, το Ευαγγέλιο του ψευδο-ματθαίου και το Αρμενικό Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας 12

13 1. Εισαγωγικά για τα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα 1.1 Ο όρος «ευαγγέλιο» Ο όρος «ευαγγέλιο» αρχικά στη χριστιανική παράδοση ήταν τεχνικός και περιέγραφε τόσο τη δραστηριότητα των χριστιανών ιεραποστόλων, όσο και το περιεχόμενο των κηρυγμάτων τους. Στα μέσα του 2 ου αιώνα, ο Ιουστίνος χρησιμοποιεί τον όρο «ευαγγέλιο», για να υποδείξει έγγραφα που περιέχουν λόγια και ιστορίες του Ιησού για το πρόσωπό του. Μετά το 2 ο μισό του 2 ου αιώνα, ποικίλα θρησκευτικά κείμενα ονομάστηκαν Ευαγγέλια. Στους πρώτους Χριστιανούς η μνήμη του Ιησού παρέμεινε ζωντανή μέσα από τις παραδόσεις των κοινοτήτων, οι οποίες αναπαρήγαγαν και διατηρούσαν τα λόγια του, καθώς και ιστορίες που αποδίδονταν στον ίδιο. Οι ιστορίες αυτές από τον προφορικό λόγο αποτυπώθηκαν σε γραπτά κείμενα. Σταδιακά, κάποια από αυτά επιλέχθηκαν για τον «κανόνα», τη λίστα βιβλίων με ιδιαίτερη θέση και κύρος εντός της Εκκλησίας. Σύμφωνα με το R. Cameron, οι ερευνητές τόσο στο παρελθόν όσο και στις μέρες μας έχουν βασιστεί σχεδόν αποκλειστικά στα κανονικά Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης ως μάρτυρες για τα λόγια και τα έργα του Ιησού. Τα μη κανονικά Ευαγγέλια είθισται να αντιμετωπίζονται ως λιγότερο σημαντικά, υποθέτοντας ότι βρίσκονται σε σχέση εξάρτησης με την Καινή Διαθήκη ή ότι έχουν επηρεαστεί από αυτή. Ωστόσο, πρόσφατες έρευνες θέτουν τις παραπάνω πεποιθήσεις υπό αμφισβήτηση. Η νέα κριτική ανάλυση μας παρέχει την ευκαιρία να εξετάσουμε πιο σφαιρικά την ιστορία της απόκρυφης γραμματείας, η οποία μας μεταλαμπάδευσε τις παραδόσεις για τον Ιησού, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν και 13

14 ουσιώδη, μη κανονικά κείμενα ως πρωτογενείς πηγές, προκειμένου να ξεκαθαρίσουμε τις εξελίξεις στις παραδόσεις των Ευαγγελίων. Η πενία των πηγών οφείλεται τόσο στο πέρασμα του χρόνου, όσο και στην πένα της λογοκρισίας. Συχνά, τα κείμενα αυτά σώζονται μέσα από τις αυτολεξεί παραθέσεις των πρώτων συγγραφέων της Εκκλησίας. Αυτοί όμως, πολλές φορές μετέφεραν τα κείμενα λανθασμένα, αποδίδοντας ρήσεις στις λάθος πηγές. Πολλές φορές επίσης, απέκρυπταν ορισμένα στοιχεία, ενώ ερμήνευαν τα υπόλοιπα με προκατάληψη ή με υποκειμενικό τρόπο. Τα λάθη τους προκάλεσαν αναρίθμητες δυσκολίες στις προσπάθειές μας να απομονώσουμε και να ταυτοποιήσουμε σωστά τα Ευαγγέλια στα οποία ανήκουν αυτολεξεί αυτές οι παραθέσεις. Ορισμένα μετέωρα λόγια και ιστορίες, που δεν ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο κείμενο, έχουν επίσης παραλειφθεί. Πρόκειται για τμήματα κάποιας μονογραφίας και όχι ανθολογίας Ο όρος «απόκρυφος» Ο όρος «απόκρυφος» αναπτύχθηκε με την πάροδο της Εκκλησιαστικής ιστορίας ως το αντίθετο του κανονικού. Ιδιαίτερη δημοτικότητα αποκτούν κάποιες απόκρυφες γραφές στον 20 ο και τον 21 ο αιώνα. Οτιδήποτε δεν έβλεπε το φως της δημοσιότητας αποκτά πλέον ενδιαφέρον. Έτσι πιστεύει το αναγνωστικό κοινό ότι θα φτάσουμε στην αλήθεια. Εδώ οι όροι «απόκρυφος» και «κανονικός» αλλάζουν θέσεις μεταξύ τους 11. Ο όρος «απόκρυφος» σημαίνει το «κρυφό κρυμμένο μυστικό». Όταν αναφέρεται στα πρώτα χριστιανικά κείμενα, ενδέχεται να έχει δύο 10 Βλ. R. Cameron, The other Gospels, Non-Canonical Gospel Texts, Cambridge: Lutter Worth Press, 1982 σελ Για περισσότερα βλ. H. J. Klauck, Die apocryphe Bibel, Mohr Siebeck, Tubingen, 2008 σελ

15 σημασίες: 1) Ο όρος «απόκρυφος» αναφέρεται σε μυστικές αποκαλύψεις, οι οποίες δεν συμπεριλαμβάνονται στο αναγνωρισμένο σώμα των αποκαλυπτικών κειμένων, αλλά ενέχουν ένα θετικό νόημα, για παράδειγμα στα έργα του Κλήμη του Αλεξανδρέα. 2) Οι εκπρόσωποι της πρώτης ενιαίας Εκκλησίας ασπάζονται έναν κανόνα της Αγίας Γραφής με ξεκάθαρα όρια και ερμηνεύουν τον όρο «απόκρυφος» ως «πλαστό αναξιόπιστο». Και οι δύο αυτές χρήσεις του επιθέτου «απόκρυφος» ορίζουν τη σχέση των κειμένων αυτών και του κανόνα της Καινής Διαθήκης, ο οποίος κατά βάση, θεσπίστηκε προς το τέλος του 3 ου αιώνα. Ο όρος «απόκρυφος» λοιπόν, έχει πολλαπλή σημασία, αλλά κυρίως όμως, έχει τη σημασία του μυστικού και κρυμμένου. 1.3 Τα απόκρυφα κείμενα Για την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως και για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, ως απόκρυφα χαρακτηρίζονται τα συγγράμματα που γράφτηκαν κατά μίμηση των κανονικών βιβλίων τόσο της Παλαιάς, όσο και της Καινής Διαθήκης. Παρουσιάζονται δε, από τους φερόμενους συγγραφείς, ως ιερά βιβλία και γραφές. Ωστόσο, έχουν αποκλειστεί από τον κανόνα ως μη θεόπνευστα έργα. Κάποιοι μάλιστα, τα ονομάζουν νόθα, δηλαδή ψευδεπίγραφα. Αυτά τα «κρυμμένα χρόνια» ανέκαθεν συνάρπαζαν τους πιστούς και οι διηγήσεις που υπάρχουν στους δύο Ευαγγελιστές περισσότερο κέντριζαν παρά ικανοποιούσαν την περιέργεια των αναγνωστών. Ωστόσο είναι αμφιλεγόμενο, αν οι εξιστορήσεις των μη-κανονικών πηγών αποτελούν μυθοπλασίες ή εμπεριέχουν στοιχεία ιστορικών γεγονότων Για περισσότερα βλ. P.Foster, The apocryphal Gospels, A very short introduction, Oxford New York, 2009 σελ

16 Αξίζει να τονιστεί ότι υπήρξε πλημμυρίδα αιρετικών Ευαγγελίων και άλλων αιρετικών συγγραμμάτων. Για το λόγο αυτό, συντάχθηκαν διάφοροι κανόνες, μεταξύ των οποίων και ο κανόνας Muratori, που ονομάστηκε έτσι από τον Ιταλό βιβλιοθηκάριο L. A. Muratori, ο οποίος τον βρήκε στην Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου, και δημοσιεύθηκε το 1740μ.Χ. στο έργο Antiquitates italicae medii aevi. Ο κανόνας αυτός χρονολογείται στον 2 ο αιώνα και συντάχθηκε για την αντιμετώπιση της πλημμυρίδας αυτής. Η ταξινόμηση αυτή βοηθούσε τους χριστιανούς της εποχής να ξεχωρίζουν τα κανονικά βιβλία της Καινής Διαθήκης από τα αιρετικά 13. Τα απόκρυφα συγγράμματα των πρώτων χρόνων είχαν παραγκωνιστεί από τον κανόνα της Εκκλησίας, η ευρεία διάδοσή τους όμως, δεν ξεκίνησε ως περιθωριοποιημένων ή στις περισσότερες περιπτώσεις, ως αιρετικών έργων. Στην πραγματικότητα, τα κείμενα των κανονικών Ευαγγελίων έχουν παρόμοιες αρχές στις προφορικές παραδόσεις και στις λατρευτικές συνήθειες της πρώτης χριστιανικής κοινότητας. Σύμφωνα με το R.J.Hoffmann, η διαφορά μεταξύ των κανονικών και των απόκρυφων παραδόσεων δεν είναι ότι τα πρώτα είναι ιστορικά και τα δεύτερα βασίζονται σε μύθους, αλλά ότι η παράδοση των κανονικών Ευαγγελίων αντιπροσωπεύει τον «εξουσιοδοτημένο» Ιησού, ενώ οι απόκρυφες παραδόσεις παραμένουν χωρίς «εξουσιοδότηση» 14. Τα κείμενα της Καινής Διαθήκης χρησιμοποιήθηκαν από τους συγγραφείς των «απόκρυφων» ως κριτήρια και σκοπός τους ήταν να τα ολοκληρώσουν, να τα αναπτύξουν και να τα συμπληρώσουν. Μερικές φορές πρόθεσή τους ήταν επίσης, να προωθήσουν τις θεολογικές απόψεις του ίδιου του συγγραφέα, όταν αυτές απέκλιναν από την Καινή Διαθήκη. 13 Για περισσότερα βλ. Γεωργιάδη, σελ Για περισσότερα βλ. R.J. Hoffmann, The Secret Gospels - A harmony of Apocryphal Jesus Traditions, Prometheus Books, 1996 σελ

17 Έτσι, υιοθετήθηκαν τα διάφορα είδη της Καινής Διαθήκης, Ευαγγέλια, Επιστολές, Πράξεις των Αποστόλων και Αποκαλύψεις. Ορισμένα από τα κείμενα που αποκαλούμε «απόκρυφα» προέρχονται από την πρώϊμη περίοδο του Χριστιανισμού και μετατράπηκαν σε «απόκρυφα» σε μεταγενέστερο χρόνο. 1.4 Τα απόκρυφα Ευαγγέλια Υπάρχει μία σύγχρονη τάση, κυρίαρχη στους μελετητές της Βόρειας Αμερικής, να υποστηρίζεται ότι μερικά «απόκρυφα» κείμενα δεν είναι μόνο αρχαία, όσο και η Καινή Διαθήκη, αλλά στην πραγματικότητα ακόμη αρχαιότερα κι ότι τα «απόκρυφα» χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές από τους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης 15. Η άποψη όμως του Klauck 16, σε ό,τι αφορά τη σύγκριση «κανονικών Ευαγγελίων» και «απόκρυφων», είναι η εξής: Πρέπει να ερευνηθεί το φαινόμενο «της δευτερεύουσας προφορικής παράδοσης». Σε πολλές περιπτώσεις, οι προφορικές παραδόσεις προηγούνται των γραπτών κειμένων. Αυτές οι προφορικές παραδόσεις συνυπήρχαν με τη διάδοση των κειμένων. Αξίζει να σημειωθεί το γεγονός ότι ακόμη και τα κείμενα που υπήρχαν σε γραπτή μορφή εξακολουθούσαν να μεταδίδονται προφορικά, όπως στην περίπτωση των κανονικών Ευαγγελίων, τα οποία διαβάζονταν δυνατά κατά τη λατρεία. Έτσι, οι διηγήσεις των κανονικών 15 Τα απόκρυφα Ευαγγέλια αποτελούν ένα συνδυασμό των περιεχομένων των κανονικών Ευαγγελίων και της λαϊκής προφορικής παράδοσης, η οποία δεν περιλαμβάνεται στα κανονικά Ευαγγέλια. Σχετικά με τα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα, βλ. E. Raymond Browns A. Joseph Fitzmyer E. Roland Murphy, The New Jerome biblical commentary, India: burns & oates, 2011 σελ Σύμφωνα με τον H.J.Klauck, είναι υπερβολικά δύσκολο να διατηρηθεί μία τέτοια άποψη και οφείλουμε να είμαστε επιφυλακτικοί, διότι δημιουργείται ο κίνδυνος αντικατάστασης μιας παλαιότερης ιδεολογίας, η οποία αποδεχόταν την ανωτερότητα του κανόνα, από μία νεότερη, η οποία υπερασπίζεται μία μη-κανονική, «ελεύθερη» και λογοτεχνική. Για περισσότερα βλ. Klauck, Apocryphal Gospels, ό.π., σελ

18 Ευαγγελίων εισέρχονται στο στάδιο μιας νέας, δευτερεύουσας προφορικής παράδοσης, με αποτέλεσμα να εκτίθενται στον κίνδυνο μιας ελεύθερης αναδιατύπωσης και σε μία εναρμονισμένη προσομοίωση των διαφόρων εκδοχών. Αυτό μπορεί να αποτελεί την οδό που επέτρεψε στα κανονικά Ευαγγέλια να ασκήσουν έμμεση επιρροή στη σύνθεση των απόκρυφων κειμένων. Ωστόσο, τα κείμενα αυτά δεν ανταποκρίνονταν στην υψηλή πνευματική θεολογία των πραγματειών των Εκκλησιαστικών Πατέρων της εποχής. Από τη στιγμή που οι Εκκλησιαστικές αρχές άρχισαν να ελέγχουν τον κατακλυσμό αυτών των συγγραμμάτων, επιλέγοντας εγκεκριμένα, κανονικά κείμενα, που προορίζονταν να αναγνωστούν από τους πιστούς, τότε τα συγγράμματα εκείνα που δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις απορρίφθηκαν 17. Έκπληξη προκαλεί ωστόσο το γεγονός ότι, παρά την Εκκλησιαστική αποδοκιμασία, τα «απόκρυφα» αυτά κείμενα όχι μόνο επιβίωσαν αλλά εξαπλώθηκαν αντιγράφηκαν κι έγιναν ευρέως γνωστά και σεβαστά. Τα απόκρυφα Ευαγγέλια και άλλα κείμενα, τα οποία χρονολογούνται στο 2 ο και 3 ο αιώνα, συνέχιζαν να αντιγράφονται για αρκετούς αιώνες. Διαδόθηκαν σε όλη την έκταση της χριστιανοσύνης, ανατολικά και δυτικά και μεταφράστηκαν από τα ελληνικά στα λατινικά, τα συριακά και τα κοπτικά 18. Ο μεγάλος αριθμός των απόκρυφων Ευαγγελίων, των Πράξεων και άλλων φιλολογικών ειδών, καθώς και ο 17 Αυτά είναι τα κείμενα τα οποία σήμερα αναφέρονται ως τα απόκρυφα της Καινής Διαθήκης. Ο όρος δεν δηλώνει ότι αντιμετωπίζονται «κρυφά», αν και είναι η ορθή σημασία της λέξης, αλλά, αντίθετα, ότι τα κείμενα αυτά είναι αμφίβολης αξίας ή περιλαμβάνουν ψευδή στοιχεία σε σχέση με τα εγκεκριμένα, κανονικά κείμενα ως τα θεμελιώδη της χριστιανικής πίστης. Για περισσότερα βλ. J.K. Elliott, The Apocryphal Jesus, Legends of the early church, Oxford University Press, 1996 σελ Για περισσότερα βλ. Α. Κόλτσιου-Νικήτα, Μεταφραστικά ζητήματα στην Ελληνόφωνη και Λατινόφωνη Χριστιανική γραμματεία, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2009 σελ

19 μεγάλος αριθμός αντιγράφων και μεταφράσεων αποτελούν μαρτυρίες για το ενδιαφέρον και την επιθυμία για τα κείμενα αυτά στην αρχαία και μεσαιωνική Εκκλησία. Ως βιβλιογραφικές πηγές ενέπνευσαν πολύ το Χριστιανισμό κι έχουν μεγάλη σημασία. Επηρέασαν την τέχνη, τη γλυπτική, την ποίηση και το θέατρο 19. Πολλά από τα «απόκρυφα» κείμενα είναι μονότονα και πομπώδη στο ύφος, αλλά είναι εμπλουτισμένα με περίτεχνες και αξιομνημόνευτες σκηνές. Κάποια από αυτά επηρέασαν τις γενιές των Χριστιανών στο πέρασμα των αιώνων. Τέλος σημειώνουμε, ότι το ενδιαφέρον και η έρευνα για την απόκρυφη γραμματεία έχει αυξηθεί ραγδαία από την προηγούμενη δεκαετία. 1.5 Τα Ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας Οι Χριστιανοί του 2 ου και του 3 ου αιώνα δείχνουν να ήταν ενθουσιώδεις αναγνώστες. Οι λαϊκές ρομαντικές ιστορίες, τα μυθιστορήματα της εποχής τους, αποτέλεσαν τη βάση στην οποία στηρίχθηκε η χριστιανική φιλολογική παράδοση. Πολλές από τις πρώτες ιστορίες για τον Ιησού, τους γονείς του και τους μαθητές του συμπληρώθηκαν και επεκτάθηκαν, όσο αναπτυσσόταν η Εκκλησία. Ένα μικρό μέρος των φιλολογικών αυτών κειμένων διέθετε την πνευματικότητα των συγγραμμάτων που διαμόρφωσαν την Καινή Διαθήκη. 19 Τα θρησκευτικά θεατρικά έργα του Μεσαίωνα (έργα μυστηρίου), η Κόλαση του Δάντη, είναι εμπνευσμένα μέσα από τους θρύλους της απόκρυφης Καινής Διαθήκης. Ακόμη, το αειπάρθενο της Μαρίας ή η ανάληψή της, η ιστορία της Βερόνικας συναντώνται μόνο στην απόκρυφη γραμματεία. Η έκφραση «κατέβηκε εις τον Άδη» πολύ πιθανό, σύμφωνα με τον J.K. Elliott, να ενισχύθηκε από τις λεγόμενες Πράξεις του Πιλάτου. Η σκηνή από το έργο «Quo vadis;», όπου ο Πέτρος πριν από τη σταύρωσή του συναντά τον Ιησού έξω από τη Ρώμη, η γέννηση του Ιησού σε ένα σπήλαιο, όλα αυτά συμπεριλαμβάνονται στην απόκρυφη και όχι στην κανονική Καινή Διαθήκη. Για περισσότερα βλ. Elliott,ό.π.,σελ

20 Κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, η γέννηση και η παιδική ηλικία του Ιησού δεν αποτελούσαν θέματα θεολογικού ενδιαφέροντος. Αυτά που κυριαρχούσαν ήταν καταρχάς, ο θάνατος και η ανάστασή του και δευτερευόντως τα λόγια και τα έργα του. Σύμφωνα με τον O.Cullmann, τα Χριστούγεννα εμφανίστηκαν τον 4 ο αι., καθώς αρχικά οι Γνωστικοί γιόρταζαν τη βάπτιση του Ιησού ως την παρουσία του στη γη 20. Από την άλλη πλευρά, όμως, η ανάγκη να υπάρξει επιπλέον πληροφόρηση σχετικά με τη γέννηση και την παιδική ηλικία του Ιησού, εκδηλώνεται πολύ νωρίς και εκφράζεται μέσα από τα δύο κανονικά Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά. Τα στοιχεία που βρίσκουμε εκεί πρέπει να αποτελούσαν από καιρό τμήμα της προφορικής παράδοσης και σίγουρα, θα πρέπει να υπήρχαν σε κάποιο βαθμό και σε γραπτή μορφή πριν ενσωματωθούν στα κανονικά Ευαγγέλια 21. Παρ όλ αυτά, τα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης αφήνουν ένα κενό μεταξύ της γέννησης του Ιησού και της βάπτισής του, εκτός από την παρουσία του στο ναό, στην ηλικία των 12 ετών, που αναφέρεται στο Λκ. 2, Έτσι, με έναυσμα την ιστορία αυτή, γράφτηκε μία σειρά από γεγονότα, με σκοπό να καταδείξουν την πρόωρη συνειδητοποίηση από τον Ιησού της θεϊκής του καταγωγής και την εξουσία που είχε πάνω στη ζωή, το θάνατο και τη φύση. Χαρακτηριστικά, το Ευαγ. ψευδ.ματθ., το Αρμένικο και το Αράβικο Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας διηγούνται ιστορίες του Ιησού ως βρέφους να εκτελεί θαύματα κατά τη διάρκεια της εξορίας της αγίας οικογένειας. Κατά την ίδια χρονική περίοδο, και η μητέρα του Ιησού η Μαρία, παρουσιάζεται στα Ευαγγέλια αυτά να κάνει θαύματα 22. Το 20 Βλ. W.Schneemelcher, Neutestamentliche Apokryphen (in deutscher ubersetzung) G. Auflage I Band Evangeliem, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tubingen, 1990 σελ Για περισσότερα βλ.cullmann,infancy Gospels, σελ Η θαυματουργική δραστηριότητα της Μαρίας στα απόκρυφα Ευαγγέλια, σύμφωνα με τον J.K. Elliott, βοήθησε στη δημιουργία της μεσολαβητικής προσευχής προς τη Μαρία, 20

21 χαρακτηριστικό αυτό γνώρισμα της Μαρίας στην απόκρυφη παράδοση άσκησε τεράστια επίδραση στη χριστιανική πίστη. Όσον αφορά τα κανονικά Ευαγγέλια, το πρώτο από τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης το κατά Μάρκον, αναφέρει ονομαστικά τη μητέρα του Ιησού μόνο μία φορά (Μκ.6,8) και δεν της αποδίδεται ενεργός ρόλος σε καμία από τις διηγήσεις. Στο κατά Ματθαίον και στο κατά Λουκάν η μητέρα του Ιησού αποτελεί το πιο ξεχωριστό πρόσωπο μετά τον υιό της. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή του ευαγγελισμού (Λκ 1,26-38), όπου η Μαρία προσφωνείται από τον άγγελο με τα λόγια: «χαῖρε, κεχαριτωμένη ὁ Κύριος μετὰ σοῦ εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν» 23, καθώς και ο ύμνος της Μαρίας (Λκ1,46-56). Στο τέταρτο Ευαγγέλιο η Μαρία παρουσιάζεται στο γάμο της Κανά (Ιω 2,1-10) και μετά στη σταύρωση του Ιησού (Ιω 19,25-26). Επίσης, αναφέρεται στις Πράξεις (Πράξ 1,14). Παρ όλ αυτά, δεν υπάρχουν πληροφορίες για την υπόλοιπη ζωή της μετά τη σταύρωση του Ιησού. Επίσης, η Καινή Διαθήκη δεν αναφέρει τίποτα σχετικά με την καταγωγή της Μαρίας, τη γέννηση και το θάνατό της. Τα κενά εκείνα συμπληρώθηκαν μεταγενέστερα από συγγράμματα που ανήκουν στην απόκρυφη γραμματεία. Στην Καινή Διαθήκη η Μαρία παρουσιάζεται ως η μητέρα του Ιησού και έτσι συνεχίζει και στην απόκρυφη παράδοση, ιδίως στο Πρωτ. Ιακ. Το παραπάνω Ευαγγέλιο ονομάζεται «Πρωτευαγγέλιο», επειδή διηγείται τα γεγονότα που προηγήθηκαν χρονικά της γέννησης του Χριστού, την οποία αφηγούνται τα κανονικά Ευαγγέλια. Το πρώτο μισό αφορά τους γονείς της Μαρίας, καθώς και τη γέννηση και την ανατροφή της πριν τη συνάντησή της με τον Ιωσήφ. Η Εκκλησία, τόσο η Ανατολική όσο και η Δυτική, αγιοποίησε τους γονείς της Μαρίας, τον Ιωακείμ και την όπου η «πρακτική» αυτή κατέληξε να αποτελεί σημαντικό μέρος της χριστιανικής λατρείας. Για περισσότερα βλ. Elliott, ό.π., σελ Η φράση αυτή επηρέασε καθοριστικά στην ανάπτυξη της Μαριολογίας και της Μαριολατρίας. Βλ. Elliott, ό.π., σελ

22 Άννα. Η ιστορία τους, όπως παρουσιάζεται, καθώς και οι διηγήσεις από την παιδική ηλικία της Μαρίας έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλά έργα ζωγραφικής ψηφιδωτά και αγιογραφίες 24. Τέλος, η γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, κατά την οποία εορτάζεται στην Ανατολική Εκκλησία,η φερόμενη από την παράδοση της Εκκλησίας είσοδος της Μαρίας στο ναό των Ιεροσολύμων, προέρχεται από τη σχετική αφήγηση του Πρωτ. Ιακ.. Η γιορτή αυτή αποτελεί μία από τις δώδεκα μεγάλες γιορτές μαζί με το Πάσχα και τα Χριστούγεννα. Αρχικά, δημιουργείται η άποψη ότι η αρχική σύνθεση της απόκρυφης Καινής Διαθήκης είχε σκοπό να εξωραϊστούν τα κανονικά συγγράμματα, συμπληρώνοντας διάφορα κενά. Ωστόσο, η συμπλήρωση των αφηγηματικών κενών, που αφορούν τους προπάτορες του Ιησού, τη γέννησή του και την παιδική του ηλικία έχουν σκοπιμότητες κυρίως θεολογικές. Σε ό,τι αφορά το πρόσωπο της Μαρίας, αρχικά ίσως ήταν η φυσική περιέργεια, όσων ανάγνωσαν τα κείμενα που εξελίχτηκαν στα κανονικά Ευαγγέλια που οδήγησε στην ανάγκη να επεξηγηθεί η ιστορία της. Προέκυψαν βιογραφικά ερωτήματα: Πού γεννήθηκε η Μαρία; Ποιοι ήταν οι γονείς της; Πώς ανατράφηκε; Τι συνέβη με το θάνατό της; επίσης, δημιουργήθηκαν και θεολογικά ερωτήματα: Γιατί επιλέχθηκε η συγκεκριμένη γυναίκα ως μητέρα του Ιησού; Τι το ιδιαίτερο και μοναδικό είχε; Πώς μπορεί να λειτουργήσει ως παράδειγμα; Εκτεταμένες αναφορές και πλήθος πληροφοριών περιέχουν το Πρωτ. Ιακ., του 2 ου αιώνα, το Ευαγ. ψευδ.ματθ., του 6 ου αιώνα, το Ευαγγέλιο της Γέννησης της Μαρίας, του 9 ου αιώνα, καθώς και το Αραβικό 24 Π.χ. ο κύκλος του Giotto στο παρεκκλήσι της Αρένας στην Πάντοβα. Επίσης, τα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη με σκηνές από τη ζωή της Μαρίας, από το Πρωτ. Ιακ.Βλ. J.K.Elliott D.R.Cartlidge,Art and the Christian apocrypha, Routledge, London New York σελ

23 Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας και το Αρμ. Ευαγ.της παιδικής ηλικίας. Τα δύο τελευταία πιθανώς, βασίστηκαν σε συριακά πρωτότυπα του 5 ου και 6 ου αιώνα. Στη συνέχεια, θα γίνει αναφορά στο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, που είναι το σημαντικότερο για τη ζωή της Μαρίας, στο Ευαγγέλιο του ψευδ.ματθαίου και στο Αρμένικο Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας. 23

24 Εικόνα 1. «Η Αγία Άννα, η Παρθένος Μαρία και ο Ιησούς Χριστός», Ζάκυνθος, Άγιος Νικόλαος του Μώλου, 15 oς αι. 24

25 2. Το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου 2.1 Εισαγωγή Το Πρωτ. Ιακ. είναι το σπουδαιότερο μεταξύ των απόκρυφων της παιδικής ηλικίας και όπως θα φανεί, αποτελεί τη βάση και την πηγή των δύο άλλων Ευαγγελίων, του ψευδ.ματθ. και του Αρμ. Ευαγ. Για το λόγο αυτό, γίνεται εκτενέστερη αναφορά σε αυτό. Το κείμενο απαντά μεταφρασμένο στα κοπτικά, τα συριακά, τα αρμενικά, τα αιθιοπικά και τα αραβικά 25. Σημειώνουμε ότι το Αράβικο Ευαγγέλιο ενδέχεται να επηρέασε το Κοράνι και τις ισλαμικές αντιλήψεις για την Μαρία 26. Στα λατινικά δεν σώζεται κάποιο πλήρες κείμενο, είναι όμως βέβαιο ότι υπήρξε το Πρωτ.Ιακ. και σε λατινική μετάφραση. Το Διάταγμα του Γελασίου, που χρονολογείται τον 5 ο αιώνα, περιέχει λίστες με τα αποδεκτά και τα ακατάλληλα για ανάγνωση κείμενα 27. Μέσα σ αυτά υπήρχε ένα απορριπτέο Eυαγγέλιο που περιγράφεται ως το «Βιβλίο της γέννησης του Σωτήρα και της Μαρίας ή της μαίας». Αυτό ταιριάζει πολύ με το περιεχόμενο του Πρωτ.Ιακ. και είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για το συγκεκριμένο. Η εξαφάνιση του Πρωτ. Ιακ. στη λατινική εκδοχή μπορεί να αποδοθεί σε δύο παράγοντες: 1) Μεγάλο μέρος του είχε απορροφηθεί από εκτενέστερες εκδοχές των αφηγήσεων της παιδικής ηλικίας, όπως το Ευαγ. ψευδ.ματθ., η ζωή του Ιωσήφ του ξυλουργού και το Ευαγγέλιο της γέννησης της Μαρίας. 2) Το κείμενο κρίθηκε ύποπτο από τη δυτική Εκκλησία, επειδή θεωρήθηκε ότι αναφερόταν στον πρώτο γάμο του Ιωσήφ. 25 Σχετικά με τις μεταφράσεις του Πρωτ.Ιακ. βλ. αναλυτικά, H.R.Smid, Protevangelium Jacobi,σελ.8-9,επίσης,E.deStrycker,La forme,σελ.35-41και O.Cullmann,Infancy Gospels σελ Βλ.St.Davies,the Infancy Gospels of Jesus,skylight paths U.S.A., 2009.σελ Bλ. Klauck, Apocryphal Gospels,σελ

26 Με αυτή την οπτική στην Εκκλησία υπήρχαν απόψεις που έδιναν έμφαση στην παρθενία ως πνευματική άσκηση και αγνότερη κατάσταση ύπαρξης. Έτσι, δεν κρίθηκε απαραίτητο να τονιστεί μόνο το αειπάρθενο της Μαρίας, αλλά και η «παρθενία» του Ιωσήφ. Επειδή το Πρωτ.Ιακ. παρουσίαζε τον Ιωσήφ ηλικιωμένο χήρο με παιδιά, προκαλούσε την Δυτική Εκκλησία. Σημειώνουμε ότι η «παρθενία» του Ιωσήφ δεν απασχόλησε την Ορθόδοξη Εκκλησία 28. Η διερεύνηση των χειρογράφων ξεκίνησε με τον Postel, ο οποίος παρουσίασε ξανά το Πρωτευαγγέλιο στα λατινικά το 1552μ.Χ. Ο M. Neader επανέφερε την ελληνική έκδοση το 1564μ.Χ. και το 1703μ.Χ. ο J. Fabricius χώρισε το Πρωτευαγγέλιο σε είκοσι πέντε κεφάλαια. Το 19 ο αιώνα, και πιο συγκεκριμένα το 1804μ.Χ., ο A. Birch δημοσίευσε την πρώτη έκδοση του Πρωτευαγγελίου με σχόλια, χρησιμοποιώντας δύο χειρόγραφα που ανακαλύφθηκαν στο Βατικανό μαζί με το κείμενο του Fabricius. Αργότερα ο J. Thilo βρήκε προγενέστερα κείμενα και στήριξε τη νέα του έκδοση με εννέα χειρόγραφα από το Παρίσι και τη Βενετία και κάποια από το Βατικανό. Εξέδωσε το έργο του το 1832μ.Χ.. Τέλος, ο C.Tischendorf επισκέφθηκε μόνος του πολλές ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες σε αναζήτηση χειρογράφων.ο C.Tischendorf ανακάλυψε έξι ακόμη χειρόγραφα και εξέδωσε το έργο του το 1876μ.Χ. 29. Επίσης, αρχαιολογικά ευρήματα στο Nag Hammadi 30, στην Αίγυπτο, έφεραν στο φως αποσπάσματα του Πρωτευαγγελίου. Ο M. Testuz μελέτησε και συναρμολόγησε τα κομμάτια του παπύρου, που περιέχει το Πρωτευαγγέλιο. Αυτό το χειρόγραφο έχει γίνει γνωστό ως Bodmer Papyrus V και είναι το αρχαιότερο σωζόμενο κείμενο του Πρωτευαγγελίου. Χρονολογείται στον 3 ο αιώνα. 28 Για περισσότερα βλ.foster,σελ Βλ. C.Tischendorf, Evangelia Apocrypha, Lipsiae,1852, σελ Βλ.μεταξύ άλλων Hock, Infancy, σελ.12.,st.davies,the Infancy Gospels,σελ Marvin Meyer, The Nag Hammadi Scriptures,Pub.Harper Collins,New York 2008,σελ

27 2.2 Ο χρόνος και ο τόπος συγγραφής Παρόλο που είναι αδύνατο να προσδιοριστεί η ακριβής ημερομηνία, οι περισσότεροι μελετητές υπολογίζουν ότι το Πρωτευαγγέλιο γράφτηκε στα μέσα του 2 ου αιώνα. Οι Πατέρες της Εκκλησίας το γνώριζαν. Ο Ωριγένης αναφέρει στο Τῶν εἰς τό κατά Ματθαῖον Ἐξηγητικῶν (P.G. 13,876C-877A): «Τούς ἀδελφούς Ἰησού φασί τινές ἐκ παραδόσεως ὁρμώμενοι τοῦ Κατά Πέτρου Εὐαγγελίου ἤ τῆς βίβλου ἰακώβου υἰούς ἰωσήφ ἐκ προτέρας γυναικός συνωκηκυίας αὐτῶ πρό τῆς Μαρίας». Ο Γρηγόριος Νύσσης στο Λόγος εις τα Χριστούγεννα (ΕΠΕ 10, ) σημειώνει: «ἤκουσα τοίνυν ἀπόκρυφον τινός ἱστορίαν παρατιθέμενης τά περί αὐτήν [τήν Μαρία] διηγήματα». Ο Επιφάνιος Κύπρου στο Περί αιρέσεων 79, 5 (Επιφανίου Κύπρου, Πανάριον, Κατά Κολλυριδιανών, P.G. 42,748BC) αναφέρει: «ἀπό Ἄννης γεγενημένην, τήν ἐκ τοῦ Ἰωακείμ τῆ Ἄννη δεδωρημένην, τήν δι εὐχῆς καί πάσης ἐπιμελείας κατά ἐπαγγελίαν πατρί και μητρί δοθείσαν». Τέλος ο Ευστάθιος Αντιοχείας στο Υπόμνημα εις την εξαήμερον (P.G. 18,773) λέει: «ἄξιον δέ καί τήν ἱστορίαν ἥν διέξεσι περί τῆς ἀγίας Μαρίας Ἱάκωβος τις ἐπελθείν». Τέλος ο φιλόσοφος και μάρτυρας Ιουστίνος γνωρίζει την Δαυϊδική καταγωγή της Μαρίας και αναφέρεται σ αυτή, δίχως να κατονομάζει τον συγγραφέα. Εικάζεται ότι το Πρωτ. Ιακ. περιέχει προφορικές παραδόσεις της απαρχής του Χριστιανισμού, γι αυτό και ο Ιουστίνος γνώριζε αυτές τις πληροφορίες για το πρόσωπο της Μαρίας 31. Συμπεραίνεται λοιπόν, ότι πρέπει να είναι μεταγενέστερο των Ευαγγελίων του Λουκά και του Ματθαίου, αλλά προγενέστερο των κειμένων του Ωριγένη και του Κλήμεντος Αλεξανδρείας, και πιθανώς του Ιουστίνου Για περισσότερα βλ. Γεωργιάδη, ό.π., σελ Ο Ιουστίνος στο έργο του, Dialogous cum Tryphone Judeo, το οποίο γράφτηκε γύρω στο 155μ.Χ., αναφέρει την Δαυϊδική καταγωγή του Ιησού από την παρθένο 27

28 Ο P.A. van Stempvoort τοποθετεί τη σύνθεση του Πρωτ. Ιακ. μεταξύ του 178 και του 204μ.Χ. Η πρώτη ημερομηνία αναφέρεται στο έτος που ο Celsus έγραψε τον Αληθή λόγο, στον οποίο επιτέθηκε στο πρόσωπο της Μαρίας, μητέρας του Ιησού, για την κοινωνική της θέση, την αγνότητά της και τη μοιχεία που πίστευε ότι διέπραξε. Σύμφωνα με το van Stempvoort, το Πρωτ.Ιακ. ήταν μία απάντηση στον Κέλσο. Η δεύτερη ημερομηνία είναι το έτος που ο Ιππόλυτος συνέθεσε την ομιλία του για τη Σωσάννα 33, την οποία παραλλήλιζε με την Άννα, την Ελισάβετ και τη Μαρία. Πιθανόν, το Πρωτ.Ιακ. επηρεάστηκε από τη Σωσάννα και τη χρησιμοποίησε ως πηγή 34. Σε ό,τι αφορά τον τόπο συγγραφής του Πρωτ. Ιακ., στο επίκεντρο του προβληματισμού των μελετητών βρίσκεται η Αίγυπτος, η Συρία και η Μ. Ασία. Η Παλαιστίνη έχει αποκλειστεί ως πιθανός τόπος συγγραφής, Μαρία,βλ.P.G.Tomus vi κεφ.100,σελ Ακόμη, ο Ωριγένης, που πέθανε το 253μ.Χ., αναφέρεται στους αδερφούς του Χριστού ως υιούς του Ιωσήφ από προηγούμενο γάμο. Επίσης, οι μελετητές πιστεύουν ότι ο Κλήμης ο Αλεξανδρέας, που πέθανε το 212μ.Χ., γνώριζε το Πρωτ. Ιακ., καθώς γνώριζε για μία μαία που βοήθησε στον τοκετό της Μαρίας και επιβεβαίωσε την παρθενία της (Στρωμ. 7,16, P.G. 9,529). Για περισσότερα βλ. Hock, ό.π., σελ και J.-M. Prieur, Apocryphes chretiens, Un regard inattendu syr le Christians re ancient, Nyon, 1995 σελ , 62. Σχετικά με το πότε γράφτηκε το Πρωτ. Ιακ. βλ., μεταξύ άλλων, Browns Fitzmyer Murphy, ό.π., σελ Σωσάννα: πρόκειται για την ιστορία μιας παντρεμένης γυναίκας, της ενάρετης Σωσάννας, που έπεσε θύμα συνωμοσίας και καταδικάστηκε σε θάνατο εξαιτίας της υπακοής της στο Θεό, σώθηκε τελικά, από το θεόσταλτο Δανιήλ και δικαιώθηκε. Ο σύζυγός της ονομάζεται Ιωακείμ. Η ευσέβεια και η αθωότητα της Σωσάννας τονίζονται με πολλούς τρόπους: το όνομά της στα εβραϊκά σημαίνει «κρίνος» και παρουσιάζεται ως μία θεοσεβούμενη γυναίκα (στ. 1-4). Όταν τη δελεάζουν οι άρχοντες, αυτή συνειδητά επιλέγει να μείνει πιστή στο Θεό (στ ). Σε όλη την αφήγηση η αθωότητα και η ευσέβειά της έρχονται σε αντίθεση με την κακία και τη λαγνεία των αρχόντων (στ. 1-3, 5, στ , 22-23, στ , στ ). Η ιστορία αυτή είναι τοποθετημένη στην αρχή του βιβλίου του Δανιήλ. Για περισσότερα βλ. G.W.F. Nickelsburg, Jewish Literature between the Bible and the Mishnah, Minneapolis, USA Fortness Press, 2005 σελ Επίσης, σχετικά με τη Σωσάννα βλ. εκτενή ανάλυση των ομοιοτήτων με το Πρωτ. Ιακ. στο P.A. Van Stempvoort, The Protevangelium Jacobi, The Sources of its theme and style and their Bearing on its Date, Studia Evangelia, vol. III, Akademie Verlag Berlin F.L. Cross, 1964 σελ

29 εξαιτίας της άγνοιας της γεωγραφίας της περιοχή από τον συγγραφέα, καθώς και των ιουδαϊκών εθίμων 35. Στη συνέχεια της μελέτης μας δίνοντας έμφαση στο στίχο 2,2, που παραθέτουμε: «Ἢγγισεν δέ ἡ ἡμέρα Κυρίου ἡ μεγάλη, καί εἶπεν Ἰουδίθ ἡ παιδίσκη αὐτῆς: Ἓως πότε ταπεινοῖς τήν ψυχήν σου; Ἰδού ἠγγικεν ἡ ἡμέρα Κυρίου ἡ μεγάλη, καί οὐκ ἒξεστίν σοι πενθεῖν, ἀλλά λάβε τοῦτο τό κεφαλοδέσμιον, ὃ ἒδωκεν μοί ἡ κυρία τοῦ ἒργου, καί οὐκ ἐξεστίν μοι ἀναδήσασθαι αὐτό, καθότι παιδίσκη εἰμί, καί χαρακτῆρα ἒχε βασιλικόν», ο de Stryker υποστηρίζει ότι υπήρχαν στην Αίγυπτο φημισμένα κρατικά εργαστήρια που ασχολούνταν μ αυτό το αντικείμενο, αναλάμβαναν δηλαδή παραγγελίες των αρχών στους ρωμαϊκούς χρόνους 36. Λαμβάνοντας υπόψη του την αναφορά του μαντηλιού με βασιλικά χαρακτηριστικά και τους Αλεξανδρινούς χριστιανούς συγγραφείς, Κλήμη και Ωριγένη, που γνώριζαν το Πρωτ. Ιακ. συνηγορεί υπέρ της Αιγύπτου. Κάποιοι πάλι μελετητές, με αφορμή το δέντρο της δάφνης στον κήπο της Άννας στο στ.2,4 («καί εἶδε δαφνηδαίαν, καί ἐκάθισεν ὑποκάτω αὐτῆς»), είδαν μία σχέση με τη συριακή Αντιόχεια, που ήταν γνωστή ως η πόλη των δαφνών 37. Τέλος, χαρακτηριστικός είναι ο στίχος 25,1 («συνέστειλα ἐμαυτόν ἒν τῆ ἐρήμω ἓως κατέπαυσεν ὁ θόρυβος ἐν Ἱερουσαλήμ»),ο οποίος δημιουργεί περισσότερα ερωτηματικά παρά διαφωτίζει, δεδομένου ότι ερημικές περιοχές υπήρχαν και στην Αίγυπτο και στην ευρύτερη περιοχή της Παλαιστίνης. Τα παραπάνω μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι το Πρωτ.Ιακ. γράφτηκε μεταξύ του 150μ.Χ.και του 200μ.Χ. σε απροσδιόριστο σε εμάς τόπο. Εικάζεται η Αίγυπτος,αλλά πιο πιθανές περιοχές θεωρήθηκαν η 35 Βλ. Hock,Infancy,ό.π., σελ Για περισσότερα βλ. de Strycker,La forme ό.π., σελ. 71,υποσημ. 7 και σελ Βλ. Hock, Infancy,ό.π., σελ. 13 και H.R. Smid, Protevangelium Jacobi, ό.π.,σελ

30 Συρία ή η Μ.Ασία. Τα 140 περίπου ελληνικά χειρόγραφα και οι πολλές μεταφράσεις σε ανατολικές γλώσσες επιβεβαιώνουν τη μεγάλη απήχηση που είχε στην Ανατολή 38. Επίσης,το Πρωτ.Ιακ.χαρακτηρίζεται από τους σύγχρονους ερευνητές ως«εγκώμιο της Μαρίας» 39.Σκοπό έχει να εξυψώσει το πρόσωπο της μητέρας του Ιησού και να τονίσει την παρθενία της και την αγνότητά της ως νέας«εύας» 40,εκθειάζοντας τις αρετές της και τονίζοντας την ευγενική καταγωγή της.το κίνητρο της συγγραφής του Ευαγγελίου φαίνεται ότι ήταν ο σεβασμός στο πρόσωπο της Μαρίας.Πιθανόν όμως, και να ήταν μία έγγραφη αντίδραση στις κατηγορίες του φιλόσοφου Κέλσου,ο οποίος κατηγόρησε τον Ιησού για την ταπεινή καταγωγή του και αμφισβήτησε την παρθενική του σύλληψη. Το βιβλίο του είναι γνωστό από την αντίδραση που προκάλεσε στο Κατά Κέλσου του Ωριγένη. Πρέπει να γράφτηκε μεταξύ 170μ.Χ. και μ.χ.έτσι, η παρθενία της Μαρίας 38 Ο H.J.Klauck αναφέρει ότι η ονομασία «πρωτευαγγέλιο» προστέθηκε από την πεποίθηση ότι το σύγγραμμα χρησιμοποιήθηκε ως εισαγωγή στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, το οποίο αρχίζει την αφήγησή του απότομα (1,1-8) με τον Ιωάννη το Βαπτιστή. Για περισσότερα βλ. Klauck, Apocryphal Gospels, An introduction, ό.π., σελ Ανάλυση για τον χαρακτηρισμό εγκώμιο,βλ.hock,infancy,σελ να συμπληρώσουμε εδώ ότι, σε αντίθεση με την Ανατολή, στη Δύση καταδικάστηκε και θεωρήθηκε επισφαλές απόκρυφο κείμενο από το Γελασιανό Διάταγμα, στον κατάλογο που συντάχθηκε τον 6 ο αιώνα. Το Πρωτευαγγέλιο διευκρινίζει ότι τα «αδέρφια» του Ιησού ήταν οι γιοι του χήρου Ιωσήφ, όταν νυμφεύθηκε τη Μαρία. Η δυτική Εκκλησία, αντίθετα, ερμήνευσε τα «αδέρφια» του Ιησού ως ξαδέρφια. Βλ. Klauck, Apocryphal Gospels, ό.π., σελ , F. Lapham, An introduction to the new testament apocrypha, London New York: T&T Clark International, 2003 σελ και J.K. Elliott, «Traditions about Mary in the Apocryphal New Testament», [Andrew B. McGowan and Kent Harold Richards (εκδ.)], Method and Meaning: Essays on New Testament Interpretation: in Honor of Harold W. Attridge, SBL, Atlanta, 2011 σελ Στο Αρμένικο Ευαγγέλιο, στο κεφάλαιο 9 στ.1 εμφανίζεται στο σπήλαιο της γεννήσεως η Εύα δίπλα στον Ιωσήφ, όπου προσκύνησε το θείο βρέφος και τη μητέρα Του, λέγοντας: «Με αποκατέστησες από την πτώση και με τοποθέτησες στην περασμένη μου δόξα. Τώρα η ψυχή μου εξυψώνεται και ελπίδα μου ευφραίνεται από το Θεό το Σωτήρα μου». 41 Ο Αληθής Λόγος γράφτηκε το 178μ.Χ. και σώζεται σχεδόν αυτούσιος χάρη στον Ωριγένη, ο οποίος, προκειμένου να τον αντικρούσει, τον παρέθεσε μέσα στο απολογητικό του έργο Κατά Κέλσου ακριβώς όπως είχε. Ο Κέλσος, φιλόσοφος της ύστερης αρχαιότητας, θεωρεί το χριστιανισμό ένα δόγμα που αποτελεί προϊόν βάρβαρης και απολίτιστης σκέψης. Μάλιστα, υπερασπίστηκε το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στο ελληνικό πνεύμα και τον Χριστιανισμό.Βλ. 30

31 ομολογείται πολλές φορές, αφού αποτελεί ένα ζήτημα υψίστης σημασίας από τον άγγελο, τον ιερέα, τον Ιωσήφ και τις μαίες. 2.3 Ο συγγραφέας Το ουσιαστικό «Πρωτευαγγέλιο», δηλαδή το «πρώτο Ευαγγέλιο», δόθηκε για πρώτη φορά στο κείμενο το 16 ο αιώνα 42. Σύμφωνα με το H.J. Klauck, ανακαλύφθηκε κι έγινε προσιτό στο δυτικό κόσμο από το Γάλλο ουμανιστή Guillaume Postel. Στο χειρόγραφο Bodmer V του 4 ου αιώνα ο τίτλος του ήταν «Η γέννηση της Μαρίας», με έναν επιπρόσθετο τίτλο «Αποκάλυψη του Ιακώβου». Αυτός ο Ιάκωβος δεν ήταν ο μαθητής του Ιησού, ο γιος του Ζεβεδαίου (Μκ.3,17), αλλά ο Ιάκωβος ο αδελφόθεος (Μκ. 6,3). Κάποιοι ερευνητές το αποδίδουν στον Ιάκωβο το νεότερο (Μκ.15,40). Παρόλο που στον επίλογο του Πρωτ.Ιακ. ως συγγραφέας αναγνωρίζεται ο Ιάκωβος (25,1) δεν μπορεί να δοθεί απάντηση στο ερώτημα ποιος πραγματικά το έγραψε. Πρώτον, υπήρχαν πολλοί άνθρωποι με το όνομα αυτό και δεύτερον, οι συγγραφείς το να υπογράφουν με ψευδώνυμο, ήταν πολύ συχνό φαινόμενο εκείνη την εποχή. Ο B. Ehrman υποστηρίζει ότι δεν ήταν ο Ιάκωβος ο αδελφόθεος που αναφέρεται στο κατά Μάρκον (6,3) και στην προς Γαλάτας (1,19) αυτός που έγραψε το Πρωτ. Ιακ. προκύπτει όμως, το ερώτημα, ποιος άλλος; θα γνώριζε καλύτερα την ιστορία της οικογένειας του Ιησού από τον Ιάκωβο τον αδελφόθεο ο οποίος πέθανε το 62μ.Χ.. Το Γελασιανό διάταγμα τον ταυτίζει με τον Ιάκωβο τον μικρό (Μκ.15,40). Πιθανόν, ο πραγματικός συγγραφέας έζησε στο δεύτερο μισό του 2 ου αιώνα. 42 Βλ. Elliott, «Traditions about Mary in the Apocryphal New Testament»,(από τον Andrew B. McGowan and Kent Harold Richards (εκδ.) Method and Meaning: Essays on New Testament Interpretation: in Honor of Harold W. Attridge, SBL, Atlanta

32 Στο Ευαγγέλιο αυτό ο Ιησούς περιγράφεται ως ο γεννηθείς υιός του Θεού, σε αντίθεση με τις απόψεις των Μαρκιωνιτών, οι οποίοι πίστευαν ότι ο Ιησούς κατέβηκε από τον ουρανό ως ενήλικας. Επίσης, ενώ στο Ευαγγέλιο περιγράφεται ότι ο Ιησούς γεννιέται από μία παρθένο, αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους Εβιωνίτες, που πίστευαν ότι ο Ιησούς ήταν ο βιολογικός γιος του Ιωσήφ και της Μαρίας 43. Ο Ιερώνυμος (4 ος αιώνας), από την πλευρά του, υποστήριζε ότι ο Ιάκωβος, ο Ιούδας και τα άλλα αδέρφια δεν ήταν ετεροθαλή αδέρφια του Ιησού αλλά ξαδέρφια του. Αυτό ήταν η αιτία να περιοριστεί η επιρροή του Ευαγγελίου στη Δύση 44. Ο σκοπός του συγγραφέα του Πρωτ.Ιακ.είναι γενικά εμφανής, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι διηγήσεις για την Μαρία βρίσκονταν εκείνη την εποχή εν τη γενέσει τους. Ωστόσο, οι διηγήσεις της παιδικής ηλικίας, παρά την αμφίβολη ιστορικότητα των γεγονότων που περιγράφουν, παραμένουν ανεκτίμητοι μάρτυρες της κοινωνικής και θεολογικής πραγματικότητας των πιστών, κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων μετά τον Ιησού 45. Η πιο πειστική εκδοχή για την ψευδωνυμία είναι ότι ο Ιάκωβος, ο αδερφός του Ιησού, πέθανε το 62μ.χ. περίπου χρόνια πριν γραφτεί το Πρωτ.Ιακ. Έτσι, οι πηγές του,δεν ήταν δυνατό να είναι διαθέσιμες. Επίσης, ο συγγραφέας αναφέρεται στους Εβραίους χρησιμοποιώντας τη λέξη «Ισραηλίτες»αντί «Ιουδαίους». Ακόμη, αναφέρει ότι πήγαν από τη Βηθλεέμ στην Ιουδαία,(17,1) Ὅσοι εἰσίν ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας...Το γεωγραφικό αυτό λάθος, καθώς η Βηθλεέμ βρίσκεται στην Ιουδαία, δείχνει ότι ο συγγραφέας δεν ήταν από την Παλαιστίνη. Οι μελετητές 43 Για περισσότερα βλ. B. Ehrman, Χαμένες μορφές του Χριστιανισμού, οι μάχες για την Αγία Γραφή και οι μορφές θρησκευτικής πίστης που δεν γνωρίσαμε ποτέ, Αθήνα, 2008 σελ Για περισσότερα βλ. Ehrman, ό.π., σελ Για περισσότερα βλ. Foster, ό.π., σελ

33 έχουν καταλήξει ότι ήταν είτε από τη Συρία είτε από την Αίγυπτο, αλλά πρέπει να είχε εβραϊκή καταγωγή, γιατί είχε πολλές γνώσεις για τη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα 46. Σύμφωνα με τον H.R. Smid, ο σκοπός του συγγραφέα του Πρωτ. Ιακ. μπορεί να διευκρινιστεί μέσα από τους τρεις τρόπους που χειρίζεται το θέμα της Παρθένου Μαρίας. Πιο συγκεκριμένα, διακρίνονται η απολογητική πλευρά, η δογματική και η βιογραφική. Αυτές οι τρεις πλευρές είναι τόσο συγκεχυμένες μεταξύ τους, ώστε καθιστούν αδύνατο να πούμε, ποια από αυτές αποτελεί την κύρια άποψη. Η απολογητική και η δογματική πλευρά είναι στενά συνδεδεμένες με τη βιογραφική, η οποία, αν και είναι λιγότερο φανερή, είναι αρκετά σημαντική 47. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο συγγραφέας του Πρωτ. Ιακ. φαίνεται άνθρωπος χαρισματικός, με πνεύμα ελεύθερο, εύστροφος και απλός με οργάνωση στην αφήγησή του. Διαθέτει ποιητικό ύφος και σκηνοθετικό ταλέντο στην απόδοση σκηνών, τις οποίες αποδίδει με παραστατικότητα και ζωντάνια. Στην προσπάθειά του αυτή χρησιμοποιεί ετερόκλητο υλικό και κάνει και λάθη. Από τα Ευαγγέλια που χρησιμοποιεί π.χ. για τη γέννηση του Ιησού, λείπει η θεολογία, κι αυτό που τον χαρακτηρίζει είναι η μεγάλη ευλάβεια και προσήλωση στο πρόσωπο της Μαρίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο πρωϊμότερος υμνητής της. 2.4 Η δομή του κειμένου Η παράδοση του Πρωτ.Ιακ. είναι εξαιρετικά πολύπτυχη. Οι θεολογικές προθέσεις και η θρησκοληψία είχαν ως αποτέλεσμα να μην αναγνωριστεί στον ίδιο βαθμό με τα κανονικά Ευαγγέλια. Από πολύ 46 Για περισσότερα βλ. Hock, Infancy, ό.π., σελ και de Strycker,La forme, σελ Για περισσότερα βλ. Η.R. Smid,Protevangelium Jacobi, σελ