ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟ ΛΑΞΕΥΤΟ ΘΑΛΑΜΩΤΟ ΤΑΦΟ 6 ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΠΕΛΛΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΑΝΤΡΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟ ΛΑΞΕΥΤΟ ΘΑΛΑΜΩΤΟ ΤΑΦΟ 6 ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΠΕΛΛΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΑΝΤΡΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟ ΛΑΞΕΥΤΟ ΘΑΛΑΜΩΤΟ ΤΑΦΟ 6 ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΠΕΛΛΑΣ Επιβλέπων καθηγητής : Ι. Μ. ΑΚΑΜΑΤΗΣ Ημερομηνία έγκρισης : Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Α. Π. Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Στον παππού μου, που πάντα με στήριζε... 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ..I ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ....II-XXXIΙ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2-6 ΜΕΡΟΣ Ι: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.Δυτικό νεκροταφείο Πέλλας: Τα ανασκαφικά δεδομένα Κατάλογος ελληνιστικών τάφων. Μικρή παράκαμψη-δυτικός τομέας 12 3.Τα νεκροταφεία της Πέλλας Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι Πέλλας Λαξευτός θαλαμωτός ΜΕΡΟΣ ΙΙ Κατάλογος κτερισμάτων ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΚΕΡΑΜΙΚΗ 1.Αμφορείς Άωτο σκυφίδιο Κάλαθος Λύχνοι Μυροδοχεία Πυξίδες ΜΕΡΟΣ IV Γενικές παρατηρήσεις Συμπεράσματα Κατάλογος πινάκων Κατάλογος σχεδίων.125 Συγκεντρωτικός πίνακας κεραμικής Διαγράμματα Πίνακες Σχέδια I

5 AA ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α Archäologischer Anzeiger. AJA American Journal of Archaeology. AM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung. AntK Antike Kunst. BCH Bulletin de Correspondance hellénique. IEJ Israel Exploration Journal. LIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. OF Olympische Forschungen. SCE The Swedish Cyprus Expedition. Agora IV Howland, R.H., The Athenian Agora IV: Greek lamps and their survivals, Princeton Agora XII Sparkles, B.A. Talcott, L., The Athenian Agora XII: Black and plain pottery of the 6th, II

6 5th and 4th centuries B.C., Princeton Agora XXIX Rotroff, S.I., The Athenian Agora XXIX: Hellenistic Pottery: Athenian and Imported Wheel made Tableware and Related material, Princeton Agora XXXIII Rotroff, S.I., The Athenian Agora XXXIII: Hellenistic Pottery: The plain wares, Princeton Amandry 1953 Amandry, P., Collection H. Stathatos, Vol.I, Les bijoux antiques, Strasbourg Anderson-Stojanovic 1987 Anderson-Stojanovic, V.R., The Chronology and Function of Ceramic Unguentaria, AJA 91 (1987), Anderson-Stojanovic 1993 Anderson-Stojanovic, V.R., A well in the Rachi settlement at Isthmia, Hesperia 62 (1993), Athens 1993, Bailey 1972 Bailey, D.M., Greek and Roman pottery lamps, Oxford Bailey 1975 Bailey, D.M., A catalogue of the lamps in the British Museum I, Oxford Barr-Sharrar 1987 Barr-Sharrar, B., The Hellenistic and early imperial decorative Bust, Mainz III

7 Blonde 1983 Blonde, F., Greek lamps from Thorikos, Gent Boulter 1963 Boulter, C.G., Graves in Lenormant Street, Athens, Hesperia 62 (1993), Athens 1993, Brun 2000 Brun, J-P., The Production of Perfumes in Antiquity: The Case of Delos and Paestum, AJA 104 (2000), Bruneau 1970 Bruneau, Ph., Tompes d Argos, BCH 94 (1970), Athénes 1970, Cook 1994 Cook, R.M., Ελληνική αγγειογραφία (μτφ. Δ. Τσουκλίδου), Αθήνα Corbett 1949 Corbett, P.E., Attic pottery of the later fifth century from the Athenian Agora, Hesperia 18 (1949), Amsterdam 1968, Corinth IV,II Broneer, O., Corinth IV,II: Terracotta lamps, Princeton Corinth VII,III Edwards, G.R., Corinth VII, III: Corinthian Hellenistic pottery, Princeton Délos XXVII Bruneau, Ph., και άλλοι, L îlot de la Maison des Comédiens, EADélos XXVII, Paris Dotterweich 1999 Dotterweich, Ul., Unguentarien mit IV

8 kuppelfӧrmiger Mündung aus Knidos, Mӧhnesee Doufková 1974 Dufková, M., Unguentaria, in: Bouzek J. (ed), Anatolian Collection of Charles University, Kyme I, Praha Drougou Touratsoglou 1991 Drougou, S. Touratsoglou, I., Hellenistische Keramik aus Makedonien: chronologische Indizien, AntK 34 (1991), Switzerland 1991, Dura-Europos IV, I2 Cox, D.H., The Excavations at Dura-Europos, Final Report IV, part I, fascicle 2, The Greek and Roman Pottery, Yale Dura-Europos IV, III Baur, P.V.C., The Excavations at Dura- Europos, Final Report IV, part III, The Lamps, Yale Furtwängler 1990 Furtwängler, A.Ε., Demetrias, ein Produktionsort attischer Keramik, Β ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1990, Graepler 1997 Graepler, D., Relativchronologische Ordnung hellenistischer Keramik aus der Nekropole von Tarent mit Hilfe der Korrespondenzanalyse, Δ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1997, Hӓgg Fossey 1980 Hӓgg, In. Fossey, M., The Hellenistic Nekropolis and Later Structures on the Middle Slopes, , Fascicle 4, in: Hӓgg, In. Hӓgg, R., (ed.) Excavations in the V

9 Barbouna Area at Asine, Uppsala Hausmann 1996 Hausmann, U., Hellenistische Keramik, OF XXVII, Berlin Hempel 1997 Hempel, K.G., Hellenistische Keramik aus der Nekropole von Tarent: Anhaltspukte für die absolute Chronologie im 2. Jh. V. Chr., Δ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1997, Hübner 2006 Hübner, G., Hellenistic and Roman unguentaria: Function-reated aspects of the shapes, in: Malfitana, D., Poblome, J., Lund, J., (ed.) Old pottery in a new century. Innovating perspectives on roman pottery studies, Catania 2006, Huguenot 2001 Huguenot, C., Les Erotes volants : recherches sur la signification d un groupe de terres cuites hellénistiques d Eretrie, AntK 44 (2001), Israeli Avida 1988 Israeli, Y. Avida, U., Oil-lamps from Eretz Israel, Jerusalem Isthmia III Broneer, O., Isthmia III: Terracotta Lamps, Princeton Kahane 1952 Kahane, P., Pottery Types from the Jewish Ossuary-Tombs Round Jerusalem. An archaeological contribution to the problem of the Hellenization of Jewry in the Herodian Period, IEJ2, Jerusalem 1952, VI

10 Kanowski 1983 Kanowski, M.G., Containers of classical Greece. A Handbook of Shapes, Queensland Karageorghis 1982 Karageorghis, V., Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1981, BCH (1982), Athénes 1982, Kerameikos IX Knigge, Ur., Kerameikos IX: Der Südhügel, Berlin Kerameikos XI Scheibler, I., Keramaikos XI: griechishe Lampen, Berlin Kopcke 1964 Kopche, G., Golddekorierte attische Schwarzfirniskeramik des vierten Jahrhunderts v. Chr., AM 79 (1964), Berlin 1964, Kotitsa 1996 Kotitsa, Z., Hellenistische Tonpyxiden. Untersuchung zweier hellenistischer Typen einer Keramikform, Mainz Kurtz Boardman 1994 Kurtz, D.- Boardman, J., Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (μτφ. Βιζυηνού Ουρ. Ξένος Θ.), Αθήνα Labraunda II1 Hellstrӧm, P., Labraunda, Swedish Excavations and Researches, Vol.II, part 1, Pottery of classical and later date terracotta lamps and glass, Lund VII

11 LIMC III, Eros Hermary, A., LIMC III, λ. Eros, Zürich München 1981, 850. Massa 1992 Massa, M., La ceramica ellenistica con decorazione a rilievo della bottega di Efestia, Roma Massar 2009 Massar, N., Parfumer les morts. Usages et contenu des balsamaires hellénistiques en contexte funéraire, in: Tsingarida, Ath.(ed.) Shapes and Uses of Greek Vases (7th 4th centuries B.C.), Bruxelles 2009, Milojčć 1955 Milojčć, V., Vorbericht über die ausgrabungen auf den magu len von Otyaki, Arapi und Gremmos bei, Larisa Pemberton 1985 Pemberton, E.G., Ten Hellenistic graves in ancient Corinth, Hesperia 54 (1985), Athens 1985, PergForsh 2 Schӓfer, J., Hellenistische Keramik aus Pergamon 2, Berlin Pfuhl Moebius 1977 Pfuhl, E. Moebius, H., Die ostgriechischen Grabreliefs, Mainz Richter 1935 Richter, G.M., Shapes and names of Athenian vases, New York VIII

12 Roberts 1978 Roberts, S.R., The attic pyxis, Chicago Robinson 1953 Robinson, D.M., Unpublished greek gold jewelry and gems, AJA 57 (1953), Romano 1994 Romano, I.B., A Hellenistic deposit from Corinth, Hesperia 63 (1994), Athens 1994, Rotroff 1985 Rotroff, S.I., Athenian West Slope Vase Painters, AJA 89 (1985), 349. Rotroff 1988 Rotroff, S.I., The origins and chronology of Hellenistic gray unguentaria, AJA 88 (1984), 258. Rotroff 1991 Rotroff, S.I., Attic West Slope Vase Painting, Hesperia 60 (1991), Athens 1991, Samaria-Sebaste III Crowfoot, J.W. Crowfoot, G.M. Kenyon, K., The Objects from Samaria, Samaria- Sebaste III, London Samothrace XI1 Dusenbery, El., Samothrace, The Nekropoleis. The Nekropoleis and Catalogues of Burials, vol.xi/1, Princeton Samothrace XI2 Dusenbery, El., Samothrace, The Nekropoleis. Catalogues of Objects by IX

13 Categories, vol.xi/2, Princeton SCE IV Vessberg, O. Westholm, A., The Hellenistic and Roman Periods in Cyprus, The Swedish Cyprus Expedition IV, 3, Stockholm Schefold 1934 Schefold, K., Untersuchungen zu den Kertscher Vasen, Berlin und Leipzig Scheibler 1992 Scheibler, In., Ελληνική κεραμική. Παραγωγή, εμπόριο και χρήση των αρχαίων ελληνικών αγγείων (μτφ. Μανακίδου Ε.), Αθήνα Sokolovska 1994 Sokolovska, V., Some pottery finds from Isar-Marvinci, Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Stobi 1992 Anderson-Stojanović, V.R., Stobi. The Hellenistic and Roman pottery, Princeton Tarsus I Goldman, H. (ed.), Excavations at Gӧzlü Kule, Tarsus I, The Hellenistic and Roman Periods, Princeton Technau 1929 Technau, W., Griechische Keramik im samischen Heraion, AM 54 (1929), Athens 1929, Thompson 1934 Thompson, H., Two centuries of Hellenistic pottery, Hesperia 3 (1934), Amsterdam 1968, X

14 Zervoudaki 1968 Zervoudaki, E.A., Attische polychrome Reliefkeramik des späten 5. und 4. Jahrhunderts v. Chr., AM 83 (1968), Berlin 1970, Β ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών. ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον. ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς. ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη. ΕλλΚερΘεσσ. Ελληνιστική Κεραμική από τη Θεσσαλία, Βόλος ΕλλΚερΜακ. Ελληνιστική Κεραμική από τη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη Α ΣυνΕλλΚερ. Α Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, (Ιωάννινα, 6 Δεκεμβρίου 1986), Ιωάννινα Β ΕπΣυνΕλλΚερ. Β Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική: Χρονολογικά XI

15 Προβλήματα της Ελληνιστικής Κεραμικής, (Ρόδος Μαρτίου 1989), Αθήνα Γ ΕπΣυνΕλλΚερ. Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική: Χρονολογημένα Σύνολα-Εργαστήρια, (Θεσσαλονίκη, Σεπτεμβρίου 1991), Αθήνα Δ ΕπΣυνΕλλΚερ. Δ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική: Χρονολογικά Προβλήματα-Κλειστά Σύνολα-Εργαστήρια, (Μυτιλήνη, Μάρτιος 1994), Αθήνα Ε ΕπΣυνΕλλΚερ. Ε Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική: Χρονολογικά Προβλήματα-Κλειστά Σύνολα-Εργαστήρια, (Χανιά, 1997), Αθήνα Στ ΕπΣυνΕλλΚερ. Στ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, (Βόλος Απριλίου 2000), Αθήνα Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ. Ζ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, (Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005), Αθήνα ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ακαμάτης 1987 Ακαμάτης, Ι.Μ., «Τα νεκροταφεία της Πέλλας. Α. Νεκροταφείο περιοχής Αγορας» στο: Πέλλα. Πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1987, XII

16 Ακαμάτης 1987i Ακαμάτης 1989 Ακαμάτης 1990 Ακαμάτης 1993 Ακαμάτης, Ι.Μ., «Ξάνθος Δημητρίου και Αμαδίκας υιός», Αμητός, τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Μέρος πρώτο, Θεσσαλονίκη 1987, Ακαμάτης, Ι.Μ., «Πρόσθετα ανασκαφικά στοιχεία της καταστροφής της αγοράς της Πέλλας», Εγνατία 1 (1989), Θεσσαλονίκη 1989, Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η αγορά της Πέλλας», ΑΕΜΘ 4 (1990), Θεσσαλονίκη 1993, Ακαμάτης, Ι.Μ., Πήλινες μήτρες αγγείων από τη Πέλλα, Αθήνα Ακαμάτης 1995 Ακαμάτης, Ι.Μ., «Αγορά Πέλλας », Εγνατία 4 ( ), Θεσσαλονίκη 1995, Ακαμάτης 1997 Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η Αγορά της Πέλλας κατά το 1993», ΑΕΜΘ 7 (1993), Θεσσαλονίκη 1997, Ακαμάτης 1999 Ακαμάτης, Ι.Μ., Αγορά Πέλλας: 15 χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, Αρχαία Μακεδονία VI, Θεσσαλονίκη 1999, Ακαμάτης 2000 Ακαμάτης, Ι.Μ., Ενσφράγιστες λαβές αμφορέων από την Αγορά της Πέλλας. Ανασκαφή Οι ομάδες Παρμενίσκου και Ρόδου. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής επιγραφικής, Αθήνα XIII

17 Ακαμάτης 2001 Ακαμάτης 2003 Ακαμάτης, Ι.Μ., «Αρχαία Αγορά Πέλλας », Εγνατία 5 ( ), Θεσσαλονίκη 2001, Ακαμάτης, Ι.Μ., «Τα νεκροταφεία της Πέλλας. Α. Το νεκροταφείο της περιοχής της Αγοράς», στο: Πέλλα και η περιοχή της, Θεσσαλονίκη 2003, Ακαμάτης 2005 Ακαμάτης, Ι.Μ., «Πανεπιστημιακή ανασκαφή Αγοράς Πέλλας 2005», ΑΕΜΘ 19 (2005), Θεσσαλονίκη 2007, Ακαμάτης 2011 Ακαμάτης, Ι., «Εκ του κεραμικού της Πέλλας. Το κλειστό σύνολο του στρώματος καταστροφής και η χρονολόγησή του. Οι χώροι Α και 1», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Ακτσελή Μανακίδου 1997 Ακτσελή, Δ. Μανακίδου, Ελ., «Αρωματικά φυτά, αρώματα και μυροδοχεία: χρήσεις τους στη καθημερινή και θρησκευτική ζωή κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους», στο: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά, Ζ τριήμερο εργασίας, (Κύπρος, Παραλίμνι Μαρτίου 1997), Αθήνα 1997, Αλλαμανή-Σουρή 1984 Αλλαμανή-Σουρή, Β., «Ἀπόλλωνι Ἀσκληπιῷ Ὑγιείαι. Επιγραφική μαρτυρία για το Ασκληπιείο της Βέροιας», ΑΔ 39 (1984), Α Μελέτες, Αθήνα 1990, Αλλαμανή-Σουρή 1991 Αλλαμανή-Σουρή, Β., ΕλλΚερΜακ., XIV

18 Θεσσαλονίκη 1991, Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1990 Αλλαμανή Β. Τζαναβάρη, Κ., «Πήλινες πυξίδες από τη Βέροια, Χρονολογικές ενδείξεις», Β ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1990, Αλλαμανή Τζαναβάρη 1994 Αλλαμανή, Β. Τζαναβάρη, Κ., «Σχήματα αγγείων της πρώιμης ελληνιστικής εποχής από ταφικά σύνολα της Βέροιας», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Ανδρέου 1994 Ανδρέου, Ι., «Σύνολα ελληνιστικής κεραμικής από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λευκάδος», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Ανδρόνικος 1955 Ανδρόνικος, Μ., «Ελληνιστικός τάφος Βέροιας», ΑΕ 1955, Αθήνα 1961, Αρχαία Μακεδονία Αρχαία Μακεδονία, κατάλογος έκθεσης, Museum of Victoria, Melburne, 25 November February 1989, Queensland Museum, Brisbane, 11 March 30 April 1989, Australian Museum, Sydney, 20 May 23 July 1989, Αθήνα Βατάλη 2004 Βατάλη, Μ., «Πολύμυλος Κοζάνης: Ταφικά σύνολα ελληνιστικών χρόνων», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Βοκοτοπούλου 1990 Βοκοτοπούλου, Ι., Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Αθήνα XV

19 Γιαννικουρή Πατσιαδά - Φιλήμονος 1989 Γιαννικουρή, Α. Πατσιαδά, Β. Φιλήμονος, Μ., «Ταφικά σύνολα από τις νεκροπόλεις της Ρόδου», Α ΣυνΕλλΚερ., Ιωάννινα 1989, Γραβάνη 1989 Γραβάνη, Κ., «Προβλήματα στην Έρευνα της Ελληνιστικής Κερανικής», Α ΣυνΕλλΚερ., Ιωάννινα 1989, Γρηγοριάδου Σκέρλου 2004 Γρηγοριάδου, Ν. Σκέρλου, Ε., «Ελληνιστική κεραμική από τα ταφικά σύνολα της Κω», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Δακορώνια 1997 Δακορώνια, Φ., «Σύνολα κεραμικής από τάφους με νομίσματα από την ανατολική Λοκρίδα», Δ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1997, Δανάλη 2011 Δανάλη, Κ., «Ελληνιστική κεραμική από τον τάφο 3 του τύμβου της Τσοπάνη-Ράχης στην Πύλο», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Δουλγέρη Ιντζεσίσογλου 1994 Δουλγέρη-Ιντζεσίσογλου, Α., «Τα ελληνιστικά λυχνάρια των Φερών», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Δρούγου 1983 Δρούγου, Σ., «Ελληνιστική κεραμική. Μέθοδοι και στόχοι», Ανθρωπολογικά 4 (1983), Δρούγου 1988 Δρουγου, Σ., «Τα πήλινα κτερίσματα του XVI

20 μακεδονικού τάφου στην πλατεία Συντριβανίου Θεσσαλονίκης. Μικρή συμβολή στην πρώιμη ελληνιστική κεραμική», ΑΕ 1988, Αθήνα 1991, Δρούγου 1989 Δρούγου, Σ., «Συνοπτικά συμπεράσματα», Α ΣυνΕλλΚερ., Ιωάννινα 1989, Δρούγου 1991 Δρούγου, Σ., Ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη Δρούγου 1992 Δρούγου, Σ., Ανασκαφή Πέλλας Οι πήλινοι λύχνοι, Αθήνα Δρούγου 1997 Δρούγου, Σ., «Η ελληνιστική κεραμική. Παρατηρήσεις στη μέθοδο έρευνας και το περιεχόμενό της», Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, Δρούγου 2005 Δρούγου, Σ., Βεργίνα. Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας, Αθήνα Δρούγου 2011 Δρούγου, Σ., «Οι διεθνείς Επιστημονικές Συναντήσεις για την Ελληνιστική Κεραμική ( ), Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Δρούγου - Τουράτσογλου 1989 Δρούγου, Σ. Τουράτσογλου, Γ., «Ελληνιστική κεραμική από την αρχαία Βέροια. Η περίπτωση του οικοπέδου Γ. Χαρωνιτάκη», Β ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1990, XVII

21 Δρούγου-Τουράτσογλου 1994 Δρούγου, Σ. Τουράτσογλου, Γ., «Τα χρονολογημένα σύνολα ελληνιστικής κεραμικής από τη Μακεδονία», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Δρούγου- Τουράτσογλου 1997 Δρούγου, Σ. Τουράτσογλου, Γ., «Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία. Ο πηλός και το μέταλλο.» Δ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1997, Δρούγου - Τουράτσογλου 1998 Δρούγου, Σ. Τουράτσογλου, Γ., Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βέροιας, Αθήνα Εγγλέζου 2005 Εγγλέζου, Μ., Ελληνιστική κεραμική Κρήτης, Κεντρική Κρήτη, Αθήνα Ζαουρή Μέλλιου 2000 Ζαουρή, Α. Μέλλιου, Ε., «Ελληνιστική κεραμική από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λάρισας», ΕλλΚερΘεσσ., Βόλος 2000, 82κ.ε. Ζαφειροπούλου Χατζηδάκης 1994 Ζαφειροπούλου, Φ. Χατζηδάκης, Π., «Δήλος- Κεραμική από το δρόμο του Ανδήρου των Λεόντων», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Θέμελης 1980 Θέμελης, Π.Γ., «Ανασκαφή Ερετρίας», ΠΑΕ 1980, Αθήνα 1982, Θέμελης-Τουράτσογλου 1997 Θέμελης, Π.Γ. Τουράτσογλου, Ι.Π., Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα XVIII

22 Καλλίνη 1999 Καλλίνη, Χ., Τύποι και εξέλιξη μυροδοχείων από τα μέσα του 4 ου έως τα μέσα του 3 ου αιώνα π.χ. σε πηλό και μέταλλο, από τον κυρίως ελλαδικό χώρο (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία Α.Π.Θ), Θεσσαλονίκη Καλλίνη 2011 Καλλίνη, Χ., «Χρονολογημένα ταφικά σύνολα από την Πύδνα. 2 ος αι. π.χ.», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Καλλιντζή 2004 Καλλιντζή, Κ., «Κλειστά σύνολα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρων», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Καλλιπολίτης-Feytmans Καλλιπολίτης, Β.Γ. Feytmans, D., «Νεκρόπολις κλασσικῶν χρόνων ἐν Κοζάνῃ», ΑΕ , Αθήνα 1951, Καλτσάς 1983 Καλτσάς, Ν., «Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία της Πύλου», ΑΔ 38 (1983), Α Μελέτες, Αθήνα 1990, Κανατσούλης 1964 Κανατσούλης, Δ., Ιστορία της Μακεδονίας μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Θεσσαλονίκη Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1985 Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., «Ο μακεδονικός τάφος στη Σπηλιά Εορδαίας», ΑΔ 40 (1985), Α Μελέτες, Αθήνα 1991, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991 Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., «Μακεδονικός τάφος Σπηλιάς Εορδαίας», ΕλλΚερΜακ., XIX

23 Θεσσαλονίκη 1991, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004 Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., «Αιανή: Ελληνιστικοί τάφοι στη Βασιλική Νεκρόπολη», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Καραμήτρου-Μεντεσίδη Βατάλη 1999 Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. Βατάλη, Μ., «Πολύμυλος Κοζάνης 1999», ΑΕΜΘ 13 (1999) Θεσσαλονίκη 2001, Κεραμόπουλος 1932 Κεραμόπουλος, Α.Δ., «Ἀνασκαφαὶ καὶ ἒρευναι ἐν τῇ Ἂνω Μακεδονίᾳ», ΑΕ 1932, Αθήνα 1934, Κόλια 2006 Κόλια, Ερ.-Ιρ., Ελληνιστική κεραμική από τη Νάξο, Αθήνα Κόρτη-Κόντη 1987 Κόρτη-Κόντη, Σ., «Ταφικά ευρήματα από τον Πενταπλάτανο Γιαννιτσών», Αμητός, Θεσσαλονίκη 1987, Κυριακού-Ζαφειροπούλου 2011 Κυριακού-Ζαφειροπούλου, Δ., «Ελληνιστική κεραμική από τα νεκροταφεία της Πάτρας. Τυπολογική εξέλιξη», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Κωτίτσα 2007 Κωτίτσα, Ζ., Αιγίνιο Πιερίας. Κεραμική από το νεκροταφείο στη θέση «Μελίσσια», Θεσσαλονίκη Λαζαρίδης 1958 Λαζαρίδης, Δ., «Ανασκαφή Αμφιπόλεως», XX

24 ΠΑΕ 1958, Αθήνα 1965, Λαζαρίδης Ρωμιοπούλου Τουράτσογλου 1992 Λαζαρίδης, Δ. Ρωμιοπούλου, Αικ. Τουράτσογλου, Ι., Ο τύμβος της Νικήσιανης, Αθήνα Λιβέρη 1997 Λιβέρη, Αγ., «Η χρήση των αρωματικών φυτών και βοτάνων για την Παρασκευή αρωμάτων και καλλυντικών στην ελληνική αρχαιότητα», στο: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά, Ζ τριήμερο εργασίας (Κύπρος, Παραλίμνι, Μαρτίου 1997), Αθήνα 1997, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1989 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., «Από τα νεκροταφεία της Πέλλας», ΑΕΜΘ 3 (1989), Θεσσαλονίκη 1992, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., «Ανατολικό νεκροταφείο Πέλλας. Ανασκαφή 1989», ΑΔ ( ), Α Μελέτες, Αθήνα 1996, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., «Από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας», ΑΑΑ XXIII-XXVIII ( ), Αθήνα 1998, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1991 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., «Κλασικό και ελληνιστικό νεκροταφείο της αρχαίας Πέλλας. Τάφος 27 Α οικοπέδου Χατζοπούλου», ΕλλΚερΜακ., Θεσσαλονίκη 1991, XXI

25 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1992 Λιλιμπα κη-ακαμάτη, Μ., «Από την τοπογραφία και τα νεκροταφεία της Πέλλας» ΑΕΜΘ 6 (1992) Θεσσαλονίκη 1995, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι Πέλλας, Αθήνα Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Το Θεσμοφόριο της Πέλλας, Αθήνα Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Το Ιερό της Μητέρας των Θεών και της Αφροδίτης στη Πέλλα, Θεσσαλονίκη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2003 Λιλιμπακη-Ακαμάτη, Μ., «β. Το ανατολικό νεκροταφείο και οι λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της ελληνιστικής εποχής», στο: Πέλλα και η περιοχή της, Θεσσαλονίκη 2003, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2005 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., «Ανασκαφική έρευνα στην Πέλλα το 2005», ΑΕΜΘ 19 (2005), Θεσσαλονίκη 2007, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2006 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., «Ανασκαφική έρευνα στην Πέλλα το 2006», ΑΕΜΘ 20 (2006), Θεσσαλονίκη 2008, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Πέλλης1. Κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση από την Πέλλα, Θεσσαλονίκη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Πέλλης2 Ο XXII

26 πολυθάλαμος τάφος της Πέλλας, Θεσσαλονίκη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Ακαμάτης 2007 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ. Ακαμάτης, Ν., «Το δημόσιο λουτρό της Πέλλας. Ανασκαφική περίοδος 2007», ΑΕΜΘ 21 (2007), Θεσσαλονίκη 2010, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Ακαμάτης Χρυσοστόμου Α. Χρυσοστόμου 2011 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ. Ακαμάτης, Ι.Μ. Χρυσοστόμου, Α. Χρυσοστόμου, Π., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, Αθήνα Μακαρόνας Γιούρη 1989 Μακαρόνας, Χ. Γιούρη, Ε., Οι οικίες Αρπαγής της Ελένης και Διονύσου της Πέλλας, Αθήνα Μαλακασιώτη 2004 Μαλακασιώτη, Ζ., «Ελληνιστικά λυχνάρια της Άλου», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Μαρκουλάκη Νινιού-Κινδελή 1982 Μαρκουλάκη, Σ. Νινιού-Κινδελή, Β., «Ελληνιστικός λαξευτός τάφος Χανίων. Ανασκαφή οικοπέδου Μαθιουλάκη», ΑΔ 37 (1982), Α Μελέτες, Αθήνα 1990, Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1990 Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Β., «Από το νεκροταφείο της αρχαίας Μίεζας», ΑΕΜΘ 4 (1990), Θεσσαλονίκη 1993, Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη 1994 Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη, Ε., «Από την ελληνιστική κεραμική της αιτωλικής Καλλιπόλεως», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, XXIII

27 Μπέσιος 2010 Μπέσιος, Μ., Πιερίδων Στέφανος, Κατερίνη Μπόλη Μπόλη, Κ., «Ελληνιστικοί τροχήλατοι λύχνοι στην αρχαία αγορά της Θεσσαλονίκης», ΑΑΑ XXIII-XXVIII ( ), Αθήνα 1998, Μπούγια 2011 Ναούμ 2005 Μπούγια, Π., «Κεραμικά κτερίσματα από την ελληνιστική νεκρόπολη του Ναρθακίου», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Ναούμ, Ε., Η απεικόνιση του θεού Έρωτα στην πηλοπλαστική της Μακεδονίας κατά την ελληνιστική εποχή (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2005). Νικολάου 2004 Νικολάου, Ελ., «Οι πήλινοι λύχνοι από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Νικολάου 2011 Νικαλάου, Ε., «Πήλινες πυξίδες από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Νινιού-Κινδελή Τζανακάκη 2004 Νινιού-Κίνδελή, Β. Τζανακάκη, Κ., «Κεραμική με τοπικές ιδιαιτερότητες από την περιοχή της Ομοσπανδίας των Ορείων», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, XXIV

28 Παντερμαλής 1972 Παντερμαλής, Δ., «Ο νέος μακεδονικός τάφος της Βεργίνας», Μακεδονικά 12 (1972), Θεσσαλονίκη 1972, Παπακωνσταντίνου 1997 Παπακωνσταντίνου, Μ-Φ., «Ελληνιστική κεραμική από τη Λαμία», Δ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1997, Παπακωνσταντίνου 2000 Παπακωνσταντίνου, Μ-Φ., «Μακεδονικού τύπου αμφορείς από το νοτιοανατολικό νεκροταφείο της Λαμίας», ΕλλΚερΘεσσ., Βόλος 2000, Παπακωνσταντίνου 2000i Παπακωνσταντίνου, Μ-Φ., «Τα ελληνιστικά λυχνάρια του Εχίνου», Ε ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2000, Παπακωνσταντίνου-Διαμαντούρου 1971 Παπακωνσταντίνου-Διαμαντούρου, Δ., Πέλλα Ι. Ιστορική επισκόπηση και μαρτυρίαι, Αθήνα Παπακώστα 2011 Παπακώστα, Λ., «Το ελληνιστικό νεκροταφείο του συνοικισμού της Αγίας Κυριακής στο Αίγιο», Ζ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2011, Παπουτσή- Władyka 1994 Παπουτσή-Władyka, Ευ., «Ελληνιστική κεραμική από τη πολωνική ανασκαφή στη Πάφο της Κύπρου», Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1994, Πατσιάδα 1983 Πατσιάδα, Β., «Κεραμική του τύπου της Δυτικής Κλιτύος από τη Ρόδο», ΑΔ 38 XXV

29 (1983), Α Μελέτες, Αθήνα 1990, Πέτσας Πέτσας, Φ.Μ., ΑΔ 17 ( ), Α Μελέται, Αθήνα 1963, Πέτσας 1964 Πέτσας, Φ.Μ., ΑΔ 19 (1964), Β3 Χρονικά, Αθήνα 1967, 352. Πέτσας 1966 Πέτσας, Φ.Μ., ΑΔ 21 (1966), Β2 Χρονικά, Αθήνα 1968, πιν.365. Πινγιάτογλου 2005 Πινγιάτογλου, Σ., Δίον, Το Ιερό της Δήμητρος. Οι λύχνοι, Θεσσαλονίκη Πλιάκου 2009 Πλιάκου, Γ., «Ελληνιστική κεραμική από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λευκάδας», Ελληνιστική Κεραμική από την Αρχαία Ήπειρο, την Αιτωλοακαρνανία και τα Ιόνια νησιά, Αθήνα 2009, Προσκυνητοπούλου 2000 Προσκυνητοπούλου, Ρ., «Ελληνιστική κεραμική από την αρχαία Επίδαυρο», Ε ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2000, Ραυτοπούλου 1996 Ραυτοπούλου, Ε., «Η πώληση και χρήση του ελαιόλαδου και του αρωματικού λαδιού στην Αρχαϊκή Ελλάδα», στο: Ελιά και λάδι, Πρακτικά Δ τριημέρου εργασίας, (Καλαμάτα, 7-9 Μαΐου 1993), Αθήνα 1996, Ρωμιοπούλου 1989 Ρωμιοπούλου, Αικ., «Ευρήματα από τους «Δίδυμους» Μακεδονικούς Τάφους της XXVI

30 Βέροιας», Α ΣυνΕλλΚερ., Ιωάννινα 1989, Ρωμιοπούλου 1990 Ρωμιοπούλου, Αικ., «Κεραμική ελληνιστικής περιόδου από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης», Β ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1990, Ρωμιοπούλου-Τουράτσογλου 1974 Ρωμιοπούλου, Αικ. Τουράτσογλου, Ι., «Ἐκ τῆς ἀρχαίας Βεροίας», Μακεδονικά 14 (1974), Θεσσαλονίκη 1974, Σαββοπούλου-Τσαγκαράκη 2005 Σαββοπούλου, Θ.-Τσαγγαράκη, Ε., «Αξιούπολη: Ανασκαφή σε οικόπεδο της ΔΕΗ», ΑΕΜΘ 19 (2005), Θεσσαλονίκη 2007, Σιγανίδου 1979 Σιγανίδου, Μ., ΑΔ 34 (1979), Β2 Χρονικά, Αθήνα 1987, Σιγανίδου-Ακαμάτη 1988 Σιγανίδου, Μ. Ακαμάτη Μ., «Πέλλα» στο: Αρχαία Μακεδονία, κατάλογος έκθεσης, Museum of Victoria, Melburne, 25 November February 1989, Queensland Museum, Brisbane, 11 March 30 April 1989, Australian Museum, Sydney, 20 May 23 July 1989, Αθήνα 1988, Σιγανίδου Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2004 Σιγανίδου, Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Πέλλα, πρωτεύουσα των Μακεδόνων (οδηγός), Αθήνα Τζαναβάρη 1983 Τζαναβάρη, Κ., «Λαξευτός τάφος Καλλιθέας XXVII

31 Βέροιας», Μακεδονικά 23 (1983), Θεσσαλονίκη 1983, Τζαναβάρη 1987 Τζαναβάρη, Κ., «β.ανατολικό νεκροταφείο» στο: Πέλλα. Πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1987, Τιβέριος 1991 Τιβέριος, Μ., «Παναθηναϊκοί αμφορείς από την Πέλλα», ΑΕ 1991, Αθήνα 1993, Τιβέριος 1996 Τιβέριος, Μ.Α., Αρχαία αγγεία, Αθήνα Τιβέριος 2000 Τιβέριος, Μ.Α., Μακεδόνες και Παναθήναϊα. Παναθηναϊκοί αμφορείς από το βορειοελλαδικό χώρο, Αθήνα Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1988 Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, Ε., «Αρχαία Άκανθος: πόλη και νεκροταφείο», ΑΕΜΘ 1 (1987), Θεσσαλονίκη 1988, Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1997 Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, Ε., «Από τις ανασκαφές της ανατολικής Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 7 (1993), Θεσσαλονίκη 1997, Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 2004 Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, Ε., «Άκανθος: ελληνιστική κεραμική», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Τριανταφυλλοπούλου 2004 Τριανταφυλλοπούλου, Π., «Νεκροταφείο των Αμφανών: Οι πρώιμοι ελληνιστικοί τάφοι», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, 61- XXVIII

32 66. Τσακάλου-Τζαναβάρη 1991 Τσακάλου-Τζαναβάρη, Κ., «Νοτιοανατολικό νεκροταφείο αρχαίας Βεροίας. Ταφικά σύνολα οικοπέδου Καραντουμάνη», ΕλλΚερΜακ., Θεσσαλονίκη 1991, Τσάκος 1977 Τσάκος, Κ., «Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι στη Σάμο», ΑΔ 32 (1977), Α Μελέται, Αθήνα 1982, Τσατσοπούλου 1993 Τσατσοπούλου, Τζ., «Η ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Μεσημβρία κατά το 1990», ΑΕΜΘ 4 (1990), Θεσσαλονίκη 1993, Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Μ., «Ένας νέος Μακεδονικός τάφος στη Θεσσαλονίκη», Μακεδονικά 25 ( ), Θεσσαλονίκη 1986, Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 1994 Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Μ., «Σύνολα κεραμικής από το ελληνιστικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης», Γ ΕπΣυνΕλλΚρ., Αθήνα 1994, Τσόκα 2004 Τσόκα, Αθ., «Πήλινοι λύχνοι από τη Μαρώνεια», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, Χαραμή Βλαχογιάννη 2004 Χαραμή, Α. Βλαχογιάννη, Ε., «Ελληνιστική κεραμική από το νεκροταφείο της Ακραιφίας στη Βοιωτία», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., XXIX

33 Αθήνα 2004, Χατζηδάκης 1997 Χατζηδάκης, Π., «Κτίριο νότια του «Ιερού του Προμαχώνος». Μια taberna vinaria στη Δήλο.» Δ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 1997, Χατζηδάκης 2000 Χατζηδάκης, Π., «Ὀψοποιικά σκεύη από τη Δήλο..καὶ χύτρας φημὶ εὔρυθμον φαίνεσθαι εὐκρινῶς κειμένας», Ε ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2000, Χρυσοστόμου Α Χρυσοστόμου, Α., «Ο λαξευτός τάφος Δ της Πέλλας», Μακεδονικά 23 (1983), Θεσσαλονίκη 1983, Χρυσοστόμου Α Χρυσοστόμου, Α., «Λόγγος Έδεσσας. Ελληνιστικό νεκροταφείο», ΕλλΚερΜακ., Θεσσαλονίκη 1991, Χρυσοστόμου Α. 1991i Χρυσοστόμου, Α., «Δυτικό νεκροταφείο», ΑΔ 46 (1991), Β2 Χρονικά, Αθήνα 1996, 296. Χρυσοστόμου 1990 Χρυσοστόμου, Π., «Η τοπογραφία της βόρειας Βοττιαίας», Μνήμη Δ. Λαζαρίδη, πόλις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη: Πρακτικά αρχαιολογικού συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986, Θεσσαλονίκη 1990, 226κ.ε. Χρυσοστόμου 1997 Χρυσοστόμου, Π., «Ο ασύλητος μακεδονικός τάφος Β της Πέλλας», Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, XXX

34 Χρυσοστόμου 1998 Χρυσοστόμου, Π., Μακεδονικοί τάφοι Πέλλας. Ι. Τάφος Β, ο ασύλητος, Θεσσαλονίκη Χρυσοστόμου 2003 Χρυσοστόμου, Π., «γ. Οι μακεδονικοί τάφοι», στο: Πέλλα και η περιοχή της, Θεσσαλονίκη 2003, Χρυσοστόμου 2006 Χρυσοστόμου, Π., «Σωστική ανασκαφή στο δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας κατά το 2006: οι ελληνιστικοί τάφοι», ΑΕΜΘ 20 (2006), Θεσσαλονίκη 2008, Χρυσοστόμου 2006i Χρυσοστόμου, Π., «Σωστική ανασκαφή στο δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας κατά το 2006: οι ρωμαϊκοί τάφοι», ΑΕΜΘ 20 (2006), Θεσσαλονίκη 2008, Ψάλτη 2004 Ψάλτη, Αθ., «Ταφικά σύνολα ελληνιστικών χρόνων από την Ερέτρια», Στ ΕπΣυνΕλλΚερ., Αθήνα 2004, XXXI

35 ΑΛΛΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α Αρ.Ευρ. Β βλ. διαµ. εικ. Θαλ. Κερ. Λακ. Ανατολικά Αριθµός Ευρετηρίου Βόρεια βλέπε υτικά διάµετρος εικόνα Λαξευτός Θαλαµωτός Κεραµοσκεπής Λακκοειδής µ.. µέτρα µεγ. µτφ. Ν πιν. πρβλ. σελ. σχ. µέγιστο µετάφραση Νότια πίνακας παράβαλε σελίδα σχέδιο XXXII

36 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1

37 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Ελληνιστική Κεραμική, για μεγάλο χρονικό διάστημα στο παρελθόν, αποτέλεσε για την πλειοψηφία των ερευνητών υλικό «άσχημο» και δύσκολο, και αυτό λόγω του πλήθους και της πολυμορφίας του 1, αλλά και λόγω της απουσίας επιμελημένης διακόσμησης και εικονιστικών θεμάτων 2. Παραμερίστηκε για καιρό και η δυσκολία της ταξινόμησής της έκανε το χάσμα που υπήρχε εντονότερο. Σήμερα η αρχαιολογική έρευνα έχει αφήσει πλέον πίσω της, τις απόψεις περί έλλειψης ενδιαφέροντος για την Ελληνιστική Κεραμική, την οποία η παραδοσιακή αρχαιολογία έβλεπε ως ένα είδος μαζικής παραγωγής. Κατανοούμε τη μεγάλη αξία του πολυαριθμότερου των ευρημάτων και των ποικίλων πληροφοριών για οικονομικά και κοινωνικά θέματα, τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε από τη μελέτη της. Από την κεραμική αντλούμε πληροφορίες για την ιστορία της Οικονομίας του Ελληνιστικού κόσμου, μια τεράστια Οικονομία με πολλά κέντρα και σύνθετες σχέσεις 3. Οι σχέσεις αυτές, ανάμεσα στα διάφορα κέντρα του Ελληνιστικού κόσμου, ανιχνεύονται με την κεραμική καλύτερα από κάθε άλλο υλικό 4. Μελετώντας την εν λόγω κεραμική, οι ερευνητές παρατήρησαν κάποια γενικά χαρακτηριστικά, τα οποία της προσδίδουν ομοιογένεια και «κοινή» ελληνιστική καταγωγή. Αυτά είναι η χρήση διαφόρων πηλών, το ποικίλο γάνωμα, ο μεγάλος αριθμός σχημάτων, η χωρίς επιμέλεια διακόσμηση, ο περιορισμός των εικονογραφικών θεμάτων και η πολύ συχνή χρήση της μήτρας για την κατασκευή τόσο ολόκληρων όσο και τμημάτων αγγείων 5. Πρόκειται για μια μεγάλη παραγωγή με κοινό και «διεθνή» χαρακτήρα, εκτεταμένη εμπορική διακίνηση, «υποτιμημένη» αξία και εικονογραφική ιδιομορφία, στοιχεία που δικαιολογούν σε μεγάλο βαθμό τις δυσκολίες που προκύπτουν κατά τη μελέτη της 6. Η μελέτη της Ελληνιστικής Κεραμικής δεν είναι απλή υπόθεση. Μάλιστα το έργο των μελετητών μπορεί να αποβεί εξαιρετικά δύσκολο. Γι αυτό θεωρείται απαραίτητη η ύπαρξη κλειστών ανασκαφικών συνόλων, στρωματογραφημένων ευρημάτων και 1 Δρούγου 1983, 7. 2 Γραβάνη 1989, 3. 3 Δρούγου 1983, 7 Δρούγου 1997, Δρούγου 1989, Γραβάνη 1989, 9. 6 Δρούγου 2011,

38 πληροφοριών από άλλα μνημεία όπως είναι τα νομίσματα, τα λυχνάρια και οι ενσφράγιστες λαβές αμφορέων. Με τη βοήθεια των καλά χρονολογημένων κλειστών συνόλων, μπορεί να εξεταστεί η κεραμική παραγωγή και σε ευρύτερα πλαίσια 7. Ο Μ. Ανδρόνικος 8, το 1955, με τη δημοσίευση των κτερισμάτων ενός λαξευτού τάφου από τη Βέροια, ήταν ο πρώτος που προσέγγισε το θέμα της κεραμικής στη Μακεδονία, και παρά τα ελάχιστα στοιχεία που είχε τότε στη διάθεσή του, μπόρεσε να κάνει μια πρώτη γενική τυπολογική κατάταξη ορισμένων σχημάτων. Στη συνέχεια, το 1980, οι Σ. Δρούγου Ι. Τουράτσογλου 9, με τη δημοσίευση μιας ομάδας τάφων από τη Βέροια πάλι, επιχειρούν μια πρώτη συστηματική εξέταση ταφικών συνόλων με στόχο τη διαμόρφωση μιας σταθερής χρονολογικής βάσης. Το παράδειγμα των τάφων από τη Βέροια, ακολούθησε και η δημοσίευση των λαξευτών θαλαμωτών τάφων της Πέλλας από τη Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 10. Η συσχέτιση των ευρημάτων και από τις δύο μελέτες είναι επιβεβλημένη, καθώς τα δύο αυτά σημαντικά κέντρα ανήκουν στην ίδια γεωγραφική περιοχή και έχουν, όσον αφορά την κεραμική, ισχυρές μορφολογικές συγγένειες 11. Γεγονός σταθμός στην πορεία της μελέτης και της έρευνας της ελληνιστικής κεραμικής υπήρξε η πρωτοβουλία Ελλήνων αρχαιολόγων να διοργανώσουν το 1986 στα Ιωάννινα, Επιστημονικές Συναντήσεις για την Ελληνιστική Κεραμική 12 που από τότε έγιναν θεσμός και αφορμή για να δημιουργηθεί ένας ευρύτατος ερευνητικός χώρος και να οξυνθεί το ενδιαφέρον, αυξάνοντας έτσι και τις δημοσιεύσεις νέων εργασιών με θεωρητικό έργο αλλά και νέο υλικό 13. Μια τέτοια μελέτη και παρουσίαση νέου υλικού, αποτελεί αντικείμενο και της παρούσας εργασίας. Πιο συγκεκριμένα η εργασία αυτή ασχολείται με την κεραμική από το 7 Ακαμάτης 1989, 174 Δρούγου 2011, Ανδρόνικος 1955, Δρούγου Τουράτσογλου Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Κόρτη-Κόντη 1987, 426 Δρούγου 1992, Μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί οκτώ συνολικά Επιστημονικές Συναντήσεις για την Ελληνιστική Κεραμική, η τελευταία στα Ιωάννινα το Μάιο του Τα πρακτικά της τελευταίας αυτής συνάντησης δεν έχουν ακόμη δημοσιευτεί. 13 Δρούγου 1997, Δρούγου 2011,

39 Λαξευτό Θαλαμωτό τάφο 6, στο δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας, ο οποίος ανασκάφηκε σε σωστική ανασκαφή το χειμώνα του Ο αρχικός προβληματισμός ήταν μεγάλος ως προς την επιλογή του θέματος και στο κατά πόσο θα έπρεπε να μελετηθεί το υλικό αυτό χωρίς παράλληλα να γίνεται και μελέτη των συνευρημάτων αλλά και της ίδιας της ταφικής κατασκευής. Ο όγκος όμως του υλικού αλλά και το μέγεθος της τελικής μελέτης θα ήταν πολύ μεγάλος, έξω από τα προβλεπόμενα όρια μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Επιπλέον ο χρόνος που θα χρειαζόταν για να γίνει μια ολοκληρωμένη μελέτη του υλικού του συγκεκριμένου τάφου θα ήταν εξαιρετικά πολύς, έτσι η σκέψη αυτή μας οδήγησε στο να κάνουμε μια επιλογή στο υπό μελέτη υλικό. Κριτήριο για την επιλογή ήταν καθαρά η πρώτη ύλη από την οποία ήταν κατασκευασμένα τα κτερίσματα, δηλαδή ο πηλός. Τα ειδώλια, τα οποία βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό μέσα στον τάφο, δεν περιλαμβάνονται στη παρούσα μελέτη, καθώς αποτελούν χωριστό μεγάλο κεφάλαιο, ικανό και επαρκές για μια δεύτερη, χωριστή έρευνα. Εξάλλου μια διδακτορική διατριβή, από την αρχαιολόγο και υποψήφια διδάκτορα Ε. Ναούμ, βρίσκεται σε εξέλιξη και ασχολείται με τη συνολική μελέτη ολόκληρου του όγκου του υλικού από το δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας, συμπεριλαμβανομένων και των ρωμαϊκών ταφών. Το γεγονός ότι ο τάφος βρέθηκε συλημένος, μας εμποδίζει από το να έχουμε μια ολοκληρωμένη συνολική εικόνα. Μέσα στους δύο θαλάμους του, δεν βρέθηκε κανένα αντικείμενο από πολύτιμο υλικό, ενώ η κεραμική βρέθηκε διασκορπισμένη και με μεγάλες καταστροφές. Φαίνεται ότι τα πήλινα κτερίσματα παρέμειναν στον τάφο, ως αντικείμενα χωρίς αξία για τους τυμβωρύχους. Επιπλέον η κατάρρευση της καμαρωτής οροφής είχε ως αποτέλεσμα την εισχώρηση χωμάτων στον τάφο, ίσως και κάποιων ευρημάτων από άλλες γειτονικές ταφές. Αντικείμενα από πολύτιμο υλικό βρέθηκαν μόνο στην ασύλητη τοξωτή κόγχη στη βορειοδυτική πλευρά του δρόμου του Λαξευτού Θαλαμωτού 6. Δυστυχώς κανένα νόμισμα δεν εντοπίστηκε στον τάφο, γεγονός που δυσκολεύει ακόμη περισσότερο τις προσπάθειες χρονολόγησής του. Έτσι δεν μένει παρά να 14 Πρώτη φορά τα αποτελέσματα της ανασκαφής αυτής δημοσιεύονται στο ΑΕΜΘ 20 (2006) από τον ανασκαφέα Π. Χρυσοστόμου και στη συνέχεια από τον ίδιο στην ειδική έκδοση της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας Διεύθυνση Δημοσίων Εργων και της ΙΖ Ε.Π.Κ.Α., με τίτλο Εθνική οδός Θεσσαλονίκης Φλώρινας. Σωστικές ανασκαφές κατά το στο τμήμα Νέας Χαλκηδόνας Έδεσσας (Θεσσαλονίκη 2008). Επίσης στον πρόσφατο οδηγό του Ιδρύματος Λάτση για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας (2011). 4

40 βασιστούμε στη μελέτη των διαφόρων ειδών αγγείων που εντοπίστηκαν. Τα ταφικά έθιμα της εποχής, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, επιβάλλουν συγκεκριμένα είδη αγγείων και ταυτόχρονα αποκλείουν κάποια άλλα. Γι αυτό δεν μας προκαλεί έκπληξη η εύρεση τόσων πολλών μυροδοχείων, κτερισμάτων κοινότατων σε ταφές της ελληνιστικής περιόδου. Η διαφοροποίηση και η ποικιλία των τύπων τους διευκόλυναν τη δημιουργία ενός χρονολογικού ιστού, με βάση τον οποίο χρονολογήθηκαν και οι ταφές του Λαξευτού Θαλαμωτού τάφου 6. Η μελέτη του υλικού ξεκίνησε με μια πρώτη καταγραφή και φωτογράφιση, καθώς και οργάνωσή του σε μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων. Στη συνέχεια η αναζήτηση των παράλληλων παραδειγμάτων, έγινε με βάση πρώτα τα ήδη δημοσιευμένα σύνολα από την Πέλλα και τη γειτονική Βέροια, σε μια δεύτερη φάση από άλλες θέσεις στη Μακεδονία και σε τελική φάση από παραδείγματα θέσεων εκτός Μακεδονίας και σε κάποιες περιπτώσεις και εκτός ελλαδικού χώρου. Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο γίνεται μια εισαγωγή στην οποία παραθέτονται στοιχεία για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εντοπίστηκε ο τάφος 6, αλλά και μια σύντομη απαρίθμηση των συνολικών αποτελεσμάτων της σωστικής ανασκαφής του Παράλληλα παρατίθεται και ένας κατάλογος των ελληνιστικών ταφών που εντοπίστηκαν μαζί με τον τάφο 6 στο δυτικό νεκροταφείο. Στη συνέχεια γίνεται μια σύντομη αναφορά στα νεκροταφεία της Πέλλας και στους λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα στην Πέλλα και τέλος μια σύντομη περιγραφή της αρχιτεκτονικής μορφής του τάφου 6, χωρίς να γίνεται οποιοσδήποτε άλλος σχολιασμός, μιας και η μελέτη της αρχιτεκτονικής του τάφου υπερβαίνει τα πλαίσια αυτής της εργασίας. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται ο κατάλογος των ευρημάτων, διαχωρίζοντάς τα σε αυτά που βρέθηκαν στις κόγχες και σε αυτά που βρέθηκαν στον «προθάλαμο» και στο θάλαμο. Κάθε αντικείμενο παίρνει αύξοντα αριθμό, διαστάσεις, περιγραφή και στο τέλος παράθεση των παράλληλων παραδειγμάτων και χρονολόγηση, όπου αυτό είναι δυνατόν. Στο κύριο μέρος της εργασίας γίνεται διαχωρισμός σε 6 υποκεφάλαια, ένα για το κάθε σχήμα. Σε κάθε υποκεφάλαιο γίνεται αρχικά μια γενική αναφορά στο σχήμα και την 5

41 τυπολογική του εξέλιξη, αλλά και γενικά στους πιθανούς τρόπους χρήσης του σύμφωνα με την μέχρι σήμερα υπάρχουσα βιβλιογραφία. Στη συνέχεια παίρνοντας ένα ένα τα αγγεία από κάθε σχήμα γίνεται ο σχολιασμός τους και όπου είναι δυνατόν δίνεται ακριβής χρονολόγησή τους. Όπου υπάρχει διακόσμηση, σχολιάζεται ξεχωριστά σε άλλη παράγραφο συνήθως στο τέλος του κεφαλαίου. Το γεγονός ότι τα υποκεφάλαια αυτά διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το μέγεθος, οφείλεται στον όγκο του υλικού 15, ο οποίος διαφοροποιείται από σχήμα σε σχήμα, αλλά και στο πόσο έχει απασχολήσει το κάθε σχήμα τη σύγχρονη έρευνα. Στο τελευταίο μέρος παραθέτονται γενικές παρατηρήσεις και συμπεράσματα, καθώς και ένας κατάλογος σχεδίων, φωτογραφιών και στατιστικών πινάκων. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κύριο Ι.Μ. Ακαμάτη για τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις του τόσο στη διάρκεια της μελέτης και συγγραφής της παρούσας εργασίας αλλά και γενικά για τη βοήθεια και συμπαράστασή του καθ όλη τη διάρκεια της μαθητείας μου κοντά του. Ευχαριστώ τις καθηγήτριες Ε.Μανακίδου και Α.Μουστάκα, μέλη της εξεταστικής επιτροπής, για τις χρήσιμες και πολύ σημαντικές τους υποδείξεις. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον έφορο της ΚΘ Ε.Π.Κ.Α., κύριο Π. Χρυσοστόμου, ο οποίος μου παραχώρησε το δικαίωμα μελέτης του υλικού αυτού αλλά και φρόντισε να μου εξασφαλίσει κάθε δυνατό μέσο ώστε να διευκολύνει όσο γίνεται περισσότερο την επίπονη διαδικασία της καταγραφής και φωτογράφισης του υλικού. Για τη φωτογράφιση του υλικού ευχαριστώ τη φίλη και συνάδερφο Μ. Τσονοπούλου. Τα σχέδια του τάφου έγιναν από τη σχεδιάστρια Δ. Ζηλίδου. Τέλος ευχαριστώ θερμά τους φίλους και συναδέρφους Ε. Τεστεκίδου, Β. Νταϊάκη, Μ. Τσονοπούλου, Ξ. Παπανικολάου, Α. Αυγουστή, Δ. Παπαχαραλάμπους, Χ. Καρακάννα, Ε. Ναούμ και Α. Βουβουλή για τις πολύτιμες συμβουλές και συζητήσεις που είχαμε αλλά και για την ηθική συμπαράστασή τους. Θεσσαλονίκη Για παράδειγμα έχουμε μόνο ένα σκυφίδιο, αλλά 29 μυροδοχεία. 6

42 ΜΕΡΟΣ Ι: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7

43 I.ΕΙΣΑΓΩΓΗ I.1 ΔΥΤΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΠΕΛΛΑΣ: ΤΑ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Κατά το εξάμηνο Ιούλιος-Δεκέμβριος 2006, στα πλαίσια της κατασκευής των οδικών αξόνων του τμήματος Νέας Χαλκηδόνας-Εδεσσας της Εθνικής οδού Θεσσαλονίκης- Φλώρινας με χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, πραγματοποιήθηκε σωστική ανασκαφή στο δυτικότερο τμήμα της «Μικρής Παράκαμψης», δηλαδή της νότιας παρακαμπτήριας οδού του κεντρικού αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας, με δαπάνες του έργου της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, ενταγμένου στο πρόγραμμα ανάδειξης της Πελλαίας Χώρας (Γ ΚΠΣ). Σε ολόκληρη την έκταση της οδού, μήκους 250μ. και πλάτους 22,5μ. ήρθαν στο φως σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα 16. Η έκταση της ερευνηθείσας περιοχής υπολογίζεται στα 5,5 στρέμματα, με κατεύθυνση από τα νοτιοανατολικά προς τα βορειοδυτικά και πάντοτε εντός των ορίων του υπό κατασκευή δρόμου (σχ.1,2). Εντοπίστηκε, αποσπασματικά σωζόμενο, τμήμα του δυτικού τείχους 17 της ελληνιστικής Πέλλας(σχ.3), το οποίο έχει κατεύθυνση Β-Ν. Συγκεκριμένα διατηρείται μόνο το εσωτερικό γέμισμα της βάσης του τείχους, πλάτους 3μ. από χοντρή λατύπη ασβεστόλιθου, αργούς λίθους και λάσπη. Μεταξύ του τμήματος αυτού του τείχους και του δυτικότερου οικοδομικού τετραγώνου της ελληνιστικής Πέλλας, μεσολαβεί δρόμος πλάτους 6μ. 18. Η αποκάλυψη του τμήματος αυτού του δυτικού τείχους της πόλης, σε συνδυασμό με την έρευνα του ανατολικού σκέλους 19 του τείχους, μας δίνει, πλέον, τη δυνατότητα να καθορίσουμε με βεβαιότητα τα όρια της πόλης. Η μέτρηση μπορεί να γίνει με σαφήνεια και το πλάτος της αρχαίας πόλης υπολογίζεται σε 1280μ. στον άξονα του δρόμου με κατεύθυνση Α-Δ, που διέρχεται βόρεια του κυκλικού κτηρίου στην περιοχή του ιερού του Δάρρωνα και 1320μ. στον άξονα του δρόμου με προσανατολισμό επίσης Α-Δ, νότια της Αγοράς Χρυσοστόμου 2006, Τμήμα του δυτικού τείχους της πόλης είχε εντοπιστεί για πρώτη φορά σε δοκιμαστικές τομές το 2005 βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2005, Χρυσοστόμου 2006, Τμήμα του ανατολικού τείχους της πόλης, όπως και του δυτικού, είχε ερευνηθεί σε σωστική ανασκαφή μικρής κλίμακας κατά το 2005 βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2005, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2006,

44 Επιπλέον, εντοπίστηκε, σε απόσταση 25μ. δυτικότερα και παράλληλα με το τείχος, τμήμα τοίχου πλάτους 0,55μ. Σώζεται στο κατώτερο τμήμα του και είναι κατασκευασμένο από αργούς λίθους και λάσπη 21 (σχ.4). Μεταξύ του τείχους και του «προτειχίσματος», αλλά και δυτικότερα του «προτειχίσματος», βρέθηκαν επιχώσεις και αποθέτες με κεραμική, λίθινα εργαλεία και οστά ζώων εποχής χαλκού. Το γεγονός αυτό πιστοποιεί την ύπαρξη ανθρώπινης εγκατάστασης στην περιοχή, συγκεκριμένα κατά την ύστερη εποχή του χαλκού, ο πυρήνας της οποίας πρέπει να εκτεινόταν βόρεια και ανατολικά 22. Επίσης, εντοπίστηκε υδρευτικός αγωγός με πηλοσωλήνες, ο οποίος διασχίζει, τόσο το τείχος, όσο και το «προτείχισμα» και ο οποίος σε ορισμένα σημεία έχει καταστραφεί από τα ορύγματα των τάφων 23 (σχ.5). Τέλος, σε όλη την έκταση του υπό κατασκευή δρόμου, εσωτερικά και εξωτερικά του ανευρεθέντος τείχους, εντοπίστηκε τμήμα εκτεταμένου νεκροταφείου 24 με τετρακόσιες είκοσι εννέα (429) ταφές συνολικά. Συγκεκριμένα πρόκειται για τριάντα εννέα (39) ελληνιστικές και τριακόσιες ενενήντα (390) ρωμαϊκές ταφές που χρονολογούνται από τα τέλη του 4 ου αιώνα π.χ. μέχρι και το πρώτο τέταρτο του 4 ου αιώνα μ.χ.(σχ.2). Επομένως πρόκειται για μια συνεχή χρήση του χώρου για πάνω από έξι αιώνες 25. Το νεκροταφείο φαίνεται να εισχωρεί στα ανατολικά στα οικοδομικά τετράγωνα της ελληνιστικής Πέλλας 26 και στα δυτικά να φτάνει μέχρι την αρχαία πηγή στη δυτική πλαγιά 21 Χρυσοστόμου 2006, 641. Ο ανασκαφέας θεωρεί ότι το τμήμα αυτό αποτελεί τμήμα του προτειχίσματος. Στο εξής για να μην δημιουργηθεί σύγχυση, ο τοίχος αυτός αναφέρεται συμβατικά ως «προτείχισμα». 22 Χρυσοστόμου 2006, 641. Αξιοσημείωτο είναι το κυκλικό υδρευτικό πηγάδι βάθους 2,40μ. και διαμέτρου 1,10μ., λαξευμένο στο μαλακό ασβεστολιθικό βράχο, που βρέθηκε 21μ. δυτικότερα του βόρειου άκρου του αποκαλυφθέντος «προτειχίσματος» και το οποίο περιείχε επιχώσεις με κεραμική της ύστερης εποχής του χαλκού. Κεραμική εποχής χαλκού έχει βρεθεί και στο Χώρο Ανάδειξης της Πέλλας νότια των οικοδομικών τετραγώνων των παλαιότερων ανασκαφών βλ. Ακαμάτης Ι., ΑΕΜΘ 20 (2006) 615κ.ε., αλλά και στην περιοχή του Φάκου βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., ΑΕΜΘ 17 (2003) 465κ.ε. 23 Χρυσοστόμου 2006, 643. Χρονολογείται από τον ανασκαφέα στην περίοδο μετά το 168π.Χ. 24 Τμήμα του δυτικού νεκροταφείου της ελληνιστικής πόλης είχε εντοπιστεί και σε παλαιότερες σωστικές ανασκαφές κατά την τοποθέτηση καλωδίου οπτικών ινών του Ο.Τ.Ε. και κατά την διέλευση του υδρευτικού αγωγού Αραβησσού-Θεσσαλονίκης του Ο.Υ.Θ. βλ. Χρυσοστόμου Α. 1991i, 296κ.ε. της ίδιας, στο: Πέλλα, πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων: τριάντα χρόνια ανασκαφής (1987) Χρυσοστόμου 2006, Βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2006,

45 ασβεστολιθικής ράχης. Το ανεσκαμμένο μέρος του νεκροταφείου στο οποίο αναφερόμαστε, μάλλον αποτελεί το νοτιότερο τμήμα ενός ευρύτερου νεκροταφείου 27. Οι τάφοι ανήκουν, σύμφωνα με τον ανασκαφέα, στο δυτικό νεκροταφείο της ελληνιστικής Πέλλας, καθώς και στο δυτικό νεκροταφείο του οικισμού που ιδρύθηκε στο νοτιότερο τμήμα της πόλης και στο Φάκο 28 κατά τα ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά χρόνια και όχι στον κεντρικό οικισμό της ρωμαϊκής αποικίας της Πέλλας 29, που ιδρύθηκε 1,5χλμ. δυτικά της ελληνιστικής Πέλλας, γύρω από τα λεγόμενα «Λουτρά του Μ. Αλεξάνδρου», στη θέση ενός προγενέστερου οικισμού 30. Οι ελληνιστικές ταφές που ερευνήθηκαν είναι ασύλητες, εκτός από τέσσερις από τους εφτά λαξευτούς θαλαμωτούς, οι οποίοι έχουν συληθεί ήδη από την αρχαιότητα. Οι τάφοι αμέσως έξω από το «προτείχισμα» είναι σποραδικοί, ενώ δυτικότερα παρατηρούμε μεγαλύτερη πυκνότητα. Το γεγονός ότι έξω από το «προτείχισμα» οι ελληνιστικές ταφές είναι περιορισμένες, ίσως να οφείλεται στην καταστροφή κάποιων από αυτές από τα ορύγματα των ρωμαϊκών ταφών 31. Οι ελληνιστικές ταφές μπορούν να ταξινομηθούν σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα με το είδος τους. Έτσι έχουμε τρεις (3) εγχυτρισμούς σε πήλινες κάλπες, δέκα (10) λακκοειδείς ταφές, δέκα εννέα (19) κεραμοσκεπείς καλυβίτες ή απλούς και επτά (7) λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους 32. Μεγάλη ποικιλία παρουσιάζουν και οι ρωμαϊκές ταφές. Συνολικά έχουμε τριακόσιες ενενήντα ταφές (390). Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για επτά (7) κιβωτιόσχημους τάφους, τριάντα ένα (31) λακκοειδείς και τριακόσιους σαράντα έξι (346) κεραμοσκεπείς. Από 27 Χρυσοστόμου 2006, Τα αρχιτεκτονικά λείψανα, τα ευρήματα, η κεραμική και τα νομίσματα που ερευνήθηκαν στο νοτιότερο τμήμα της πόλης, συνηγορούν στο ότι στη περιοχή αυτή μπαζώθηκαν τα παλαιότερα λείψανα των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, πιθανόν στο δεύτερο μισό του 1 ου -πρώτο μισό 2 ου αι. μ.χ. και κατασκευάστηκαν μεγάλες κτιριακές εγκαταστάσεις ενταγμένες στο πολεοδομικό σχέδιο της πόλης. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν οι εγκαταστάσεις αυτές στα νότια της πόλης αποτελούν τμήμα ενός οικισμού των ρωμαϊκών χρόνων, που επιβιώνει παράλληλα με την ρωμαϊκή αποικία στην περιοχή της Νέας Πέλλας, ή αν εντάσσεται στην ίδια την αποικία. Για την επίλυσή του είναι απαραίτητη περαιτέρω έρευνα και στις δύο περιοχές. Βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2006, 609κ.ε. 29 Για την ρωμαϊκή αποικία της Πέλλας, βλ. Χρυσοστόμου 1990, 226κ.ε. του ίδιου, ΑΕΜΘ 9 (1995) 117κ.ε. του ίδιου, Η ρωμαϊκή αποικία της Πέλλας, στο: Η Πέλλα και η περιοχή της (2003) 93κ.ε. 30 Χρυσοστόμου 2006, 644 Χρυσοστόμου 2006i, Χρυσοστόμου 2006, Χρυσοστόμου 2006,

46 αυτούς οι διακόσιοι σαράντα έξι (246) ήταν κτερισμένοι και οι υπόλοιποι εκατόν σαράντα τέσσερις (144) ακτέριστοι, ενώ οι εκατόν είκοσι οκτώ (128) είναι παιδικές ταφές 33. Οι νεκροί ήταν ενταφιασμένοι κατά οικογενειακές συστάδες. Έχουμε καύση σε διακόσιες είκοσι δύο (222) περιπτώσεις και ενταφιασμούς σε εκατόν εξήντα οκτώ (168) 34. Οι τάφοι στην πλειονότητά τους βρέθηκαν ασύλητοι. 35 Το τείχος, το «προτείχισμα» και οι τάφοι έχουν καταχωθεί και ο δρόμος της «Μικρής Παράκαμψης» έχει ολοκληρωθεί. Τα δεδομένα της σωστικής αυτής ανασκαφής θα έχουν την δυνατότητα να συμπληρωθούν με νέα στοιχεία σε περίπτωση μιας μελλοντικής έρευνας αμέσως βορειότερα του ερευνηθέντος χώρου Δηλαδή το 1/3 του συνόλου των τάφων, πράγμα το οποίο δηλώνει μεγάλη παιδική θνησιμότητα. 34 Μεταξύ αυτών τρεις εγχυτρισμοί και τρεις ανακομιδές. 35 Χρυσοστόμου 2006i, Χρυσοστόμου 2006i,

47 2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΤΑΦΩΝ ΜΙΚΡΗ ΠΑΡΑΚΑΜΨΗ-ΔΥΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ Εγχυτρισμοί: α, πριν από τα μέσα του 3 ου αι. π.χ Λακ Λακ.21 Λακκοειδείς: 1. Λακ.8 2. Λακ Λακ Λακ Λακ Λακ.17, 2 ος αι. π.χ. 7. Λακ.19, 2 ος αι. π.χ. 8. Λακ Λακ Λακ.29, μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ. Κεραμοσκεπείς: 1. Κερ Κερ.106, πρώτο μισό του 2 ου αι. π.χ. 3. Κερ Πολλές από τις χρονολογήσεις έχουν δοθεί από τον ανασκαφέα σε μια πρώτη ανάλυση του υλικού. Πιθανόν να υπάρξουν κάποιες αλλαγές κατά τη συστηματική και λεπτομερή μελέτη ολόκληρου του νεκροταφείου. Επιπλέον ο διαχωρισμός των ταφών σε ρωμαϊκές και ελληνιστικές δεν είναι απόλυτος. Με την μελέτη του υλικού ίσως αποδειχτεί ότι κάποιες από αυτές τις ταφές να έχουν διαφορετική χρονολόγηση από αυτή που τους είχε αρχικά δοθεί, με την πρώτη καταγραφή του υλικού. Το ενδεχόμενο να έχουν εισχωρήσει ευρήματα σε τάφους στους οποίους δεν ανήκαν εξ αρχής, είναι πολύ πιθανό, καθώς πολλοί από αυτούς ανοίχτηκαν ο ένας πολύ κοντά στον άλλο ή και ο ένας επάνω από τον άλλο. 4. Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ.266, χάλκινο νόμισμα Αμύντα Γ και χάλκινο νόμισμα Φιλίππου Β. 11. Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ Κερ.331 Λαξευτοί θαλαμωτοί: 1. Λαξευτός θαλαμωτός, πριν από τα μέσα του 3 ου αι. π.χ. 2. Θαλ.1, πρώτο μισό 2 ου αι. π.χ. 3. Θαλ.5, μέσα 2 ου αι. π.χ. 4. Θαλ.2(συλημένος) μονοθάλαμος, τέλος 3 ου -μέσα 2 ου αι. π.χ. 5. Θαλ.4(συλημένος) μονοθάλαμος, 2 ος αι.π.χ. 6. Θαλ.3(συλημένος) διθάλαμος, δεύτερο-τρίτο τέταρτο 2 ου αι. π.χ. 7. Θαλ.6(συλημένος)διθάλαμος, μέσα 2 ου αι.π.χ.

48 Ι.3 ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΛΛΑΣ Στην ευρύτερη περιοχή της Αγοράς της λαμπρής μακεδονικής πρωτεύουσας εντοπίζονται οι παλαιότερες ταφές της πόλης. Συγκεκριμένα η νεκρόπολη εντοπίστηκε στα ανατολικά, νοτιοανατολικά και νοτιοδυτικά του συγκροτήματος της Αγοράς και κάτω από τη νότια πτέρυγά της. Ανάγονται χρονικά στο τέλος του 5 ου αιώνα π.χ., κατά τη περίοδο βασιλείας του Αρχελάου ( π.Χ.) με πρώτο μισό του 4 ου αιώνα π.χ. Πρόκειται για μερικές εκατοντάδες τάφων, κυρίως ενταφιασμών, διαφόρων μορφών και διαστάσεων. Συχνοί είναι οι ενταφιασμοί σε ωοειδή ορύγματα στο σκληρό χώμα, τα τοιχώματα των οποίων ενισχύονται με μικρούς λίθους, καθώς και τάφοι λαξευμένοι στο φυσικό βράχο της περιοχής. Περιορισμένος είναι ο αριθμός των καύσεων και των παιδικών ταφών σε αποθηκευτικά αγγεία, καθώς και η χρήση του κεραμοσκεπούς καλυβίτη. Οι νεκροί τοποθετούνταν με το κεφάλι στα ανατολικά και με εκτεταμένα τα σκέλη. Τα κτερίσματα τα οποία συνόδευαν τους νεκρούς εντάσσονται στα πλαίσια των αντικειμένων που σκοπό έχουν να συνοδέψουν το νεκρό στην άλλη ζωή, όπως αγγεία, ειδώλια, όπλα, αθλητικά σύνεργα, κοσμήματα και παιχνίδια. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν η μαρμάρινη ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη του Ξάνθου, γιού του Δημητρίου και της Αμαδίκας, η ερυθρόμορφη αττική υδρία του τέλους του 5 ου αιώνα π.χ. με τον αγώνα της Αθηνάς και του Ποσειδώνα, έργο του εργαστηρίου του ζωγράφου του Προνόμου και τέλος το μολύβδινο έλασμα του πρώτου μισού του 4 ου αιώνα π.χ., ένας κατάδεσμος με μαγικό περιεχόμενο, δείγμα της δωρικής διαλέκτου που μιλούσε ένα στρώμα του πληθυσμού της Μακεδονίας 38. Το καλύτερα ερευνημένο είναι το ανατολικό νεκροταφείο της πόλης, οι ταφές του οποίο χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 4 ου αιώνα π.χ. μέχρι και τον 2 ο αιώνα π.χ. και αντιπροσωπεύουν όλα τα είδη ταφικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται κυρίως για ενταφιασμούς σε κιβωτιόσχημους λαξευτούς στο φυσικό βράχο, ή κτιστούς, καλυμμένους με ξύλινες σανίδες και λίθινες καλυπτήριες πλάκες τάφους. Οι καύσεις είναι περιορισμένες σε σχέση με τους ενταφιασμούς. Τα κτερίσματα και εδώ ποικίλουν, αγγεία, κοσμήματα, είδη καλλωπισμού, ειδώλια, όπλα, εργαλεία αλλά και χρυσά φύλλα με το όνομα του 38 Ακαμάτης 2003, Ακαμάτης 1987, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1991, 94, 98 Σιγανίδου-Ακαμάτη 1988, 38 Ακαμάτης 1989, 189, σημ.77(όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία) Ακαμάτης 2001, 261 Ακαμάτης 1990, Ακαμάτης 1987i, 13, σημ.2. 13

49 νεκρού. Ξεχωριστεί θέση κατέχει ο κιβωτιόσχημος τάφος 39 του 300π.Χ. με ζωγραφική διακόσμηση που αφορά τη συγκέντρωση της πνευματικής ελίτ της πόλης, στην οποία πρέπει να ανήκε και ο νεκρός του τάφου 40. Από το τέλος του 4 ου αιώνα πολύ διαδεδομένη είναι και η χρήση των υπόγειων λαξευτών θαλαμωτών τάφων 41. Έξι μακεδονικοί τάφοι έχουν αποκαλυφθεί στη Πέλλα, τέσσερις διθάλαμοι και δύο μονοθάλαμοι κατά μήκος της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγούσε στην πόλη. Πρόκειται για υπόγεια, κτιστά μνημεία, που συνήθως έχουν ναόσχημη πρόσοψη ιωνικού ή δωρικού ρυθμού, στην οποία οδηγεί λαξευμένος ή κτιστός κατηφορικός δρόμος, κάποιες φορές στεγασμένος. Οι τάφοι αυτοί καλύπτονταν με χωμάτινο τύμβο και ανήκαν σε εύπορες οικογένειες. Αποτελούν το κατεξοχήν χαρακτηριστικό του μακεδονικού πολιτισμού, εντυπωσιάζοντας με το μέγεθος και την πολυτέλεια της αρχιτεκτονικής και των κτερισμάτων τους 42. Η έρευνα στα νεκροταφεία της Πέλλας, ρίχνει φως στα ταφικά ήθη και έθιμα της σημαντικής αυτής πόλης, αλλά και παρέχει πληροφορίες σχετικά με τις οικονομικές ανταλλαγές και την κοινωνική διαστρωμάτωση του πληθυσμού, καθώς και την οριοθέτηση του πολεοδομικού ιστού της πόλης στις ποικίλες οικοδομικές της φάσεις. Από τη συστηματική μελέτη των νεκροταφείων της Πέλλας μπορούμε να αντλήσουμε πολύτιμες πληροφορίες και στοιχεία, τα οποία θα συμβάλουν στην σύνθεση μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας για τη «μεγίστη τῶν ἐν Μακεδονίᾳ πόλεων». 39 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2003, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη , Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1989, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1992, Τζαναβάρη 1987, Λιλιμπακη-Ακαμάτη 1991, Βλ. σελ Χρυσοστόμου 2003, Χρυσοστόμου 1997, Χρυσοστόμου

50 I.4 ΛΑΞΕΥΤΟΙ ΘΑΛΑΜΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ ΠΕΛΛΑΣ Το είδος του λαξευτού θαλαμωτού τάφου, υπήρξε αρκετά διαδεδομένο κατά τα ελληνιστικά χρόνια σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Η ιδιαίτερη αυτή προτίμηση επιβεβαιώνεται σήμερα με την ανεύρεση μεγάλου αριθμού τάφων αυτού του τύπου, με τους παλαιότερους να χρονολογούνται στις αρχές του 3 ου αιώνα π.χ. και τους νεότερους στο δεύτερο μισό του 2 ου αιώνα π.χ. Μεγάλης σημασίας είναι τα ευρήματα από τη Βέροια 43, την Έδεσσα 44, την Αμφίπολη 45, τη Δράμα 46, τη Φλώρινα 47. Αλλά και εκτός Μακεδονίας στη Σάμο 48, στην Αίγινα 49, στην Κύπρο 50, στα Χανιά της Κρήτης 51, στη Θράκη 52 και αλλού 53. Η κοιλάδα του Σπερχειού ποταμού, θεωρείται το νοτιότερο όριο διάδοσης του είδους των λαξευτών θαλαμωτών τάφων, στην ηπειρωτική Ελλάδα. 54 Η Πέλλα, η πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Ο μαλακός ασβεστολιθικός βράχος της περιοχής ευνοούσε την επιλογή του λαξευτού τάφου ως τελευταίας κατοικίας για τους νεκρούς. Πρώτοι οι W.M. Leake και Delacoulonche ερεύνησαν ένα μεγάλο θαλαμωτό τάφο νοτιανατολικά του 43 Βλ. Δρούγου-Τουράτσογλου 1998 και κατάλογος τάφων από Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Πέτσας Φ., ΑΔ 21 (1966): Χρονικά Β 2, Καραμανώλη-Σιγανίδου Μ.,ΑΔ 30 (1975): Χρονικά Β 2, 256 της ίδιας, ΑΔ 33 (1978): Χρονικά, Λαζαρίδης Δ., ΠΑΕ 1957, του ίδιου, ΠΑΕ 1958, 81κ.ε. του ίδιου, ΠΑΕ 1959, 42κ.ε. του ίδιου, ΠΑΕ 1960, 67κ.ε. του ίδιου, ΠΑΕ 1964, του ίδιου, ΠΑΕ 1965, 49 του ίδιου, ΑΔ 20 (1965): Χρονικά Β 3, 445 Daux G., BCH 89 (1965) 827, εικ.7 του ίδιου, BCH 90 (1966), 878, εικ.7 Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ., ΑΔ 24 (1969): Χρονικά, της ίδιας, ΑΔ 26 (1971): Χρονικά, Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ., ΑΔ 31 (1976): Χρονικά, Μπακαλάκης Γ., ΠΑΕ 1934, Βöhlau J., Aus ionischen und italischen Necropolen (1898) 19 Τσάκος Κ., ΑΔ 23(1968): Χρονικά, 380 του ίδιου, ΑΔ 24 (1969): Χρονικά, 388 του ιδίου, ΑΔ 25 (1970): Χρονικά, 417 του ιδίου, ΑΔ 32 (1977): Μελέται, 344κ.ε. του ίδιου, ΑΔ 33(1978): Χρονικά, 337 Ζερβουδάκη Η., ΑΔ 31 (1976): Χρονικά, Καλλιπολίτης Β., ΑΔ 19 (1964): Χρονικά, 74 Παπαχριστοδούλου Ι.Χ., ΑΔ 25 (1970): Χρονικά, 130 Ohly D., ΑΔ 22 (1967): Χρονικά, 147 Παπαχριστοδούλου Ι., ΑΔ 27 (1972): Χρονικά, 182 Καλλιπολίτης Γ.-Πετράκος Β.Χ., ΑΔ 18 (1963): Χρονικά, 51 Τσιριβάκος Η., ΑΔ 23 (1968): Χρονικά, Vessberg O.- Westholm A., SCE IV, 3 (1956) 18κ.ε. Nikolaou K., Report of the Department of Antiquities, Cyprus 1966,20 και 1984, 234 και 1985, 257 Karageorghis, BCH 89 (1965) 268 Nikolaou K., Mélanges offerts à K. Michalowski, 1966, 600 Karageorghis V., Salamis 4, II, 1970, Μαρκουλάκη Σ.- Νινιού-Κίνδελη Β., ΑΔ 37 (1982): Μελέτες, 7κ.ε. 52 Τριαντάφυλλος Δ., ΑΔ 33 (1978): Χρονικά, Μια γενική παρουσίαση των λαξευτών θαλαμωτών τάφων εκτός Μακεδονίας γίνεται από τη Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1994, Κατάλογος με 111 λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους στη Μακεδονία συντάχθηκε επίσης από τη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ο.π., Παπακωνσταντίνου 2000,

51 χωριού Παλαιά Πέλλα 55 (σχ.6). Δεύτερος μεγάλος διθάλαμος λαξευτός τάφος εντοπίζεται το 1976, 100μ. νότια του προηγούμενου 56 και χρονολογείται γύρω στα μέσα του 3 ου αιώνα π.χ 57. Στα επόμενα δύο έτη, άλλοι οκτώ λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι αποκαλύπτονται, 45μ. νότια του δημόσιου δρόμου Θεσσαλονίκης-Γιαννιτσών, σε τάφρο που ανοίχθηκε στα νότια του αρχαιολογικού χώρου από τον Οργανισμό Ύδρευσης για την υδροδότηση της Θεσσαλονίκης από τις πηγές της Αραβησσού 58 (σχ.6). Το 1989, ΝΑ του οικισμού της Πέλλας και ανατολικά του δρόμου που παλαιότερα ήταν γνωστός ως «γελαδόστρατα» 59, ήρθαν στο φως άλλοι δώδεκα τάφοι, λαξευτοί στο φυσικό βράχο, διαφόρων προσανατολισμών, με καμαρωτή οροφή και λεπτά κοινά κάθετα τοιχώματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις έχουν καταστραφεί 60. Αρκετοί βρέθηκαν ασύλητοι και χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 3 ου αιώνα π.χ. 61 (σχ.6). Κατά τα έτη 1993 και 1994, ήρθαν στο φως δύο ακόμα λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι στο βορειοανατολικό τμήμα του σύγχρονου οικισμού. Πρόκειται για τους βορειότερους τάφους του ανατολικού νεκροταφείου που είναι γνωστοί ως σήμερα και βρίσκονται μέσα στα όρια της επέκτασης προς Βορρά της συστάδας των τάφων που ερευνήθηκαν το Χρονολογούνται από τα κτερίσματα, ο ένας από τα μέσα του 3 ου αιώνα π.χ. μέχρι τις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ. και ο δεύτερος στο πρώτο μισό του 2 ου αιώνα π.χ Leake W.M., Travels in Northern Greece III, 1985, 260 Delacoulonche, Mémoire sur le berceau de la puissance Macédonienne des bords de l Haliakmon et ceux de l Axius. Archives des Missions scientifiques et littéraires VIII, 1859, 138 Χρυσοχόου Μ., Αι Τούμπαι, Επετηρίς του Παρνασσού Ι, 1896, Σιγανίδου Μ., ΑΔ 31 (1976): Χρονικά Β 2, 259. Γνωστός ως τάφος στον αγρό Στ. Ζωτάκη. 57 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 19, υποσ.4. Ένας από αυτούς τους τάφους, ο οποίος πήρε την ονομασία Τάφος Δ μελετήθηκε από την Α.Χρυσοστόμου, βλ. Χρυσοστόμου Α. 1983, 192κ.ε. 59 Συγκεκριμένα πρόκειται για τμήμα του ανατολικού νεκροταφείου της Πέλλας στο αγροτεμάχιο αρ.1327 ιδιοκτησίας Απ. Χατζόπουλου. 60 Η Λιλιμπάκη-Ακαμάτη θεωρεί ότι θυμίζουν κιβωτιόσχημους καλυμμένους με αβαθή καμάρα και ίσως αποτελούν προδρομική μορφή των λαξευτών θαλαμωτών τάφων του 3 ου και 2 ου αιώνα π.χ. Με άλλα λόγια οι πρώτες προσπάθειες μετάβασης από τον κιβωτιόσχημο τάφο στο λαξευτό θαλαμωτό. 61 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1989, Για λεπτομερή περιγραφή των τάφων και των κτερισμάτων τους βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη , Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, , 8κ.ε. 16

52 Μοναδική περίπτωση, όχι μόνο για την Πέλλα, αλλά και για την Μακεδονία, είναι ο πολυθάλαμος τάφος της Πέλλας 63 που εντοπίστηκε το 2005 στο ανατολικό νεκροταφείο της πόλης, 88μ. περίπου βορειοδυτικά του ταφικού τύμβου του Delacoulonche. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο λαξευτό θαλαμωτό τάφο που έχει εντοπιστεί ως σήμερα στον ελλαδικό χώρο. Η μοναδικότητά του οφείλεται στην ύπαρξη οκτώ συνολικά ταφικών θαλάμων 64. Η πρώτη περίοδος χρήσης του τάφου τοποθετείται στο τέλος του 4 ου - αρχές 3 ου αιώνα π.χ., ενώ χρησιμοποιήθηκε και μέσα στο 2 ο αιώνα π.χ. 65. Τα κύρια χαρακτηριστικά ενός λαξευτού θαλαμωτού τάφου είναι ο δρόμος, η είσοδος στο θάλαμο, που κάποιες φορές φέρει και αρχιτεκτονική διαμόρφωση, και ένας ή δύο θάλαμοι καμαροσκέπαστοι. Στη Μακεδονία υπάρχει γενικά ομοιομορφία στη μορφολογία των τάφων αυτών 66. Λόγω του ότι η εμφάνιση των λαξευτών θαλαμωτών στην Μακεδονία, στις αρχές του 3 ου αι. π.χ., συμπίπτει με την ακμή των «μακεδονικών» τάφων 67, έχει υποστηριχθεί ότι και οι λαξευτοί θαλαμωτοί είναι μια κατηγορία «μακεδονικών» σε πιο απλή μορφή. Είναι φυσικά εμφανές από την μορφολογική εξέταση των τάφων, ότι υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ τους, 68 όμως υπάρχουν και βασικά χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν 69. Οι τέσσερις από τους επτά συνολικά λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους που εντοπίστηκαν κατά την διάνοιξη της παρακαμπτήριας οδού στον αρχαιολογικό χώρο της Πέλλας κατά το 2006 ήταν συλημένοι σχεδόν ολοκληρωτικά ήδη από την αρχαιότητα. Ο λαξευτός θαλαμωτός 1 (Θαλ. 1) έχει κατεύθυνση Ν-Β. Στενός δρόμος ( μήκους 3,50μ., πλάτους 0,82μ.-0,90μ., ύψους 1,70μ.) με κλίμακα τεσσάρων βαθμίδων οδηγεί στην 63 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Πριν την ανακάλυψή του, είχαν εντοπιστεί μονοθάλαμοι και διθάλαμοι τάφοι και σπάνια υπήρχαν και τάφοι με τρίτο θάλαμο, ο οποίος αποτελούσε συνήθως μεταγενέστερη προσθήκη. Βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 88, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, 2008, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Για τους «μακεδονικούς» τάφους βλ. Παντερμαλής Δ., Μακεδονικά 12 (1972) 147κ.ε. Τουράτσογλου Ι., Λευκάδια Ημαθίας (οδηγός, Αθήνα 1973) 3-7 Σισμανίδης Κ.Λ., Μακεδονικοί τάφοι στη πόλη της Θεσσαλονίκης, Η Θεσσαλονίκη 1, Θεσσαλονίκη 1985, και Gossel B., Makedonische Kammergräber, Berlin 1980 καθώς και Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 92, υποσ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Οι «μακεδονικοί» είναι υπόγειοί κτιστοί τάφοι και όχι λαξευτοί στο φυσικό βράχο όπως είναι οι θαλαμωτοί. Ίσως οι δεύτεροι να αντιγράφουν τους πρώτους κατά ένα μεγάλο μέρος, αλλά σίγουρα δεν μπορούμε να τους κατατάξουμε στην ίδια κατηγορία. 17

53 είσοδο του τάφου, η οποία αρχικά ήταν φραγμένη με λίθους ασβεστόλιθου και η οποία παραβιάστηκε κατά την σύληση. Ο θάλαμος (μήκους 2,20μ., πλάτους 0,60μ. και ύψους 0,65μ.) περιείχε ενταφιασμό με την κεφαλή του νεκρού τοποθετημένη στα νότια. Από τα ευρήματα που διέφυγαν της σύλησης ο τάφος χρονολογείται στο πρώτο μισό του 2 ου αιώνα π.χ. 70. Ο λαξευτός θαλαμωτός 5 (Θαλ. 5) έχει κατεύθυνση Ν-Β και μακρύ κατηφορικό δρόμο μήκους 5,50μ. και πλάτους 1,15μ-1,35μ. Η είσοδος αρχικά ήταν φραγμένη με κομμάτια ασβεστολιθικού βράχου και λάσπη και το ανώτερο τμήμα της καταστράφηκε από τους τυμβωρύχους. Ο θάλαμος είναι ισοπλατύς με τον δρόμο και περιείχε ενταφιασμό 71. Ο λαξευτός μονοθάλαμος τάφος 2 (Θαλ.2) έχει κατεύθυνση Ν-Β και είναι ο ανατολικότερος της αποκαλυφθείσας συστάδας. Μακρύς δρόμος μήκους 5,70μ. και πλάτους 1,10-1,60μ. με οκτώ βαθμίδες και πλατύσκαλο στην αρχή οδηγεί σε είσοδο αρχικά φραγμένη με τέσσερις μεγάλες λιθοπλίνθους, οι δύο ανώτερες όρθιες και οι δύο κατώτερες οριζόντιες. Οι τυμβωρύχοι εισέβαλαν καταστρέφοντας το πάνω μέρος της εισόδου και τμήμα της αριστερής παραστάδας. Ο θάλαμος ( μήκους 3-3,15μ., πλάτους 2,95μ. και ύψους 2,10μ.) διαθέτει τρεις κλίνες σε σχήμα Π. Στο ανατολικό τμήμα του βόρειου τοίχου, ψηλότερα από την επιφάνεια της κλίνης, υπάρχει κόγχη με παιδική ταφή. Ο θάλαμος περιείχε έξι συνολικά ταφές: από δύο ενταφιασμούς στις πλάγιες κλίνες και δύο στο διάδρομο ανάμεσα στις κλίνες. Ο τάφος χρονολογείται στο τέλος του 3 ου μέσα 2 ου αιώνα π.χ 72. Ο λαξευτός μονοθάλαμος τάφος 4 (Θαλ.4) έχει κατεύθυνση Ν-Β. Δρόμος μήκους 5,50μ. και πλάτους 1,10-1,60μ. με έξι βαθμίδες και πλατύσκαλο στην αρχή, οδηγεί στην είσοδο. Στην ανατολική παρειά του δρόμου, λίγο χαμηλότερα από το δάπεδο του δρόμου, υπάρχει ορθογώνια κόγχη η οποία περιείχε διαταραγμένο ενταφιασμό. Η είσοδος του τάφου έχει περίθυρο και λίθινο κατώφλι. Ο ορθογώνιος, χαμηλός θάλαμος έχει οριζόντια οροφή και κλίνες κατά μήκος της δυτικής και βόρειας πλευράς. Κατά μήκος της δυτικής 70 Χρυσοστόμου 2006, Χρυσοστόμου 2006, Χρυσοστόμου 2006,

54 κλίνης τέσσερις όρθιες ασβεστολιθικές πλάκες τοποθετημένες στη σειρά διαμορφώνουν κιβωτιόσχημο τάφο μέσα στον οποίο βρέθηκαν οστά ενταφιασμού. Στον ανατολικό τοίχο του θαλάμου υπάρχουν δύο ορθογώνιες θήκες που απέχουν μεταξύ τους ένα μέτρο. Η νοτιότερη είναι και η μεγαλύτερη, χωρίς οστά, ενώ στη βορειότερη εντοπίστηκαν οστά δύο ενταφιασμών. Ο τάφος χρονολογείται στον 2 ο αιώνα π.χ. και πρέπει να φιλοξενούσε ταφές τεσσάρων μέχρι έξι μελών μιας οικογένειας 73. Στον λαξευτό διθάλαμο τάφο 3 (Θαλ.3) οδηγούσε μακρύς δρόμος με κλίμακα οκτώ βαθμίδων, μήκους 7,50μ. και πλάτους 1,25-1,60μ. Η είσοδος του τάφου είχε ανάγλυφο περίθυρο και ήταν φραγμένη με τέσσερις λιθοπλίνθους. Ο πρώτος θάλαμος καλυπτόταν με καμάρα που κατέρρευσε και διέθετε κλίνες στις πλάγιες πλευρές με οστά ενταφιασμών. Από τα ευρήματα του θαλάμου συμπεραίνουμε ότι μετά τη σύλησή του επαναχρησιμοποιήθηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Και ο δεύτερος θάλαμος στεγαζόταν με καμάρα και διέθετε τρεις κλίνες διατεταγμένες σε σχήμα Π με ενταφιασμούς. Ο τάφος χρονολογείται από τα κτερίσματά του στο δεύτερο-τρίτο τέταρτο του 2 ου αιώνα π.χ Χρυσοστόμου 2006, Χρυσοστόμου 2006,

55 I.4 ΛΑΞΕΥΤΟΣ ΘΑΛΑΜΩΤΟΣ 6 Πρόκειται για διθάλαμο τάφο με προσανατολισμό Ν-Β (σχ.7). Στην είσοδο του τάφου οδηγούσε λαξευτός στο φυσικό βράχο δρόμος με βαθμίδες, μήκους 7,15μ., πλάτους 1,15-1,40μ. και με ελαφρά κλίση προς τα δυτικά. Οι βαθμίδες είναι δώδεκα στον αριθμό με ρηχότερη την πρώτη από νότια. Το ύψος των βαθμίδων είναι από 0,20-0,30μ., έχουν μέσο πλάτος 0,35μ. και το συνολικό μήκος της κλίμακας είναι 5,80μ. σε κατωφέρεια. Οι δύο κοντινότερες στο τάφο βαθμίδες έχουν καταστραφεί από τον εκσκαφέα. Μεταξύ της κλίμακας και της εισόδου του τάφου το δάπεδο του δρόμου είναι επικλινές και φτάνει τα 2μ. Μετά τον τελευταίο αναβαθμό της κλίμακας στα βόρεια εντοπίστηκε σε όλο το πλάτος του δρόμου ένας κεραμοσκεπής τάφος, Κερ.361, με προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ, από τον οποίο σώζεται μόνο το ανατολικό και δυτικό πέρας του, καθώς το υπόλοιπο τμήμα του καταστράφηκε από τον εκσκαφέα. Άλλοι δύο κεραμοσκεπείς τάφοι, Κερ.364 και Κερ.365, εντοπίστηκαν ανατολικά της κλίμακας, κάθετοι σε αυτήν. Στη βορειοδυτική γωνία του δρόμου και στο σημείο που αυτός συναντάει την πρόσοψη του τάφου αποκαλύφθηκε ασύλητη τοξωτή κόγχη (σχ.8) εντός της οποίας βρέθηκαν καμένα οστά ατόμου νεαρής ηλικίας. Το ύψος της κόγχης είναι 0,75μ., το πλάτος 0,60μ. και το βάθος 0,55μ. Η κόγχη αρχικά πρέπει να ήταν φραγμένη με λίθους, λάσπη και κονίαμα. Άλλη μία ορθογώνια κόγχη εντοπίστηκε στην ανατολική παρειά του δρόμου (σχ.9, πιν.29). Έχει ύψος 0,95μ., μήκος 2,10μ. και πλάτος 0,75μ. Μεγάλο τμήμα της οροφής έχει καταρρεύσει λόγω του ανοίγματος του ορύγματος του Κερ.361, ενώ σώζεται μέρος από τον σκελετό, η απόθεση του οποίου έγινε με την κεφαλή στο Νότο. Η είσοδος στον τάφο, πλάτους 1μ., ύψους 1,70μ. και βάθους 0,40μ., γύρω από την οποία διαμορφωνόταν περίθυρο, αρχικά ήταν φραγμένη από τρεις λιθοπλίνθους, η ανώτερη και μεγαλύτερη από τις οποίες μετακινήθηκε από τους τυμβωρύχους, δημιουργώντας έτσι ένα άνοιγμα ύψους 2,10μ. Η πρόσοψη του τάφου και η αρχή των πλάγιων τοιχωμάτων του δρόμου ήταν επιχρισμένη με χοντρό λευκό κονίαμα(σχ.10). 20

56 Ο πρώτος θάλαμος έχει διαστάσεις 2,10μ. Β-Ν, 2,64μ. Α-Δ και 1,98μ. ύψος ενώ δεν διαθέτει λαξευτές στο βράχο κλίνες (πιν.30α). Βρέθηκε μισογεμάτος με επιχώσεις, οι οποίες διείσδυσαν από την είσοδο αλλά και από την πεσμένη καμαρωτή οροφή. Ο βράχος της δυτικής πλευράς του θαλάμου έχει καταστραφεί. Η οροφή της καμάρας του σώζεται σε καλύτερη κατάσταση στο ανατολικό τμήμα της, το οποίο κατά τόπους φέρει λευκό κονίαμα, ενώ όλο το υπόλοιπο έχει καταρρεύσει λόγω του πολύ μαλακού, σχεδόν σαν χώμα, βράχου. Τα τοιχώματα του θαλάμου ήταν επιχρισμένα με κονιάματα εικονιστικής αρχιτεκτονικής διακόσμησης. Στο ανώτερο τμήμα της ανατολικής πλευράς, κάτω από την καμάρα της οροφής, σώζεται ερυθρή ζώνη με δύο έξεργες ταινίες κονιάματος(κοσμοφόρος) τεφροκύανου χρώματος. Στο κάτω μέρος υπάρχει τοιχοβάτης ύψους 0,23μ. με τεφροκύανο χρώμα και στη συνέχεια ζώνη πλάτους 0,64μ. με λευκό κονίαμα και έξεργος καλυπτήρας ύψους 0,12μ. με τεφροκύανο χρώμα. Η εναλλαγή των στρωμάτων του σκληρού και μαλακού ασβεστολιθικού βράχου είναι ο κύριος λόγος που ανάγκασε τους κατασκευαστές του τάφου να επιχρίσουν τα τοιχώματα εσωτερικά με κονιάματα. Στο πάνω μέρος των τοιχωμάτων του θαλάμου φαίνεται να υπήρχε σειρά σιδερένιων καρφιών 75, κάποιοι από τους οποίους βρέθηκαν, για την ανάρτηση γιρλαντών, ταινιών και κτερισμάτων. Υποδοχές καρφιών βρέθηκαν κατά μήκος του άνω τμήματος της ψηλότερης ταινίας στην ανατολική πλευρά του θαλάμου. Για στατικούς λόγους κατασκευάστηκε και η χαμηλή είσοδος πλάτους 1μ., βάθους 0,47μ. και ύψους 1,60μ. προς το δεύτερο θάλαμο με λίθινο ιωνικό θύρωμα, τα ορατά αρχιτεκτονικά στοιχεία του οποίου διαμορφώθηκαν με κονίαμα (σχ.11,12). Έτσι έχουμε τις δύο παραστάδες κατασκευασμένες από δύο λιθοπλίνθους η κάθε μία, από τις οποίες η κατώτερη είναι η μεγαλύτερη ( ύψους 1,20μ. και 1,14μ.) και η ανώτερη η μικρότερη ( ύψους 0,40μ. και 0,46μ.). Μικρά κομμάτια πωρόλιθων τοποθετήθηκαν ως γέμισμα ανάμεσα στις λιθοπλίνθους και το φυσικό βράχο. Λιθόπλινθος μήκους 1,25μ. και πλάτους 0,50μ., πάνω στην οποία στηρίχθηκαν οι παραστάδες, τοποθετήθηκε στο κατώφλι, ενώ άλλη μία μήκους 1,32μ. και ύψους 0,20μ.στο ανώφλι. Από μέσα προς τα έξω, στις 75 Κατά τον ίδιο τρόπο καρφιά στα τοιχώματα βρέθηκαν και στους κιβωτιόσχημους τάφους που ανασκάφηκαν το 1989 στο αγροτεμάχιο αρ.1327 ιδιοκτησίας Χατζόπουλου, σε τμήμα του ανατολικού νεκροταφείου της Πέλλας. Και εκεί η άποψη της μελετήτριας είναι ότι χρησίμευαν για την εξάρτηση διαφόρων αντικειμένων. Βλ. Λιλιμπάκη- Ακαμάτη , 75. Επίσης Ρωμιοπούλου 1989,

57 παραστάδες και στο ανώφλι έχουμε τρεις ταινίες, στη συνέχεια κοίλη ταινία και άλλη μία έξεργη με εγχάραξη ακόμη εξωτερικότερα. Το πλάτος όλης της παραπάνω διαμόρφωσης είναι 14,5εκ. Στο ανώφλι, την παραπάνω διαμόρφωση ακολουθεί κυρτή ταινία με ιωνικό γραπτό κυμάτιο πάχους 2εκ. και στη συνέχεια κοίλη στο κέντρο της ταινία πάχους 3εκ., στα άκρα της οποίας διακρίνεται γραπτή διακόσμηση με άνθη λωτού. Οι δύο αμέσως παραπάνω ταινίες χωρίζονται με αυλάκωση. Στις δύο γωνίες της θύρας, στο σημείο που σταματάει το ιωνικό κυμάτιο και σχεδόν σε επαφή με τις παραστάδες, διακρίνονται δύο ανάγλυφες έλικες, μέσου πάχους 6,5εκ. και ύψους 14εκ. Με κονίαμα ήταν επιχρισμένο και το κατώφλι. Κονίαμα σώζεται και στις πλαϊνές επιφάνειες των παραστάδων αλλά και σε αυτές που είναι ορατές από το εσωτερικό του δεύτερου θαλάμου. Ο δεύτερος θάλαμος έχει μήκος 2,90μ., πλάτος 2,97μ. και ύψος 2,05μ.(πιν.30β, 31α). Τα τοιχώματα του αλλά και η καμαρωτή οροφή σώζουν κατά τόπους λευκό κονίαμα. Από την καμαρωτή οροφή έχει καταρρεύσει μεγάλο μέρος, κυρίως στη νότια πλευρά. Στο νότιο τμήμα του ανατολικού τοίχου του θαλάμου διαμορφώνεται κόγχη εντός του φυσικού βράχου διαστάσεων 0,60μ.x0,60μ. και βάθους 0,45μ., εντός της οποίας βρέθηκαν οστά ατελώς καμένα ( πιν.31β). Η απόθεση του νεκρού πρέπει να έγινε με το κεφάλι στην ανατολή. Στις τρείς πλευρές του θαλάμου διαμορφώνονται λαξευμένες νεκρικές κλίνες σε σχήμα Π, ύψους 0,80μ. και πλάτους 0,77μ.-0,87μ. από τις οποίες λόγω του μαλακού βράχου έχει καταστραφεί το νότιο τμήμα της ανατολικής κλίνης και μικρό τμήμα της δυτικής. Στο ανώτερο τμήμα των κλινών υπάρχει διαμόρφωση που μιμείται στρώμα, ύψους 0,15μ. περίπου. Δηλαδή σε απόσταση 15εκ. περίπου από την επιφάνειά τους υπάρχει βαθειά εγχάραξη που τις περιτρέχει. Σιδερένιοι ήλοι εντοπίζονται σε διάφορα σημεία του θαλάμου αλλά και στα τοιχώματα και την οροφή. 22

58 ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 23

59 ΙΙ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΩΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΚΟΓΧΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΑΡΕΙΑ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ ΤΟΥ ΛΑΞΕΥΤΟΥ ΘΑΛΑΜΩΤΟΥ 6 1. Άωτο σκυφίδιο Αρ.Ευρ.2006/48 (πιν.1,εικ.1) Διαστάσεις: ύψος: 0,041μ., διάμ. βάσης: 0,039μ., διάμ. χείλους: 0,107μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Λείπει μόνο ένα τμήμα του χείλους, ενώ ένα δεύτερο κομμάτι του χείλους του είναι συγκολλημένο. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 6/6. Το γάνωμα είναι καστανομέλανο, λόγω ανομοιογενούς όπτησης και καλύπτει την εσωτερική επιφάνεια και την εξωτερική μέχρι την περιοχή χαμηλότερα από το χείλος. Άβαφο μένει το κάτω τμήμα του σώματος και η βάση. Ελάχιστο γάνωμα έχει τρέξει και στην επιφάνεια έδρασης της βάσης. Το γάνωμα είναι λίγο απολεπισμένο στην εξωτερική επιφάνεια, ενώ στην εσωτερική είναι χαραγμένο σε κάποια σημεία. Η βάση είναι ψηλή, με ελαφρώς κωνικό προφίλ και χαμηλότερα από το μέσον περίπου της πλάγιας πλευράς της διαμορφώνεται ακμή. Στο κέντρο της κάτω επιφάνειας της βάσης υπάρχει μικρή μαστοειδής απόφυση. Το σώμα είναι κωνικό, με ελαφρώς κυρτά τοιχώματα και απολήγει σε συστρεφόμενο προς τα μέσα χείλος. Στο σημείο καμπής του χείλους διαμορφώνεται διπλή και σε κάποια σημεία τριπλή ακμή. Βιβλιογραφία: Παντερμαλής 1972, 160, αρ.2, πιν.ιιβ, σχ.13(ο τάφος χρονολογείται στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ.) Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 57-58, Π1354, πιν , Π1363, πιν.27, σχ.21 (μέσα ή αμέσως μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα) 90, Π2139, πιν.60 58, Π1356, πιν.27 37, Π1271, πιν.11 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 164, αρ.207,πιν.24, σχ.50 Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 2008, 54, αρ.44, σχ.30, πιν.6 (τέλός 3 ου -ά τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Corinth VII, III, 31, pl.43, αρ.16(146π.χ.) Romano 1994, 69, αρ.19, εικ.3, πιν.16 (μετά το 146π.Χ.) Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 1994, 85, πιν.41α, ΜΘ12128 (μέσα ή αμέσως μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ.) Sokolovska 1994, 216, πιν.163α(νόμισμα Φιλίππου Ε και Περσέα) Παπακωνσταντίνου 1997, 56, πιν.43α (πρώιμος 2 ος αιώνας π.χ.) Massa 1992, 213, αρ , πιν.120(μέσα 2 ου αιώνα π.χ. ή λίγο αργότερα). Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. 2. Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/49 (πιν.1,2, εικ.2,3,4) 24

60 Διαστάσεις: ύψος (με κάλυμμα): 0,113μ., διάμ. βάσης: 0,039μ., διάμ. στομίου.: 0,06μ., ύψος καλύμματος: 0,075μ. Σώζεται στο μεγαλύτερο μέρος της και αποτελείται από δύο μεγάλα τμήματα και αρκετά θραύσματα. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι ροδαλό 5YR 7/4. Το γάνωμα είναι σκούρο ερυθρωπό. Η βάση είναι δακτυλιόσχημη με αυλάκωση και μαστοειδή απόφυση στο κάτω μέρος. Η στεφάνη φέρει χάραξη στην περιφέρεια. Το σώμα είναι κυλινδρικό με τοιχώματα που κλίνουν ελαφρώς προς τα μέσα. Το χείλος του καλύμματος κλίνει προς τα έξω και το σχήμα των τοιχωμάτων είναι κυλινδρικό. Αυλακώσεις υπάρχουν και στην περιφέρεια της στεφάνης του καλύμματος και στην περίμετρο του θόλου. Στο κέντρο του θόλου υπάρχει έξαρμα. Ο θόλος είναι σχετικά χαμηλός, με μορφή ανάστροφου εχίνου. Διακόσμηση με λευκές ταινίες διακρίνεται στα τοιχώματα του πώματος, στην περιφέρεια της στεφάνης και του θόλου. Ομόκεντροι κύκλοι και ακτίνες σε λευκό χρώμα υπάρχουν στο θόλο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 61, αρ.56, πιν.7, 8, 73 62, αρ.58, πιν.9, 10, 73 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 203, αρ.380, πιν , αρ.320, σχ , αρ.322, πιν , αρ.323, σχ.62, πιν.38 (αρχές δευτέρου μισού 2 ου αιώνα π.χ.) 166, αρ.217, πιν , αρ.219, πιν.26 Δρούγου-Τουράτσογλουυ 1998, 30, Π1215, πιν.6 (αμέσως μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ.) Ρωμιοπούλου 1989, 35, αρ.1773, πιν.19 (ταφή των μέσων του 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Αρχές β μισού 2ου αι. π.χ. 3. Αμφορέας Αρ.Ευρ.2006/50 (πιν.3,εικ.5) Διαστάσεις: ύψος: 0,24μ., διάμ. βάσης: 0,088μ., διάμ. χείλους: 0,059μ. Σώζεται σχεδόν ολόκληρος. Λείπει τμήμα του χείλους. Το χείλος είναι συγκολλημένο από τέσσερα κομμάτια. Φέρει ιζήματα στο κάτω τμήμα του σώματος. Υπολείμματα οργανικού υλικού υπάρχουν στο εσωτερικό του λαιμού, λιγότερο του χείλους και ελάχιστα στην εξωτερική πλευρά του χείλους. Ο πηλός έχει μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 7/6. Υπόλευκο επίχρισμα υπάρχει στην εξωτερική επιφάνεια, εκτός από μικρό τμήμα στη βάση του, καθώς και σε τμήμα της κάτω επιφάνειας της βάσης. Σε 25

61 αρκετά σημεία το επίχρισμα είναι χαραγμένο. Η βάση είναι χαμηλή, δισκόμορφη, με πλατιά επιφάνεια έδρασης και κοίλη την κάτω επιφάνειά της. Το σώμα είναι ωοειδές με συνεχές περίγραμμα (τύπος Α). Ο λαιμός είναι βραχύς, κυλινδρικός, με ελαφρώς κοίλο περίγραμμα. Το χείλος είναι καλυκωτό, λοξότμητο στην απόληξή του. Κάθετες ταινιωτές λαβές εκφύονται από τον ώμο και προσφύονται στο λαιμό, κάτω από το χείλος. Ελαφρώς τονισμένη παρουσιάζεται η κεντρική τους ράχη. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 125, αρ.22, πιν.3(γύρω στο 150π.Χ.) , αρ.128, πιν.8(γύρω στο 150π.Χ.) 186, αρ.316, πιν.37 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 50, Π1321, σχ.14, πιν.18 89, Π2129, σχ.5, πιν.57 72, Π1419, πιν.47(έχει διαμορφωμένο ώμο) 72, Π1420, πιν.47 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 117, αρ.187, πιν , αρ.261, πιν , αρ.387, πιν.66(μέσα 2 ου γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Παπακωνσταντίνου 2000, 196, εικ.1β(2 ος αιώνας π.χ.) Πέτσας 1966, πιν.365 Παπακωνσταντίνου 1997, 56, πιν.42, Κ2837 (μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) Τρακοσοπούλου- Σαλακίδου 2004, 182, πιν.56β (β μισό 2 ου αιώνα π.χ.) Καλλίνη 2011, 426, Πυ3302, πιν.181 α (αμέσως μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. 4. Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/51 (πιν.3,4, εικ.6,7,8) Διαστάσεις: ύψος (με κάλυμμα): 0.10μ., διάμ. βάσης: 0,037μ., διάμ. στομίου: 0,052μ., ύψος καλύμματος: 0,065μ., διάμ. στομίου καλύμματος: 0,079μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιη. Λείπει τμήμα της στεφάνης του πώματος και τμήμα της στεφάνης του σώματος. Φέρει αποκρούσεις, ιζήματα και απολεπίσεις του γανώματος. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και προσμείξεις. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Το γάνωμα είναι σκούρο κοκκινωπό. Η βάση είναι δακτυλιόσχημη (με δύο δακτυλίους, από τους οποίους ο κάτω είναι πλατύτερος) με μαστοειδή απόφυση στο κάτω μέρος και αυλάκωση περιμετρικά. Η στεφάνη του σώματος φέρει αβαθή αυλάκωση στην περιφέρεια. Το σώμα είναι κυλινδρικό με τοιχώματα που κλίνουν ελαφρώς προς τα μέσα. Το στόμιο του καλύμματος κλίνει προς τα έξω και εξωτερικά φέρει χάραξη. Κυλινδρικό είναι το σχήμα των τοιχωμάτων του καλύμματος. Η στεφάνη του καλύμματος φέρει αυλακώσεις και μια βαθειά αυλάκωση στο κέντρο του θόλου. Ο θόλος είναι σχετικά χαμηλός, με μορφή 26

62 ανάστροφου εχίνου. Διακοσμείται με λευκές ταινίες στη στεφάνη του σώματος, στα τοιχώματα, στη στεφάνη και στο θόλο του καλύμματος. Βιβλιογραφία: Βλ. πυξίδα αρ.2. Χρονολόγηση: Αρχές β μισού 2ου αι. π.χ. 5. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/52 (πιν.5,εικ.9) Διαστάσεις: ύψος: 0,20μ., διάμ. βάσης: 0,032., διάμ. χείλους: 0,03μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, διακρίνεται από το πόδι με αβαθή αυλάκωση, το πόδι είναι κυλινδρικό και χαμηλό, το σώμα ωοειδές, ο λαιμός ψηλός, κυλινδρικός και φαρδαίνει ελαφρώς προς τα επάνω, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 138, 242, αρ.77, πιν.6 (ταφή αρχών β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 2) 171, 242, αρ.245, πιν.25 (ταφή αρχών β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 2) Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1994, 97, Π4804, πιν.46β:2 (αρχές 2ου αι. π.χ.) Παπακωνσταντίνου 1997, 56-57, Κ4336, πιν.43δ:1 (αρχές 2ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Αρχές 2 ου αιώνα π.χ. 6. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/53 (πιν.5,εικ.10) Διαστάσεις: ύψος: 0,082μ., διάμ. χείλους: 0,022μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις, κυρίως στη βάση και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι φαιό 5/. Η βάση είναι δισκόμορφη, σχεδόν αδιαμόρφωτη, το πόδι κοντό και κυλινδρικό, το σώμα σφαιρικό, ο λαιμός είναι σχετικά κοντός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 207, 242, αρ.397, πιν.36(β μισό 3 ου αι. π.χ.) Προσκυνητοπούλου 2000, 395, πιν.207γ(α μισό 3 ου αι. π.χ.) Agora XXXIII, 290, n.422, fig.62, pl.52(β μισό 3 ου αι. π.χ., κατηγορία 2) Κυριακού-Ζαφειροπούλου 2011, 61-62, Π4160, πιν.22β (3 ος αι. π.χ.) Μπούγια 2011, , Κ10221-Κ10225, πιν.136 α (3 ος αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Δεύτερο μισό 3 ου αιώνα π.χ. 7. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/54 (πιν.6,εικ.11) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,195μ., διάμ. βάσης: 0,033μ. 27

63 Σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα του. Τμήμα του λαιμού και του χείλους σώζονται σε θραύσματα. Μικρή οπή υπάρχει στο κέντρο του σώματος. Φέρει αποκρούσεις κυρίως στη βάση και αρκετά ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι 2.5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι χαμηλό και κυλινδρικό, το σώμα ωοειδές, ο λαιμός κυλινδρικός, φουσκώνει ελαφρώς προς τα επάνω, το χείλος έχει κρεμαστή απόληξη. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.8. Χρονολόγηση: Πρώτο μισό 2 ου αιώνα π.χ. 8. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/55 (πιν.6,εικ.12) Διαστάσεις: ύψος: 0,185μ., διάμ. βάσης: 0,028μ., διάμ. χείλους: 0,029μ. Σώζεται ολόκληρο σε δύο κομμάτια που συνανήκουν. Φέρει απολεπίσεις, αποκρούσεις, ιζήματα, ράγισμα και μια μικρή οπή στο σώμα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ωχρό ερυθρωπό 2.5YR 7/2. Η βάση είναι δισκόμορφη με καμπύλη επιφάνεια έδρασης, το πόδι χαμηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, φουσκώνει προς τα πάνω και στενεύει προς τα κάτω, ο λαιμός αρκετά ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Hempel 1997, 182, πιν.123α, αρ (β τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Καλλιντζή 2004, , πιν.91γ, ΜΑ5784 (τέλη α τετάρτου 2 ου αι. π.χ.) Labraunda II, 27, αρ.165, πιν.12 (αρχές 2 ου αι. π. Χ.) Αλλαμανή Τζαναβάρη 1994, 97, Π4803 (αρχές 2 ου αι. π.χ., τύπος C) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 77, Π1461, πιν.53 (α μισό 2 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1994, 171, αρ.245, σχ.52, πιν.25 (αρχές 2 ου αι. π.χ.) Thompson 1934, 368, C76, εικ.52 (αρχές 2 ου αι. π.χ.) Γρηγοριάδου Σκέρλου 2004, 315, πιν.118β (πριν τα μέσα του 2 ου αι. π.χ., τύπος 4) SCE IV 3, 60-61, εικ.24, αρ.25 (Hellenistic I) Κυριακού- Ζαφειροπούλου 2011, 64, κατηγορία Β1, πιν.24β (α μισό 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Πρώτο μισό 2 ου αιώνα π.χ. 9. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/56 (πιν.7,εικ.13) Διαστάσεις: ύψος: 0,156μ., διάμ. βάσης: 0,023μ., διάμ. χείλους: 0,029μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει ιζήματα και αποκρούσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι φαιό 28

64 7.5YR 5/1. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι λεπτό κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, αρκετά σφαιρικό, ο λαιμός ψηλός, κυλινδρικός, φαρδαίνει ελαφρώς προς τα επάνω. Το χείλος είναι δακτυλιόσχημο με κρεμαστή απόληξη. Η διακόσμηση αποτελείται από λευκές ταινίες στο σώμα, στον ώμο και στο λαιμό. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.20. Χρονολόγηση: Δεύτερο μισό 2 ου αιώνα π.χ. 10. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/57 (πιν.7,εικ.14) Διαστάσεις: ύψος: 0,175μ., διάμ. βάσης: 0,03μ., διάμ. χείλους: 0,027μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι απαλό καστανό 7.5YR 6/4. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι κυλινδρικό και χαμηλό, το σώμα ατρακτόσχημο, φουσκώνει προς τα πάνω και στενεύει προς τα κάτω, ο λαιμός κυλινδρικός και αρκετά ψηλός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.8. Χρονολόγηση: Πρώτο μισό 2 ου αιώνα π.χ. ΛΑΞΕΥΤΟΣ ΘΑΛΑΜΩΤΟΣ Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/58 (πιν.8,εικ.16) Διαστάσεις: ύψος: 0,24μ., διάμ. βάσης: 0,028μ., διάμ. χείλους: 0,031μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις, ιζήματα και βιολογικές επικαθίσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη και διακρίνεται από το πόδι με αβαθή χάραξη. Το πόδι είναι σχετικά ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ωοειδές, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 129, αρ.34, 35, πιν.2 (ταφή μέσων και αρχών β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 5) Kerameikos IX, 187, E106:1, taf.97 (2 ος αι. π.χ.) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 35, Π1245, πιν.10(μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) 86, Π2107, πιν.60 (μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 2008, , αρ.293, πιν.50(α τέταρτο 2 ου αι. π.χ. ή μέσα 2 ου αι. π.χ.) Samothrace XI1, , S136-1(ταφή π.Χ) Καλλίνη 2011, 426, πιν.181β (μέσα 2 ου αι. π.χ. ή λίγο αργότερα). 29

65 Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. και λίγο αργότερα. 12. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/59 (πιν.8,εικ.17) Διαστάσεις: ύψος: 0,19μ., διάμ. βάσης: 0,025μ., διάμ. χείλους: 0,031μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ. 13. Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 13. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/60 (πιν.9,εικ.18) Διαστάσεις: ύψος: 0,22μ., διάμ. βάσης: 0,024μ., διάμ. χείλους: 0,035μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Λείπει τμήμα της βάσης. Φέρει αποκρούσεις, ιζήματα και βιολογικές επικαθίσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι κιτρινωπό ερυθρό 5YR 5/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, φαρδαίνει ελαφρώς προς τα επάνω, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 35-36, 126, Π1249, πιν.10 (μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) 38, 125, Π1253, Π1254, Π1256, Π1257, πιν.13(γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) 91, 125, Π2143, πιν.61( μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Kerameikos IX, 187, E105, taf.97(2 ος αι. π.χ.) Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 1994, 85, πιν. 41ε (μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Προσκυνητοπούλου 2000, 396, πιν. 208δ, ΜΕ740, ΜΕ744 (προχωρημένο β μισό 2 ου αι. π.χ.) Ψάλτη 2004, 507, εικ.244α-β (μετάβαση από το 2 ο στο 1 ο αι. π.χ.) Καλτσάς 1983, 59, αρ.1672, σχ.24, πιν.16δ (τέλος 2 ου αι. π.χ.) Παπακώστα 2011, 40, ΑΠ1064, πιν.5γ (β μισό 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 14. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/61 (πιν.9,εικ.19) Διαστάσεις: ύψος: 0,23μ., διάμ. βάσης: 0,027μ., διάμ. χείλους: 0,032μ. Σώζεται ακέραιο και σε καλή κατάσταση. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με 30

66 μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι απαλό ερυθρωπό καστανό 5YR 6/3. Η βάση είναι δισκόμορφη, διαχωρίζεται από το πόδι με πλατειά αυλάκωση. Το πόδι είναι κυλινδρικό, το σώμα πολύ επιμήκη, ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος δακτυλιόσχημο με κρεμαστή απόληξη. Διακόσμηση από λευκές ταινίες, δύο στο σώμα και μια στο λαιμό. Λευκό χρώμα υπάρχει και στο χείλος. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 124, αρ.17, πιν.2 125,αρ.20, πιν , αρ , αρ.39, πιν.2 130, αρ.41, πιν.2 134, αρ.59, σχ.30 (ταφές β τετάρτου και β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 6) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 57, Π1404, πιν.26 (β μισό 2 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 51, αρ.36, πιν.4 47, αρ.27, πιν.4, σχ.27 52, αρ.39, πιν.5 150, αρ.279, πιν , αρ.280, πιν.49, σχ , αρ.281, πιν.50 (ταφές μέσων γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Παπακωνσταντίνου 1997, 57, πιν.45β (μέσα 2 ου αι. π.χ.) Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1990, 153, πιν.79γ:30 (μέσα και μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) Χατζηδάκης 2000, , πιν.73α Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 2004, 182, πιν.56β (β μισό 2 ου αι. π.χ.)κ4431 Kerameikos IX, 164, αρ.387, 6.7 (2 ος αι. π.χ.) Bruneau 1970, 461, 463, fig.68, 70, n.58.8, 58.10(β μισό 2 ου αι. π.χ.) Καλτσάς 1983, 58, αρ.1794, 1795, πιν.14δ,ε (β μισό 2 ου αι, π.χ.). Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 15. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/62 (πιν.9,εικ.20) Διαστάσεις: Μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,205μ., διάμ. βάσης: 0,023μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Λείπει τμήμα της βάσης, του λαιμού και το χείλος. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα καθώς και αβαθείς χαράξεις σε όλο το σώμα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, φυσαλίδες και προσμείξεις. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/8. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι κυλινδρικό και ψηλό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός κυλινδρικός και ψηλός, φαρδαίνει ελαφρώς προς τα επάνω. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.13. Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2ου αιώνα π.χ. 16. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/63 (πιν.9,εικ.21) Διαστάσεις: ύψος: 0,165μ., διάμ. βάσης: 0,02μ., διάμ. χείλους: 0,027μ. 31

67 Σώζεται ακέραιο. Φέρει ιζήματα και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό 2.5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι σχετικά ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχεία αρ. 13 και 24. Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2ου αιώνα π.χ. 17. Κάλυμμα πυξίδας με διακόσμηση «δυτικής κλιτύος» Αρ.Ευρ.2006/64 (πιν.10,11,εικ.22,23,24) Διαστάσεις: ύψος: 0,18μ., διάμ. τοιχωμάτων: 0,14μ., διάμ. στεφάνης: 0,205μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει ένα οριζόντιο ευθύ σπάσιμο στα τοιχώματα και μια κάθετη ρωγμή. Επίσης φέρει αποκρούσεις, απολεπίσεις και πολλά ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 7/6. Εξωτερικά καλύπτεται από καστανό γάνωμα, σε ορισμένα σημεία πιο σκούρο. Εσωτερικά υπάρχει γάνωμα μόνο σε μικρό τμήμα της επιφάνειας χαμηλά στο χείλος. Τα τοιχώματα του πώματος είναι κάθετα και κυλινδρικά. Το χείλος κλίνει προς τα έξω και φέρει αβαθή αυλάκωση. Πλατιά στεφάνη με αυλάκωση στο κάθετο τμήμα της περιμέτρου της. Μετάλλιο με ανάγλυφη γυναικεία μορφή (προτομή Αρτέμιδος) στο κέντρο του θόλου. Δύο βαθιές αυλακώσεις περιμετρικά του μεταλλίου. Ανάγλυφος φυτικός διάκοσμος στο θόλο. Διακόσμηση τύπου "δυτικής κλιτύος": περιμετρικά στη γένεση της θόλου γιρλάντα από λογχόσχημα φύλλα υποκίτρινου χρώματος, τα οποία διακόπτονται σε κάποια σημεία από τρίφυλλα ιδίου χρώματος. Περιμετρικά του μεταλλίου υπάρχει αυλάκωση και εκατέρωθεν αυτής ταινίες υποκίτρινου χρώματος. Ο ανάγλυφος φυτικός διάκοσμος του θόλου αποτελείται από καρδιόσχημα κισσόφυλλα που εναλλάσσονται. Τα κάθετα τοιχώματα διακοσμούνται με γιρλάντες από επιμήκη φύλλα και σταγόνες υποκίτρινου χρώματος. Ίδιο μοτίβο φύλλων υπάρχει και περιμετρικά των αυλακώσεων της απόληξης των τοιχωμάτων. Βιβλιογραφία: Κόρτη-Κόντη 1987, 419, ΜΘ3900, πιν.84 1 α, 1β (β τέταρτο 2 ου αιώνα 32

68 π.χ.) και Kotitsa 1996, MIVe, taf.43, abb100 (γύρω στο 150π.Χ.) Kotitsa 1996, MXIa, taf.45, abb.105, Pella 1977/154 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) MXIb, taf.45, Pella 1977/155 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Δρούγου- Τουράτσογλου 1998, 28, Π , σχ.33, πιν.5,70,71 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα) Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 2008, 66-67, αρ.2005/30, πιν.10(μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) , αρ.2005/68 α-β,πιν.63,64 (μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Σαββοπούλου- Τσαγγαράκη 2005, 230, εικ.4 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Μπέσιος 2010, 324 (μέσα 2 ου αι. π.χ.). Για το μετάλλιο: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 192, αρ.2005/58, πιν.64,65 (μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Άρτεμης 115, αρ.2005/784 Α, πιν.32,73 (μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Άρτεμης Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, , ΒΕ 1976/174, πιν.38, Άρτεμης 187, ΒΕ 1976/176 και 1976/181, πιν , ΒΕ 1976/185, πιν.39, Άρτεμης Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 28, Π , σχ.33, πιν.5,70,71 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα) Μαινάδα 29, Π1212, σχ.30, πιν.6, 70 Κόρτη-Κόντη 1987, 419, ΜΘ3900, πιν.84 1 α, 1β (β τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Άρτεμης Kotitsa 1996, MIVe, taf.43, abb100 (γύρω στο 150π.Χ.) MXIa, taf.45, abb.105, Pella 1977/154 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) MX, taf.44, Veroia 278 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Άρτεμης 128, HKM IV, taf.35, Veroia Π2948 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Άρτεμης 128, MX III; Veroia Π2638 (γ/δ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Άρτεμης 128, Th III, taf.48, Volos, Athanassakeion Mus. K 374 ( περί το 150π.Χ.) Άρτεμης. Χρονολόγηση: Μέσα τρίτο τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. 18. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/65 (πιν.12,εικ.25) Διαστάσεις: ύψος: 0,156μ., διάμ. χείλους: 0,025μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις στη βάση. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό 2.5YR 5/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, αμελώς κατασκευασμένη, σχεδόν αδιαμόρφωτη, το πόδι κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Γρηγοριάδου-Σκέρλου 2004, 317, πιν.121α (τέλη 2ου-μετά τα μέσα 1ου αι. π.χ.)όμως πιο ευρύ σώμα Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1991, 156, ΒΕ Κοζάνης 1823 (γ τέταρτο 2ου αι. π.χ.) όμως πιο ευρύ σώμα. Χρονολόγηση: Τέλη 2 ου αιώνα π.χ. 19. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/66 (πιν.12,εικ.26) 33

69 Διαστάσεις: ύψος: 0,156μ., διάμ. βάσης: 0,029μ. Σώζεται στο μεγαλύτερο μέρος του. Λείπει τμήμα του λαιμού και το χείλος. Φέρει ραγίσματα σε όλο το σώμα, αποκρούσεις κυρίως στη βάση, απολεπίσεις, ίχνη καύσης και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος. Το χρώμα του είναι ροδαλό 5YR 7/4. Φέρει στιλπνό μελανό γάνωμα εξωτερικά και εσωτερικά στο λαιμό. Η βάση είναι δισκόμορφη, διακρίνεται από το πόδι με αυλάκωση. Το πόδι είναι χαμηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, με φουσκωμένη αρκετά την κοιλιά, ο λαιμός κυλινδρικός. Στον ώμο του αγγείου δύο τοξωτές, κάθετες ψευτολαβές. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 152, αρ.285, σχ.59, πιν.49, όμως λίγο ψηλότερο πόδι (μέσα γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 1994, 85, ΜΘ12188, πιν.41ε, όμως λίγο ψηλότερο πόδι ( μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Ανδρέου 1994, 201, πιν.147β Μπαζιωτοπούλου Βαλαβάνη 1994, 49, πιν.18β, χωρίς λαβές (αρχές και πριν τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 56, Π1400, πιν. 26 (μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) 86, Π2104, πιν.60 Χρυσοστόμου Α. 1991, 125, Λ955( τύπος Β). Χρονολόγηση: Λίγο πριν τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 20. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/67 (πιν.12,εικ.27) Διαστάσεις: ύψος: 0,17μ., διάμ. βάσης: 0,022μ., διάμ. χείλους: 0,028μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει ίχνη καύσης και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι φαιό 10ΥR 5/1. Η βάση είναι δισκόμορφη, διαχωρίζεται από το πόδι με αυλάκωση. Το πόδι είναι κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, αρκετά σφαιρικό, διαχωρίζεται έντονα από το λαιμό και το πόδι, ο λαιμός είναι κυλινδρικός και ψηλός, το χείλος λοξότμητο. Διακόσμηση με λευκές ταινίες στο σώμα, στον ώμο και στον λαιμό. Λευκό χρώμα διακρίνεται και στο χείλος. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 129, αρ.34,35, πιν.2 (μέσα- αρχές β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 5) 138, αρ.76, πιν.6 (αρχές β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 4) 165, αρ.210, πιν.25 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 52, αρ.39, πιν.5 (μέσα 2 ου γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Bruneau 1970, 499,501, (μέσα ή β μισό 2 ου αι. π.χ.) Kerameikos IX, 165, n.390:1,2,5, taf.69 (2 ος αι. π.χ.) 164, n.387, taf.69 (2 ος αι. 34

70 π.χ.) 164, n.386, taf.70 (μέσα 2 ου αι. π.χ.) Δάναλη 2011, 111, Π , πιν.49γ (β μισό 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Δεύτερο μισό 2 ου αιώνα π.χ. 21. Τμήμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/68 (πιν.13,εικ.29) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,117μ., μέγ. σωζόμενο μήκος: 0,155μ. Σώζεται αποσπασματικά: τμήμα της βάσης, τμήμα της στεφάνης και ένα πόδι. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 7/4. Καλύπτεται με καστανό γάνωμα εξωτερικά. Φέρει αποκρούσεις και απολεπίσεις του γανώματος. Περιμετρικά υπάρχει πλατιά στεφάνη με ανεπαίσθητη αυλάκωση. Το πόδι έχει ανάγλυφη μορφή σειρήνας. Βιβλιογραφία: Λόγω του ότι σώζεται πολύ αποσπασματικά δεν είναι εύκολη η χρονολόγηση της πυξίδας αυτής μόνο από τη μορφή της Σειρήνας. Ενδεικτικά δίνονται κάποια παραδείγματα: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 63, αρ.2005/787 Α, πιν.9 (μέσα 2 ου γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) 65, αρ.2005/39, πιν.9 (μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) 200, αρ.2005/886, πιν.68,74 (μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Κόρτη-Κόντη 1987, 417, ΜΘ3896, πιν.82 (β τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.). Χρονολόγηση: Μέσα γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. 22. Τμήμα πυξίδας, τριποδική πυξίδα με τμήμα του καλύμματος της και κάλυμμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/69 1. Σώμα πυξίδας χωρίς κάλυμμα. (πιν.17,εικ.35,36) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,066μ., διάμ. βάσης: 0,049μ. Σώζεται αποσπασματικά: βάση, τμήμα της στεφάνης και μικρό τμήμα των τοιχωμάτων στην ένωση με την στεφάνη. Φέρει αποκρούσεις και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι απαλό καφέ 7.5 YR 6/4. Η βάση είναι δακτυλιόσχημη με κωνικό προφίλ και μαστοειδή απόφυση. Το σώμα έχει κυλινδρικό σχήμα και τα τοιχώματα πρέπει να είχαν μια ελαφριά κλίση προς τα μέσα. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 69, αρ.2005/150, πιν.11,74 (τέλος 3 ου -α τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) , αρ.2005/174, πιν.30,74 (τέλος 3 ου α μισό 2 ου αιώνα π.χ.) 164, αρ.2005/144, πιν

71 Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου τρίτο τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. 2. Κάλυμμα. (πιν.14,εικ.30,31) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,07μ., διάμ. στεφάνης: 0,13μ. Σώζεται σε μεγάλο μέρος του. Λείπουν το μεγαλύτερο μέρος των τοιχωμάτων και σε δύο σημεία μικρά τμήματα της στεφάνης. Φέρει αποκρούσεις, απολεπίσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 7/6. Τα τοιχώματα είναι κάθετα και κυλινδρικά, η στεφάνη με αυλάκωση περιμετρικά στο πάνω μέρος. Ο θόλος με μετάλλιο στο κέντρο με ανάγλυφη παράσταση Έρωτα με αυλό και τράγο. 3. Τριποδική πυξίδα Αρ.Ευρ.2006/69.3 (πιν.15,εικ.32,33,34) Διαστάσεις: ύψος: 0,083μ., διάμ. στομίου: 0,071μ. Το σώμα σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα του. Λείπει τμήμα των τοιχωμάτων και της στεφάνης. Τα τρία πόδια βρέθηκαν σπασμένα και έχουν συγκολληθεί. Από το κάλυμμα σώζεται πολύ μικρό τμήμα, το οποίο αποτελείται από δύο όστρακα που συγκολλούνται. Φέρει αποκρούσεις, απολεπίσεις και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5 YR 6/6. Τα τοιχώματα του σώματος είναι σχεδόν κάθετα, κυλινδρικά και στενεύουν ελαφρώς προς τα πάνω. Το κάτω τμήμα του σώματος έχει ελλειψοειδές σχήμα και φέρει αυλακώσεις ομόκεντρων κύκλων στο κέντρο του, ενώ η στεφάνη του είναι σχετικά πλατιά, με μια ελαφριά κλίση προς τα επάνω. Στα πόδια που εκφύονται από τη γένεση του πυθμένα, διακρίνονται, πολύ φθαρμένες, ανάγλυφες μορφές σειρήνων. Τα τοιχώματα του καλύμματος είναι κυλινδρικά και πολύ λεπτά. Στο κάτω μέρος της εξωτερικής επιφάνειας του φέρει περιμετρικά δύο αβαθείς αυλακώσεις. Λόγω της αποσπασματικής διατήρησης του καλύμματος δεν μπορούμε να έχουμε άλλα στοιχεία για τα υπόλοιπα τμήματά του. Βιβλιογραφία: Κόρτη-Κόντη 1987, , ΜΘ3896, πιν (β τέταρτο 2 ου αι.π.χ.) Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 146, Π1208, Π1341 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, , αρ.52, πιν.4 (γ τέταρτο 2 ου αι.π.χ.) 175, αρ.267, πιν , αρ.271, πιν.30 Kotitsa 1996, Far.2 SKMIa-c, taf.36 (μέσα 2 ου αι. π.χ.) 36

72 Χρονολόγηση: μέσα- γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ. 23. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/70 (πιν.12,εικ.28) Διαστάσεις: ύψος: 0,26μ., διάμ. βάσης: 0,038μ., διάμ. χείλους: 0,034μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις, ιζήματα και βιολογικές επικαθίσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό 2.5YR 5/8. Η βάση είναι δισκόμορφη και διαχωρίζεται από το πόδι με δύο αυλακώσεις. Το πόδι είναι ψηλό, κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, αρκετά επίμηκες, ο λαιμός ψηλός, κυλινδρικός και το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 35, Π1249, πιν.10 (μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) 35, Π1245, πιν.10 (μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) 57, Π1403, πιν.26 (μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) 78, Π1467, πιν.53 (μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 50, αρ.34, πιν.5 (ταφή μέσων- γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) , αρ.291, πιν.49 (ταφή μέσων- γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) 158, αρ.299, πιν.50 (ταφή μέσων- γ τέταρο 2 ου αι. π.χ.) Αλλαμανή- Τζαναβάρη 1990, 153, πιν.79γ:1,2 (μέσα και μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) Γρηγοριάδου- Σκέρλου 2004, 316, πιν. 118α, Π2489 (β μισό 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 24. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/71 (πιν.18,εικ.37) Διαστάσεις: ύψος: 0,19μ., διάμ. βάσης: 0,022μ., διάμ. χείλους: 0,029μ. Σώζεται ακέραιο και αποτελείται από δύο τμήματα που συνανήκουν. Φέρει ιζήματα, ίχνη καύσης και αποκρούσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό 2.5YR 6/8. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι σχετικά ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Βλ. επίσης και μυροδοχείο αρ.13. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 137, αρ.74, πιν.6 (ταφή αρχών β μισού 2 ου αι. π.χ.) 138, αρ.76, πιν.6 (ταφή αρχών β μισού 2 ου αι. π.χ.) Προσκυνητοπούλου 2000, 396, πιν.208δ, ΜΕ743, ΜΕ745 (προχωρημένο β μισό 2 ου αι. π.χ.) Kerameikos IX, 187, E104, E106, taf.97(2 ος αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 37

73 25. Τμήματα πυξίδων Αρ.Ευρ.2006/72 Πρόκειται για θραύσματα από τα τοιχώματα και τα πόδια τουλάχιστον δύο πήλινων πυξίδων. Σώζονται πολύ αποσπασματικά. Κάποια από αυτά συνανήκουν και συγκολλούνται. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6 και απαλό ερυθρωπό καφέ 5YR 6/4.Επτά πόδια με μορφές σειρήνων. Τα τμήματα αυτά των πυξίδων διατηρούνται πολύ αποσπασματικά και με μεγάλες φθορές. Έτσι θεωρήθηκε άσκοπη η φωτογράφιση και αναζήτηση παραλλήλων για αυτά καθώς πρόκειται για πολύ μικρά κομμάτια που εξαιτίας της φθοράς τους δεν μας δίνουν σχεδόν καθόλου πληροφορίες. 26. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/73 (πιν.18,εικ.38) Διαστάσεις: ύψος: 0,16μ., διάμ. βάσης: 0,017μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Λείπει τμήμα του χείλους. Φέρει ιζήματα, αποκρούσεις και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό 2.5YR 5/8. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι χαμηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ραδινό, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, φουσκώνει ελαφρώς προς τα επάνω, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Ζαφειροπούλου Χατζηδάκης 1994, 246, πιν.202 α, Β14902 (τέλος 2 ου αρχές 1 ου αι. π.χ.) όμως πιο ευρύ και με πολύ πλατιά βάση Παπουτσή- Władyka 1994, 266, πιν.217:32 (2 ος αι. π.χ.) Εγγλέζου 2005, 236, αρ.385 (τέλος 2 ου αρχές 1 ου αι. π.χ.) Κυριακού-Ζαφειροπούλου 2011, 68, Π3569, πιν.29γ, τύπος Β4, (β μισό 2 ου αι. τέλος 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: β μισό τέλος 2 ου αιώνα π.χ. 27. Τριποδική πυξίδα Αρ.Ευρ.2006/74 (πιν.18,εικ.39) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,072μ., διάμ. τοιχωμάτων: 0,088μ. Σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα του σώματος της. Λείπουν τμήματα της στεφάνης και το πάνω μέρος των τοιχωμάτων, καθώς και τμήμα του ενός ποδιού. Τα δύο από τα τρία πόδια έχουν βρεθεί χωριστά και έχουν συγκολληθεί. Έχουν συγκολληθεί και δύο τμήματα από τα τοιχώματα του σώματος. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Φέρει ίχνη καύσης κυρίως στα τοιχώματα εσωτερικά και 38

74 εξωτερικά. Τα τοιχώματα έχουν κυλινδρικό σχήμα, πλατιά στεφάνη και αυλακώσεις ομόκεντρων κύκλων στο κάτω θολωτό τμήμα του σώματος. Η στεφάνη παρουσιάζει μια ανεπαίσθητη κλίση προς τα επάνω. Στα πόδια υπάρχουν ανάγλυφες μορφές σειρήνων. Βιβλιογραφία: Βλ. πυξίδα 22.3, Αρ.Ευρ.2006/69.3, η οποία όμως έχει πιο αβαθή πυθμένα. Χρονολόγηση: μέσα γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ. 28. Μονόμυξος λύχνος Αρ.Ευρ.2006/75 (πιν.19,εικ.40,41) Διαστάσεις: ύψος: 0,042μ., μήκος: 0,077μ., διάμ. βάσης: 0,042μ., διάμ. οπής πληρώσεως: 0,018μ., μήκος οπής μυκτήρα: 0,02μ. Σώζεται ακέραιος. Φέρει ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι ροδαλό 7.5YR 7/4. Το γάνωμα είναι απολεπισμένο στο μεγαλύτερο τμήμα του. Η βάση είναι δισκόμορφη, περίγραμμα της σχεδόν καμπύλο. Η οπή πληρώσεως είναι κυκλική με δακτυλιόσχημο χείλος και αυλάκωση περιμετρικά. Η οπή του μυκτήρα είναι ωοειδής με τριγωνική απόληξη και λοβοειδής απόφυση. Βιβλιογραφία: Δρούγου 1992, 69, αρ.166, πιν.47(μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) 69, αρ.167, πιν.43 71, αρ.182, πιν.47 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 157, αρ.167, σχ.42, πιν.23. Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 29. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/76 (πιν.20,εικ.42) Διαστάσεις: ύψος: 0,115μ., διάμ. βάσης: 0,021μ., διάμ. χείλους: 0,025μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις, ιζήματα και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 7/6. Σκούρο καστανό γάνωμα καλύπτει το εξωτερικό του, το οποίο σε αρκετά σημεία είναι πιο ανοιχτόχρωμο, μάλλον λόγω ανομοιογενούς όπτησης. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι κοντό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, φουσκώνει αρκετά στη μέση της κοιλιάς, ο λαιμός σχετικά κοντός και κυλινδρικός, πλαταίνει προς τα επάνω και δημιουργεί 39

75 μια αυλάκωση στην ένωσή του με το σώμα, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 179, αρ.353, πιν.61 (αρχές 3 ου αι. π.χ.) 180, αρ.354, πιν.61 (αρχές 3 ου αι. π.χ.) 180, αρ.356, πιν.61(αρχές 3 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη , , αρ.6,7, πιν.41β:1,2 (από ταφή των αρχών του 3 ου αι. π.χ.) Παπακωνσταντίνου 1997, 53, Κ5656, πιν.39ε (α μισό 3 ου αι. π.χ.) Τσιμπίδου Αυλωνίτη 1994, 83, ΜΘ9862, πιν.39δ (τελευταίο τέταρτο 3 ου αι. π.χ.) Πλιάκου 2009, 149, ΜΙ288β (μέσα ή προς το τέλος 3 ου αι. π.χ.) Kerameikos IX, 163, αρ.379, taf.68 (τέλος 3 ου αι. π.χ.) 185, Ε89,2, taf.96 (μέσα 3 ου αι. π.χ.) Fossey 1980, 66, n.6, fig.61a, 67. Χρονολόγηση: β μισό 3 ου αιώνα π.χ. 30. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/77 (πιν.20,εικ.43) Διαστάσεις: ύψος: 0,093μ., διάμ. βάσης: 0,027μ., διάμ. χείλους: 0,022μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις, απολεπίσεις και ίχνη καύσης. Μικρή οπή υπάρχει στο σώμα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του πηλού είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 7/6. Καλύπτεται εξωτερικά με μαύρο γάνωμα απολεπισμένο σε πολλά σημεία. Η βάση είναι δισκόμορφη, αρκετά πλατιά, με υποτυπώδες πόδι, το σώμα σχεδόν σφαιρικό με πολύ φουσκωμένη κοιλιά, ο λαιμός λεπτός, χαμηλός, κυλινδρικός, το χείλος πλατύ, ταινιωτό, λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Ζαφειροπούλου Χατζηδάκης 1994, 246, Β14960,σημ.66, πιν. 198, 202 (τέλος 2 ου αρχές 1 ου αι. π.χ.) Délos XXVII, , D165, D166, πιν.47 Καλτσάς 1983, 61, αρ.1755, σχ.26, πιν.32β (αρχές 1 ου αι. π.χ.) Εγγλέζου 2005, 236, αρ.381 (β μισό 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Τέλος 2 ου αιώνα π.χ. 31. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/78 (πιν.21,εικ.44) Διαστάσεις: ύψος: 0,24μ., διάμ. βάσης: 0,027μ., διάμ. χείλους: 0,036μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Είναι συγκολλημένο από δύο τμήματα στο λαιμό. Λείπει μικρό τμήμα στη γένεση του λαιμού. Φέρει ιζήματα και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι σχετικά ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, φαρδαίνει ελαφρώς προς τα επάνω και το χείλος λοξότμητο. 40

76 Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχεία αρ. 13 και 24. Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 32. Τμήμα τριποδικής πυξίδας (χωρίς κάλυμμα) Αρ.Ευρ.2006/79 (πιν.22,εικ.46,47) Διαστάσεις: ύψος: 0,175μ., διάμ. τοιχωμάτων σώματος: 0,115μ., διάμ. στεφάνης: 0,19μ. Σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα της. Λείπει τμήμα της στεφάνης. Ένα πόδι είναι σπασμένο ενώ από το δεύτερο πόδι έχει σπάσει το κάτω τμήμα του. Φέρει αποκρούσεις, απολεπίσεις, ιζήματα και ίχνη καύσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος. Το χρώμα του είναι ροδαλό 5YR 7/4. Μαύρο γάνωμα καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια και σε μικρό τμήμα εσωτερικά στο χείλος. Η βάση είναι σαν χαμηλός θόλος, πλατιά στεφάνη με βαθιά αυλάκωση υπάρχει περιμετρικά στην επάνω οριζόντια επιφάνειά της. Το σώμα είναι κυλινδρικό και τα τοιχώματά του στενεύουν προς τα επάνω. Στα πόδια υπάρχουν ανάγλυφες μορφές σειρήνων. Τα πλαστικά στηρίγματα είναι προσαρμοσμένα στον πλατύ περίγυρο του σώματος. Βιβλιογραφία: Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 28, Π , σχ.33, πιν.5, 70, 71 και Kotitsa 1996, 111, taf.35, abb.94-96, HKM Vb (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1994, 176, ΒΕ 1978/172, πιν.30. Χρονολόγηση: Τρίτο τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. 33. Τμήμα ατρακτόσχημου μυροδοχείου Αρ.Ευρ.2006/80 (πιν.21,εικ.45) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,185μ. Σώζεται στο μεγαλύτερο του μέρος. Λείπει τμήμα του σώματος, του ποδιού με τη βάση και του λαιμού με το χείλος. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, φυσαλίδες και προσμείξεις. Το χρώμα του είναι ερυθρό 10R 5/6. Το πόδι πρέπει να ήταν κυλινδρικό, το σώμα είναι ατρακτόσχημο, έντονα γωνιώδες στο πάνω τμήμα του και ο λαιμός κυλινδρικός. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 41-42, αρ.14, σχ.19, πιν.3 (μέσα-γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 130, 243, αρ.40, σχ.27, πιν.2 (ταφή των μέσων του 2 ου αι. π.χ., ομάδα 6) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 78, Π1469, πιν.53, 91, Π2143, πι.61 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 156, ΒΕ 41

77 Κοζάνης 1819 (μέσα 2 ου αι. π.χ., τύπος C) Χρυσοστόμου Α. 1983, , αρ.8, 11 (α μισό 2 ου αι. π.χ.) Δακορώνια 1997, 48, πιν.30γ (α μισό 2 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. 34. Μελαμβαφές κάλυμμα πυξίδας με διακόσμηση «δυτικής κλιτύος» Αρ.Ευρ.2006/81 (πιν.23,εικ.48,49) Διαστάσεις: ύψος: 0,096μ., διάμ. κυλίνδρου: 0,106μ. Σώζεται ακέραιο. Συγκολλημένο είναι τμήμα του κυλίνδρου ενώ υπάρχει ρωγμή σε αυτόν. Φέρει αποκρούσεις στον κύλινδρο, στη στεφάνη και λιγότερες στο θόλο, καθώς και ίζημα στο εσωτερικό του θόλου. Μελανοκάστανο γάνωμα στην εξωτερική επιφάνεια και σε τμήμα της εσωτερικής. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος και το χρώμα του είναι ροδαλό 7.5YR 7/4. Το γάνωμα στην εσωτερική επιφάνεια είναι καστανέρυθρο λόγω ανομοιογενούς όπτησης και έχει τρέξει σε κάποια σημεία της. Το γάνωμα έχει απολεπιστεί στην εξωτερική επιφάνεια και περισσότερο στην εσωτερική. Ο κύλινδρος έχει ελαφρώς κοίλο περίγραμμα, ενώ ο ασπιδόμορφος (σαν ανάστροφος εχίνος) θόλος φέρει διακόσμηση της κατηγορίας "Δυτικής Κλιτύος". Στη στεφάνη διακρίνονται διασταυρούμενες εγχάρακτες γραμμές που σχηματίζουν μικρούς και μεγαλύτερους ρόμβους. Στην ένωση του θόλου με τη στεφάνη υπάρχει αβαφής αυλάκωση και αντίστοιχη λίγο ψηλότερα. Από μία αβαφή αυλάκωση υπάρχει εσωτερικά και εξωτερικά του δακτυλίου, στη κορυφή του θόλου. Πιο εξωτερικά των παραπάνω υπάρχει συνεχόμενη εγχάρακτη βλαστόσπειρα, από την οποία κρέμονται λογχόσχημα φύλλα από επίθετο αχνοκάστανο πηλό. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, , αρ.2005/780 Α, πιν.68, 74 (μέσα 2 ου - γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) 206, αρ.2005/770 Α, πιν , αρ.2005/167, πιν.64 (δ τέταρτο 3 ου -α τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 54-55, Π1335, πιν.24, 68 Ανδρόνικος 1955, 41, εικ.19 (μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 88, Π2121, πιν.59 Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1989, 154, πιν.80γ (μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 150, 157, ΒΕ Κοζάνης 1864 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1985, , σχ.13, πιν.127δ (μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) Agora XXIX, 361, αρ.1225, πιν.90( ?). Για το διάκοσμο της στεφάνης: Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 2008, 204, αρ.2005/768α, πιν.70,74 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 131, αρ.46, πιν.4 (μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) 187, αρ.321, πιν.38. Για 42

78 τη γιρλάντα/περιδέραιο: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, , αρ.2005/141, πιν.30,31 (μέσα 2 ου -γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) 205, αρ.2005/771 Α, πιν.70 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 190, αρ.329, πιν.39 Agora XXIX, 260, αρ.170, πιν.16 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 75, Π1421, πιν.51,69. Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. 35. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/82 (πιν.24,εικ.50) Διαστάσεις: ύψος: 0,195μ., διάμ. βάσης: 0,022μ., διάμ. χείλους: 0,03μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει ιζήματα και αποκρούσεις στο χείλος και στη βάση. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι κιτρινωπό ερυθρό 5YR 5/8. Η βάση είναι δισκόμορφη και διακρίνεται από το πόδι με αυλάκωση. Το πόδι είναι σχετικά ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ωοειδές, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.11. Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. 36. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/83 (πιν.24,εικ.51) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,125μ., διάμ. βάσης: 0,029μ. Σώζεται σε μεγάλο μέρος του. Πρόκειται για τρία τμήματα που συνανήκουν. Λείπουν ο λαιμός και το χείλος. Φέρει ιζήματα και βιολογικές επικαθίσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη και διαχωρίζεται από το πόδι με αυλάκωση. Το πόδι είναι ψηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 134, 243, αρ.60, πιν.7 (ταφή γ τετάρτου 2 ου αι. π.χ., ομάδα 6) 137, 243, αρ.74, πιν.6 (ταφή αρχών β μισού 2 ου αι. π.χ., ομάδα 4) 173, 242, αρ.258, σχ.54, πιν.28 (ταφή γύρω στα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 52-53, αρ.40, πιν.5 (μέσα- γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) 50, αρ.34, πιν.5 (μέσα γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) 39-40, αρ.10, πιν.5 (μέσα- γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 35, Π1242, πιν.10 (αμέσως μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) 77, 126, Π1262, πιν.53 (μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ.) Ανδρόνικος 1955, 34-35, αρ.12, εικ.16 Thompson 1934, 368, C76, εικ.52 (αρχές 2 ου αι. π.χ.) Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1991, 156, ΒΕ Κοζάνης 1828 (μέσα 2 ου αι. π.χ., τύπος Ε) Labraunda II 1, 66, αρ.171, πιν.12 43

79 Καλλίνη 2011, 426, πιν.181β (μέσα 2 ου αι. π.χ. ή λίγο αργότερα). Χρονολόγηση: Μέσα 2 ου αιώνα π.χ. και λίγο αργότερα. 37. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/84 (πιν.24,εικ.52) Διαστάσεις: ύψος: 0,18μ., διάμ. βάσης: 0,022μ., διάμ. χείλους: 0,026μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο, σε δύο τμήματα, τα οποία συγκολλούνται. Λείπουν τμήματα από το σώμα. Φέρει ιζήματα και αποκρούσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ροδαλό φαιό 5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, διαχωρίζεται από το πόδι με αυλάκωση. Το πόδι είναι κυλινδρικό, το σώμα επιμήκη, ατρακτόσχημο, ο λαιμός ψηλός και κυλινδρικός, το χείλος λοξότμητο. Διάκοσμος με τρείς λευκές ταινίες στο σώμα, στον ώμο και στο λαιμό. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.14. Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. 38. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/85 (πιν.25,εικ.54) Διαστάσεις: ύψος: 0,117μ., διάμ. βάσης: 0,021μ., διάμ. χείλους: 0,028μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι φαιό 5YR 5/1. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι κοντό και κυλινδρικό, το σώμα σφαιρικό, ο λαιμός κυλινδρικός, φουσκώνει λίγο προς τα επάνω, το χείλος με κρεμαστή απόληξη. Στο σημείο γένεσης του λαιμού διακρίνεται αυλάκωση. Διακόσμηση με λευκές ταινίες ανάμεσα σε σκούρες καστανές ταινίες στο σώμα και στο λαιμό. Βιβλιογραφία: Βλ. μυροδοχείο αρ.39. Χρονολόγηση: α μισό 3 ου αι. π.χ. 39. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/86 (πιν.25,εικ.55) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,106μ., διάμ. βάσης: 0,019μ. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Λείπει τμήμα του λαιμού και το χείλος. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία, προσμείξεις και φυσαλίδες. Το χρώμα του πηλού είναι φαιό 5/. Η βάση είναι δισκόμορφη, διαχωρίζεται από το πόδι με αυλάκωση. Το πόδι είναι χαμηλό, 44

80 κυλινδρικό. Το σώμα είναι σφαιρικό. Ο λαιμός είναι κοντός και κυλινδρικός και φουσκώνει ελαφρώς προς τα επάνω. Στο σημείο γένεσης του λαιμού υπάρχει αυλάκωση. Διακοσμείται από το μέσο του σώματος μέχρι και την γένεση του λαιμού με συστάδες λευκών ταινιών ανάμεσα σε καστανές. Βιβλιογραφία: Kerameikos IX, 161, n.366, 1-4, taf.68 (τέλος 4 ου αι. π.χ.) Agora XXXIII, 289, n.418, pl.52 (β μισό 3 ου αι. π.χ., κατηγορία 2) Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 97, Π2159, πιν.65 (3 ος αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 111, αρ.22, πιν.46 (αρχές 3 ου αι. π.χ.) Χαράμη Βλαχογιάννη 2004, 476, πιν.222α(αρχές 3 ου αι. π.χ.) Τριανταφυλλοπούλου 2004, 62, πιν.13δ(τέλος 4 ου αρχές 3 ου αι. π.χ.) 63, πιν.14ε(α μισό 3 ου αι. π.χ.) Προσκυνητοπούλου 2000, 395, πιν.207β(αρχές 3 ου αι. π.χ.) Τσιμπίδου- Αυλωνίτη 1994, 82, πιν. 38β(προχωρημένο α τέταρτο 3 ου αι. π.χ.) Χρυσοστόμου Α. 1991, 125 Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 2008, 133, αρ.242, σχ.47, πιν.43 (αρχές α μισού 3 ου αι. π.χ.) 134, αρ.243, πιν.43 (αρχές α μισού 3 ου αι. π.χ.) Μαρκουλάκη Νινιού-Κίνδελη 1982, 84, Π5600, σχ.36, πιν.22στ (αρχές 3 ου αι. π.χ.) Κυριακού- Ζφειροπούλου 2011, 61-62, Π6646, πιν.22β (τέλος 4 ου αρχές 3 ου αι. π.χ.) Μπούγια 2011, 334, Κ10131, Κ10135, πιν.135 α (α μισό 3 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: α μισό 3 ου αι. π.χ. 40. Τμήμα μελαμβαφούς καλάθου με διακόσμηση «δυτικής κλιτύος» Αρ.Ευρ.2006/87 (πιν.26,εικ.57) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,155μ. Σώζεται μεγάλο τμήμα του σώματος, το οποίο είναι συγκολλημένο από πολλά κομμάτια. Επίσης σώζεται κομμάτι του χείλους με τμήμα του σώματος, συγκολλημένο και αυτό και τμήμα από το χείλος, του οποίου δεν κατέστη δυνατή η συγκόλληση με το υπόλοιπο τμήμα του χείλους. Φέρει αποκρούσεις. Στην εσωτερική επιφάνεια φέρει επικαθίσεις οργανικών υλικών. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και το χρώμα του είναι καστανό 7.5YR, 5/3. Μελανό γάνωμα υπάρχει στην εξωτερική επιφάνεια, το οποίο στα περισσότερα σημεία γίνεται καστανό λόγω ανομοιογενούς όπτησης. Γάνωμα υπάρχει και στην απόληξη της στεφάνης στην περιοχή μετά την αυλάκωση, η οποία την περιτρέχει. Το γάνωμα είναι αρκετά απολεπισμένο. Από το τμήμα του σώματος που σώζεται διαπιστώνουμε πως αυτό είχε σχήμα ψηλό, καλυκωτό και η εσωτερική του επιφάνεια περιτρέχεται από αυλακώσεις. Το σώμα στο επάνω 45

81 τμήμα του απέληγε σε ευρύ και πλατύ έξω νεύον οριζόντιο χείλος. Στην πλάγια πλευρά του το χείλος περιτρέχεται από αβαφή αυλάκωση, αντίστοιχη με αυτή της στεφάνης του χείλους. Τέσσερις διπλές οριζόντιες αυλακώσεις, διαμορφώνουν τρεις ζώνες, η ψηλότερη από τις οποίες περιτρέχεται από συνεχόμενη διπλή κάθετη εγχάραξη, ανάμεσα στις οποίες εγχάραξη σε σχήμα Χ. Στην κορυφή των τεσσάρων τριγώνων, που σχηματίζονται, υπάρχουν στιγμές από επίθετο αχνοκάστανο πηλό. Στην αμέσως χαμηλότερη ζώνη διακρίνεται εγχάρακτη βλαστόσπειρα, από την οποία εκφύονται γραπτά φύλλα και καρποί κισσού. Στην τρίτη ζώνη υπάρχουν μικρές κάθετες γραπτές γραμμές, ανάμεσα στις οποίες ωοειδές γραπτό μοτίβο. Στην περιοχή ψηλότερα από τις αυλακώσεις συνεχόμενος εγχάρακτος πλοχμός και αμέσως κάτω από αυτές συνεχόμενες εγχάρακτες καμπύλες γραμμές. Στα σημεία επαφής των καμπύλων γραμμών διπλή κάθετη εγχάραξη. Εξωτερικά των καμπύλων γραμμών εγχάρακτη κυματιστή γραμμή με γραπτές στιγμές, από τις οποίες διακρίνεται μόνο το αποτύπωμα. Βιβλιογραφία: Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 59, , Π1345, σχ.41, πιν.27 Milojčć 1955, , abb.20(μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) JdI 91 (1976), 141, εικ.9 (από φαγεντιανή, 2 ος αιώνας π.χ.) Βατάλη 2004, 226, πιν.79 α (ερυθροβαφής με ανάγλυφη διακόσμηση με μήτρα, η ταφή χρονολογείται από τη δεύτερη δεκαετία του 3 ου αιώνα π.χ. μέχρι τις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ.) Furtwängler 1990, 51, πιν.15d(αττικός, προχωρημένος 3 ος αιώνας π.χ.). Χρονολόγηση: 2 ος αιώνας π.χ. 41. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/88 (πιν.25,εικ.56) Διαστάσεις: μέγ. σωζόμενο ύψος: 0,087μ., διάμ. βάσης: 0,019μ Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Λείπει τμήμα του λαιμού και το χείλος. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι φαιό 5/. Η βάση είναι δισκόμορφη και διακρίνεται από το πόδι με αβαθή αυλάκωση. Το πόδι είναι χαμηλό, σχεδόν ανύπαρκτο και κυλινδρικό, το σώμα είναι σφαιρικό, ο λαιμός κοντός και κυλινδρικός, φαρδαίνει προς τα επάνω. Στη γένεση του λαιμού υπάρχει αβαθής αυλάκωση. 46

82 Βιβλιογραφία: Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 97, Π2153, πιν.64, 99, Π2161, πιν.64, 101, Π2179, πιν.64 (3 ος αι. π.χ.) Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1994, 107, αρ.7, πιν.46 (αρχές 3 ου αι. π.χ.) , 242, αρ , πιν.21 (α μισό 3 ου αι. π.χ.) Agora XXXIII, 289, n.413, fig.62,pl.52 (α μισό 3 ου αι. π.χ.) Τσάκαλου Τζαναβάρη 1991, 89, Π4599 (τέλος 3 ου αι. π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1991, 114, Πέλλα 89/32 (αρχές 3 ου αι. π.χ.) Αλλαμανή Τζαναβάρη 1994, 96-97, πιν.46α(β τέταρτο 3 ου αι.π.χ.) Δρούγου Τουράτσογλου 1994, 135, πιν.74γ(αρχές 3 ου αι. π.χ.) Παπακωνσταντίνου 1997, 53, πιν.39ε(α μισό 3 ου αι. π.χ.) Προσκυνητοπούλου 2000, 395, πιν.207δ( α μισό 3 ου αι. π.χ.) Γρηγοριάδου Σκέρλου 2004, 314, πιν.115β, τύπος 2α(μέσα 3 ου αι. π.χ.) Χαραμή Βλαχογιάννη 2004, 465, πιν. 222β(β τέταρτο 3 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Πρώτο μισό 3 ου αιώνα π.χ. 42. Ατρακτόσχημο μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/89 (πιν.24,εικ.53) Διαστάσεις: ύψος: 0,16μ., διάμ. βάσης: 0,02μ., διάμ. χείλους: 0,031μ. Σώζεται ακέραιο. Φέρει ιζήματα, βιολογικές επικα8ίσεις και αποκρούσεις. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Η βάση είναι δισκόμορφη, το πόδι χαμηλό και κυλινδρικό, το σώμα ατρακτόσχημο, ο λαιμός κυλινδρικός και ψηλός, φαρδαίνει ελαφρώς προς τα επάνω. Το χείλος είναι λοξότμητο. Βιβλιογραφία: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, , αρ.57, σχ.30, πιν.7 Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 2008, 156, αρ.294, πιν.51 (β μισό 3 ου α τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) , αρ.283, πιν.49 (μέσα- γ τέταρτο 2 ου αι. π.χ.) Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1990, 153, αρ. Π3665, πιν.79γ:2 (μέσα και μετά τα μέσα 2 ου αι. π.χ.) Παπακωνσταντίνου 1997, 57, πιν.46γ, Κ4439 (μέσα 2 ου αι. π.χ.) Καλτσάς 1983, 60, αρ.1721, σχ.25, πιν.20γ (στροφή 2 ου προς 1 ο αι. π.χ.). Χρονολόγηση: Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. ΕΠΙΧΩΣΗ ΔΡΟΜΟΥ ΘΑΛΑΜΩΤΟΥ Μονόμυξος λύχνος Αρ.Ευρ.2006/90 (πιν.27,εικ.59,60) Διαστάσεις: ύψος: 0,023μ., διάμ. βάσης: 0,03μ., διάμ. οπής πληρώσεως: 0,026μ. Σώζεται ακέραιος. Φέρει αποκρούσεις στη βάση του μυκτήρα, στην τριγωνική απόληξή του και κάποιες μικρότερες στο σώμα του λύχνου. Εγχάραξη υπάρχει στο σημείο περίπου ένωσης των δύο μερών του σώματος, στο άνω μέρος του σώματος και άλλη προς τη 47

83 βάση. Φέρει ιζήματα και ίχνη καύσης στο μυκτήρα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία και φυσαλίδες και το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 6/6. Kαστανέρυθρο γάνωμα, απολεπισμένο καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια. Η βάση είναι υποτυπώδης, δακτυλιόσχημη. Το σώμα αποτελείται από δύο μέρη, με τονισμένη ακμή στο σημείο ένωσής τους και σχεδόν αμφικωνικό σχήμα. Μεγάλη οπή πλήρωσης και γύρω από αυτήν ανάγλυφος δακτύλιος. Εξωτερικά του δακτυλίου υπάρχει ανάγλυφο κυμάτιο. Ανάγλυφο μοτίβο υπάρχει και στην περιοχή ανάμεσα στο δακτύλιο και τη βάση του μυκτήρα, το οποίο δε διακρίνεται. Μυκτήρας με τριγωνική απόληξη, στη βάση της οποίας διαμορφώνεται ανάγλυφη νεύρωση και η μία πλευρά της τριγωνικής απόληξης είναι πιο πλατιά σε σχέση με την άλλη. Βιβλιογραφία: Δρούγου 1992, 81, αρ.218, πιν.56, 84, αρ.239, πιν.62, 88, αρ.276, πιν.77 Kerameikos XI, 68, n.91, 92, taf.68(m- FSL)(όμως απόληξη μυκτήρα ημικυκλική). Χρονολόγηση: Τέλη 2 ου αιώνα π.χ. 44. Αμφορέας Αρ.Ευρ.2006/91 (πιν.26,εικ.58) Διαστάσεις: ύψος: 0,262μ., διάμ. βάσης: 0,075μ., διάμ. χείλους: 0,043μ.+ Συγκολλημένο και συμπληρωμένο στο σώμα. Συμπληρωμένο είναι και τμήμα του χείλους, καθώς και τμήμα της βάσης. Κάποια όστρακα του αγγείου, που συλλέχθηκαν μαζί μ' αυτό, δεν έχουν συγκολληθεί. Φέρει αποκρούσεις και ιζήματα στο σώμα, στο χείλος και στη βάση. Στο σώμα διακρίνονται κάποιες εγχαράξεις και ρωγμές. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος και το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 5YR 6/6. Αραιό επίχρισμα στο χρώμα του πηλού καλύπτει, με την τεχνική της εμβάπτισης, το άνω μισό του σώματος, το οποίο έχει τρέξει λίγο και στο κάτω. Η βάση είναι δισκόμορφη, με ελαφρώς κωνικό προφίλ και έντονα κοίλο το κέντρο της. Το σώμα είναι ωοειδές, με διευρυμένο ώμο, ο οποίος περιτρέχεται από τέσσερις αυλακώσεις. Ο λαιμός είναι ψηλός, κυλινδρικός, με βαθιά σχετικά κυκλική αυλάκωση ψηλότερα από τη ρίζα του. Το χείλος είναι αμφικωνικό. Οι λαβές είναι κάθετες ταινιωτές, στην άνω επιφάνεια των οποίων υπάρχει διπλή αυλάκωση. Βιβλιογραφία: Agora XXXIII, 86-87, n.116(context B.C.), 117(contex B.C.). 48

84 ΘΗΚΗ ΣΤΗ ΒΔ ΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ ΤΟΥ ΛΑΞΕΥΤΟΥ ΘΑΛΑΜΩΤΟΥ Μονόμυξος λύχνος Αρ.Ευρ.2006/92 (πιν.28,εικ.62,63) Διαστάσεις: ύψος: 0,027μ., διάμ. βάσης: 0,041μ., διάμ. οπής πληρώσεως: 0,028μ. Σώζεται ακέραιος. Φέρει αποκρούσεις στο μυκτήρα και στο σώμα, ιζήματα στην εσωτερική επιφάνεια, καθώς και στο άνω τμήμα του σώματος, ίχνη καύσης στο μυκτήρα. Το γάνωμα είναι μελανό, απολεπισμένο και σε κάποια σημεία γίνεται καστανό λόγω της ανομοιογενούς όπτησης. Ο πηλός είναι καθαρός, λεπτόκοκκος με μαρμαρυγία. Το χρώμα του είναι ερυθρωπό κίτρινο 7.5YR 6/6. Η βάση είναι χαμηλή δισκόμορφη, με άβαφη και ελαφρώς κοίλη την κάτω επιφάνειά. Το σώμα είναι πλατύ, γωνιώδες, με ελαφρώς κυρτά τοιχώματα. Στον ώμο υπάρχει σιγμοειδές, πλαστικό, συμπαγές ωτίο. Μεγάλη οπή πλήρωσης και γύρω δακτύλιος σε χαμηλό ανάγλυφο. Ανάμεσα στο δακτύλιο και το σώμα υπάρχει αυλάκωση. Ο μυκτήρα είναι ωοειδής με καμπύλη απόληξη. Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 100, 135, Π2170, πιν.63 (τέλος 3 ου αρχές 2 ου αι. π.χ.) 104, 135, Π2186, πιν.67 (τέλος 3 ου αρχές 2 ου αι. π.χ.) Kerameikos XI, 50-51, n.277, taf.49 (μετά το 250 π.χ.) Ανδρόνικος 1955, 26, 31, αρ.1, εικ.3 3, 4, 8 3 (τέλος 3 ου αι. π.χ.) Bailey 1975, 189, Q437, pl (α μισό 3 ου αι. π.χ.) Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1990, 152, Π3176, πιν.79β:2 Παπακωνσταντίνου 2000, 335, Κ6378, πιν.167β, τύπος ΕΧ1 Νικολάου 2004, 54-55, ΒΕ15737, ΒΕ164773, ΒΕ17755, ΒΕ18223, πιν.9 Τσόκα 2004, 250, 250, ομάδα Δ, πιν.90β(α μισό 3 ου αι. π.χ.) Μπόλη , 244, εικ.2 (α μισό 3 ου αι. π.χ.). Χρονολόγηση: 2 ος αιώνας π.χ. Βιβλιογραφία: Δρούγου 1992, 51, αρ.82, πιν.20, 51, αρ.83, πιν.20 (μέσα 3 ου αι. π.χ.) 49

85 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΚΕΡΑΜΙΚΗ 50

86 ΑΜΦΟΡΕΙΣ i. Μακεδονικός Αμφορέας Πρόκειται για πολυάριθμη ομάδα αγγείων, με χαρακτηριστικά μεγάλο κυλινδρικό σώμα και σχετικά βραχύ και στενό λαιμό. Τα πολλά παραδείγματα που βρέθηκαν, δηλώνουν μια πλατιά διάδοση του τύπου, κυρίως στη Μακεδονία 76, που δικαιολογεί την ονομασία «μακεδονικός αμφορέας» 77. Βέβαια δεν λείπουν τέτοια παραδείγματα και από άλλες περιοχές, εκτός Μακεδονίας 78. Οι περισσότεροι αμφορείς έχουν μέσο ύψος 0,30-0,35μ. Βέβαια, δε λείπουν και τα παραδείγματα με μικρότερο και μεγαλύτερο ύψος. Πιθανόν το διαφορετικό μέγεθος μαρτυρεί και διαφορετική χρήση. Ίσως στους μικρότερους αμφορείς να φυλάσσονταν πολύτιμα υγρά 79. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι οι αμφορείς με μικρότερο μέγεθος παρουσιάζουν συχνά επιμελέστερο πλάσιμο και καλύτερης ποιότητας γάνωμα 80. Μέσα στα αγγεία αυτά πρέπει να φυλάσσονταν εκτός από υγρά, όπως το κρασί, το λάδι και το νερό, και άλλες προμήθειες, όπως παστά ψάρια. Στη νότια πτέρυγα της αγοράς της Πέλλας, όπου πρέπει να βρίσκονταν τα καταστήματα της πόλης, βρέθηκαν αμφορείς με υπολείμματα οστών ψαριών και όστρεα 81. Επιπλέον οι αμφορείς χρησιμοποιούνταν και ως 76 Πρβλ. παραδείγματα από την Κοζάνη, ΑΕ , 107, αρ.36, εικ.25, ΑΔ23 (1968) Χρονικά, 349, πιν.293γ, από τη Βέροια, ΑΕ 1955, 43-44, Μακεδονικά ΙΔ(1974), ,170,172, πιν.ια,β, Δρούγου-Τουράτσογλου, Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., 135, πιν.74ε, από τη Βεργίνα, Μακεδονικά ΙΒ(1972), 159, πιν.ι, ΑΔ17 (1961): Μελέται, 250, Πιν.148β, από το Λόγγο Εδέσσης, ΑΔ21 (1966): Χρονικά, 344, Πιν.364β,365, από τη Φλώρινα, ΑΕ 1932, 64, αρ.49-51, εικ.15α,16, 122, αρ.17, εικ.76,1, 126, αρ.42, εικ.85, από τις Πέτρες, Αδάμ-Βελένη, Δ ΕπΣυνΕλλΚερ, 140,146, πιν.109γ-δ, από τη Μαυροπηγή, ΑΕΜΘ13 (1999), 354, εικ.31, από το Πολύμυλο, ΑΕΜΘ13 (1999), , εικ.27,29, Βατάλη, Στ ΕπΣυνΕλλΚερ, 219κ.ε., πιν.75α-76α, από την Ποντοκώμη, ΑΕΜΘ14 (2000), 620, εικ.17,19, από τη Σπηλιά Εορδαίας, ΑΔ40 (1985) Μελέτες, , πιν , από τη Θεσσαλονίκη, ΑΕ 1988, 85-86, Εικ.8α, Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., 82, πιν.39γ, από την Όλυνθο, Olynthos V, πιν.161, αρ.654,655 από τη Δράμα, Πούλιος Γ ΕπΣυνΕλλΚερ., , πιν Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Παλαιότερα τα αγγεία αυτά τα ονόμαζαν λανθασμένα ληκύθους ή λαγήνους δίωτους, βλ. ΑΕ 1932, Κωτίτσα 2007, 33, σημ.53, όπου παρατίθεται βιβλιογραφία η οποία αναφέρεται σε κάποιες περιοχές εκτός Μακεδονίας στις οποίες έχουν βρεθεί μακεδονικοί αμφορείς Ακαμάτης 2011, 383, σημ.13 και Kanowski 1983, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 118, υποσ.7. Ο Μ. Ανδρόνικος διαχωρίζει τους αμφορείς από τον ελληνιστικό τάφο της Βέροιας σε τρεις κατηγορίες με βάση το μέγεθός τους. Στην πρώτη έχουν ύψος μέχρι 0,20μ.(«αμφορίσκοι»), στη δεύτερη μέχρι 0,30μ. («μετρίου μεγέθους») και στη τρίτη πάνω από 0,60μ. («μεγάλοι»). Βλ. Ανδρόνικος 1955, Ακαμάτης 1997, Ακαμάτης 1995,

87 μονάδες μέτρησης κυρίως υγρών προϊόντων καθορίζοντας έτσι και την αξία του προϊόντος που περιείχαν 82. Κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του σχήματος είναι το μεγάλο κυλινδρικό ή ωοειδές σώμα 83 με δακτυλιόσχημη, κωνική ή αδιαμόρφωτη βάση. Επίσης ο στενός και βραχύς λαιμός και το χείλος, στο επάνω μέρος του λαιμού, το οποίο διαμορφώνεται χωριστά από ένα πλαστικό δαχτυλίδι, που άλλοτε αποτελείται από δύο επάλληλα μέρη και άλλοτε δημιουργεί ένα μικρό κάλυκα. Παρατηρούνται δύο τρόποι ένωσης των λαβών με το λαιμό και το χείλος. Στον πρώτο, κυρίως στους μεγάλους αμφορείς, οι λαβές ενώνονται με το λαιμό κάτω από τη ρίζα του χείλους. Στο δεύτερο, που είναι και ο πιο συνηθισμένος, οι λαβές «δένουν» με τη ρίζα του χείλους απευθείας. Δηλαδή το χείλος κάθεται πάνω στη ράχη των λαβών. Οι ίδιες οι λαβές έχουν ελλειπτική διατομή και στη ράχη τους ραβδώσεις ή μια μόνο κεντρική ράβδωση 84. Η κύρια μορφολογική διαφορά, η οποία επιτρέπει το διαχωρισμό του σχήματος σε δύο επιμέρους κατηγορίες, είναι η διαμόρφωση ή όχι του ώμου. Οι κατηγορίες Α και Β δε φαίνεται να έχουν χρονική απόσταση μεταξύ τους. Ο αμφορέας της παραλλαγής Α έχει συνεχές περίγραμμα από τη βάση ως το χείλος, το σώμα είναι μονοκόμματο χωρίς να δηλώνεται καθαρά ο ώμος. Στην παραλλαγή Β, παρουσιάζεται περισσότερο αρθρωμένος και τα διάφορα μέρη του είναι πιο ευδιάκριτα. Συχνά ο ώμος είναι εντελώς οριζόντιος, κάνοντας έτσι το πέρασμα από την κοιλιά στο λαιμό αρκετά απότομο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το περίγραμμα του αγγείου να διακόπτεται στο ύψος ακριβώς του ώμου, υπογραμμισμένου συχνά και από μια οριζόντια στενή αυλάκωση 85. Μια δεύτερη τυπολογική διαφορά, εντοπίζει και η Γ.Καραμήτρου-Μεντεσίδη κατά τη μελέτη μεγάλου αριθμού δειγμάτων του είδους αυτού από τάφους της Αιανής, και αφορά τη διαμόρφωση 82 Kanowski 1983, Στα παραδείγματα «μακεδονικών» αμφορέων από το νοτιοανατολικό νεκροταφείο της Λαμίας του α μισού του 3 ου αιώνα π.χ., έχουμε εκτός από το γνωστό ωοειδές και σφαιρικό σώμα, το βολβόσχημο και απιόσχημο σώμα. Βλ. Παπακωνσταντίνου 2000, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, , υποσ.9 85 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998,

88 του χείλους. Έτσι έχουμε αμφορείς με πλαστικό δαχτυλίδι, ενίοτε βαθμιδωτό με δύο επάλληλα μέρη και χείλος σε μορφή κάλυκα 86. Σχεδόν όλοι οι γνωστοί αμφορείς αυτού του τύπου είναι ακόσμητοι. Σε αρκετές περιπτώσεις η επιφάνεια του επάνω μισού του αγγείου καλύπτεται από ένα αραιό μελανό ή καστανοκόκκινο ή υπόλευκο επίχρισμα, δημιουργώντας έτσι ένα είδος «διχρωμίας» 87. Τα περισσότερα παραδείγματα των γνωστών «μακεδονικών αμφορέων» ανήκουν στο α μισό του 2 ου αιώνα π.χ. Πολύ δύσκολο όμως είναι να καθοριστεί η καταγωγή του σχήματος και η εξέλιξή του στις προηγούμενες περιόδους 88. Ο «μακεδονικός αμφορέας», κατά μια άποψη, δεν αποτελεί σχήμα το οποίο συναντάται στα χρονολογημένα σύνολα του 4 ου αιώνα π.χ. και κατά την ίδια άποψη, αν και θα μπορούσε να τοποθετηθεί η εμφάνιση του στο πρώτο μισό του 3 ου αιώνα π.χ., πιο βέβαιη είναι η τοποθέτηση του στα τέλη του αιώνα αυτού 89. Πρόσφατα όμως έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το σχήμα αυτό, δεν ήταν άγνωστο στον 4 ο αιώνα π.χ. 90. Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα των αμφορέων από την Αιανή, οι δύο παραλλαγές συνυπάρχουν στη Μακεδονία ήδη από τον 3 ο αιώνα π.χ. 91. Πιθανόν αν πολλαπλασιαστεί ο αριθμός των παραδειγμάτων από τον πρώιμο 3 ο αιώνα π.χ., ίσως γίνει δυνατός ο προσδιορισμός της καταγωγής και της εξέλιξης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι εντοπίστηκε παραγωγή «μακεδονικού τύπου» αμφορέων στη Λαμία από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, δηλαδή από τα τέλη του 4 ου αιώνα με αρχές 3 ου αιώνα π.χ. και κυρίως στο α μισό του 3 ου αιώνα π.χ. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν λάβουμε υπόψη ότι η χρονολογική τοποθέτηση του σχήματος από τα έως τώρα δημοσιευμένα παραδείγματα από τη Μακεδονία ανάγεται στα τέλη του 3 ου αιώνα 86 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Παλαιότερα παραδείγματα πρβλ. Agora XII, 192 και 341, αρ.1499, πιν.63 ( π.Χ., δεν είναι αττικό). Επίσης Olynthous V, πιν , Demetrias I, 124, πιν.44,1 (τέλος 3 ου - αρχές 2 ου αιώνα π.χ.). Τα παραδείγματα αυτά μπορούν να συνδεθούν με τους ελληνιστικούς αμφορείς και να χρησιμεύσουν ως ένδειξη για το χρόνο εμφάνισης του τύπου. Οι Feytmans και Καλλιπολίτης αναφέρουν ότι ο τύπος αυτός ανάγεται σε αρχέτυπο του 6 ου -5 ου αιώνα π.χ., ως προς τη μορφή της κοιλιάς και της βάσης. Βλ. Καλλιπολίτης - Feytmans , 107, αρ.36, ταφ. ΙΙ,1. 89 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Η Ζ.Κωτίτσα αναφέρει κάποια παραδείγματα αμφορέων του 4 ου αιώνα που όμως παρουσιάζουν κάποιες μικρές διαφορές στο σχήμα σε σχέση με ένα τυπικό μακεδονικό αμφορέα, όμως παρόλα αυτά θεωρεί ότι το σχήμα δεν είναι άγνωστο στον 4 ο αιώνα π.χ. όπως υποστηρίζεται από τους Σ.Δρούγου-Γ.Τουράτσογλου, βλ. Κωτίτσα 2007, 33-34, σημ Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004, Κωτίτσα 2007, 33, 53

89 π.χ. ή τουλάχιστον όχι πριν από το δεύτερο μισό του. Το γεγονός ότι οι «μακεδονικοί» αμφορείς φαίνεται να εμφανίζονται νωρίτερα στη Λαμία απ ότι στην ίδια τη Μακεδονία, θα πρέπει μάλλον να αποδοθεί στο μέχρι σήμερα στάδιο στο οποίο έχει φτάσει η έρευνα 92. Γύρω στα 200 π.χ., στη Βέροια, το χείλος του «μακεδονικού αμφορέα» αποδίδεται με διπλό πλαστικό δαχτυλίδι που χαρακτηρίζεται από ακρίβεια στην κατασκευή, χαρακτηριστικό το οποίο δεν είναι σύνηθες στους μεταγενέστερους αμφορείς 93. Στα παραδείγματα από την Αιανή όμως, διαπιστώνουμε ότι η διαμόρφωση του χείλους δεν διακρίνεται από ιδιαίτερη επιμέλεια, όπως συμβαίνει στους μεταγενέστερους αμφορείς του μακεδονικού τάφου της Σπηλιάς Εορδαίας. Μπορούμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε ότι η διαμόρφωση και ο τρόπος κατασκευής του χείλους δεν μπορεί να αποτελέσει στοιχείο χρονολογικής εξέλιξης 94. Ως υπόθεση εργασίας και μελλοντικής έρευνας, η Γ.Καραμήτρου-Μεντεσίδη αναφέρει ότι οι πρώιμοι αμφορείς της Λαμίας 95, έχουν καλυκωτό χείλος και οι αμφορείς των ελληνιστικών τάφων του 2 ου αιώνα π.χ. από τον Πολύμυλο 96 έχουν όλοι χείλος με πλαστικό βαθμιδωτό δαχτυλίδι και σώμα με γωνιώδη μετάβαση στον ώμο, εκτός ενός, ο οποίος έχει σώμα με συνεχές περίγραμμα και χείλος καλυκωτό. Αν το καλυκωτό χείλος εξελίχθηκε σε πλαστικό δαχτυλίδι και μάλιστα διπλό, θα αποδειχθεί πιθανόν από μια μελλοντική έρευνα 97. Γενικά οι αμφορείς στην Πέλλα (μακεδονικοί, οξυπύθμενοι 98, ακόμη και παναθηναϊκοί 99 κλπ.) αποτελούσαν συνηθισμένα αγγεία μεταφοράς κρασιού και λαδιού ή χρησιμοποιούνταν ως αγγεία σερβιρίσματος 100. Η ταφική τους χρήση 101 επίσης φαίνεται 92 Παπακωνσταντίνου 2000, 195, υποσ Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004, Παπακωνσταντίνου 2000, Καραμήτρου-Μεντεσίδη Βατάλη 1999, 376, πιν Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2004, Ακαμάτης 1995, , όπου τονίζεται η εμπορική χρήση του αμφορέα αλλά και γίνεται αναφορά στα διάφορα προϊόντα τα οποία περιείχαν οι αμφορείς της Πέλλας, πέραν από λάδι και κρασί. Επίσης Ακαμάτης 1999, 26-27, σημ Ακαμάτης 1997, Οι παναθηναϊκοί αμφορείς, αν και έχουν συνδεθεί με χρόνια προγενέστερα και με περιοχές εκτός Μακεδονίας, εντούτοις, έχουν εντοπιστεί και στη μακεδονική πρωτεύουσα ενισχύοντας την άποψη για την εμπορική διακίνηση του πολύτιμου περιεχομένου τους σε όλο τον αρχαίο κόσμο για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα βλ. Τιβέριος 2000, 37 κ.ε. Τιβέριος 1991, Cook 1994, Πολύ συχνά συναντούμε οξυπύθμενους αμφορείς σε μακεδονικούς τάφους βλ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη , 131, πιν.4β Δρούγου 1988, 73 Ρωμιοπούλου 1989, 37, πιν.21 54

90 να είναι πολλαπλή. Το κρασί το οποίο περιείχαν ίσως χρησιμοποιείτο στην ταφική διαδικασία, δηλαδή στο πλύσιμο του σώματος του νεκρού, στις χοές και στο πλύσιμο των καμένων οστών. Επίσης δεν αποκλείεται το αγγείο να τοποθετείται στον τάφο γεμάτο, μάλλον με κρασί, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του νεκρού στον Κάτω Κόσμο 102. Συχνό είναι και το φαινόμενο του εγχυτρισμού, κατά το οποίο αμφορείς μεγάλου κυρίως μεγέθους χρησιμοποιούνταν ώστε να δεχτούν τα οστά του νεκρού, κυρίως βρεφών 103. Οι αμφορείς από πολύ νωρίς έγιναν αντικείμενο μελέτης από την έρευνα, εξαιτίας των σφραγισμάτων που φέρουν πολλοί από αυτούς στην άνω επιφάνεια των λαβών τους. Μαζί με τα νομίσματα και τους λύχνους, θεωρούνται από τα σημαντικότερα ευρήματα σε μια ανασκαφή, όχι για την καλλιτεχνική τους αξία, αλλά γιατί μπορούν να αποτελέσουν σημαντικά στοιχεία ασφαλούς χρονολόγησης 104. Ο αμφορέας (πιν.3,εικ.5) ανήκει στους «μακεδονικού τύπου» αμφορείς, έχει συνεχές περίγραμμα (τύπος Α), σώμα ωοειδές, λαιμό βραχύ, κυλινδρικό με ελαφρώς κοίλο περίγραμμα, χείλος καλυκωτό, λοξότμητο στην απόληξή του και κάθετες ταινιωτές λαβές με ελαφρώς τονισμένη την κεντρική τους ράχη. Υπόλευκο επίχρισμα καλύπτει ολόκληρη την εξωτερική επιφάνεια του. Με βάση τα παράλληλα του, τον χρονολογούμε περίπου στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. Βρέθηκε στην ορθογώνια κόγχη στην ανατολική παρειά του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 6, μαζί με δύο πυξίδες (2 και 4), ένα άωτο σκυφίδιο (1), έξι μυροδοχεία (5-10) και χάλκινα και σιδερένια εξαρτήματα κεφαλόδεσμου 106 (πιν.8,εικ.15). ii. Αμφορέας Ο αμφορέας (πιν.26,εικ.58) από την επίχωση του δρόμου, δεν ανήκει στον τύπο των «μακεδονικών αμφορέων». Υπήρξε μια αρχική σκέψη ότι το αγγείο αυτό ίσως δεν προοριζόταν για αμφορέας όταν ξεκίνησε να κατασκευάζεται, αλλά στη συνέχεια ο κεραμέας αποφάσισε να του δώσει αυτό το σχήμα και να τοποθετήσει τις δύο λαβές. 102 Χρυσοστόμου 1998, 36, αρ.1 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1985, 276, σημ Βλ. Ζαουρή Μέλλιου 2000, 83 Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1988, 298 Τσατσοπούλου 1993, 592 εικ.5 Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1997, Ακαμάτης 2000 Δρούγου 1997, Για τα παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ Για τη θέση τους στη ταφή και τα ταφικά έθιμα βλ. Γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σελ Για τα παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ

91 Εντούτοις το σχήμα αυτό θυμίζει αρκετά έναν τύπο αμφορέων με πολύ λίγα παραδείγματα από την Αθήνα. Πρόκειται για τους αμφορείς που πρόσφατα η S.I.Rotroff 108 κατέταξε στην κατηγορία 2, με το στενό λαιμό και τις κατακόρυφες λαβές. Συγκεκριμένα πρόκειται για αμφορείς με δισκόμορφη βάση, ωοειδή ή σακουλιασμένη κοιλιά με ενιαίο περίγραμμα ή γωνιώδη διαμόρφωση ώμου, μακρύ και στενό λαιμό, προεξέχον χείλος και ταινιωτές, κατακόρυφες λαβές που ξεκινούν από τον ώμο και φτάνουν κάτω από το χείλος, όπου φαίνεται σαν να ενώνονται. Τα αγγεία αυτά από την αθηναϊκή αγορά χρονολογούνται στον 3 ο αιώνα π.χ. και σύμφωνα με τη μελετήτρια το σχήμα φαίνεται ότι συνεχίζει μέχρι τον ύστερο 2 ο και πρώιμο 1 ο αιώνα π.χ. Εμπορικές επιγραφές σε δύο θραύσματα κάνουν τη μελετήτρια να υποθέσει ότι ίσως τα αγγεία αυτά εισάγονταν μόνο και μόνο για το περιεχόμενό τους, αν και δεν αποκλείεται οι επιγραφές αυτές να αναφέρονται απλά στη χωρητικότητα τους. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, και ο αμφορέας 44 να αποτελεί τύπο που μιμείται αυτόν από την αθηναϊκή αγορά, καθώς παρουσιάζει κάποιες μικρές διαφορές στις λαβές και στο χείλος από τα αντίστοιχα αττικά αγγεία που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Το γεγονός ότι βρέθηκε στην επίχωση του δρόμου μαζί με το λύχνο 43, ο οποίος είναι κατασκευασμένος από μήτρα, δεν μας βοηθάει και πολύ για μια ακριβή χρονολόγηση, καθώς η πιθανότητα οι επιχώσεις να έχουν ανακατευτεί από τις μεταγενέστερες ταφές και άλλους παράγοντες, είναι πολύ μεγάλη Agora XXXIII, 86-87, fig.19, pl Επίσης βλ. Γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σελ

92 ΑΩΤΟ ΣΚΥΦΙΔΙΟ Πρόκειται για μικρό αβαθές αγγείο, απλό οικιακό σκεύος, που χρησιμοποιείται για διάφορους σκοπούς. Η ονομασία του είναι συμβατική 110 και η χρήση 111 του δεν έχει εξακριβωθεί με απόλυτη βεβαιότητα 112. Το σχήμα αυτό είναι γνωστό από τα τέλη του 5 ου αιώνα π.χ. και κυριαρχεί σε ολόκληρη τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου 113, από την οποία προέρχονται πλήθος αγγείων 114. Πρόκειται για ένα είδος οικιακού σκεύους με πολύ διαδεδομένη παρουσία στα οικιστικά και ταφικά σύνολα, επομένως ένα αγγείο που γίνεται πολύ συχνά αντικείμενο μελέτης από τη σύγχρονη έρευνα. Ο τύπος γνωρίζει μεγάλη διάδοση τόσο στον κυρίως ελλαδικό χώρο, όσο και σε χώρες της μεσογειακής λεκάνης 115. Στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια, στα ανασκαφικά σύνολα, απαντώνται αττικά, εισηγμένα αγγεία, ενώ στα χρόνια που ακολουθούν οι εισαγωγές αττικών προϊόντων μειώνονται 116 και επικρατεί η εγχώρια παραγωγή, που συχνά αντιγράφει ή μιμείται αττικούς τύπους 117. Τα αγγεία αυτά δεν λείπουν και από τα ιερά. Στη μακεδονική πρωτεύουσα εντοπίζονται τόσο στο Θεσμοφόριο 118, όσο και στο ιερό της Μητέρας των Θεών και της Αφροδίτης 119, 110 Ανδρόνικος 1955, 36 Παντερμαλής 1972, 160 Δρούγου- Τουράτσογλου 1998, 129. Στη ξένη βιβλιογραφία ονομάζονται bowl, saucer, Napf. Στην παλαιότερη βιβλιογραφία συναντώνται και άλλοι όροι, όπως φιαλίδια βλ. Ρωμιοπούλου 1990, 92 Βοκοτοπούλου 1990, 56, αρ. 4-5, 57 αρ.6-7, 91 αρ.8, 93,ΙΙ.2 Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1990, 129, 132, και κυάθια βλ. Πέτσας , 257. Σε επιγραφή από τη Βέροια του 3 ου αιώνα π.χ., αναφέρεται το Σκύφιον ή Σκυφίον που σίγουρα παραπέμπει σε υποκοριστικό του σκύφου, βλ. Αλλαμανή-Σουρή 1984, 219, επίσης Αλλαμανή-Σουρή 1991, Στα παραδείγματα από την Αγορά, οι B.A.Sparkles και L.Talcott, θεωρούν ότι αρχικά, στα τέλη του 5 ου αιώνα, τα αττικά σκυφίδια με έξω νεύον χείλος χρησιμοποιούνταν πρωτίστως για να τοποθετείται μέσα φαγητό και όχι ποτό βλ. Agora XII, 128. Η S.I.Rotroff αναφέρει ότι τα μικρού μεγέθους σκυφίδια του 3 ου αιώνα π.χ. με έξω νεύον χείλος από την Αγορά, με διάμετρο χείλους από 8-10 εκ. χρησιμοποιούνταν για καρυκεύματα, ως «αλατοδοχεία» δηλαδή, ενώ τα μεγαλύτερα, με διάμετρο εκ., για ελιές, καρύδια και άλλες στέρεες τροφές. Θεωρεί ότι το σχήμα αυτό δεν είναι κατάλληλο για αγγείο πόσεως ή για τοποθέτηση υγρών σπονδών, βλ. Agora XXIX, 158,161 σημ.44, 55. Γενικά είναι αποδεκτή η άποψη ότι μάλλον το σχήμα αυτό δεν θα ήταν κατάλληλο για αγγείο τοποθέτησης υγρών, βλ. Technau 1929, 46 - αν και η άποψη ότι χρησιμοποιείτο ως αγγείο πόσης έχει επίσης υποστηριχθεί, βλ. PergForsh 2, 37 Karageorghis 1982, 726 Χατζηδάκης 1997, 299, όπου οι μελετητές υποστηρίζουν ότι το χείλος που στρέφεται προς τα μέσα δεν εμποδίζει την πόση, αλλά αντίθετα, εμποδίζει την απώλεια του περιεχομένου. 112 Ανδρόνικος 1955, Agora XII, 128 Tompson 1934, Γενικά για το σχήμα βλ. Eretria II, Agora XII, 128κ.ε. Olynthus V, 230 κ.ε. Demetrias I, 97κ.ε. Thompson 1934, 435 κ.ε., Corbett 1949, 327κ.ε. Anderson-Stojanovic 1993, Pemberton 1985, Dura-Europos IV, I 2, Κόλια 2006, 66, σημ Αυτό ισχύει για όλα σχεδόν τα σχήματα αγγείων και όχι αποκλειστικά για τα άωτα σκυφίδια. 117 Samaria-Sebaste III, , σχεδ.49,αρ.1-2 Tarsus I, 151 Corinth VII, III, 29, σημ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996, 24, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000, 116,

93 όπου φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν το τελετουργικό αλλά και τις διατροφικές ανάγκες κατά τη διαδικασία παράθεσης γευμάτων 120. Τα παραδείγματα από την Πέλλα 121 και τη Βέροια 122, μέσα στα οποία βρέθηκαν θαλασσινά όστρεα και κόκκαλα πουλιών, μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες που αφορούν τόσο τα ταφικά έθιμα προσφορών των Μακεδόνων και την πίστη τους για συνέχιση της ζωής και στον Κάτω Κόσμο, όσο και τη γενικά αποδεκτή άποψη ότι τα σκυφίδια ήταν επιτραπέζια σκεύη τα οποία δέχονταν κυρίως στερεά τροφή. Επιπλέον, η συχνή τους παρουσία μέσα σε ταφικά σύνολα μας δίνει άλλη μια πληροφορία ότι τα αγγεία αυτά πρέπει να χρησιμοποιούνταν και στο ταφικό τελετουργικό, στις σπονδές και προσφορές, υγρές και στερεές, προς το νεκρό, που λάμβαναν χώρα μετά το θάνατο 123. Η χρονολόγηση του αγγείου απομονωμένου από τα συμφραζόμενά του, με βάση μόνο το σχήμα του, είναι δύσκολη και αυτό γιατί δεν παρουσιάζει σημαντικές εξωτερικές μορφολογικές αλλαγές, ικανές να καθορίσουν τη χρονική του εξέλιξη 124. Κατά καιρούς έχουν γίνει προσπάθειες ταξινόμησης του σχήματος με βάση το χείλος του, το μοναδικό μέρος, το οποίο φαίνεται εκ πρώτης όψεως να διαφοροποιείται. Βέβαια ούτε αυτή η διαφοροποίηση αποτελεί σημαντικό στοιχείο χρονολογικής εξέλιξης. Έτσι τα άωτα σκυφίδια διακρίνονται σε α) εκείνα που τα χείλη τους στρέφονται προς τα μέσα, με έσω νεύον χείλος και β) σε εκείνα που τα χείλη τους στρέφονται προς τα έξω, με έξω νεύον χείλος 125. Παρατηρήσεις που έχουν γίνει κατά καιρούς σχετικές με το ύψος της βάσης, το πάχος των τοιχωμάτων, το πέρας του χείλους, δεν βοηθούν στη χρονολόγηση. Πολύ γενικά μόνο θα μπορούσαμε να πούμε ότι, καθώς εξελίσσεται το σχήμα, το σκεύος γίνεται βαθύτερο, τα τοιχώματα λεπτότερα, το πέρας του χείλους οξύτερο, ατονεί το καμπύλο 120 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996, 105 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000, Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1994, , 248 σημ Ρωμιοπούλου Τουράτσογλου 1974, 173 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 178, σημ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Εγγλέζου 2005, 257. Ο M.Ανδρόνικος, βλ. Ανδρόνικος 1955, 40, αναφέρει ότι ίσως η αναλογία της διαμέτρου της βάσης ως προς το ύψος του αγγείου θα μπορούσε να προσφέρει μια δυνατότητα χρονολογικής ταξινόμησης και επισημαίνει ότι τα νεώτερα σκυφίδια έχουν μικρή διάμετρο βάσης. 125 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 130. Ο M.Ανδρόνικος στο τάφο από τη Βέροια διακρίνει και άλλη μια κατηγορία, αυτή των σκυφιδίων με κάθετο χείλος, βλ. Ανδρόνικος 1955, 38. Την ταξινόμηση αυτή σε τρεις κατηγορίες χρησιμοποιεί και ο Δ.Παντερμαλής, βλ. Παντερμαλής 1972, 160 κ.ε. 58

94 περίγραμμα, ενώ το γάνωμα είναι λιγότερο προσεγμένο 126. Μάλιστα πολλές φορές για τη χρονολόγηση των αγγείων αυτών, λαμβάνεται περισσότερο υπόψη η χρονολόγηση του ταφικού συνόλου από το οποίο προέρχονται, και όχι το γεγονός της εύρεσης χάλκινου νομίσματος μέσα σε αυτά 127. Τα πολυάριθμα παραδείγματα του σχήματος αυτού από την ίδια την Πέλλα 128, τη γειτονική Βέροια 129 αλλά και από άλλες μακεδονικές θέσεις, φανερώνουν την πρόθεση των κεραμέων των ελληνιστικών χρόνων να παρατείνουν τη χρήση ενός σχήματος, το οποίο δεν γνώρισε ριζικές εξωτερικές μορφολογικές αλλαγές, καθιστώντας έτσι προβληματική τη χρονολογική ταξινόμηση από τη σύγχρονη έρευνα, κυρίως αν απουσιάζουν στοιχεία στρωματογραφημένων επιχώσεων και κλειστών συνόλων. Τα γενικά χαρακτηριστικά των δύο υποομάδων, έτσι όπως έχουν διαχωριστεί από τους Σ.Δρούγου Γ.Τουράτσογλου είναι: Παραλλαγή α 130. Σε αυτή τη κατηγορία ανήκουν βαθιά, ημισφαιρικά σκυφίδια, με χείλη που στρέφονται προς τα μέσα και βάση συνήθως ψηλή και κατακόρυφη 131. Παραλλαγή β. Τα σκυφίδια αυτά έχουν πολύ ανοιχτό και ρηχό καλυκωτό κύπελλο με επίπεδο πυθμένα και χείλος που στρέφεται προς τα έξω. Σε ορισμένες περιπτώσεις το τοίχωμα σχηματίζει ένα ανάποδο S, ενώ άλλοτε είναι κατακόρυφο και μόνο το χείλος 126 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 130.Επίσης βλ. Thompson Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Τα άωτα σκυφίδια από τη Πέλλα ανήκουν και στις δύο παραλλαγές, είναι μελαμβαφή, με αμελές κυρίως γάνωμα μαύρο ή κοκκινωπό και μόνο στην εσωτερική και στο πάνω μέρος της εξωτερικής επιφάνειας βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, 1994, 244 σημ Πρόκειται για παραδείγματα από πέντε συνολικά τάφους, τα οποία καλύπτουν τις δύο παραλλαγές και το χρονικό διάστημα από το τέλος του 3 ου αιώνα π.χ. μέχρι τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. βλ. Δρούγου Τουράτσογλου 1998, Για τα σκυφίδια της παραλλαγής α ο Edwards χρησιμοποίησε τον όρο «echinus bowl» καθώς το περίγραμμά τους θυμίζει εχίνο δωρικού κιονοκράνου, βλ. Corinth VII, III, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 130. Η Μ.Εγγλέζου, στη μελέτη της για την ελληνιστική κεραμική της Κρήτης, συμφωνεί με τους Σ.Δρούγου Γ.Τουράτσογλου στην ύπαρξη δύο παραλλαγών στο τύπο των άωτων σκυφιδίων. Μάλιστα για την παραλλαγή α, με το έσω νεύον χείλος, διαχωρίζει τα σκυφίδια από την Κρήτη σε τρεις ποικιλίες, όπως χαρακτηριστικά της ονομάζει, τρεις δηλαδή υποομάδες, οι οποίες κάνουν ευδιάκριτη την τυπολογική και ταυτόχρονα χρονολογική εξέλιξη του τύπου. Έτσι βλέπουμε πολύ καθαρά το πέρασμα από ρηχά, ανοικτά κύπελλα, με χαμηλή δακτυλιόσχημη βάση και εμπίεστη διακόσμηση με ακτινωτά τοποθετημένα ανθέμια, στο κέντρο του πυθμένα, σε βαθιά κύπελλα με αποδυνάμωση των καμπύλων στοιχείων τους, βλ. Εγγλέζου 2005,

95 στρέφεται προς τα έξω 132. Γενικά η παραλλαγή αυτή θεωρείται νεώτερη 133, όμως τα παραδείγματα από τη Βέροια χρονολογούνται από τα τέλη του 3 ου αιώνα π.χ. μέχρι και μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ., ενώ αυτά της παραλλαγής α χρονολογούνται γύρω στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. και λίγο αργότερα 134. Το άωτο σκυφίδιο (πιν.1,εικ.1) από τη κόγχη στην ανατολική παρειά του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 6 της Πέλλας, έχει ψηλή βάση, ελαφρώς κωνική με μικρή μαστοειδή απόφυση στο κέντρο της κάτω επιφάνειάς της. Το κάπως αμελές καστανομέλανο γάνωμά του καλύπτει την εσωτερική επιφάνεια και τμήμα της εξωτερικής, αφήνοντας άβαφο το κάτω τμήμα του σώματος και τη βάση, ενώ γάνωμα φαίνεται ότι έχει τρέξει στην επιφάνεια έδρασης της βάσης 136. Ανήκει στην παραλλαγή α, καθώς έχει συστρεφόμενο προς τα μέσα χείλος. Στο σημείο καμπής του χείλους διαμορφώνεται διπλή και σε κάποια σημεία τριπλή ακμή. Παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν και τα τρία μοναδικά άωτα σκυφίδια από το λαξευτό τάφο Δ της Πέλλας: «βαθιά, ημισφαιρικά, με χείλη που στρέφονται προς τα μέσα και βάση συνήθως ψηλή και κατακόρυφη» 137 και χρονολογούνται από την Α. Χρυσοστόμου στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. Το σκυφίδιο 1 χαρακτηριστικά έχει πολύ μεγάλη διάμετρο χείλους και σχετικά μικρή διάμετρο βάσης, ενώ η καμπυλότητα των τοιχωμάτων του φαίνεται να έχει ατονήσει. Επίσης, η βάση εκτός από μικρή, είναι και αρκετά ψηλή με σχεδόν κάθετα τοιχώματα. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν στοιχεία μιας σχετικά όψιμης χρονολόγησής του. Η χρονολόγησή του δεν μπορεί να είναι ακριβής καθώς, όπως έχει αναφερθεί, δεν υπάρχει σταθερή και σίγουρη χρονολογική εξέλιξη του σχήματος. Σίγουρα, σύμφωνα και με τα 132 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 131. Και σε αυτή την παραλλαγή η Μ. Εγγλέζου διακρίνει δύο ποικιλίες. Τα σκυφίδια κανονικού μεγέθους και ολόβαφα, με μέτριας ποιότητας γάνωμα και τα σκυφίδια μεγάλου μεγέθους και ανομοιόμορφο επίχρισμα εσωτερικά και εξωτερικά, κάποτε και με εμπίεστη διακόσμηση, βλ. Εγγλέζου 2005, Εγγλέζου 2005, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Είναι το μοναδικό σκυφίδιο που εντοπίστηκε σε ολόκληρο το τάφο. Για τα παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ Πρόκειται για τη γνωστή στην Πέλλα, και όχι μόνο, τεχνική της εμβάπτισης. Ο κεραμέας κρατώντας το σκυφίδιο από τη βάση και έχοντας το στραμμένο προς τα κάτω έτσι ώστε το χείλος του να είναι κάτω και η βάση επάνω, το βυθίζει μέσα στο γάνωμα- όχι όμως ολόκληρο. Το αποτέλεσμα είναι να βαφτεί με γάνωμα ολόκληρη η εσωτερική επιφάνεια και τμήμα της εξωτερικής μέχρι κάτω από το χείλος ή και τμήμα του σώματος. Στη συνέχεια όταν το τοποθετεί σε όρθια θέση, γάνωμα το οποίο δεν έχει στεγνώσει ακόμη τρέχει προς τα κάτω σχηματίζοντας αυτές τις αυλακώσεις που συχνά συναντούμε στα αγγεία αυτά. 137 Χρυσοστόμου Α. 1983,

96 παράλληλά του 138, εντάσσεται μέσα στο 2 ο αιώνα π.χ. και πιθανόν γύρω στα μέσα του αιώνα. Το σκυφίδιο 1 βρέθηκε ανατολικά του δεξιού μηριαίου οστού του νεκρού της κόγχης στην ανατολική παρειά του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 6. Στην ίδια κόγχη μαζί με το σκυφίδιο βρέθηκαν και οι πυξίδες 2 και 4, ο μακεδονικός αμφορέας 3, τα έξι μυροδοχεία 5-10, όστρεα και χάλκινα και σιδερένια εξαρτήματα κεφαλόδεσμου 139 (πιν.8,εικ.15). 138 Για τα παράλληλα του βλ. Κατάλογο σελ Για τη θέση του στο τάφο και τη σχέση του με τα υπόλοιπα κτερίσματα αλλά και για τα ταφικά έθιμα που συνδέονται με αυτό βλ. Γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σελ

97 ΚΑΛΑΘΟΣ «Ανοιχτό, βαθύ, καλυκόσχημο αγγείο με ορισμένα χαρακτηριστικά και πιθανώς και χρήση κρατήρα. Σπάνιο σχήμα, μαρτυρείται κυρίως στο 2 ο αιώνα π.χ. και φέρει συχνά διακόσμηση της κατηγορίας Δυτικής Κλιτύος» 140. Τα γνωστά παραδείγματα 141 από αυτό το σχήμα είναι πολύ σπάνια 142. Οι Σ. Δρούγου - Γ. Τουράτσογλου συσχετίζουν το σχήμα αυτό με τους καλάθους και τους κάδους 143, γνωστά από τα γεωμετρικά χρόνια καλυκόσχημα αγγεία τα οποία χρησιμοποιούνταν κυρίως ως κύπελλα, αλλά και με μεταγενέστερα αγγεία, όπως οι modioli 144. Όμως το μεγάλο μέγεθος του σχήματος στα παραδείγματα από τα ελληνιστικά χρόνια μαρτυρεί ότι πρέπει να είχαν διαφορετική χρήση. Μάλιστα στο κάλαθο Π1345 από τη Βέροια υπάρχουν και δακτυλίδια στο χείλος για την ανάρτηση ή τη μεταφορά του 145. Για την μελέτη του σχήματος του καλάθου (πιν.26, εικ.57) από το θαλαμωτό τάφο 6, τα παράλληλα παραδείγματα με τα οποία θα μπορούσαμε να κάνουμε συγκρίσεις είναι δυστυχώς περιορισμένα. Με τον κάλαθο Π1345 από τη Βέροια έχουν κάποια κοινά στοιχεία, όπως τον αρκετά ψηλό και ευρύ κάλυκα που στο παράδειγμα από τη Βέροια στηρίζεται σε ένα σχετικά μεγάλο δαχτυλίδι. Από τον κάλαθο 40 δεν σώζεται δυστυχώς το κάτω τμήμα και έτσι δεν ξέρουμε πώς ήταν η βάση του, αν και δεν πρέπει να διέφερε πολύ από το παράδειγμα Π1345. Η διαφορά ανάμεσα στα δύο αγγεία βρίσκεται στο ότι ο 140 Δρούγου 1991, Βλ. από τη Βέροια: Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 59, , Π1345, σχ.41, πιν.27 από την Άργισσα της Θεσσαλίας: Milojčć 1955, , abb.20(μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) από τη Θεσσαλονίκη: JdI 91 (1976), 141, εικ.9 (από φαγεντιανή, 2 ος αιώνας π.χ.) από τη Δημητριάδα: Furtwängler 1990, 51, πιν.15d (αττικός, προχωρημένος 3 ος αιώνας π.χ.) από τον Πολύμυλο Κοζάνης: Βατάλη 2004, 226, πιν.79 α (ερυθροβαφής με ανάγλυφη διακόσμηση με μήτρα, η ταφή χρονολογείται από τη δεύτερη δεκαετία του 3 ου αιώνα π.χ. μέχρι τις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ.) από την περιοχή της Ομοσπονδίας των Ορέων: Νινιού-Κίνδελη Τζανακάκη 2004, 347, πιν.150 (τέλη 4 ου αιώνα π.χ., φέρει γραπτή διακόσμηση) από τη Λάρισα: Ζαουρή Μέλλιου 2000, 94,100, εικ.24 (μέσα ή δεύτερο μισό 2 ου αιώνα π.χ.). Σε προθήκη του νέου μουσείου της Πέλλας, υπάρχει άλλος ένας κάλαθος με διακόσμηση «Δυτικής Κλιτύος», που όμως δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί. 142 Στα κλασσικά χρόνια κάλαθος ονομαζόταν το δοχείο εκείνο στο οποίο τοποθετούσαν οι γυναίκες το μαλλί και το νήμα κατά τη διάρκεια του γνεψίματος και κάποτε αναφέρεται και ως δοχείο το οποίο περιείχε υγρά. Και αυτή την περίοδο το σχήμα είναι σπάνιο με ελάχιστα παραδείγματα και αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι κατασκευαζόταν από φθαρτά υλικά βλ. Kanowski 1983, 45 Richter 1935, Münzen und Medaillen, Auktion 34 (1967), 63 αρ.126, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία. 144 Βλ. Robinson H.S., A green-glazed modiolus from Kenchreai, Hesperia41 (1972) , pl (πρώτο μισό 1 ου αιώνα μ.χ.) Belin de Ballu E., Olbia, 1972, 157, πιν.lb. 145 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Βλ. Κατάλογο σελ

98 κάλαθος 40 φαίνεται να στενεύει προς τα κάτω, ενώ τα τοιχώματα του Π1345 είναι σχεδόν κάθετα. Κάθετα σχεδόν είναι και τα τοιχώματα του καλάθου από την Άργισσα, ο οποίος επίσης φέρει δισκόμορφη βάση 147. Σε γενικές γραμμές ο κάλαθος από την Άργισσα, όσον αφορά το σχήμα του, βρίσκεται πιο κοντά σε εκείνον από τη Βέροια, με μοναδικές διαφορές το σημείο μετάβασης από τη βάση στο σώμα και τη διακόσμηση. Το σχήμα του καλάθου 40 βρίσκεται μάλλον πιο κοντά σε αυτό του αγγείου από τον Πολύμυλο Κοζάνης 148, αν εξαιρέσουμε το χείλος, το οποίο παρουσιάζει κάποια διαφορά. Ο κάλαθος από φαγεντιανή στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 149 επίσης στηρίζεται σε δακτυλιόσχημη βάση αλλά το σχήμα του είναι πιο σφαιρικό στο κάτω μέρος και ανοίγει στο επάνω, στο σημείο που ενώνεται με το χείλος. Το σχήμα του αγγείου από τη Θεσσαλονίκη βρίσκεται πιο κοντά σε αυτό από τη Δημητριάδα 150. Το σώμα του καλάθου 40 απολήγει σε ευρύ, οριζόντιο, έξω νεύον χείλος, το οποίο στην πλάγια, κάθετη πλευρά του περιτρέχεται από αβαφή αυλάκωση. Αντίστοιχη αβαφής αυλάκωση υπάρχει και στη στεφάνη του χείλους. Το χείλος του αγγείου από τη Βέροια είναι πιο σύνθετο, σχηματισμένο από κρεμαστό «κυμάτιο» και στενό δακτυλίδι στη κορυφή. Επιπλέον, στον κάλαθο 40 δεν φαίνεται να υπήρχαν δακτυλιόσχημες λαβές, αντίστοιχες με αυτές που υπήρχαν κάτω από το χείλος του καλάθου Π1345 και χρησίμευαν για την μεταφορά και την ανάρτησή του. Το στοιχείο αυτό λείπει και από το παράδειγμα από την Άργισσα 151. Στο αγγείο Π100 της Υρτακίνας 152 δύο δακτυλιόσχημες λαβές με μικρά επίθετα πλαστικά πτηνά φαίνεται ότι χρησίμευαν για τη μεταφορά του αγγείου και όχι για την ανάρτησή του. Ο κάλαθος από το νέο μουσείο της Πέλλας 153 είναι ένα αγγείο πολύ καλής ποιότητας το οποίο παρουσιάζει μεγάλη επιμέλεια στην κατασκευή και διακόσμησή του. Έχει και αυτό δακτυλιόσχημη βάση, ψηλό, ραδινό καλυκωτό σώμα που απολήγει σε ευρύ και πλατύ 147 Milojčć 1955, , abb Βατάλη 2004, 226, πιν.79α. 149 JdI 91 (1976), 141, εικ Furtwängler 1990, 51, πιν.15d. 151 Milojčć 1955, , abb Νινιού-Κίνδελη Τζανακάκη 2004, Το αγγείο αυτό αποτελεί μια σπάνια, αν όχι μοναδική, περίπτωση σκεύους το οποίο μόνο πολύ γενικά μπορεί να συσχετιστεί με το σχήμα του καλάθου. Εδράζεται επάνω σε μεγάλη, δακτυλιόσχημη βάση και έχει χαμηλό κυλινδρικό σώμα. Το άνω τμήμα του επιστέφεται από πλατύ, ταινιωτό χείλος, στο εσωτερικό του οποίου υπάρχει κάθετος δακτύλιος. Η διαμόρφωση του χείλους μάλιστα, φαίνεται ότι δεχόταν κάποιο πώμα. 153 Το αγγείο αυτό εκτίθεται στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας, αλλά δεν έχει μέχρι στιγμής δημοσιευτεί. 63

99 έξω νεύον χείλος, ενώ μελανό γάνωμα κάλυπτε τη βάση, το χείλος και τμήμα του εσωτερικού του αγγείου. Σε γενικές γραμμές το σχήμα του αγγείου από το μουσείο της Πέλλας μοιάζει πολύ με τον κάλαθο 40, χωρίς όμως να μπορεί το δεύτερο να ξεπεράσει την επιμέλεια της κατασκευής του πρώτου. Ο κάλαθος 40 καλύπτεται εξωτερικά από μελανό γάνωμα και η διακόσμηση του είναι γραπτή και χαρακτή. Εγχάρακτη είναι και η διακόσμηση στο παράδειγμα από τη Βέροια, όμως αρκετά απλοποιημένη και φτωχή σε σύγκριση με το παράδειγμα από την Πέλλα 154. Κανένα όμως από τα δύο δεν μπορεί να ξεπεράσει την επιμέλεια της διακόσμησης του παραδείγματος από το μουσείο της Πέλλας, η οποία αν και περιορίζεται μόνο σε δύο ζώνες με φυτικό διάκοσμο 155, εντούτοις παρουσιάζει μιαν αρκετά προσεγμένη απόδοση των δημοφιλών αυτών μοτίβων διακόσμησης. Αντιθέτως ο κάλαθος από την Άργισσα δεν φέρει καμία διακόσμηση, αλλά καλύπτεται ολόκληρος από στιλπνό μελανό γάνωμα 156. Στον κάλαθο 40 τέσσερις διπλές οριζόντιες αυλακώσεις, διαμορφώνουν τρεις ζώνες, η ψηλότερη από τις οποίες περιτρέχεται από συνεχόμενη διπλή κάθετη εγχάραξη. Μέσα στα τετράγωνα που σχηματίζονται στη ψηλότερη ζώνη έχουμε εγχάραξη σε σχήμα Χ και στιγμές από επίθετο αχνοκάστανο πηλό. Στην αμέσως πιο κάτω ζώνη έχουμε εγχάρακτη βλαστόσπειρα από φύλλα κισσού 157. Στην τρίτη ζώνη έχουμε μικρές κάθετες γραπτές γραμμές, ανάμεσα σε ωοειδές γραπτό μοτίβο. Μεταξύ του χείλους και των 154 Στον ερυθροβαφή κάλαθο από τον Πολύμυλο Κοζάνης η ανάγλυφη διακόσμηση έγινε σε ζώνες με τη χρήση μήτρας 155 Πρόκειται για δύο σχετικά λεπτές ζώνες από μελανό, στιλπνό μαύρο γάνωμα με κλαδιά κισσού και αμπέλου, λευκού και κιτρινωπού χρώματος. 156 Milojčć 1955, , abb Μοτίβο κισσού (από τα κλασικά χρόνια 75 π.χ.): Το μοτίβο αυτό είναι από τα πιο δημοφιλή στην επιχρυσωμένη κεραμική. Η δημοτικότητα του αυτή φαίνεται να συνεχίζεται και κατά την ελληνιστική περίοδο. Στα πρώιμα ελληνιστικά παραδείγματα, κάθε φύλλο έχει το δικό του μίσχο και πουθενά δεν υπάρχει ξεχωριστό κλαδί. Αυτό οφείλεται στην επιμελή και προσεγμένη δημιουργία του μοτίβου που με ακρίβεια σχεδιαζόταν, έτσι ώστε η βλαστόσπειρα να είναι ενιαία. Κάποιες φορές όμως αυτή η ακρίβεια φαίνεται να χάνεται και για να διορθωθεί το μη φυσικό αποτέλεσμα, προσέθεταν και μία λευκή κυματιστή γραμμή, η οποία συνέδεε τα φύλλα του κισσού. Στον πρώιμο 3 ο αιώνα έχουμε και την προσθήκη λευκών στικτών ροδάκων που εναλλάσσονται με τα φύλλα του κισσού. Όσο προχωράμε στην ελληνιστική περίοδο βλέπουμε σταδιακά πιο πρόχειρη και αμελή μορφή στο μοτίβο αυτό, ενώ εισάγεται και η χάραξη στο μίσχο της βλαστόσπειρας. Στο πρώτο τέταρτο του 3 ου αιώνα ο μίσχος παρουσιάζεται πιο χοντρός και σαν μια ευθεία γραμμή, από τον οποίο εκφύονται βλαστοί και στικτοί ρόδακες. Στο τελικό του στάδιο (τελευταίο τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.- πρώτο τέταρτο 1 ου αιώνα π.χ.), το μοτίβο περνά ένα στάδιο αναγέννησης. Η κλίμακα μεγαλώνει, τα φύλλα του κισσού προσεκτικά σχηματισμένα εναλλάσσονται με λευκούς στικτούς ρόδακες και προσφύονται με τάξη στον κεντρικό μίσχο της βλαστόσπειρας, ο οποίος είναι είτε γραπτός, είτε εγχάρακτος. Βλ. Agora XXIX,

100 πρώτων αυλακώσεων πάνω από την πρώτη ζώνη έχουμε συνεχόμενο εγχάρακτο το μοτίβο του σπειροειδούς κύματος 158. Κάτω από τις τρείς ζώνες έχουμε το μοτίβο του περιδεραίου. Σχηματίζεται από εγχάρακτες καμπύλες γραμμές στα σημεία επαφής των οποίων έχουμε διπλή κάθετη εγχάραξη. Σχηματίζονται έτσι οι ταινίες από τις οποίες φαίνεται να κρέμονται τα καμπύλα συμπλεκόμενα τόξα, σαν αλυσίδα, και τα λογχόσχημα φύλλα, από τα οποία διακρίνεται μόνο το αποτύπωμα του επίθετου πηλού. Μάλιστα το μοτίβο αυτό του περιδεραίου δίνει την εντύπωση καθώς ακουμπά στη διπλή οριζόντια αυλάκωση, ότι κρέμεται από αυτή. Ο κάλαθος 40 βρέθηκε στον προθάλαμο του τάφου, στην ανατολική πλευρά, μαζί με μυροδοχεία και πυξίδες 159. Η χρήση χάραξης στα μοτίβα που τον διακοσμούν αποτελεί ενδεικτικό στοιχείο της όψιμης σχετικά χρονολόγησης του. Δεν είμαστε δυστυχώς σε θέση να καθορίσουμε το που ακριβώς ήταν τοποθετημένος, καθώς όπως έχει αναφερθεί, ο τάφος βρέθηκε συλημένος, τα κτερίσματά του ανακατεμένα και σε κακή κατάσταση. Επιπλέον η κατάρρευση μεγάλου μέρους της καμαρωτής οροφής είχε ως αποτέλεσμα την εισχώρηση στον τάφο του χώματος το οποίο τον σκέπαζε και την αλλοίωση οποιονδήποτε πληροφοριών θα μπορούσαμε να έχουμε σε αντίθετη περίπτωση. Είναι δύσκολο ακόμη και το να φανταστούμε το λόγο που επιλέγεται ένα τέτοιο αγγείο ως κτέρισμα σε ταφή 160. Ίσως πρόκειται για ένα προσωπικό αντικείμενο του νεκρού, ίσως ένα αγγείο για προσφορές. Το σίγουρο όμως είναι ότι αποτελεί σπάνιο εύρημα μέσα σε ταφές και η παρουσία του στο θαλαμωτό τάφο 6 οδηγεί σε διάφορες σκέψεις και προβληματισμούς. 158 Μοτίβο σπειροειδούς κύματος (μαιάνδρου) ( π.Χ.): Το μοτίβο αυτό ξεκίνησε ως αναπαράσταση του φυσικού περιβάλλοντος ενός άλλου μοτίβου, αυτού των δελφινιών. Στον 3 ο αιώνα το μοτίβο αυτό χρησιμοποιείται μία ή δύο μόνο φορές χωρίς τη συνοδεία του μοτίβου των δελφινιών. Το πιο ύστερο παράδειγμα επάνω στο οποίο εμφανίζεται το μοτίβο αυτό είναι ένας αμφορέας που χρονολογείται στα 140 π.χ. Βλ. Agora XXIX; Βλ. Γενικές παρατηρήσεις - Συμπεράσματα σελ Από ταφές είναι επίσης και οι κάλαθοι της Βέροιας, Άργισσας, Θεσσαλονίκης, Πολύμυλου Κοζάνης. 65

101 ΛΥΧΝΟΙ Η μελέτη των λύχνων από την ελληνιστική περίοδο, ενισχύει τις γνώσεις μας για την αρχαία τέχνη, μυθολογία, θρησκεία, ιδιωτική και δημόσια ζωή. Η μεγάλη σημασία τους όμως, συνδέεται με το εμπόριο και την παραγωγή. «οι λύχνοι με το μεγάλο πλήθος τους και τη γρήγορη εναλλαγή των τύπων τους έχουν τη δυνατότητα να αποδώσουν τις εμπορικές σχέσεις μιας κοινότητας καθώς και τις βιοτεχνικές της ικανότητες» 161. Χρησιμοποιούνταν για να φωτίσουν ιδιωτικούς και δημόσιους κλειστούς χώρους, τοποθετούνταν ως κτερίσματα σε τάφους και είχαν πρακτική και λατρευτική χρήση στα ιερά όλων των θεοτήτων 162. Κατά καιρούς έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες τυπολογικής κατάταξης των λύχνων. Η πιο γνωστή μελέτη είναι αυτή του O. Broneer 163, για τα λυχνάρια που βρέθηκαν στην Κόρινθο μέχρι το Ακολουθεί η μελέτη των αθηναϊκών λύχνων από τον H. Thompson 164, ο οποίος ακολουθεί την τυπολογία του Broneer. Επίσης του R.H. Howland 165 για τα λυχνάρια της αθηναϊκής αγοράς που εντοπίστηκαν μέχρι το Ο R.H.Howland αυξάνει τους τύπους των λύχνων της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου από 19, τους οποίους εντόπισε ο O. Broneer, σε 58. Εντοπίζει νέους τύπους αλλά και διαχωρίζει τύπους τους οποίους ο O. Broneer είχε κατατάξει στην ίδια ομάδα 166. Επιπλέον κάνει ένα συσχετισμό ανάμεσα στους τύπους από την Αγορά και στους τύπους από την Κόρινθο 167. Αξιόλογες μελέτες 168 έχουν γίνει και για τους λύχνους από άλλες περιοχές, όπως την 161 Δρούγου 1992, Πινγιάτογλου 2005, Corinth IV,II. Τα πρωιμότερα λυχνάρια σε αυτή τη δημοσίευση είναι του 600π.Χ. και τα υστερότερα του 12 ου - 13 ου αιώνα μ.χ. Χωρίζονται σε 37 τύπους και 4 μεγάλες κατηγορίες: Κλασικά, Ελληνιστικά, Ρωμαϊκά και Πρώιμα χριστιανικά-βυζαντινά. Για τους λύχνους της Κορίνθου βλ. επίσης και Bruneau Ph., BCH 95 (1971) 437 κ.ε. του ιδίου, BCH 101 (1977) 249 κ.ε. 164 Thompson 1934, 460 κ.ε. 165 Agora IV. Επανεξέταση της χρονολόγησης του R.H.Howland επιχειρεί η S.I. Rotroff, Agora XXIX και Rotroff S., Hellenistic Pottery and Terracottas, 1987 (με τη σχετική βιβλιογραφία). Επιπλέον για τους λύχνους της ρωμαϊκής περιόδου βλ. Agora VII. 166 Agora IV, Agora IV, Αυτές οι συνθετικές μελέτες, παρά τα επιμέρους προβλήματα που εμφανίζουν, αποτελούν σταθερά σημεία αναφοράς για όλες τις σχετικές μελέτες που ακολούθησαν, γιατί πραγματεύονται ένα πολύ μεγάλο αριθμό λύχνων και προέρχονται από μεγάλα κέντρα παραγωγής. Σχετικά με την οικονομική και κοινωνική σημασία των λύχνων βλ. τη συνθετική μελέτη Bruneau Ph., Les lampes et l histoire économique et sociale de la Grèce, στον τόμο Céramiques hellénistiques et romaines I, Παρίσι 1980,

102 Ισθμία 169, το Θορικό 170, τον Κεραμεικό 171, την Όλυνθο 172, τη Δήλο 173, τις Φερές, 174 τον Εχίνο, 175 τη Δημητριάδα, 176 την Άλο, 177 τη Μαρώνεια, 178 τη Δούρα-Ευρωπό 179. Σήμερα η σχετική βιβλιογραφία είναι τεράστια. Βέβαια η Σ. Δρούγου 180 σε άρθρο της αναφέρει ότι τα συστήματα των τύπων των λύχνων που έχουν δημιουργηθεί στα μεγάλα κέντρα που αναφέρονται πιο πάνω, αποτελούν μόνο μια σχετικά καλή βάση χρονολόγησης, το κάθε ένα για την περιοχή του. Στους ευρύτερους, όμως, γεωγραφικούς κύκλους, η τυπολογία αυτή πιθανόν να αλλάζει, οι τύποι μεταμορφώνονται και αλλάζουν χρονολογική πορεία και έκταση. Έτσι είναι αναγκαίος ο ξεχωριστός έλεγχος των δεδομένων και των στοιχείων της κάθε περιοχής. Ένας σημαντικός αριθμός λύχνων από την παλιά ανασκαφή ( ) στην Πέλλα, έχουν δημοσιευτεί από τη Σ. Δρούγου 181. Σύμφωνα με την μελετήτρια οι λύχνοι αυτοί χρονολογούνται από το τέλος του 5 ου /αρχές 4 ου αιώνα π.χ. μέχρι τις αρχές του 1 ου αιώνα π.χ. και στόχος της μελέτης δεν είναι η δημιουργία νέων τύπων αλλά η κατανόηση της σχέσης της Πέλλας με άλλα αστικά κέντρα, όπως η Αθήνα και η Κόρινθος, καθώς και η διαδικασία δημιουργίας εγχώριας παραγωγής 182. Έτσι η εικόνα των λύχνων από την παλιά ανασκαφή σχηματίζεται από τρεις κύκλους: 1) της αττικής επίδρασης κυρίως του 4 ου αιώνα π.χ. Πρόκειται για αττικά προϊόντα αλλά και εγχώριες απομιμήσεις των αττικών τύπων, κυρίως προς το τέλος του 4 ου αιώνα π.χ. 2) της ελληνιστικής κοινής με σχέσεις κυρίως με μικρασιατικά κέντρα και 3) της όψιμης ελληνιστικής παραγωγής, όπου 169 Isthmia III. Η τυπολογία σε αυτή τη μελέτη βασίζεται σε αυτή του O. Broneer για τους λύχνους της Κορίνθου. Βέβαια όπου χρειαζόταν οι τύποι χωρίστηκαν σε υποδιαιρέσεις και μια νέα πολυάριθμη ομάδα προστέθηκε (Palaimonion Lamps). 170 Blondé Όπου η μελετήτρια αξιοποιεί κριτικά της μελέτες της I.Scheibler και του R.H.Howland και ουσιαστικά δεν απομακρύνθηκε από αυτές και κυρίως από εκείνη της I.Scheibler. 171 Kerameikos XI. Η I.Scheibler στη μελέτη της εισήγαγε μεγάλες τυπολογικές ομάδες με ευρύτερα χρονολογικά περιθώρια, ξεκινώντας από τα κύρια χαρακτηριστικά της μορφής των λύχνων. 172 Olynthus V, Olynthus XIV, Délos XXVI Bruneau Ph., BCH 102 (1978) 161κ.ε. 174 Δουλγέρη Ιντζεσίλογλου 1994, Παπακωνσταντίνου 2000i, Νικολάου 2004, Μαλακασιώτη 2004, Τσόκα 2004, Dura-Europos IV, III. 180 Δρούγου 1997, Η Σ. Δρούγου στη μελέτη της αυτή, εκτός των άλλων, παραθέτει και την αντιστοιχία ανάμεσα στους τύπους του Robinson από την Όλυνθο και των O. Bronneer και R.H.Howland από την Κόρινθο και την Αθηναϊκή Αγορά αντίστοιχα. Βλ. Δρούγου 1992, Δρούγου 1992,

103 επικρατούν οι λύχνοι οι οποίοι είναι κατασκευασμένοι με μήτρα 183. Με το πέρασμα από τον 4 ο στον 3 ο αιώνα π.χ. στην Πέλλα, ορισμένοι αττικοί τύποι του 4 ου αιώνα π.χ. υιοθετούνται από τους ντόπιους τεχνίτες αλλά φαίνεται να επικρατεί η εγχώρια παραγωγή. Οι παλιοί αττικοί τύποι εξελίσσονται σε εγχώριους με αυτόνομη ανάπτυξη 184. Τα παλαιότερα γνωστά παραδείγματα λύχνων κατασκευασμένων με μήτρα στην Πέλλα χρονολογούνται στα μέσα περίπου του 2 ου αιώνα π.χ Η μεγάλη σημασία των λύχνων στην έρευνα οφείλεται στο ότι με αυτούς μπορούμε να χρονολογήσουμε και άλλα συνευρήματα. Πρόκειται για αντικείμενα καθημερινής χρήσης, υπήρχαν σε κάθε σπίτι και είχαν σχετικά μικρή διάρκεια χρήσης. Μαζί με την άτεχνη, χονδροειδή κεραμική, η οποία δύσκολα μπορεί να χρονολογηθεί, είναι τα πολυπληθέστερα αντικείμενα που σώζονται. Οι μέθοδοι κατασκευής λύχνων ποικίλουν και διαφοροποιούνται ανά περίοδο και με προσεκτική μελέτη γίνεται αντιληπτή η τυπολογική εξέλιξή τους 186. Το σχήμα αυτό εντοπίζεται από τα νεολιθικά χρόνια. Στα γεωμετρικά φαίνεται να ήταν άγνωστο, αφού τα «ομηρικά» σπίτια φωτίζονταν με δάδες 187. Πρόκειται για το κυριότερο σκεύος φωτισμού στην αρχαιότητα. Είναι συνήθως μελαμβαφείς, ερυθροβαφείς και ακόσμητοι. Φέρουν ένα (μονόμυξος) ή περισσότερους μυκτήρες (δίμυξος, πολυέλαιος) 188. Οι λύχνοι κατασκευάζονταν είτε στο χέρι, είτε στον τροχό, είτε με μήτρα. Οι λύχνοι κατασκευασμένοι στο χέρι δεν είναι πολύ διαδεδομένοι, καθώς οι άλλες δύο μέθοδοι κατασκευής ήταν πολύ πιο αποδοτικές 189. Τα πρώτα τροχήλατα λυχνάρια είναι πολύ απλά στην κατασκευή τους. Πρόκειται για απλά ανοικτά, αβαθή δοχεία με μια αναδίπλωση στην οποία στηρίζεται το φυτίλι. Στην συνέχεια δημιουργείται ο μυκτήρας, που βοηθάει στη 183 Δρούγου 1992, Δρούγου 1992, Δρούγου 1992, 111 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 345. Οι πρώτοι αυτοί λύχνοι κατασκευασμένοι με μήτρα δεν φέρουν διακόσμηση και φαίνεται ότι μιμούνται σύγχρονούς τους τροχήλατους λύχνους. 186 Corinth IV,II, Corinth IV,II,5, βλ. υποσ.3. Ο λύχνος μνημονεύεται μόνο μια φορά στον Όμηρο, στην Οδύσσεια (τ34), και μάλιστα τον κρατάει η θεά Αθηνά. Αντίθετα οι δάδες αναφέρονται αρκετά συχνά στα ομηρικά έπη. 188 ΕλλΚερΜακ. 1991, Bailey 1972,

104 στήριξη του φυτιλιού και στη μεταφορά του λαδιού στο φυτίλι και το άναμμα του χωρίς να δημιουργείται καπνός 190. Σε πολλά λυχνάρια του 4 ου και 3 ου αιώνα π.χ. προστίθεται ένα ωτίο στο πλάι, με μία κάθετη οπή. Η χρησιμότητα αυτής της προσθήκης είναι για να μπορεί το λυχνάρι να αναρτηθεί όταν δεν χρησιμοποιείται, με τέτοιο τρόπο ώστε να μην χυθεί το λάδι που ίσως έχει μείνει μέσα στο δοχείο. Το ωτίο συνήθως δεν συναντάται σε λύχνους με λαβή 191. Τον 3 ο αιώνα π.χ. έχουμε και τη χρήση της μήτρας για την κατασκευή λύχνων, αρκετά αργοπορημένα, αφού η μήτρα χρησιμοποιήθηκε 200 περίπου χρόνια νωρίτερα για την κατασκευή των πήλινων ειδωλίων 192. Η χρήση της μήτρας διαδίδεται κυρίως στον 2 ο αιώνα π.χ. χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν κατασκευάζονταν και τροχήλατοι λύχνοι. Οι δύο τεχνικές συνυπάρχουν ως τον πρώιμο 1 ο αιώνα π.χ. οπότε γενικεύεται η κατασκευή με μήτρα λόγω της δυνατότητας που δίνει για μαζική και φθηνή παραγωγή 193. Κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του σχήματος, υπήρχε η τάση το σώμα να κλείνει και να βαθαίνει, ενώ ο μυκτήρας να μακραίνει 194. Επίσης τα πρωιμότερα λυχνάρια είναι ακόσμητα, ενώ στη πορεία των αιώνων το γάνωμα χρησιμοποιείται για τη διακόσμηση τους. Με την χρήση της μήτρας, δεν έχουμε μόνο νέα σχήματα, αλλά και ανάγλυφη διακόσμηση στον ώμο και γύρω από την οπή πληρώσεως. Στην ελληνιστική περίοδο τα θέματα που χρησιμοποιούνται στη διακόσμηση με μήτρα είναι πολύ περιορισμένα και κυρίως φυτικά μοτίβα. Τα πρώτα λυχνάρια στα οποία διακοσμείται ανάγλυφα όλη σχεδόν η επάνω επιφάνεια του σώματος, με ποικίλα θεματικά μοτίβα, ανήκουν στην ύστερη ρεπουμπλικανική περίοδο 195. Στα ρωμαϊκά λυχνάρια η επάνω επιφάνεια είναι κοίλη και φέρει το κυρίως μοτίβο, ενώ το χείλος αποτελεί τον περίγυρο από μήτρα του μοτίβου. Στα ελληνιστικά η επάνω επιφάνεια είναι μικρή και ακόσμητη και η διακόσμηση βρίσκεται στο χείλος 196. Εξαιτίας της εισαγωγής της τεχνικής της μήτρας, παύει πλέον το σχήμα να παίζει τον πρωταγωνιστικό 190 Bailey 1972, Bailey 1972, Bailey 1975, 4. Οι μελετητές της αττικής κεραμικής συμφωνούν ότι χρησιμοποιείται η μήτρα στη κατασκευή των λύχνων στα αττικά κεραμικά εργαστήρια, από τα μέσα του 3 ου αιώνα π.χ. βλ. Agora IV, 137 (HT 43 D) Kerameikos XI, 64 (M-DSL, π.χ.) Thompson 1934, 367, Group C, εικ Kerameikos XI, 133 κ.ε. Agora IV, 129 κ.ε. Δρούγου 1992, Bailey 1972, Bailey 1972, Corinth IV,II,

105 ρόλο και υποβαθμίζεται. Μεγαλύτερη σημασία έχει πλέον η διαμόρφωση του άνω μισού του λύχνου με την ανάγλυφη διακόσμηση. Έτσι ενώ διαχωρίζουμε τους τροχήλατους λύχνους με βάση το σχήμα τους, τους κατασκευασμένους με μήτρα τους χωρίζουμε με βάση τη διακόσμησή τους 197. Η λαβή στα ελληνιστικά λυχνάρια διαφέρει από αυτή στα κλασικά. Στα λυχνάρια του 4 ου αιώνα παραλείπεται, ενώ σε προγενέστερα παραδείγματα είναι οριζόντια. Κάθετη λαβή εντοπίζεται σπάνια στην κλασική περίοδο, ενώ επικρατεί στην ελληνιστική και ύστερη περίοδο, αν και υπάρχουν και λύχνοι χωρίς λαβή. Η ψηλή βάση που συναντάμε στον 5 ο και 4 ο αιώνα π.χ. είναι σπάνια σε μεταγενέστερους τύπους 198. Το γεγονός ότι ο πηλός, το γάνωμα, καθώς και η μέθοδος κατασκευής των λύχνων είναι όμοια με αυτά της υπόλοιπης κεραμικής, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι κατασκευαστές λυχναριών ήταν οι απλοί αγγειοπλάστες, οι οποίοι μαζί με τα υπόλοιπα σχήματα αγγείων έφτιαχναν και λυχνάρια, τα οποία έψηναν στους ίδιους κεραμικούς κλιβάνους 199. Βέβαια υπάρχει και η άποψη 200 ότι για την κατασκευή των λυχναριών με μήτρα, υπήρχαν ειδικά εργαστήρια και ειδικοί τεχνίτες γιατί η διαδικασία κατασκευής τους διαφέρει, το ίδιο και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν. Επίσης, σύμφωνα με την ίδια άποψη, οι κλίβανοι στους οποίους ψήνονταν τα λυχνάρια από μήτρα, αλλά και άλλα αντικείμενα ή τμήματα αγγείων από μήτρα, διέφεραν από τους συνηθισμένους, καθώς ήταν κατασκευασμένοι αποκλειστικά για να τοποθετούν σε αυτούς αυτά τα σχετικά μικρού μεγέθους αντικείμενα 201. Το φυτίλι κατασκευαζόταν από οποιαδήποτε φυτική πρώτη ύλη ήταν διαθέσιμη και η οποία έδινε την δυνατότητα σε αυτό να απορροφά το λάδι από το λυχνάρι και να το κατευθύνει στην οπή του μυκτήρα. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν και άλλα υλικά για τη κατασκευή του φυτιλιού, όπως το λινό και ο πάπυρος. Για καύσιμη ύλη χρησιμοποιείτο το λάδι και κυρίως το πολύτιμο ελαιόλαδο. 197 Δρούγου 1992, 74, σημ Corinth IV,II, Agora IV, 3-4 Bailey 1975, Israeli Avida 1988, Israeli Avida 1988,

106 Επομένως, η χρήση των λύχνων έπρεπε να είναι περιορισμένη γιατί καίγοντας ελαιόλαδο ισοδυναμούσε με κατανάλωση μιας βασικής καθημερινής τροφής 202. Επιγραφές διαφόρων τύπων εμφανίζονται επάνω στους λύχνους και είτε χαράζονταν πριν, είτε μετά το ψήσιμο. Μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. έχουμε υπογραφές αγγειοπλαστών, είτε το μονόγραμμά τους, είτε ολόκληρο το όνομά τους, επάνω σε λυχνάρια τα οποία κατασκευάζονταν από μήτρα. Οι γραπτές επιγραφές είναι εξαιρετικά σπάνιες 203. Εκτός από τα ονόματα των κατασκευαστών των λύχνων, συναντάμε και ονόματα των ιδιοκτητών αλλά και αναθηματικές αφιερώσεις 204. Τα λυχνάρια στην αρχαιότητα είχαν ευρεία χρήση, ανεξαιρέτως κοινωνικής τάξης. Φυσικά οι απλοί άνθρωποι δεν θα ήταν δυνατό να χρησιμοποιούσαν λύχνους κατασκευασμένους από μέταλλο, οι οποίοι θα υπήρχαν σίγουρα στις ευπορότερες οικίες. Επιπλέον, θρησκευτικές γιορτές και αγώνες ήταν κάποιες από τις περιπτώσεις όπου χρησιμοποιούσαν λύχνους εθιμοτυπικά, ενώ στο ελληνικό θέατρο η χρήση των λύχνων στην παράσταση σήμαινε ότι τα γεγονότα διαδραματίζονταν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Επίσης, λύχνοι υπήρχαν και στα ιερά 205 και τους ναούς, όχι μόνο για φωτισμό, αλλά και ως αναθήματα των πιστών. Κυρίως οι πολύμυξοι 206 λύχνοι θεωρούνται ως λύχνοι που συναντούμε κυρίως σε ιερά. Τέλος, λυχνάρια έχουν βρεθεί και σε ταφές ως κτερίσματα προς τους νεκρούς και δεν αποκλείεται να είχαν συμβολική ή θρησκευτική σημασία, καθώς κάποια από αυτά δεν φαίνεται να έχουν χρησιμοποιηθεί. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι τα λυχνάρια προορίζονταν είτε για οικιακή ή εμπορική χρήση, είτε ως προσφορά στους νεκρούς, είτε ως αναθήματα σε ιερά Bailey 1972, Agora IV, Bailey 1972, Παράδειγμα τέτοιου ιερού βρίσκεται στο Δίον και ήταν αφιερωμένο στη λατρεία της Δήμητρας. Εκεί έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμός λυχναριών, στα οποία μπορούμε να παρακολουθήσουμε την ιστορία του ιερού από την ίδρυσή του, στις αρχές του 5 ου αιώνα π.χ., μέχρι την εγκατάλειψή του στα τέλη του 4 ου αιώνα μ.χ., λόγω της χωρίς διακοπή ανάθεσής τους, βλ. Σ. Πινγιάτογλου Το μέγεθος των χώρων των ιερών και η τάση για μεγαλοπρέπεια και επίδειξη οδήγησαν στη χρήση μεγάλων λίθινων, χάλκινων και πήλινων λύχνων με πολλούς μυκτήρες, ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους. Βλ. Thompson H.A., Hesperia 5 (1936) 180, όπου και η παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία. Επίσης, στους πολύμυξους λύχνους και γενικά στη λατρευτική χρήση των λύχνων αναφέρεται και η Σ. Πινγιάτογλου 2005, 22κ.ε, 75κ.ε. 207 Bailey 1972,

107 Η τυπολογική κατάταξη των λύχνων γίνεται με βάση το γενικό σχήμα του λύχνου, το προφίλ και τη διαμόρφωση των διαφόρων μερών στην περίπτωση των τροχήλατων. Στην περίπτωση των κατασκευασμένων με μήτρα στηρίζεται στην επάνω όψη του λύχνου, δηλαδή στη διακόσμηση του ώμου και του δίσκου καθώς και στη μορφή του μυκτήρα 208. Τα δύο ξεχωριστά μορφολογικά χαρακτηριστικά τα οποία παρατηρούν οι Σ. Δρούγου Γ. Τουράτσογλου 209 στους λύχνους των τάφων από τη Βέροια, δηλαδή η μικρή, υποτυπώδης, κοίλη στην κάτω επιφάνειά της βάση, χωρίς ιδιαίτερα φροντισμένο περίγραμμα και η έλλειψη πραγματικών λαβών, που αντικαταστάθηκαν από μικρούς λοβούς ή πλαστικά, σιγμοειδή στοιχεία, παρατηρούνται και στους τρεις λύχνους οι οποίοι βρέθηκαν στον θαλαμωτό τάφο 6 του δυτικού νεκροταφείου της Πέλλας. Από αυτούς οι δύο είναι τροχήλατοι και ο τρίτος είναι κατασκευασμένος με μήτρα. Και οι τρεις φαίνεται ότι ήταν χρησιμοποιημένοι, καθώς φέρουν ίχνη καύσης στο μυκτήρα. Ο λύχνος (πιν.28, εικ.62,63), από τη θήκη στη βορειοδυτική γωνία του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 6, ανήκει στην κατηγορία των φακοειδών λύχνων σύμφωνα με τη Σ. Δρούγου 211. Στην Πέλλα αυτός ο τύπος εντοπίζεται συχνά και τα παραδείγματα του είναι αττικής προέλευσης ή ντόπιες απομιμήσεις, κυρίως της νεότερης εξέλιξης του τύπου στον 3 ο αιώνα στα εγχώρια εργαστήρια 212. Τα νεότερα παραδείγματα του τύπου αυτού, στα οποία πρέπει να ανήκει και ο λύχνος 45, χαρακτηρίζονται από το λαγυνόμορφό τους σώμα (lagznosfӧrmig) και το σωληνωτό μυκτήρα 213, ο οποίος στον 3 ο αιώνα μεγαλώνει και συνδέεται περισσότερο με την περιφέρεια και τον ώμο του λύχνου, και δεν μοιάζει σαν ξεχωριστό στοιχείο 214. Γενικά το προφίλ των λύχνων του τύπου αυτού είναι προσεχτικά σχεδιασμένο, με ψηλή, δισκόμορφη βάση ελαφρώς κοίλη στην κάτω επιφάνεια της, πλατύ και επίπεδο σώμα, ευδιάκριτα γωνιώδες στο σημείο ένωσης του πάνω με το κάτω μισό (όπως στις λαγύνους). Η οπή πληρώσεως περιβάλλεται από αρκετά 208 Πινγιάτογλου 2005, Δρούγου Τουράτσογλου 1998, , σημ Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ Δρούγου 1992, Σύμφωνα με τη Δρούγου αντίστοιχοι είναι οι τύποι ΗΤ 29Α (Αθηναϊκή Αγορά) και FSL 1 (Κεραμεικός). 212 Δρούγου 1992, Kerameikos XI, Δρούγου 1992, 50 Μπόλη ,

108 ψηλό δακτύλιο και αυλάκωση περιμετρικά, ενώ η λοβοειδής απόφυση στο πλάι του σώματος, διάτρητη ή όχι, δεν απουσιάζει σχεδόν ποτέ. Συνήθως δεν υπάρχει λαβή ενώ ο μυκτήρας είναι μακρύς και επίπεδος, συχνά με καμπύλη απόληξη 215. Στο τέλος του 4 ου αιώνα π.χ. χαρακτηριστικό των φακοειδών λύχνων είναι η οργανική σχέση του μυκτήρα με το σώμα, η οποία παύει να ισχύει στους μικρούς φακοειδής λύχνους του 3 ου αιώνα και με αυτόν τον τύπο τελειώνει η «κλασική» και «αττική» περίοδος των λύχνων της Πέλλας και γίνεται η εισαγωγή στον 3 ο αιώνα 216. Στην Πέλλα ο τύπος αυτός φαίνεται να ξεκινά από το τέλος του 4 ου αιώνα και να καλύπτει ολόκληρο το 3 ο αιώνα 217. Ο R.H. Howland (HT 29Α) τον χρονολογεί από το τελευταίο τέταρτο του 4 ου αιώνα π.χ. και μέχρι και το δεύτερο τέταρτο του 3 ου αιώνα π.χ O O. Broneer (Type IX) όχι πριν από τον 3 ο αιώνα π.χ. 219 και η I. Scheibler (FSL 1) μεταξύ π.Χ Στη Βέροια όμως βλέπουμε μια όψιμη επανάληψη του τύπου αυτού σε ταφικά σύνολα που χρονολογούνται από το πέρασμα του 3 ου στο 2 ο αιώνα. Η νεότερη χρονολόγηση των λύχνων αυτών από τη Βέροια δικαιολογείται και από επιμέρους χαρακτηριστικά τους, όπως ο μεγάλος μυκτήρας, αλλά και από εξωτερικά στοιχεία 221. Το ίδιο φαίνεται ότι συμβαίνει και με τη Δημητριάδα όπου τα πρωιμότερα παραδείγματα του τύπου αυτού ξεκινούν στα τέλη του 4 ου αιώνα με αρχές 3 ου αιώνα π.χ. και τα νεότερα φτάνουν μέχρι και το τέλος του 2 ου αιώνα π.χ Λαμβάνοντας τα πιο πάνω υπόψη μπορούμε να πούμε ότι και ο λύχνος 45 ο οποίος βρέθηκε στην ασύλητη κόγχη, στη βορειοδυτική γωνία του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 6 ανήκει στον 2 ο αιώνα π.χ., καθώς αποτελεί δείγμα της συνέχισης της χρήσης του τύπου αυτού και σε αυτόν τον αιώνα. Στη κόγχη πέραν από το λύχνο υπήρχε ένα χρυσό ενώτιο, ένα χρυσό δακτυλίδι και ένα πήλινο γυναικείο ειδώλιο 223. Ο λύχνος 28 (πιν.19, εικ.40,41) έχει λοβοειδή απόφυση στο πλάι του σώματος. Η παρουσία απόφυσης, διάτρητης ή όχι, στα λυχνάρια είναι πολύ συχνή και φαίνεται ότι 215 Agora IV, Δρούγου 1992, Δρούγου 1992, 51, Agora IV, Corinth IV 2, Kerameikos XI, Δρούγου 1992, Νικολάου 2004, Βλ. Γενικές παρατηρήσεις Συμπεράσματα σελ

109 αντικαθιστά τις λαβές. Το μικρό μέγεθός τους, τους δίνει πιθανότατα ένα διακοσμητικό ρόλο. Οι αποφύσεις κατασκευάζονται από μικρή μάζα πηλού που κολλάται στο πλάι ή επάνω μέρος του λύχνου και διαμορφώνεται ανάλογα με το χέρι ή με κάποιο εργαλείο, παίρνοντας συνήθως τη μορφή προεξοχής με στρογγυλεμένο ή οξύ άκρο. Σε κάποια παραδείγματα οι αποφύσεις αυτές έχουν σχήμα ημιτελούς λατινικού σίγμα και ονομάζονται σιγμοειδείς αποφύσεις 224. Τέτοια υπάρχει και στο λύχνο 45. Ο λύχνος 28 βρέθηκε στην κόγχη που ανοίχτηκε στον ανατολικό τοίχο του θαλάμου του τάφου 6 και φέρει ίχνη καύσης, όπως και τα υπόλοιπα κτερίσματα της κόγχης 225. Η προχειρότητα της κατασκευής του, η αμέλεια στο πλάσιμο του και η κακή διατήρησή του δεν μας επιτρέπουν να διατυπώσουμε μια ασφαλή χρονολόγησή του. Η τριγωνική απόληξη του μυκτήρα, μας οδηγεί σε μια όψιμη σχετικά χρονολόγηση, κάπου στο δεύτερο μισό του 2 ου αιώνα π.χ., όπως και τα υπόλοιπα κτερίσματα της κόγχης. Ο λύχνος 28 ανήκει στον τύπο των ελληνιστικών κυλινδρικών λύχνων, ΠΛ11, σύμφωνα με την τυπολογία της Σ. Δρούγου 226. Πρόκειται για τον τύπο των τελευταίων ελληνιστικών τροχήλατων λύχνων, που χρονικά κατατάσσονται μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. και μέχρι τις αρχές του 1 ου αιώνα π.χ. και συνυπάρχουν με λύχνους κατασκευασμένους με μήτρα. Η ύπαρξη της τριγωνικής απόληξης στο μυκτήρα του λύχνου 28, μαρτυρεί αυτήν ακριβώς την συνύπαρξη και επιρροή των κατασκευασμένων με μήτρα επάνω στους τελευταίους τροχήλατους. Κατά τη Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 227 πρόκειται για τον τύπο ΧΙΧ της Κορίνθου 228, με χαρακτηριστικό τη διαμόρφωση πλαστικού δακτυλιδιού γύρω από την επάνω επιφάνεια και χρήση λίγο πριν τα μέσα του 2ου αιώνα π.χ. και αμέσως μετά. Ο λύχνος (πιν.27, εικ.59,60), προέρχεται από την επίχωση του δρόμου του λαξευτού θαλαμωτού τάφου 6 και είναι κατασκευασμένος με μήτρα. Στην Πέλλα έχουμε μεγάλο αριθμό λύχνων κατασκευασμένων με μήτρα, καθώς και τις ίδιες της μήτρες από τις οποίες κατασκευάστηκαν. Η Σ. Δρούγου εξετάζοντας τα λυχνάρια από την παλιά 224 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, , σημ Βλ. Γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σελ Δρούγου 1992, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Corinth IV, II, 66 κ.ε. 229 Βλ. Κατάλογος σελ

110 ανασκαφή τα διαχωρίζει σε δύο ομάδες: Α. Λύχνοι του β μισού του 2 ου αιώνα π.χ. 230 και Β. λύχνοι του τέλους του 2 ου αιώνα π.χ. με αρχές 1 ου αιώνα π.χ. Με τη σειρά της η δεύτερη ομάδα διακρίνεται σε άλλες δύο υποομάδες: 1. λύχνοι οι οποίοι γύρω από την οπή πληρώσεως έχουν δύο πλαστικούς δακτυλίδιους που ορίζουν μια αυλάκωση και περιμετρικά ανάγλυφο κόσμημα και 2. Λύχνοι των οποίων το περιχείλωμα γύρω από την οπή πληρώσεως είναι πλατύ και επίπεδο και ορίζεται στην εξωτερική του περιφέρεια από ένα κυκλικό έξαρμα-δακτύλιο, άλλοτε ανοικτό και άλλοτε κλειστό. Τα ανάγλυφα κοσμήματα περιορίζονται γύρω και εκτός του δακτυλίου και συνήθως πρόκειται για τριγωνικά φύλλα, στενό κυμάτιο ή απλοποιημένο αστράγαλο. Συχνά στη ρίζα του μυκτήρα υπάρχει μάσκα σατύρου ή φύλλο 231. Ο λύχνος 43 ανήκει στον τελευταίο αυτό τύπο. Έχει υποτυπώδη δακτυλιόσχημη βάση, αμφικωνικό σώμα με πολύ τονισμένη ακμή στο σημείο ένωσης των δύο μερών του σώματος, μεγάλη οπή πληρώσεως και γύρω από αυτήν ανάγλυφο δακτύλιο. Σε αντίθεση με τα γενικά χαρακτηριστικά του τύπου, το περιχείλωμα της οπής πληρώσεως είναι πολύ στενό. Εξωτερικά του δακτυλίου υπάρχει ανάγλυφο κόσμημα με κυμάτιο. Ανάγλυφο μοτίβο φαίνεται ότι υπάρχει και στη ρίζα του μυκτήρα το οποίο όμως δύσκολα διακρίνεται, ίσως κάποιο φυτικό κόσμημα. Ο μυκτήρας έχει τριγωνική απόληξη και στη βάση του διαμορφώνεται ανάγλυφη νεύρωση, ενώ η μία πλευρά της τριγωνικής απόληξης είναι πιο πλατιά σε σχέση με την άλλη. Το γεγονός ότι ο μυκτήρας έχει τριγωνική απόληξη, μας οδηγεί σε μια όψιμη χρονολόγηση, καθώς η τριγωνική απόληξη εμφανίζεται προς το 230 Σε αυτή την ομάδα έχουμε και μια υποομάδα της οποίας τα παραδείγματα αποτελούν λύχνοι οι οποίοι κατασκευάζονται μεν με μήτρα, αλλά δεν φέρουν καμία ανάγλυφη διακόσμηση. Αντιθέτως φαίνεται ότι μιμούνται τους τροχήλατους λύχνους, βλ. Δρούγου 1992, 111 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 138 κ.ε. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 345 κ.ε. Αυτός ο τύπος λύχνων είναι από τα παλαιότερα παραδείγματα λύχνων κατασκευασμένων με μήτρα που έχουν βρεθεί τόσο στην Πέλλα, όσο και στη Βέροια. Το φαινόμενο αυτό της αντιγραφής των τροχήλατων λύχνων εντοπίστηκε και στον Κεραμεικό και φαίνεται ότι συνδέεται με την εισαγωγή και δοκιμή της νέας τεχνικής, βλ. Kerameikos XI, 114, 133. Στη Μακεδονία και συγκεκριμένα στην Πέλλα, δεν φαίνεται να ισχύει η υπόθεση του πειραματισμού κατά την εισαγωγή της νέας τεχνικής, καθώς έχουν εντοπιστεί μαζί στο στρώμα καταστροφής λύχνοι κατασκευασμένοι από μήτρα με και χωρίς διακόσμηση. Μάλλον η εισαγωγή τις νέας τεχνικής έγινε πολύ γρήγορα στην πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, βλ. Δρούγου 1992, Δρούγου 1992,

111 τέλος του 2 ου αιώνα π.χ. 232 Βρέθηκε στην επίχωση του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 6 μαζί με τον αμφορέα Δρούγου 1992, Βλ. Γενικές παρατηρήσεις Συμπεράσματα σελ

112 ΜΥΡΟΔΟΧΕΙΑ Το μυροδοχείο είναι ένα από τα πιο πολυσυζητημένα και μελετημένα είδη κεραμικής και αυτό γιατί αποτελούσε κοινό και γρήγορα εξελίξιμο είδος. Επίσης, πρόκειται για τον πιο διαδεδομένο τύπο αγγείου σε ολόκληρη τη μεσογειακή λεκάνη κατά την Ελληνιστική περίοδο 234. Έχουν γίνει κατά καιρούς προσπάθειες από πολλούς μελετητές να καταρτιστεί μια τυπολογική σειρά του είδους αυτού 235. Εντούτοις, η επίτευξη αυτού του στόχου είναι ακόμη και σήμερα πολύ δύσκολη, καθώς υπάρχει πληθώρα τύπων, οι οποίοι φαίνεται ότι δεν διαρκούν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, ενώ άλλοι συχνά συνυπάρχουν, καθιστώντας αβέβαιη οποιαδήποτε προσπάθεια τυπολογικής κατάταξής τους 236. Η V.R. Anderson-Stojanović 237, παρατηρεί ότι είναι χωρίς νόημα η ενιαία χρονολόγηση των ατρακτόσχημων μυροδοχείων με κριτήριο το ίδιο το σχήμα των αγγείων, ενώ οι Α. Γιαννικουρή - Β. Πατσιαδά - Μ. Φιλήμωνος 238 παραλείπουν τη διακόσμηση των μυροδοχείων από τη Ρόδο και στηρίζονται μόνο στο σχήμα για να τα κατατάξουν σε τυπολογικές και ταυτόχρονα χρονολογικές κατηγορίες. Γενικά πρόκειται για μικρά 239, χωρίς λαβές 240 κλειστά αγγεία με σφαιρικό ή ωοειδές σώμα που στενεύει κατά πολύ προς τα κάτω δημιουργώντας το πόδι και τη βάση και προς τα πάνω σχηματίζοντας το λαιμό και το χείλος. Εμφανίζονται στον ελλαδικό χώρο όχι πολύ νωρίτερα από την αρχή της ελληνιστικής περιόδου 241, μάλλον μέσα στον 4 ο αιώνα π.χ Hübner 2006, Καλτσάς 1983, 56κ.ε. Γιαννικουρή-Πατσιαδά-Φιλήμωνος 1989,58κ.ε. Τσάκος 1977, 345κ.ε. Drougou Touratsoglou 1991, πιν. ΙΙΙ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Αλλαμανή Τζαναβάρη 1994, Graepler 1997, 169 Γρηγοριάδου Σκέρλου 2004, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 241 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Anderson-Stojanović 1987, 109. Παρά τις επιφυλάξεις αυτές, πολλοί μελετητές ακολουθούν, έστω συμβατικά, την παραδεδομένη μέθοδο χρονολόγησης που βασίζεται στην εξελικτική πορεία από σφαιρικά σχήματα σε ατρακτόσχημα. 238 Γιαννικουρή Πατσιάδα - Φιλήμωνος 1989, Το μέγεθος του είναι συνήθως από 8 μέχρι 20εκ. Όμως δεν απουσιάζουν και μικρότερα μυροδοχεία, 4 ή 5εκ., καθώς και πολύ μεγάλα, 20-30εκ., βλ. Anderson-Stojanović 1987, Δρούγου 1991, 164 Ηübner 2006, SCE IV 3, 73 Labraunda II 1, Thompson 1934, 473. Η εμφάνιση των μυροδοχείων ίσως να διαφοροποιείται χρονικά ανάλογα με την περιοχή στην οποία αναφερόμαστε. Για παράδειγμα, στην Κόρινθο τα πρώτα παραδείγματα χρονολογούνται στο δ 77

113 Ποιό όνομα χρησιμοποιείτο στην αρχαιότητα για αυτού του είδους τα αγγεία δεν είμαστε δυστυχώς σήμερα σε θέση να το γνωρίζουμε 243. Έχουν προταθεί ως πιθανά τα λήκυθος, ληκύθιον και αλάβαστρον 244. Παλαιότερα τα αγγεία αυτά ονομάζονταν από την έρευνα δακρυδόχοι (lacrimatoria 245 ) και αργότερα ληκύθια, ή βαλσαμάρια (unguentaria) 246 επειδή οι μελετητές θεωρούσαν ότι τα συγκεκριμένα αγγεία προορίζονταν για τη συλλογή των δακρύων των θρηνωδών, αφού πολλά από αυτά εντοπίστηκαν σε τάφους 247. Οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι με τη χρήση του όρου «λήκυθος» δε νοείτo μόνο ο τύπος εκείνος του αγγείου που και σήμερα ονομάζουμε λήκυθο, αλλά κάθε τύπος αγγείου με ανάλογη χρήση 248. Βασικό χαρακτηριστικό των αγγείων με χρήση μυροδοχείου θεωρείται το μικρό μέγεθος, ο στενός λαιμός και το φαρδύ χείλος ή το χείλος με περιχείλωμα. Με άλλα λόγια αγγεία ελεγχόμενης ροής για τα ιδιαιτέρως πολύτιμα αρωματικά έλαια 249. Ο στενός και μακρύς λαιμός περιορίζει σε μεγάλο βαθμό την είσοδο του αέρα στο αγγείο και έτσι, από τη μία εμποδίζεται η γρήγορη εξάτμιση του περιεχομένου του και από την άλλη το περιεχόμενο αδειάζει ελεγχόμενα σε μικρές ποσότητες 250. Επιπλέον υπάρχει και η άποψη ότι τα αρώματα ήταν συμπυκνωμένα άρα πωλούνταν σε μικρές ποσότητες, έτσι ώστε να τοποθετούνται σε αγγεία μικρών διαστάσεων 251. Οι πιο πάνω όροι έχουν σήμερα εγκαταλειφθεί από τη σύγχρονη έρευνα και χρησιμοποιείται στη διεθνή βιβλιογραφία ο όρος μυροδοχεία 252 και ατρακτόσχημα τέταρτο του 4 ου αιώνα π.χ., βλ. Pemberton 1985, 284. Όμως, σε γενικές γραμμές οι διαφορές είναι μικρές και σίγουρα δεν ξεφεύγουν από τα πλαίσια του 4 ου αιώνα π.χ. 243 Labraunda II 1, Dufková 1974, Agora XXXIII, Lacrima σημαίνει δάκρυ στη λατινική. «Tear-bottles» είναι ο όρος στην αγγλική. 246 Παντερμαλής 1972, Thompson 1934, 473 Labraunda II 1, 23 Hübner 2006, 27 Anderson-Stojanović 1987, Agora XII, 150 Richter 1935, 14 Kanowski 1983, 28, 97 Scheibler 1992, 30 Cook 1994, Ακτσελή Μανακίδου 1997, 88. Για τη κλασική περίοδο μυροδοχεία, με την ευρύτερη έννοια του όρου, θεωρούνται από τους περισσότερους μελετητές το αλάβαστρο, ο αμφορίσκος, ο αρύβαλλος, ο ασκός(με ταινιωτή λαβή, πτηνόμορφος, Guttus), η λήκυθος, το αρυβαλλοειδές ληκύθιο και η λήκυθος Talcott, βλ. Καλλίνη 1998, 6-7. Μόνο το αλάβαστρο συνεχίζει να υπάρχει και στον 3 ο αιώνα π.χ. και μάλιστα να συνυπάρχει με τα ατρακτόσχημα μυροδοχεία, βλ. Hübner 2006, Agora XII, 151, 157 Λιβέρη 1997, Kahane 1952, Scheibler 1992, Στην αγγλική χρησιμοποιείται ο όρος «spindle-shaped» ή ο λατινικός όρος unguentaria και fusiform uguentaria. Η ονομασία αυτή χρησιμοποιήθηκε από γάλλους αρχαιολόγους στην καμπή του 20 ου αιώνα, αν και ο Πλίνιος 78

114 μυροδοχεία, αφού το περιεχόμενό τους πρέπει να ήταν πολύτιμα έλαια 253 και αρώματα 254. Βέβαια ίσως περιείχαν και άλλα υλικά όπως υγρά αρτύματα, μέλι, ξύδι, άλμη 255, μαστίχα, θυμίαμα 256 και φάρμακα 257, ενώ τα πολύτιμα και ακριβά αρώματα 258 ίσως τοποθετούνταν σε μυροδοχεία από εξίσου πολύτιμο υλικό 259 όπως το γυαλί, ο άργυρος 260 και το αλάβαστρο 261. Επίσης έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι τα αρώματα τοποθετούνταν σε μεγάλα δοχεία κατά τη μεταφορά τους από τον τόπο παραγωγής και μεταγγίζονταν στα μικρά μυροδοχεία από τον έμπορο στο αρωματοπωλείο κατά τη διαδικασία της πώλησης του αρώματος 262. Εξάλλου δε λείπουν και οι σκηνές σε αγγεία της αρχαϊκής περιόδου, αγοραπωλησίας αρωματικού λαδιού, όπου το υγρό είναι αποθηκευμένο σε αμφορείς και πελίκες και ο πωλητής το μεταγγίζει με τη βοήθεια ενός χωνιού σε μικρότερα μυροδοχεία, αλάβαστρα ή ληκύθους 263. Η επωνυμία ατρακτόσχημα θα μπορούσε εύκολα να εξηγηθεί αν παρακολουθήσουμε την εξέλιξη του σχήματος, το οποίο μοιάζει με αδράχτι και η διαμόρφωση του σώματος αρχίζει από σφαιρική στα πρωιμότερα παραδείγματα ως (Historia Naturalis XXXVI,60) έκανε πολύ νωρίτερα αναφορά για vasa uguentaria,βλ. Labraunda II 1,24 σημ.5,6. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο χρησιμοποιείται και ο όρος ampulla (Cicero, De finibus bonorum et malorum, IV, 30). 253 Είναι γνωστό ότι στους αρχαίους χρόνους το ελαιόλαδο χρησίμευε στην παραγωγή αρωμάτων. Εκτός από τις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής που βρέθηκαν στην Πύλο, βλ. Shelmerdine C.W., The Perfume Industry of Pylos (Goteburg 1985), υπάρχουν και κείμενα των ιστορικών χρόνων, όπως του Θεόφραστου (Περὶ Ὀσμῶν IV) και αργότερα του Διοσκουρίδη ( , ) όπου καταγράφονται υλικά και συνταγές αρωματικού λαδιού. Δυστυχώς όμως η ορολογία που χρησιμοποιείται δεν είναι και πολύ ξεκάθαρη, έτσι δεν μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε αν μιλάνε για ελαιόλαδο, άρωμα με βάση το ελαιόλαδο ή άρωμα από κάποιο άλλο είδος λαδιού, βλ. Ραυτοπούλου 1996, Labraunda II 1,24 Thompson 1934, 473 Dufková 1974, 83 Agora XXXIII, Labraunda II 1, Agora XXXIII, Dufková 1974, O Αθήναιος αναφέρει ότι τον 4 ο αιώνα π.χ. στην Αθήνα, ¼ του λίτρου άρωμα ισοδυναμούσε όσο το κόστος ζωής ενός ανθρώπου για 500 μέρες, βλ. Brun 2000, 281. Γενικά για το άρωμα στην αρχαιότητα βλ. Faure P., Parfums et aromates de l Antiquité, Fayard Σύμφωνα με τη S.I. Rotroff, τα μυροδοχεία με διακόσμηση «Δυτικής Κλιτύος» είναι σπάνια και αποτελούν μιμήσεις αργυρών αγγείων, που χρησιμοποιούνταν ως δοχεία ακριβών αρωμάτων βλ. Agora XXIX, 178, σημ Έχουν βρεθεί σε κάποιες ταφές βλ. Ρωμιοπούλου 1989, 35-36, αρ.1775, 1780, πιν.16 (Βέροια) Δρούγου 1988, 82 (Θεσσαλονίκη) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1991, 110, 112 (Πέλλα). 260 Στο τάφο Γ του τύμβου της Νικήσιανης, βρέθηκε τμήμα αργυρού μυροδοχείου, μέγιστου ύψους 0.109μ., που φέρει ανάγλυφη φυτική διακόσμηση και χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4 ου αιώνα π.χ., βλ. Λαζαρίδης Ρωμιοπούλου Τουράτσογλου 1992, Labraunda II 1, 24 σημ Labraunda II 1, 24 Tarsus I, 171, σημ.64 Anderson-Stojanović 1987, Ραυτοπούλου 1996, , εικ.2,3,4. 79

115 ιδιαιτέρως ραδινή στα οψιμότερα 264. Δεν πρέπει φυσικά να ξεχνάμε και το ενδεχόμενο αναβίωσης παλαιότερων τύπων. Τα αγγεία αυτά φαίνεται ότι κατείχαν σημαντική θέση ανάμεσα στα αντικείμενα καλλωπισμού, κυρίως των γυναικών, όπως μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε από τις απεικονίσεις τους στις ανάγλυφες επιτύμβιες στήλες από τη Μικρά Ασία 265. Όμως δεν μπορούμε να πούμε ότι ανήκουν αποκλειστικά στη σφαίρα του γυναικείου κόσμου, καθώς έχουν εντοπιστεί και ως κτερίσματα σε αντρικές ταφές 266. Στην καθημερινή ζωή η επάλειψη του σώματος με έλαια θεωρείτο απαραίτητη διαδικασία καλλωπισμού μετά το λουτρό 267 και κατά την προετοιμασία για κάποια γιορτινή εκδήλωση 268, αλλά και απαραίτητη διαδικασία προετοιμασίας των αθλητών 269. Επιγραφές πάνω σε μικρά αρωματοδοχεία δείχνουν ότι αποτελούσαν δημοφιλή ερωτικά δώρα 270. Συχνά βρίσκουμε μυροδοχεία και σε μαγειρεία, τα οποία πρέπει να περιείχαν αρτύματα για το κρασί ( οινόγαρον, vinum piperatum) ή το φαγητό 271. Μάλιστα αυτά τα μυροδοχεία συχνά είναι κακοπλασμένα και ασταθή και δύσκολα μπορούν να στηριχθούν στη μικρή τους βάση. Έτσι πιστεύεται ότι πρέπει να ήταν τοποθετημένα σε μια θήκη από φθαρτό υλικό (ξύλο, ψάθα, ύφασμα) 272. Το γεγονός ότι τα ατρακτόσχημα μυροδοχεία στην πλειονότητά τους δεν μπορούν να τοποθετηθούν σε όρθια θέση, φαίνεται ότι απασχολεί την V.R. Anderson- Stojanović, η οποία υποθέτει ότι αν δεν είχαν κάποιο στήριγμα και ήταν τοποθετημένα οριζόντια, σίγουρα θα είχαν καλύμματα και πώματα για να μην χύνεται το περιεχόμενό τους. Το ότι εμείς τα βρίσκουμε χωρίς αυτά τα πώματα πιθανόν οφείλεται στο ότι ήταν 264 Anderson-Stojanovic 1987, Pfuhl - Moebius 1977, 131, αρ.384, πιν.63, 157, αρ.507, πιν.80 κ.α. Σε κάποιες από αυτές τις στήλες φαίνεται ο τρόπος με τον οποίο στηρίζονται μεταξύ τους ζεύγη από μυροδοχεία. 266 Καλλιντζή 2004, 265. Οι J. Brun - P.Brun, θεωρούν ότι τα αρώματα χρησιμοποιούνται και από τους άντρες, ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, βλ. Brun 2000, 279. Η Ε. Ραυτοπούλου αναφέρει ότι οι άντρες μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν άρωμα μόνο σε ειδικές περιστάσεις, όπως για παράδειγμα σε συμπόσια, βλ. Ραυτοπούλου 1996, Ραυτοπούλου 1996, Βλ. Αριστοφάνης, Εκκλησιάζουσες, 840, όπου το άρωμα συμπεριλαμβάνεται στις απολαύσεις του συμποσίου. 269 Scheibler 1992, 28 Brun 2000, Scheibler 1992, 58, σημ Χατζηδάκης 1997, 304 Χατζηδάκης 2000, , πιν.73α. Οι σπόροι και τα αρτύματα πρέπει να πωλούνταν σε μικρές ποσότητες (όπως και σήμερα) συσκευασμένοι σε μικρά και φθηνά αγγεία, κατάλληλα για να τους προστατεύουν από την υγρασία, και με στενό άνοιγμα για να ελέγχεται η ροή του ακριβού περιεχομένου. Αυτό θα εξηγούσε το γιατί βρίσκουμε συχνά και σε μεγάλες ποσότητες μυροδοχείων μέσα σε μαγειρεία. 272 Χατζηδάκης 2000,

116 κατασκευασμένα από φθαρτά υλικά 273. Μυροδοχεία, μικρών διαστάσεων, ήταν αποθηκευμένα και σε πιθοειδή σκεύη στα καταστήματα των στοών της Αγοράς της Πέλλας 274. Μεγάλος αριθμός μυροδοχείων έχει βρεθεί και στο δημόσιο λουτρό της Πέλλας, στη τρίτη φάση χρήσης του που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 2 ου αι. π.χ Τα αρωματοπωλεία στην Πέλλα πρέπει να ήταν εγκατεστημένα στο βόρειο τμήμα της δυτικής στοάς, σύμφωνα με τα ευρήματα που εντοπίστηκαν και περιλαμβάνουν μακεδονικούς αμφορείς, αμφορίσκους και μυροδοχεία όλων των μεγεθών 276. Μάλλον απίθανη και κάπως υπερβολική φαίνεται η άποψη ότι τα μυροδοχεία ίσως χρησιμοποιούνταν και ως κηροπήγια 277. Τέλος, μυροδοχεία έχουν βρεθεί και σε ιερά ως προσφορές 278. Βέβαια, στην Πέλλα έχουν βρεθεί μόνο 3 μυροδοχεία στο Ιερό της Μητέρας των θεών και της Αφροδίτης 279 και άλλα 12 στο Θεσμοφόριο 280. Ο περιορισμένος αριθμός μυροδοχείων στα ιερά της Πέλλας προκαλεί εντύπωση και μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στη μακεδονική πρωτεύουσα το σχήμα αυτό προτιμάται περισσότερο για ταφική χρήση. Το ατρακτόσχημο μυροδοχείο είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σχήματα της ελληνιστικής κεραμικής, το οποίο συναντάται όχι μόνο σε τάφους αλλά και σε οικιακές αποθέσεις, δεξαμενές και φρεάτια 281. Αν και έχει εντοπιστεί διάσπαρτο σε πολλά σημεία της λεκάνης της Μεσογείου 282 πρέπει να υπήρχε ένα κέντρο παραγωγής από το οποίο ξεκίνησε και διαδόθηκε 283. Υπάρχει η άποψη ότι ένας πρώιμος τύπος μυροδοχείου, του 4 ου 273 Anderson-Stojanović 1987, Ακαμάτης 2011, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Ακαμάτης 2007, 106, εικ Ακαμάτης 1999, 27, σημ.18 Ακαμάτης 2011, 381, σημ Anderson-Stojanović 1987, 114, σημ Anderson-Stojanovic 1987, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996, Labraunda II 1, 23 Μαρκουλάκη Νινιού-Κινδελή 1982, 83 Kurtz Boardman 1994, 155 Εγγλέζου 2005, 232 Kahane 1952, 132 Hausmann 1996, 28, Στην Πέλλα συγκεκριμένα έχουν εντοπιστεί τύποι μυροδοχείων στο στρώμα καταστροφής των εργαστηρίων κεραμικής της ανατολικής στοάς της Αγοράς, τα οποία δεν αντιπροσωπεύονται σχεδόν καθόλου στους τάφους βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 241, σημ Labraunda II 1, 26 όπου γίνεται μια σύντομη αναφορά σε διάφορες θέσεις σε ολόκληρη τη Μεσόγειο όπου έχουν εντοπιστεί μυροδοχεία, τα οποία μάλιστα φέρουν χαρακτηριστικά, όπως η σύσταση του πηλού, το σχήμα και η διακόσμηση, τα οποία είναι καθαρά τοπικά, συνηγορώντας έτσι στην άποψη της τοπικής παραγωγής τους και όχι της εισαγωγής τους από περιοχές της Ανατολής. 283 Thompson 1934, 472 Brun 2000, 278κ.ε. Βέβαια υπάρχει και η άποψη ότι υπήρχαν περισσότερα από ένα κέντρα παραγωγής των αγγείων αυτών, καθώς φαίνεται ότι οι τύποι από την Αθήνα διαφέρουν από αυτούς για παράδειγμα της Ταρσού, βλ. Tarsus I,

117 αιώνα π.χ., αποτελεί εκδοχή σε μικρογραφία των αμφορέων «κυπριακού τύπου» ή αλλιώς «ψευδοκυπριακών» 284. Επιπλέον κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι το σχήμα προέρχεται από την Ανατολή και ο λόγος είναι γιατί από εκεί προέρχονται και τα αρώματα και τα έλαια τα οποία θεωρείται ότι περιείχαν 285. Υποστηρίζεται επίσης ότι αποτελεί τη συνέχεια των λευκών ληκύθων ως προς τη ταφική τους χρήση 286. Φυσικά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την άποψη ότι αρώματα παράγονταν γενικά σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου 287, έτσι εξηγείται και η ευρεία διάδοση των μυροδοχείων, των μοναδικών μαρτυριών που ήταν δυνατόν να φτάσουν σε μας από αυτή τη μεγάλη παραγωγή. Όλη αυτή η δραστηριότητα μάλλον ξεκίνησε από κάπου και γρήγορα διαδόθηκε με αποτέλεσμα, τόσο τα αρώματα, όσο και τα μυροδοχεία που αρχικά εισάγονται σε διάφορες περιοχές, κάποια στιγμή να παράγονται από ντόπια εργαστήρια 288. Έχουν γίνει προσπάθειες ερμηνείας της τοποθέτησής τους μέσα στους τάφους. Πολλοί μελετητές φαίνεται να συμφωνούν στο ότι ο μεγάλος αριθμός 289 τους μέσα σε ένα τάφο δεν είναι τυχαίος. Τοποθετούνταν πολυάριθμα 290 «για να μετριάσουν την εντύπωση της ευτέλειας που δημιουργούσε το υλικό τους» 291 και «να εκφράσουν την έννοια της 284 Agora XII, 191, αρ , pl.63. Η Κύπρος βέβαια, ως κομμάτι της Ανατολής, φαίνεται ότι συνδέεται από πολύ παλιά με την παραγωγή αρωμάτων. Σε πινακίδες Γραμμικής γραφής Β, του 14 ου - 13 ου αιώνα π.χ. από την Κνωσσό, ο κατασκευαστής αρωμάτων έχει το όνομα arepazoo και kupirijo δηλαδή the Cypriot (ο Κύπριος) αναφέρεται δηλαδή η καταγωγή του βλ. Brun 2000, 281 Λιβέρη 1997, Thompson 1934, 473 (όπου προτείνεται η Συρία ή η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ως πιθανοί τόποι καταγωγής του σχήματος) Brun 2000, 278κ.ε. SCE IV 3, (όπου αποκλείεται η κυπριακή καταγωγή τους και τονίζεται η μεγάλη πιθανότητα αιγυπτιακής καταγωγής τους) Dufková 1974, 83. Έχει όμως υποστηριχθεί και η άποψη ότι αρώματα φτιάχνονταν και στη Δύση και το γεγονός αυτό ενισχύει την άποψη ανάγκης ύπαρξης και άλλων εργαστηρίων παραγωγής μυροδοχείων σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, βλ. Tarsus I, 171, σημ.63. Ο P.Kahane, θεωρεί ότι υπήρχαν διάφορα κέντρα παραγωγής αρωμάτων και μυροδοχείων, πολλά από τα οποία πιθανόν συνυπήρξαν, βλ. Kahane 1952, Παντερμαλής 1972, 163 Χρυσοστόμου Α. 1983, 201 Λιλιμπάκη-Ακαματη 1994, 247 Τσάκος 1977, 409 Agora XXXIII, 138 Samothrace XI 2, 798 Anderson-Stojanović 1987, 106 Forti 1962, 143 Labraunda II 1, Kahane 1952, Anderson-Stojanović 1987, 105, σημ Agora XXXIII, 157 Tarsus I, 171 Samothrace XI 2, 799 Pemberton 1985, 284 Anderson-Stojanović 1987, 105. Ένα παράδειγμα ύπαρξης ντόπιου εργαστηρίου έχουμε στην Ερέτρια. Τα ερετριακά μυροδοχεία είναι καμωμένα από γκρίζο καλοψημένο πηλό και τα περισσότερα φέρουν οριζόντιες υπόλευκες λεπτές ταινίες στον ώμο, την κοιλιά και το λαιμό, βλ. Θέμελης 1980, Στον πολυθάλαμο τάφο της Πέλλας τα μυροδοχεία αποτελούν το 40% του συνόλου της κεραμικής βλ.λιλιμπάκη-ακαμάτη 2008, 27. Στον τάφο 188 στο Άργος, βρέθηκαν 23 μυροδοχεία έξω από τον τάφο και 87 μέσα, βλ. Bruneau Στον τάφο Κ της οδού Lenormant στην Αθήνα βρέθηκαν 31 μυροδοχεία, βλ. Boulter Τέλος στο τάφο f στον Κεραμεικό βρέθηκαν 43 μυροδοχεία, βλ. Kerameikos IX. 290 Έχει εντοπιστεί ταφή με πάνω από εκατό μυροδοχεία βλ. Labraunda II 1, 23, σημ.8. Επίσης Δρούγου 2005, Χρυσοστόμου Α. 1983,

118 ποσότητας των εισφορών από μέρους των ζώντων» 292. Μια πολύ υποθετική παρατήρηση κάνει η V.R. Anderson-Stojanović στην προσπάθειά της να ερμηνεύσει το λόγο ύπαρξης τόσο μεγάλου αριθμού μυροδοχείων σε ένα τάφο. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την άποψη τα μυροδοχεία ίσως μεταφέρονταν στο τάφο, γεμάτα αρωματικά έλαια, από τους συγγενείς και φίλους του νεκρού οι οποίοι παρευρίσκονταν στη διαδικασία της ταφής ως προσφορά προς το νεκρό. Το γεγονός αυτό, συνεχίζει η ίδια μελετήτρια, θα μας αποκάλυπτε ίσως και τον αριθμών των παρευρισκομένων στην ταφή, άρα και πολλά στοιχεία της δημοτικότητας του νεκρού 293. Βέβαια εδώ προκύπτει το ερώτημα - γιατί σε κάποιους τάφους δεν έχουμε καθόλου μυροδοχεία; Σίγουρα όχι γιατί κανείς δεν παρευρέθηκε στη τελετή. Φυσικά πήλινα μυροδοχεία, ευτελή δηλαδή αντικείμενα, εντοπίστηκαν σε τάφους νεκρών διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης 294. Τα μυροδοχεία αποκτούν συμβολικήθρησκευτική σημασία μέσα στην ταφή 295. Αρώματα φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν κατά την προετοιμασία του νεκρού σώματος και των ρούχων του πριν τον ενταφιασμό ή και πριν την καύση 296. Με αρώματα άλειφαν τα νεκρά σώματα, με αυτά ανακάτευαν τη στάχτη μετά τη καύση του σώματος και την τοποθετούσαν σε τεφροδόχα αγγεία, με αρώματα ράντιζαν τους τάφους και πάνω τους τοποθετούσαν αγγεία με αρωματικά λάδια 297. Η Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη θεωρεί ότι τα μυροδοχεία των νεκροταφείων περιείχαν υποκατάστατα αρωματικών ελαίων, φθηνότερων από τα αυθεντικά αρώματα, ενώ συμφωνεί και με τις δύο απόψεις, ότι τα αγγεία αυτά τοποθετούνταν τόσο γεμάτα 298, όσο και άδεια 299, καθαρά συμβολικά. Επίσης δεν αποκλείει το ενδεχόμενο τα αγγεία αυτά και το αρωματικό περιεχόμενό τους να συνδέονται με το πρόβλημα της δυσοσμίας του 292 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, Anderson-Stojanović 1987, Ψάλτη 2004, Anderson-Stojanović 1987, 122 Δρούγου 2005, Ακτσελή Μανακίδου 1997, 90 Brun 2000, 286 Ραυτοπούλου 1996, Λιβέρη 1997, Στο τάφο 21 από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας βρέθηκαν πήλινα σφραγίσματα μυροδοχείων που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα αγγεία αυτά περιείχαν κάποια ουσία και δεν ήταν άδεια, αλλά και στο ότι ανοίχθηκαν μέσα στο τάφο, πράγμα που πιστοποιεί την ταφική χρήση του περιεχομένου τους βλ. Λιλιμπάκη- Ακαμάτη , 149. Τέτοια πήλινα σφραγίσματα βρέθηκαν και στον τάφο Θ(αριθ.32) της Πέλλας βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Στο δυτικό νεκροταφείο των Στόβων, βρέθηκαν δύο μυροδοχεία τα οποία έχουν κλειστό εσωτερικά λαιμό. Ο λαιμός είχε κλείσει από τον κεραμέα κατά τη διαδικασία κατασκευής των αγγείων. Έτσι σε αυτές τις περιπτώσεις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι τα αγγεία αυτά δεν έφεραν κανένα περιεχόμενο κατά την τοποθέτησή τους μέσα στο τάφο και άρα είχαν καθαρά συμβολικό χαρακτήρα. Ήταν δηλαδή τα ίδια, η προσφορά προς το νεκρό, βλ, Stobi 1992,

119 κλειστού τάφου, που θα αντιμετώπιζαν κάθε φορά που ανοιγόταν ο τάφος για να δεχτεί μια νέα ταφή 300. Άξια αναφοράς είναι και τα μυροδοχεία που βρέθηκαν τοποθετημένα στις πήλινες πυξίδες από τη Βέροια και που ίσως περιείχαν ψιμύθια 301. Επιπλέον, σε κάποια από τα μυροδοχεία των τάφων της Πέλλας 302, εντοπίστηκαν ίχνη φυτικών ινών 303. Σύμφωνα με τη μελετητήρια, πρόκειται για υπολείμματα ψαθωτού πλέγματος, με το οποίο ήταν τυλιγμένα εξωτερικά και το οποίο εξυπηρετούσε την εξάρτηση τους πριν την τοποθέτηση τους μέσα στο τάφο, αλλά και μετά, αφού ξέρουμε σίγουρα ότι πολλά από τα κτερίσματα κρέμονταν από σιδερένια καρφιά 304 στα τοιχώματα του τάφου 305. Ίσως, κατά μια άλλη άποψη, τα μυροδοχεία να τυλίγονταν με ψάθα από φύλλα για να προστατευθούν στη διάρκεια των μεταφορών 306. Στο Αιγίνιο της Πιερίας ένα μυροδοχείο με ξεχωριστό ενδιαφέρον, φαίνεται ότι ήταν επενδυμένο με κάποιο οργανικό υλικό, πιθανόν κάποιο κομμάτι δέρματος, του οποίου η ραφή διακρίνεται ακόμη πολύ καθαρά στη μια πλευρά. Η επένδυση αυτή δεν πρέπει να είχε προβλεφθεί από την αρχή γιατί το αγγείο φέρει ταινιωτή διακόσμηση. Επομένως μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι το δέρμα τοποθετήθηκε κάποια στιγμή γύρω από το μυροδοχεία για να προστατέψει όχι τόσο το απλό ευτελές αγγείο, αλλά το πολύτιμο περιεχόμενό του 307. Όπως έχει ήδη αναφερθεί υπάρχει μεγάλη ποικιλία τύπων και έχει γίνει από μερικούς μελετητές προσπάθεια τυπολογικής κατάταξής τους 308. Μέσα στη γενική εξέλιξη 300 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη , 149 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990, 151κ.ε. 302 Βλ. τα μυροδοχεία αριθ. 178, 181, 251 από Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Πρόκειται για φύλλα από το φυτό κύπερη (cyperus auricomus) που φύεται σε ελώδεις περιοχές όπως η Πέλλα βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 247 σημ Τέτοια καρφιά, όπως και οι οπές που άφησαν στα τοιχώματα εντοπίστηκαν και στο λαξευτό θαλαμωτό τάφο 6 από το δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας βλ. σελ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 247. Αυτή η υπόθεση φαίνεται πιο πιθανή, σε σχέση με αυτή των Μαρκουλάκη Νινιού-Κινδελή, οι οποίες θεωρούν ότι οι φυτικές ίνες που εντοπίστηκαν στην εξωτερική επιφάνεια ενός μυροδοχείου του α μισού του 3 ου αιώνα π.χ. σε λαξευτό θαλαμωτό τάφο στα Χανιά, αποτελούν τα υπολείμματα ενός περιτυλίγματος για την προστασία του αγγείου και του ακριβού περιεχομένου του, βλ. Μαρκουλάκη Νινιού-Κινδελή 1982, Χατζηδάκης 2000, Κωτίτσα 2007, Όπως για παράδειγμα Drougou Touratsoglou 1991, πιν.ιιι και Δρούγου Τουράτσογλου 1991, χρονολογικός πίνακας σχημάτων ελληνιστικών αγγείων στη Μακεδονία. Έχουν έτσι κατατάξει τα μυροδοχεία σε οκτώ τυπολογικές ομάδες (Α-Η) και επιπλέον έχουν κατατάξει σε δύο ξεχωριστές κατηγορίες τα μυροδοχεία τύπου football και τα μυροδοχεία τύπου «μελανοδοχεία». Επίσης Τσάκος 1977, (Τύποι Α-Ζ, με διάφορες παραλλαγές). 84

120 του σχήματος, τα ατρακτόσχημα μυροδοχεία παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία στη διαμόρφωσή τους λόγω της συνεχιζόμενης παραγωγής τους για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλά και λόγω της ύπαρξης τοπικών παραλλαγών και διαφορετικών εργαστηρίων 309. Από το τέλος του 4 ου μέχρι το τέλος του 3 ου αιώνα π.χ. έχουν βραχύ και μικρό σώμα, σφαιρική κοιλιά, κοντό λαιμό και πόδι ενώ το χείλος καμπυλώνεται προς τα κάτω. Στοιχεία πρωιμότητας θεωρούνται, επίσης, η μικρότερη διάμετρος στομίου από την αντίστοιχη της βάσης και η μεγάλη κοιλότητα του σώματος που καταλαμβάνει και μέρος του ποδιού 310. Είναι καλυμμένα πολύ συχνά με μελανό γάνωμα και κοκκινωπές και υπόλευκες ταινίες σε κοιλιά, ώμο και λαιμό. Η διακόσμηση αυτή συναντάται και στη συνέχεια κατά τη διάρκεια εξέλιξης του σχήματος, καθιστώντας έτσι δύσκολη τη χρονολόγηση του αγγείου με βάση αυτό το στοιχείο. Όχι πολύ συχνά συναντώνται και ψευτολαβές στο σώμα αυτών των μυροδοχείων. Στη Μακεδονία, το πρωιμότερο παράδειγμα μυροδοχείου, και μάλιστα με ψευδολαβές, εντοπίζεται στο τρίτο τέταρτο του 4 ου αι. π.χ. σε ταφικό σύνολο από τη Μίεζα 311. Τα πρωιμότερα παραδείγματα μυροδοχείων, όπως έχει υποστηριχθεί από τη σύγχρονη έρευνα, αποτελούν μικρογραφίες των λεγόμενων «ψευδοκυπριακών» αμφορέων, των οποίων συχνά μιμούνται το σχήμα και τη διακόσμηση 312. Στην Αθήνα συναντάμε τα γκρίζα μυροδοχεία με το τυπικό για την περιοχή φαιό πηλό (λιγότερο πορώδη 313 ) των οποίων η παρουσία ξεκινά από το 315π.Χ. και συνεχίζεται μέχρι και το 1 ο αιώνα π.χ Η S.I. Rotroff διακρίνει οκτώ κατηγορίες τέτοιων μυροδοχείων 315. Ο H. Thompson 316 και οι B.A. Sparkes και L. Talcott 317 τα θεωρούν εισηγμένα. Αντίθετα, ο P.Hellstrӧm 318 τα θεωρεί αττικά λόγω του υλικού, συχνού στην Αθήνα και σπάνιου έξω από αυτή. Τα συναντάμε και στη Μακεδονία Anderson-Stojanovic 1987, Καλλιντζή 2004, Μισαηλίδου Δεσποτίδου 1990, 129, εικ Agora XXIX, Agora XXIX, Agora XXXIII, 140, 146 σημ.77 Rotroff 1984, Agora XXXIII, Thompson 1934, Agora XII, Labraunda II 1, Labraunda II 1, 25 σημ

121 Στο 2 ο αιώνα η χρήση των μυροδοχείων γίνεται ευρύτατη και σημειώνονται αλλαγές οι οποίες δημιουργούν αρκετές παραλλαγές. Στοιχεία οψιμότητας θεωρούνται το αμελές πλάσιμο, το ασταθές περίγραμμα, η έλλειψη επιχρίσματος, ο λαιμός που φαίνεται δυσανάλογα ψηλός σε σχέση με το πόδι και ο ελαφρά διογκωμένος ώμος 320. Χαρακτηριστικά τα μυροδοχεία του 2 ου αιώνα π.χ. είναι πολύ δύσκολο, έως και αδύνατο να σταθούν όρθια χωρίς κανένα στήριγμα 321. Μάλιστα, προς το τέλος του αιώνα, σε κάποιες περιπτώσεις, η διάμετρος του λαιμού των αγγείων αυτών μπορεί να είναι ίση με τη διάμετρο του σώματος, και έτσι αποκτούν σωληνωτό σχήμα 322. Ο G. Hübner 323, προχωρώντας περισσότερο στη μελέτη του σχήματος των μυροδοχείων του 2 ου αιώνα π.χ. αναφέρει ότι έχουν το κατάλληλο σχήμα και διάμετρο κοιλιάς ώστε να χωράνε στη παλάμη του χεριού και να εξυπηρετούν την όλη διαδικασία που ακολουθείται για τη χρησιμοποίηση του περιεχομένου τους. Φυσικά δεν αποκλείουμε το γεγονός πρώιμα χαρακτηριστικά να αναβιώνουν και αργότερα. Φαίνεται ότι την ίδια εποχή συνυπήρχαν τόσο τα λεπτά επιμήκη αγγεία όσο και τα κοντόχοντρα 324. Προς το τέλος του 2 ου αιώνα π.χ. το σχήμα γίνεται και πάλι βραχύ και χάνει οριστικά τα τυπικά χαρακτηριστικά του. Ο Ul. Dotterweich 325 πραγματεύεται ένα ξεχωριστό τύπο μυροδοχείων που εντοπίστηκαν στην ανατολική Μεσόγειο και έχουν ένα πολύ χαρακτηριστικό «θολωτό χείλος» και τοποθετούνται κυρίως στο 2 ο αιώνα π.χ. αν και φαίνεται ότι υπάρχουν και παραδείγματα του τέλους του 3 ου και των αρχών του 1 ου αιώνα π.χ. Τα μυροδοχεία, όπως έχει ήδη αναφερθεί, έχουν γίνει πολλές φορές θέμα μελέτης και συζήτησης πολλών επιστημονικών άρθρων αλλά και μονογραφιών. Όμως ενώ παλαιότερα οι μελετητές είχαν ασχοληθεί κυρίως με προβλήματα χρονολογικά, τυπολογικά και προέλευσης, βλέπουμε ότι η νεώτερη έρευνα 326 στρέφεται και προς άλλες κατευθύνσεις. Ο J.M. Fossey 327 το 1980, είναι ο πρώτος που ασχολείται με τη μέτρηση του όγκου του περιεχομένου αυτών των αγγείων και ακολουθούν οι V.R. Anderson- 320 Καλλιντζή 2004, Hübner 2006, 30 Samothrace XI 2, 799 Anderson-Stojanović 1987, Thompson 1934, Hübner 2006, Καλτσάς 1983, Dotterweich Από τα πιο πρόσφατα άρθρα είναι : Massar 2009, Hägg - Fossey 1980, 53,

122 Stojanovic 328 το 1987 και A. Camilli 329 το 1999, για τα ρωμαϊκά μυροδοχεία. Σημαντική και με ενδιαφέροντα αποτελέσματα είναι και η έρευνα της S.I. Rotroff το 2006 για τη χωρητικότητα των μυροδοχείων από την αθηναϊκή αγορά. Από το σύνολο των 149 μυροδοχείων, η χωρητικότητά τους κυμαίνεται από 3 μέχρι 176cc (cm 3 ). Η χωρητικότητα του 70% των μυροδοχείων αυτών κυμαίνεται από 3 μέχρι 22cc, άρα μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι στην πλειοψηφία τους τα αγγεία αυτά κατασκευάζονταν για να δεχτούν μικρές ποσότητες 330. Μια γενική παρατήρηση που έχει διατυπωθεί είναι ότι όσο εξελίσσεται το σχήμα τόσο μικρότερη ποσότητα περιεχομένου μπορεί να δεχτεί 331. Με αυτό συμφωνεί και η V.R. Anderson-Stojanović, και το ερμηνεύει ως αποτέλεσμα της προσπάθειας εξοικονόμησης χρημάτων, καθώς τα μυροδοχεία αυτά χωράνε μικρότερες ποσότητες ακριβού αρώματος και λαδιού 332. Ο G.Hübner, αναφέρει ότι από την ογκομετρική μελέτη που έκανε ο ίδιος σε μυροδοχεία από την Πάτρα, δεν είχε και πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα και προτείνει να δημιουργηθεί ένα κοινό σύστημα μέτρησης του όγκου του περιεχομένου των μυροδοχείων, το οποίο θα αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για την μελλοντική έρευνα 333. Επιπλέον θέτει πολύ σημαντικά ερωτήματα όπως γιατί στο τέλος του 4 ου με αρχές 3 ου αιώνα π.χ. το μυροδοχείο γίνεται τόσο δημοφιλή και αποκτά τόση διάδοση αντικαθιστώντας τους άλλους τύπους αγγείων, όπως η λήκυθος, το αλάβαστρο και ο αρύβαλλος και γιατί αλλάζει μορφή πάλι στον 1 ο αιώνα π.χ. και γίνεται βολβόσχημο 334 ; 328 Anderson-Stojanovic 1987, Camilli A., Ampullae. Balsamari ceramic di etá ellenistica e romana, Rome Agora XXXIII, , illustration 17. Παρόλα αυτά όμως ακόμη η έρευνα δεν έχει ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τη σημασία της χωρητικότητας αυτών των αγγείων. Υπάρχουν πολλά ακόμα ερωτήματα που πρέπει να ερευνηθούν, όπως το αν τα μυροδοχεία θα μπορούσαν να αποτελούν μονάδες μέτρησης και πώς αυτές διακρίνονταν και χρησιμοποιούνταν. Επίσης, πρέπει να απαντηθούν και ερωτήματα όπως το μέχρι ποιο σημείο γεμίζονταν τα δοχεία αυτά ή ποια η σημασία και ο ρόλος των μυροδοχείων με κούφιο πόδι. 331 Samothrace XI 2, Anderson-Stojanović 1987, 109. Η V.R. Anderson-Stojanović προτείνει να γίνει μια σύγκριση στον όγκο του περιεχομένου των μυροδοχείων και των παλαιότερων ληκύθων, καθώς υπολογίζει ότι ίσως να έχουν κάποια σχέση αναλογίας μεταξύ τους. 333 Hübner 2006, Το τελευταίο αυτό ερώτημα γίνεται ακόμη πιο σημαντικό, αν αναλογιστούμε ότι τα βολβόσχημα μυροδοχεία των ρωμαϊκών χρόνων δεν διαφέρουν στην χωρητικότητα από αυτά του προηγούμενου αιώνα, βλ. Anderson- Stojanović 1987,

123 Τα πρωιμότερα μυροδοχεία που συναντάμε στο λαξευτό θαλαμωτό τάφο 6 του δυτικού νεκροταφείου της Πέλλας είναι τα μυροδοχεία 6 335, , και Ανήκουν στον τύπο Β της τυπολογίας των Σ. Δρούγου Γ. Τουράτσογλου 339. Πρόκειται για χαρακτηριστικά μυροδοχεία του 3 ου αιώνα π.χ. 340, που εκτός από το χαμηλό τους ύψος, το σχήμα τους είναι αρκετά κοντόχοντρο. Η βάση τους είναι δισκόμορφη και όσα έχουν πόδι, αυτό είναι αρκετά βραχύ. Το σώμα γενικά είναι ευρύ και σφαιρικό και τελειώνει απότομα στο στενό, όχι πολύ ψηλό λαιμό. Το χείλος συνήθως είναι λοξότμητο και καμπυλώνεται προς τα κάτω. Συνήθως φέρουν μελανό γάνωμα, η ποιότητα και η επιμέλεια του οποίου ποικίλει αλλά και διακόσμηση από λευκές και κοκκινωπές ταινίες στην κοιλιά, στον ώμο και στο λαιμό. Τέτοια διακόσμηση έχουν μόνο τα 38 (πιν.25, εικ.54) και 39 (πιν.25, εικ.55). Ενώ στο μυροδοχείο 38 διακρίνονται μόνο τρεις ταινίες λευκού χρώματος (στην κοιλιά, στον ώμο και στο λαιμό) οι οποίες συνοδεύονται από δύο ταινίες κοκκινωπού χρώματος, στο μυροδοχείο 39 οι ταινίες αυτές είναι περισσότερες. Τα άλλα δύο μυροδοχεία (6 και 41, πιν.5, εικ.10 και πιν.25, εικ.56 αντίστοιχα) δεν φέρουν καθόλου διακόσμηση. Φυσικά οι διακοσμητικές αυτές ταινίες δεν θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη χρονολόγηση των αγγείων αυτών, γιατί όπως αναφέρθηκε, είναι ένα στοιχείο συχνό και με μακρά διάρκεια χρήσης, αφού συναντάται σε μυροδοχεία ολόκληρου του 3 ου και του 2 ου αιώνα π.χ Κοινό στοιχείο στα μυροδοχεία 38, 39 και 41 είναι η αβαθής αυλάκωση που διακρίνεται στην ένωση του σώματος με το λαιμό. Με μεγάλη επιφύλαξη γίνεται προσπάθεια να τοποθετηθούν τα τέσσερα αυτά μυροδοχεία σε μια χρονολογική σειρά, η οποία φυσικά δεν μπορεί να ξεφύγει από τα όρια του 3 ου αιώνα. Στο πρώτο μισό του αιώνα ανήκουν τα μυροδοχεία 41, 38 και 39, τα δύο τελευταία ίσως προς τα μέσα του αιώνα. Στο δεύτερο μισό του 3 ου αιώνα φαίνεται να εντάσσεται το μυροδοχείο 6 από την κόγχη, το οποίο έχει ανεπαίσθητα πιο ψηλό πόδι, σχεδόν καθόλου βάση, λιγότερο φουσκωμένη κοιλιά, διατηρεί όμως το μικρό μέγεθος, τον κοντό λαιμό και πόδι των μυροδοχείων της εποχής. 335 Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Drougou Touratsoglou 1991, 19, πιν.ιιι 340 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, Δρούγου Τουράτσογλου 1998,

124 Το μυροδοχείο (πιν.20, εικ.42) εντάσσεται και αυτό στο 3 ο αι. π.χ. και μάλιστα στο δεύτερο μισό του, καθώς έχει και αυτό τα γνωστά χαρακτηριστικά των μυροδοχείων του αιώνα αυτού. Διαφέρει όμως σε κάποια σημεία από τα προηγούμενα. Καλύπτεται από σκούρο, στιλπνό μελανό γάνωμα και γενικά η κατασκευή του φαίνεται κάπως πιο επιμελημένη. Επιπλέον το σώμα στην ένωση με το λαιμό δημιουργεί μια σχετικά έντονη γωνία και επίσης η κοιλιά είναι έντονα εξογκωμένη στο κέντρο της. Ουσιαστικά αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει από τα προηγούμενα καμπυλόγραμμα μυροδοχεία είναι το γωνιώδες περίγραμμα στην κοιλιά που ξεχωρίζει απότομα από το λαιμό και το πόδι. Το μυροδοχείο αυτό θυμίζει πολύ το αρ μυροδοχείο από το τάφο Β42 του οικοπέδου Καψοράχη στην Ασίνη, το οποίο επίσης οι μελετητές βρίσκουν ότι έχει περίεργο και ασυνήθιστο σχήμα και γάνωμα. Στο σημείο αυτό ίσως θα ήταν απαραίτητο να αναφερθεί και η πολύ σημαντική παρατήρηση την οποία εξέφρασε η V.R. Anderson-Stojanović 344. Σύμφωνα λοιπόν με την άποψη αυτή, και λαμβάνοντας υπόψη μυροδοχεία από τη Σάμο και τη Μακεδονία, δεν είναι απίθανο να εντοπιστούν μέσα στο ίδιο κλειστό σύνολο πρώιμα μυροδοχεία του 3 ου αιώνα π.χ. με άλλα τα οποία ανήκουν καθαρά στο 2 ο αιώνα π.χ. Αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο και για την παρούσα μελέτη, καθώς όπως θα δούμε και παρακάτω, ένα τέτοιο φαινόμενο συναντάται και στα μυροδοχεία από το θαλαμωτό τάφο 6. Μπαίνοντας στο 2 ο αι. π.χ. τα μυροδοχεία αρχίζουν να αποκτούν το γνωστό μακρόστενο σχήμα τους. Φυσικά τα μυροδοχεία των αρχών του αιώνα, τα οποία αντιπροσωπεύονται εδώ με τα αγγεία 5 345, 7 346, και (πιν.5, εικ.9, πιν.6, εικ.11, πιν.6, εικ.12, πιν.7, εικ.14), όλα από την κόγχη στην ανατολική παρειά του δρόμου, εξακολουθούν να διατηρούν τη δισκόμορφη βάση τους, η οποία έχει ακόμα αρκετά μεγάλη διάμετρο, έτσι ώστε να μπορούν να στέκονται ακόμα όρθια. Το πόδι επίσης συνεχίζει να είναι κοντό και η κοιλιά ωοειδής και εξογκωμένη. Ο λαιμός φαίνεται να είναι αρκετά 342 Βλ. Κατάλογο σελ Hägg - Fossey 1980, 66, 72, fig.61a, Anderson-Stojanović 1987, 109, σημ21, Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ

125 ψηλότερος συγκριτικά με τα αγγεία του προηγούμενου αιώνα και το χείλος λοξότμητο. Γενικά τα μυροδοχεία αυτά, αν και δεν έχουν ακόμη αποκτήσει τις ψηλόλιγνες αναλογίες που χαρακτηρίζουν τον 2 ο αιώνα, εύκολα μπορούν να χαρακτηριστούν ως το μεταβατικό στάδιο εξέλιξης ανάμεσα στους δύο αιώνες. Το μυροδοχείο (πιν.12, εικ.26) έχει επίσης στοιχεία του πρώιμου 2 ου αι. π.χ. όπως το χαμηλό πόδι και η πλατιά δισκόμορφη βάση. Ακόμη το σώμα του είναι έντονα σφαιρικό, πολύ φουσκωμένο θα μπορούσαμε να πούμε, περισσότερο από κάθε άλλο μυροδοχείο που έχουμε στο σύνολο του τάφου. Επιπλέον έχει τοξωτές, οριζόντιες ψευτολαβές και στιλπνό μαύρο γάνωμα απολεπισμένο όμως σε μεγάλο βαθμό. Θυμίζει πολύ το αντίστοιχο μυροδοχείο από τον πολυθάλαμος τάφο της Πέλλας, το οποίο χρονολογείται μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ. Ίσως το μυροδοχείο 19 να είναι λίγο πρωιμότερο, πιθανόν λίγο πριν από τα μέσα του αιώνα, καθώς το πόδι είναι χαμηλότερο και η κοιλιά εντονότερα σφαιρική συγκριτικά με εκείνο του πολυθάλαμου. Στα μέσα και λίγο μετά τα μέσα του 2 ου αι. π.χ. εντάσσονται και τα περισσότερα μυροδοχεία του λαξευτού θαλαμωτού τάφου 6 της Πέλλας. Τα (πιν.8, εικ.16) και (πιν.24, εικ.50) με τη μικρή βάση που χωρίζεται με χάραξη από το λεπτό και αρκετά ψηλό πόδι, την ωοειδή κοιλιά, τον ψηλό λαιμό και το λοξότμητο χείλος, διαφέρουν από τα , , , , , , και (αν και σώζεται μόνο το σώμα) (πιν.8, εικ.17, πιν.9, εικ.18, πιν.9, εικ.20, πιν.9, εικ.21, πιν.12, εικ.28, πιν.18, εικ.37, πιν.21, εικ.44, πιν.21, εικ.45) μόνο στο ότι στα τελευταία διακρίνεται ο ώμος του αγγείου, καθώς παρουσιάζουν ένα «σπάσιμο» της συνέχειας της κατατομής λίγο πιο κάτω από το σημείο που ξεκινάει ο λαιμός. Με άλλα λόγια το περίγραμμα της κοιλιάς του αγγείου ξεχωρίζει καθαρά από τον ψηλό λαιμό. Από αυτά το μυροδοχείο 23 παρουσιάζει 349 Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ

126 συγκριτικά με τα υπόλοιπα περισσότερο επίμηκες ατρακτόσχημο σώμα και λιγότερο εξογκωμένη κοιλιά. Το μυροδοχείο (πιν.24, εικ.51) έχει λίγο πολύ ίδια χαρακτηριστικά με την προηγούμενη ομάδα, μόνο που το περίγραμμα του σώματος του σε σχέση με το λαιμό και το πόδι είναι πιο ενιαίο και παρουσιάζει μια ομαλότητα στη συνέχεια του χωρίς να διακρίνονται έντονα οι ενώσεις των διαφόρων τμημάτων του αγγείου. Η δυσκολία στήριξης των μυροδοχείων του τύπου που περιγράφεται παραπάνω είναι κάτι περισσότερο από εμφανής, καθώς η μικρή βάση τους δεν μπορεί να στηρίξει το ψηλόλιγνο σώμα. Στο δεύτερο μισό του 2 ου αι. π.χ. τοποθετούνται τα 9 361, , , (πιν.7, εικ.13, πιν.12, εικ.27, πιν.9, εικ.19, πιν.24, εικ.52) τα οποία φέρουν διακόσμηση από λευκές ταινίες περιμετρικά σε σώμα, ώμο και λαιμό. Από αυτά τα 9 και 20 έχουν ωοειδή κοιλιά σε αντίθεση με τα 14, 37 που έχουν έντονα επιμήκη, στενή ατρακτόσχημη κοιλιά. Όλα έχουν χαρακτηριστικά πολύ λεπτό, ψηλό και κυλινδρικό λαιμο και πόδι. Το μυροδοχείο (πιν.24, εικ.53), που μάλλον χρονολογείται μετά τα μέσα του αιώνα βλέπουμε ότι ενώ διατηρεί το ατρακτόσχημο περίγραμμά του, χάνει το ψηλό του πόδι και ο λαιμός είναι αισθητά πιο χονδρός. Από τα πιο όψιμα αγγεία του σχήματος αυτού είναι τα μυροδοχεία , και (πιν.12, εικ.25, πιν.18, εικ.38, πιν.20, εικ.43). Το μυροδοχείο 18 έχει χαρακτηριστικά πολύ σφαιρική κοιλιά που διακρίνεται έντονα από το λεπτό και ευθύ λαιμό και πόδι, ενώ η βάση του είναι σχεδόν αδιαμόρφωτη με αποτέλεσμα να μην μπορεί να σταθεί. Πολύ διαφορετικό είναι το μυροδοχείο 26 του οποίου το σώμα έχει γίνει τριγωνικό και παρακάμπτοντας το πόδι ενώνεται κατευθείαν με τη δισκόμορφη βάση. Ο λαιμός είναι πολύ χονδρός και μαζί με το χείλος αμελώς πλασμένος, στοιχείο ένδειξης της 360 Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ Για παράλληλα βλ. Κατάλογο σελ

127 οψιμότητας του αγγείου. Χρονολογούνται στα τέλη του 2 ου αι. π.χ. και ίσως στη στροφή προς τον 1 ο αι. π.χ. Το μυροδοχείο 30 έχει χαρακτηριστικά πλατιά δισκόμορφη βάση και πολύ φουσκωμένη κοιλιά. Επίσης τα κάθετα τοιχώματα του χείλους είναι αρκετά πλατιά. Παρόμοιου σχήματος μυροδοχεία έχουν εντοπιστεί και στη Δήλο. 369 Ο Ph. Bruneau 370 θεωρεί ότι η πλατειά δισκόμορφη βάση δημιουργήθηκε για καθαρά πρακτικούς λόγους, αφού έτσι δίνει μεγαλύτερη σταθερότητα στο μυροδοχείο. Με την άποψη του φαίνεται να συμφωνούν και οι Φ. Ζαφειροπούλου Π. Χατζηδάκης 371. Το μυροδοχείο από το δρόμο βόρεια του ανδήρου των Λεόντων στη Δήλο, χρονολογήθηκε από τους μελετητές του μαζί με όλη την υπόλοιπη κεραμική που εντοπίστηκε στον ίδιο χώρο στα τέλη 2 ου με αρχές 1 ου αι. π.χ. Τέλος, το μυροδοχείο 26, πιθανόν εντάσσεται και αυτό χρονικά στη στροφή από το 2 ο στον 1 ο αι. π.χ., έχει πολύ χονδρό λαιμό, ενώ το πόδι γίνεται ένα με το σχεδόν τριγωνικό σώμα, το οποίο στενεύει κατά πολύ προς τα κάτω και ενώνεται με τη δισκόμορφη βάση. Γενικά μπορούμε να συμφωνήσουμε με δύο απόψεις τις οποίες εξέφρασε και η V.R. Anderson-Stojanović 372, οι οποίες φαίνεται να ισχύουν και για τα μυροδοχεία από το λαξευτό θαλαμωτό τάφο 6. Τα μυροδοχεία από ταφικά σύνολα δεν είναι προσεγμένα στην κατασκευή και διακόσμησή τους, πολλές φορές με τραχιά, ακόσμητη επιφάνεια, η οποία φέρει σκασίματα, ρωγμές, εγκλείσματα από άλλα υλικά, και αρκετά συχνά κακοφτιαγμένα με ασύμμετρα προφίλ. Επίσης ότι πρωιμότερα μυροδοχεία συχνά συνυπάρχουν με μεταγενέστερα, μέσα στο ίδιο σύνολο. 369 Ζαφειροπούλου Χατζηδάκης 1994, 246, Β14960, πιν.198, 202. Το αγγείο αυτό παρουσιάζει κάποιες διαφορές όπως το ότι δεν φέρει καθόλου γάνωμα, ο λαιμός του είναι πολύ μακρύτερος από του μυροδοχείου 30 και το χείλος του είναι πολύ διαφορετικό. Επίσης Délos XXVII, , D165, D166, πιν.47. Και τα δύο αυτά μυροδοχεία παρουσιάζουν αρκετές διαφορές σε σχέση με το μυροδοχείο 30, όμως σε γενικές γραμμές τα σχήματα των τεσσάρων μυροδοχείων τα οποία συγκρίνουμε βρίσκονται πολύ κοντά. 370 Délos XXVII, Ζαφειροπούλου Χατζηδάκης 1994, Anderson-Stojanović 1987,

128 ΠΥΞΙΔΕΣ I.ΣΧΗΜΑ Η πυξίδα είναι ένα αγγείο, συνήθως μικρών διαστάσεων με κυλινδρικό, χωρίς λαβές σώμα και κάλυμμα. Γνώρισε πολλές παραλλαγές. Τα επιμέρους εξωτερικά χαρακτηριστικά του, οδήγησαν στη δημιουργία των διαφόρων τύπων. Συνήθως περισσότεροι του ενός τύποι συνυπάρχουν. Οι ελληνιστικές πυξίδες ανήκουν σε δύο πολύ διαδεδομένος τύπους, Α και Β, τους οποίους είχαν ξεχωρίσει ήδη το 1980 οι Σ. Δρούγου-Γ. Τουράτσογλου 373 στη μελέτη τους για τους λαξευτούς τάφους της Βέροιας. Οι πυξίδες χρησιμοποιούνταν τόσο στη καθημερινή ζωή σαν κοσμηματοθήκες και δοχεία ψιμυθίων 374, όσο και στη λατρεία των νεκρών σαν δοχεία προσφορών. Μερικές μάλιστα φέρουν μορφολογικά χαρακτηριστικά κέρνων 375. Συνήθως ωστόσο, λειτουργούσαν απλά ως κτερίσματα σε τάφους 376, κάποιες φορές αχρησιμοποίητες. Οι νεκροί, σύμφωνα με τη Ζ. Κωτίτσα 377, δεν ήταν μόνο γένους θηλυκού. Τέλος κάποιες φορές χρησιμοποιούνται και ως θυμιατήρια 378. Γενικά, η χρήση των πυξίδων μπορεί να συνδεθεί και με το μέγεθος τους, το οποίο ποικίλει από γιγαντιαίες μέχρι μικρογραφικές. Έτσι διαφοροποιείται η λειτουργία τους τόσο στην ταφή όσο και ως χρηστικά αντικείμενα 379. Τέλος, η θέση των πυξίδων μέσα στις ταφές δεν φαίνεται να συνδέεται με κάποια προκαθορισμένη θέση. Στην Πέλλα για παράδειγμα τοποθετούνταν μαζί με άλλα κτερίσματα είτε στο πάνω, είτε στο κάτω μέρος της νεκρικής κλίνης. Στη Βέροια παρατηρείται μια προτίμηση τοποθέτησης αυτών των αγγείων γύρω από τα πόδια του νεκρού, μάλλον μια τοπική συνήθεια Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Τιβέριος 1996, 19 Agora XII, 173. Roberts 1978, 4 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 141 Richter 1935, Kanowski 1983, Νικολάου 2011, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Στα ελληνιστικά χρόνια ως τεφροδόχα αγγεία χρησιμοποιούνταν οι σταμνοειδείς πυξίδες. Επίσης η τέφρα που παρατηρείται μέσα σε ορισμένες πυξίδες δε φαίνεται να προέρχεται από καύση νεκρού αλλά από καύση ή αλλοίωση ουσιών-προσφορών. Γι αυτό και θεωρούνται κέρνοι. Βλ. Ανδρόνικος 1955, Οι περισσότερες ελληνιστικές πυξίδες προέρχονται από ταφές και πολύ λίγες από οικισμούς ή ιερά, βλ. Kotitsa 1996, Kotitsa 1996, 183, Kotitsa 1996, 191 Roberts 1978, 2κ.ε. Agora XII, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Λιλιμπακη-Ακαμάτη 1994, 246 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998,

129 Λίγο μετά τα μέσα του 4 ου αιώνα π.χ., εμφανίζεται στον αττικό κεραμικό ο πιο γνωστός τύπος της ελληνιστικής περιόδου, ο Τύπος Α. Τα πρωιμότερα παραδείγματα ανήκουν στην ερυθρόμορφη κεραμική και στη μελαμβαφή επιχρυσωμένη κεραμική 381. Έχει κωνική βαθμιδωτή βάση και ψηλά κυλινδρικά τοιχώματα στο σώμα και στο πώμα. Το πώμα στεγάζεται με ημισφαιρικό θόλο. Ένας πλατύς περίγυρος χωρίζει το θόλο από το υπόλοιπο τμήμα του πώματος και αντίστοιχος τον πυθμένα από το σώμα της πυξίδας. Κοσμήματα, γραπτά ή ανάγλυφα, στολίζουν συνήθως το πώμα 382. Ο τύπος A δημιουργήθηκε από τον συνδυασμό διαφόρων στοιχείων από τις κλασικές πυξίδες τύπων Α, Β, Γ και Δ, αλλά και από την μεταλλοτεχνία 383. Η μορφή των αττικών πυξίδων εξελίσσεται από τη σχεδόν τετράγωνη του 4 ου αιώνα π.χ. στη σχεδόν ωοειδή του ύστερου 2 ου αιώνα π.χ. και είναι τόσο χαρακτηριστική, που δύσκολα μπορεί να γίνει σύγχυση με πυξίδες άλλων περιοχών. Ταξινομήθηκε από τη Ζ. Κωτίτσα σε πέντε τυπολογικές ομάδες 384. Από την Αττική γνωρίζει τον Τύπο Α και η Μακεδονία, στην οποία η Ζ. Κωτίτσα διακρίνει 11 τυπολογικές ομάδες 385, που όμως δεν έχουν ξεκάθαρη εξέλιξη, όπως συμβαίνει στην Αττική. Παρόλα αυτά όμως, φαίνεται να είναι σημαντική για τη χρονολόγηση η σχέση του πλάτους της επιφάνειας επαφής βάσης - πυθμένα με το πλάτος και το ύψος του πυθμένα, χωρίς ωστόσο να υπάρχει γραμμική εξελικτική πορεία. Υπόψη πρέπει να λαμβάνονται και η μορφή του θόλου σε σχέση με τον πυθμένα, αλλά και το πλάτος και το πάχος των περιγύρων 386. Αρχικά ο πυθμένας του αγγείου είναι σχετικά βαθύς και τις περισσότερες φορές κωνικός, οι στεφάνες δεν είναι ιδιαίτερα πλατιές, περισσότερο ή λιγότερο ευθύγραμμες, με ένα κυρίως ορθογώνιο προφίλ. Ο θόλος του πώματος είναι χαμηλός, τα τοιχώματα σχετικά ευθεία με μια κλίση προς τα μέσα. Τα τοιχώματα του σώματος είναι ελαφρώς κοίλα (Gruppe 1/3 ος αιώνας π.χ.) 387. Στη συνέχεια 381 Kopcke, 1964, 22κ.ε. 382 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 143 Kotitsa 1996, 3-4 Agora XXIX, 188 Kopcke 1964, Kotitsa 1996, Η Rotroff θεωρεί ότι ο ελληνιστικός Τύπος Α αποτελεί εξέλιξη του κλασικού τύπου Β. Βλ. Agora XXIX, 188 και υποσ Kotitsa 1996, 188κ.ε., beil.1. Η Κωτίτσα ονομάζει τον Τύπο Α, τύπο Ι. 385 Kotitsa 1996, beil Kotitsa 1996, 96, 189. Πρβλ. Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 143 υποσ. 90 όπου αναφέρεται ότι η σχέση αναλογιών μπορεί να είναι αντιστρόφως ανάλογη. 387 Kotitsa 1996,

130 η βάση αποκτά ενίοτε περισσότερες βαθμίδες, γίνεται ψηλότερη και πλατύτερη, ο πυθμένας επίσης βαθαίνει, τονίζεται το ύψος του θόλου του πώματος, που άλλοτε παρουσιάζει ορθογώνιο προφίλ και άλλοτε σφαιρικό, και των τοιχωμάτων του αγγείου, ενώ οι περίγυροι πλαταίνουν (Gruppe 10-11/ 2 ος αρχές 1 ου αιώνα π.χ.) 388. Οι περισσότερες μακεδονικές πυξίδες Τύπου Α, ως τα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ., φέρουν διακόσμηση τύπου «Δυτικής Κλιτύος» με χαρακτηριστικό μακεδονικό μοτίβο το συνδυασμό απλού κυματίου και ανθεμίου, ενώ αργότερα είναι συνήθως ακόσμητες 389. Μισό αιώνα μετά την εμφάνιση του ο Τύπος Α (τέλη 4 ου -αρχές 3 ου αιώνα π.χ.) διακοσμείται, ίσως για πρώτη φορά στη Μακεδονία, με ανάγλυφο μετάλλιο στο θόλο του- Τύπος Ια 390. Ο Τύπος ΙΙα είναι μια παραλλαγή, στην οποία η πυξίδα αποκτά τρία πλαστικά πόδια 391. Στα τέλη του 3 ου με αρχές 2 ου αιώνα π.χ. εμφανίστηκε στη Μακεδονία 392 ο Τύπος Β 393. Πρόκειται για σταδιακή εξέλιξη και συνδυασμό των στοιχείων των Τύπων Ια και ΙΙα. Η Ζ. Κωτίτσα διακρίνει επτά τυπολογικές ομάδες 394. Στη πυξίδα τώρα έχουμε και μετάλλιο στο θόλο και ανάγλυφα πόδια. Το κάτω μέρος του αγγείου διαμορφώνεται με τρία ανάγλυφα πόδια (συνήθως με μορφή σειρήνων ή ποδιών λιονταριών 395 ), τα οποία είτε συνδέονται με τον πλατύ περίγυρο του σώματος, είτε είναι απευθείας προσαρμοσμένα στην εξωτερική επιφάνεια του πυθμένα, ένα είδος σύμφυτου υποστατού. Τα υπόλοιπα μέρη του σώματος παραμένουν όπως και στο τύπο Α 396. Σύμφωνα με τη Ζ. Κωτίτσα, ως κριτήριο εξέλιξης και χρονολόγησης του τύπου αυτού θα μπορούσε να θεωρηθεί η απόσταση ανάμεσα στον πυθμένα και το σώμα των αγγείων 397. Κάποτε φέρουν 388 Kotitsa 1996, 74-75, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Στις αττικές πυξίδες έχουμε από τις αρχές του 3 ου αιώνα διακόσμηση του τύπου «Δυτικής Κλιτύος» με πλουσιότερο θεματολόγιο σε σχέση με την Μακεδονία. Βλ. Kotitsa, 1996, Kotitsa 1996, 180, 190 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Kotitsa 1996, 175, 180 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 163. Το πρωιμότερο γνωστό παράδειγμα πυξίδας με ανάγλυφα πόδια ( χωρίς μετάλλιο στο θόλο του πώματος) χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 3 ου αιώνα π.χ. και προέρχεται από την Βοιωτία. 392 Υπάρχει και η άποψη ότι ο τύπος αυτός αποτελεί δημιούργημα κατωιταλιωτικής επίδρασης βλ. Kotitsa 1996, 176, 190 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 147 υπος Η Κωτίτσα τον αναφέρει ως Τύπο ΙΙ. 394 Kotitsa 1996, beil Agora XXIX, 190 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 147, 167 Kotitsa 1996, Kotitsa 1996, 4, 190 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 147 και υποσ Kotitsa 1996,

131 διακόσμηση τύπου «Δυτικής Κλιτύος» φυτική και γεωμετρική αλλά και πολύχρωμα κοσμήματα σε λευκό βάθος. Τα ανάγλυφα μετάλλια των πυξίδων του Τύπου Β παρουσιάζουν πολύμορφες παραστάσεις (Έρωτας και Ψυχή, Διόνυσος και Αριάδνη) αλλά και προτομές γυναικείων θεοτήτων και διονυσιακών μορφών 398. Το γεγονός ότι το σχήμα αλλά και η διακόσμηση των πήλινων παραδειγμάτων πυξίδων που μας έχουν σωθεί, πρέπει να προέρχεται από μεταλλικά παραδείγματα τα οποία κατασκευάζονταν από το 4 ο ακόμα αιώνα αλλά δυστυχώς δεν έχουν φτάσει σε μας 399, είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο 400. Εξάλλου ο Αθήναιος 401 αναφέρει ότι τέτοια μεταλλικά αγγεία μεγάλων διαστάσεων και με ανάγλυφο διάκοσμο υπήρχαν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους και συμβόλιζαν τον πλούτο και τη δύναμη με την οποία οι Διάδοχοι επέβαλλαν την κυριαρχία τους. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για το αν η κατασκευή των δύο τύπων πυξίδων συνεχίστηκε και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα η αναπαραγωγή τους, τόσο σε πηλό όσο και σε μέταλλο, σταματά στον ύστερο 2 ο αιώνα ή πρώιμο 1 ο αιώνα π.χ Από τον λαξευτό θαλαμωτό 6 του δυτικού νεκροταφείου της Πέλλας έχουμε συνολικά δέκα πυξίδες και τμήματα πυξίδων: δύο ακέραιες πυξίδες τύπου Α με τα καλύμματά τους (2 και 4), μία πυξίδα χωρίς κάλυμμα τύπου Α (22.1), μία πυξίδα χωρίς κάλυμμα τύπου Β (32), δύο καλύμματα, χωρίς τα σώματα των πυξίδων, με διακόσμηση δυτικής κλιτύος (17 και 34) και μετάλλιο με προτομή στο ένα, δύο αποσπασματικά σωζόμενες πυξίδες τύπου Β (22.3 και 27), ένα κάλυμμα χωρίς το σώμα της πυξίδας με μετάλλιο με ανάγλυφη παράσταση Έρωτα (22.2) και ένα τμήμα από σώμα πυξίδας τύπου 398 Kotitsa 1996, 190. Καμία πυξίδα μακεδονικού τύπου Β δεν εμφανίζεται στην Αττική και στις περιοχές που επηρεάζονται από αυτή. Εκτός Μακεδονίας έχει εντοπιστεί και ο τύπος Ι/ΙΙ. Σύμφωνα με την Κωτίτσα ανήκει στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα π.χ. και έχει τόσο απλή, δακτυλιόσχημη ή κωνική βάση, όσο και τρία ανάγλυφα πόδια. Πρβλ. Kotitsa 1996, Με εξαίρεση το κάλυμμα αργυρής πυξίδας με επιχρυσωμένο μετάλλιο με προτομή Άρτεμης από την Αμφίπολη το οποίο χρονολογείται στον ύστερο 3 ο αιώνα π.χ. βλ. Λαζαρίδης 1958, 82 ΒCH 83 (1959) 713 LIMC II, 680, Artemis 755. Επίσης από την Πέλλα έχουμε μια πήλινη πυξίδα των μέσων του 2 ου αιώνα στην οποία τόσο το μετάλλιο όσο και τα ανάγλυφα πόδια ήταν επιχρυσωμένα βλ. Barr-Sharrar 1987, 9, σημ Barr-Sharrar 1987, 9-10 Δρούγου- Τουράτσογλου 1997, Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές, V, Barr-Sharrar 1987, 1,

132 Β( πρόκειται συγκεκριμένα για ένα πόδι πυξίδας με ανάγλυφη διακόσμηση) (21). Χρονολογικά εντάσσονται όλες μέσα στο 2 ο αιώνα π.χ., από τις αρχές μέχρι και το τρίτο τέταρτο του αιώνα. Οι πυξίδες και (πιν.1,2, εικ.2,3,4 και πιν.3,4, εικ.6,7,8) μοιάζουν πολύ μεταξύ τους και χρονολογούνται στις αρχές του δευτέρου μισού του 2 ου αιώνα π.χ. (Gruppe 6, ). Βρέθηκαν και οι δύο στη κόγχη που εντοπίστηκε στη βορειοδυτική γωνία του δρόμου του λαξευτού θαλαμωτού τάφου Χαρακτηριστικά έχουν σχετικά χαμηλό θόλο, ρηχό πυθμένα, πλατιές στεφάνες, δακτυλιόσχημη βάση και σχετικά κυρτά τοιχώματα πώματος. Φέρουν και οι δύο διακόσμηση τύπου Δυτικής Κλιτύος από λευκές ταινίες και άλλα κοσμήματα τόσο στο σώμα, όσο και στο κάλυμμα. Επιπλέον οι δύο αυτές πυξίδες μοιάζουν αρκετά στο σχήμα, το μέγεθος και τη διακόσμηση με μια ομάδα πυξίδων 407 οι οποίες, σύμφωνα με τη Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο της Πέλλας, πιθανόν και από τον ίδιο τεχνίτη 408. Λόγω του μεγέθους τους οι πυξίδες αυτές θα μπορούσαν να αποτελούν όχι μόνο ταφικά δώρα για το νεκρό αλλά και προσωπικά αντικείμενα, θήκες για κοσμήματα δηλαδή ή ψιμύθια 409. Η τριποδική πυξίδα (πιν.15,εικ.32,33,34) βρέθηκε με σπασμένα τα τρία ανάγλυφα πόδια της. Τα αρκετά ψηλά πόδια και τοιχώματά της, ο πλατύς περίγυρος και ο αβαθής, σχεδόν επίπεδος πυθμένας την κατατάσσουν στην τρίτη ομάδα, σύμφωνα με την τυπολογία της Ζ.Κωτίτσας ( Gruppe 3, π.Χ. 411 ). Βέβαια λείπει και το μεγαλύτερο μέρος του καλύμματος της, το οποίο θα μπορούσε να μας δώσει μια καλύτερη εικόνα για τη χρονολόγησή της. Από την πυξίδα (πιν.17, εικ.35,36) λείπει το κάλυμμα και αυτό δημιουργεί αμφιβολίες για τη χρονολόγηση της. Πιθανόν χρονολογείται στο πρώτο 403 Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογος σελ Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογος σελ Kotitsa 1996, beil Βλ. Γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σελ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, πυξίδες αρ.320, 322, 323, 380 και Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 61 πυξίδα αρ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 61, αρ. 2005/789 Α. 409 Agora XII, 178 κ.ε. Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογος σελ Kotitsa 1996, beil Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογος σελ

133 τέταρτο του 2 ου αιώνα π.χ.(gruppe 2, π.Χ. 413 ) ή στα μέσα του 2 ου τρίτο τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. (Gruppe 10, π.Χ. 414 ). Το κάλυμμα πυξίδας (πιν.23, εικ.48, 49), με τον ασπιδόμορφο θόλο, τα σχεδόν κάθετα τοιχώματα του πώματος και τη σχετικά πλατιά και ελαφρώς κυρτή προς τα κάτω στεφάνη, καλύπτεται ολόκληρο εξωτερικά από μελανοκάστανο γάνωμα και φέρει διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος από επίθετο πηλό και κιτρινωπό χρώμα. Στη στεφάνη έχουμε διακόσμηση με χαρακτές κάθετες μεταξύ τους γραμμές (δικτυωτό 416 ) και περιμετρικά του θόλου βλαστόσπειρα με λογχόσχημα φύλλα από επίθετο πηλό που συνδέονται με συμπλεκόμενες καμπύλες 417. Χρονολογείται γύρω στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. (Gruppe 4b, ). Η πυξίδα (πιν.10,11, εικ.22,23,24) είναι ιδιαίτερη λόγω τόσο του μεγέθους της, όσο και της γραπτής και ανάγλυφης διακόσμησης της. Πρόκειται για σχετικά μεγάλου μεγέθους πυξίδα, που ίσως να μην είχε την ίδια χρήση όπως και οι μικρές και μεσαίου μεγέθους πυξίδες. Οι μεγάλου μεγέθους πυξίδες συχνά ονομάζονται «τεφροδόχοι» 420 όμως μια τέτοια υπόθεση δεν φαίνεται πειστική, αφού ως τεφροδόχα αγγεία χρησιμοποιούνταν οι σταμνοειδείς πυξίδες, οι οποίες πολλές φορές συνυπάρχουν με τις πυξίδες στην ίδια ταφή 421. Ο Μ. Ανδρόνικός αναφέρει ότι η ανεύρεση σε τάφους καλυμμάτων χωρίς τα σώματα των πυξίδων δεν είναι τυχαία και ότι πρέπει να χρησίμευαν ως δοχεία για προσφορές-κέρνοι 422. Βέβαια, στην περίπτωση της πυξίδας 17, θα μπορούσαμε να πούμε ότι απλά είχε τοποθετηθεί στο τάφο μόνο το κάλυμμα, χωρίς το σώμα το οποίο πιθανόν να είχε χαθεί ή καταστραφεί όταν ακόμη αποτελούσε ένα χρηστικό αντικείμενο της καθημερινής ζωής. Φυσικά, αν τοποθετήσουμε το κάλυμμα 17 στην πυξίδα 32 βλέπουμε ότι οι αναλογίες τους ταιριάζουν, αν και φαίνεται ότι δεν είναι φτιαγμένα από τον ίδιο 413 Kotitsa 1996, beil Kotitsa 1996, beil Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ Το μοτίβο αυτό συναντάται πολύ συχνά στη στεφάνη του πώματος πολλών πυξίδων. 417 Για τη διακόσμηση βλ. Γραπτή διακόσμηση κατηγορίας Δυτικής Κλιτύος σελ Kotitsa 1996, beil Θα μπορούσαμε να την κατατάξουμε στη κατηγορία Gruppe 3( ) της Kotitsa, βλ. Kotitsa 1996, Beil.4. Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ Kopcke 1964, 30 υποσ Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Ανδρόνικος 1955,

134 πηλό. Βρέθηκαν και τα δύο στο θάλαμο του τάφου και ακόμη και αν δεν κατασκευάστηκαν μαζί, πιθανόν συνυπήρξαν κάποια στιγμή και έτσι τοποθετήθηκαν και μέσα στον τάφο. Η ανάγλυφη διακόσμηση της πυξίδας δεν περιορίζεται μόνο στο μετάλλιο του θόλου αλλά και γύρω από αυτό με ανάγλυφα φυτικά κοσμήματα (λογχόσχημα φύλλα) 423. Στο μετάλλιο απεικονίζεται προτομή γυναικείας μορφής, μάλλον Άρτεμης 424. Περιβάλλεται από χαρακτό δακτύλιο. Φέρει επίσης διακόσμηση τύπου "δυτικής κλιτύος": περιμετρικά στη γένεση της θόλου γιρλάντα από λογχόσχημα φύλλα υποκίτρινου χρώματος, τα οποία διακόπτονται σε κάποια σημεία από τρίφυλλα ιδίου χρώματος. Περιμετρικά του μεταλλίου υπάρχει αυλάκωση και εκατέρωθεν αυτής ταινίες υποκίτρινου χρώματος. Τα κάθετα τοιχώματα διακοσμούνται με γιρλάντες από επιμήκη φύλλα και σταγόνες υποκίτρινου χρώματος. Ίδιο μοτίβο φύλλων υπάρχει και περιμετρικά των αυλακώσεων της απόληξης των τοιχωμάτων 425. Χρονολογείται περίπου στα μέσα- γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. Η πυξίδα (πιν.22, εικ.46,47) βρέθηκε χωρίς το κάλυμμα της. Ίσως και αυτή να αποτελούσε ένα δοχείο προσφορών 427. Τα πλαστικά πόδια-στηρίγματα με τις μορφές Σειρήνων είναι προσαρμοσμένα στον πλατύ περίγυρο του σώματος έτσι ώστε να μην προεξέχουν αυτού. Δίνουν την εντύπωση ότι με τα φτερά τους υποβαστάζουν το σώμα του αγγείου και ότι στέκονται επάνω σε ένα είδος ψηλού κυκλικού «υποποδίου», κάτι το οποίο δεν βλέπουμε στο πόδι 21, το μοναδικό τμήμα της πυξίδας το οποίο μας σώθηκε. Χρονολογείται στο γ τέταρτο του 2 ου αιώνα π.χ. Η πυξίδα στην οποία ανήκει το πόδι (πιν.13, εικ.29) δεν θα ήταν εύκολο να χρονολογηθεί με ακρίβεια, αφού μεμονωμένα το τμήμα αυτό που μας έχει σωθεί δεν αποτελεί στοιχείο χρονολόγησης. Το κάλυμμα πυξίδας (πιν.14, εικ.30,31), από το θάλαμο του τάφου, είναι πολύ κακοφτιαγμένο, ίσως και να είχε απορριφθεί από τον κατασκευαστή του, καθώς φαίνεται ότι ο πηλός είχε σκάσει κατά την όπτηση και το αγγείο είχε παραμορφωθεί. Το 423 Το μοτίβο αυτό με το φυτικό διάκοσμο συναντάται συχνά σε ανάγλυφους σκύφους βλ. Α.Αρχοντίδου-Αργύρη, Εργαστήριο ελληνιστικής κεραμικής από τη Μύρινα Λήμνου, Γ ΕπΣυνΕλλΚερ, Αθήνα 1994, , πιν Για το μετάλλιο βλέπε παρακάτω σχετικά με την ανάγλυφη διακόσμηση, σελ Βλ. στο κεφάλαιο για τη γραπτή διακόσμηση κατηγορίας δυτικής κλιτύος, σελ Για παράλληλα παραδείγματα βλ. Κατάλογο σελ Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 142 υποσ Βλ. Κατάλογο σελ Βλ. Κατάλογο σελ

135 μόνο που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι ο θόλος του καλύμματος αυτού είναι αρκετά ψηλός και η στεφάνη στενή με αυλάκωση περιμετρικά στο πάνω μέρος. Αν και δεν μας σώθηκε το σώμα, τα τοιχώματα πρέπει να ήταν κάθετα και κυλινδρικά. Παρ όλα αυτά όμως, το μετάλλιο στη κορυφή του θόλου του μας προσφέρει μια μυθολογική παράσταση 430 με το μικρό φτερωτό Έρωτα καθισμένο σε βράχο να παίζει αυλό και να συνοδεύεται από ένα ζώο. Βέβαια ούτε το παραμορφωμένο σχήμα του καλύμματος της πυξίδας αυτής, ούτε και η παράσταση του μεταλλίου του, η οποία δεν φαίνεται να εντοπίζεται αλλού, μας δίνουν στοιχεία τα οποία θα οδηγούσαν σε ασφαλή χρονολόγησή του. Η τριποδική πυξίδα (πιν.18,εικ.39), από το θάλαμο του τάφου, μοιάζει αρκετά με την πυξίδα 22.3, μόνο που έχει βαθύτερο πυθμένα, σχεδόν ημισφαιρικό. Πιθανόν ανήκει στη τρίτη ή τέταρτη ομάδα, σύμφωνα με την τυπολογία της Ζ.Κωτίτσας (Gruppe π.Χ και Gruppe π.Χ. 432 ). II. ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ Μετά το σχήμα, η διακόσμηση των πυξίδων είναι ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά τους κατά την ελληνιστική περίοδο. Η διακόσμηση είναι είτε γραπτή, είτε ανάγλυφη και πολλές φορές συνδυασμός και των δύο, δίνοντας έτσι ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα στα αγγεία αυτά. Οι πυξίδες θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελούν σημαντική παράμετρο και πηγή πληροφόρησης σχετικά με την οικονομική ζωή, καθώς στοιχειοθετούν την ανάγκη επίδειξης μεγάλου πλούτου και βασιλικής πολυτέλειας αλλά και εξυπηρέτησης της μεγάλης μάζας των ανθρώπων οι οποίοι διαθέτουν περιορισμένα οικονομικά μέσα αλλά επιθυμούν να μιμηθούν την πλούσια αριστοκρατική τάξη των ανακτόρων 433. Γραπτή διακόσμηση κατηγορίας δυτικής κλιτύος: Το 1901 ο Carl Watzinger 434 δημοσίευσε την πρώτη αναλυτική μελέτη για την αθηναϊκή ελληνιστική κεραμική με διακόσμηση, 430 Βλ. σελ. 109, όπου γίνεται λόγος για το μετάλλιο αυτό. 431 Βλ. Κατάλογο σελ Kotitsa 1996, beil Δρούγου, 1991, Watzinger C., Vasenfunde aus Athen, AM 26 (1901)

136 βασισμένος στα ευρήματα από τις πρόσφατες τότε γερμανικές ανασκαφές στη δυτική κλιτή της Ακρόπολης. Έτσι δόθηκε και το όνομα 435 σε μια τεχνική διακόσμησης των αγγείων στη ανατολική Μεσόγειο κατά την ελληνιστική περίοδο 436. Συγκεκριμένα το αγγείο βάφεται με μαύρο γάνωμα και στη συνέχεια διακοσμείται με λευκό χρώμα και αχνοκάστανο αραιό πηλό πριν από την όπτηση. Οι λεπτομέρειες μετά τα μέσα του 3 ου αιώνα αποδίδονται με χάραξη 437. Φυσικά χάραξη χρησιμοποιείται και κατά τη διάρκεια του 4 ου αιώνα αλλά πολύ περιορισμένα, κυρίως γραμμικά γύρω από το πόδι ή τον ώμο ή κάτω από το χείλος. Κάποιες φορές επάλειφαν τα σημεία αυτά με μίλτο πριν τη τοποθέτηση του γανώματος, έτσι ώστε να δίνει ένα φωτεινό κοκκινωπό αποτέλεσμα μετά την χάραξη. Σταδιακά η χάραξη αυξάνεται και χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό σε ολόκληρο το αγγείο 438. Η τεχνική αυτή φαίνεται να προέρχεται από τα επιχρυσωμένα αγγεία του 4 ου αιώνα 439 τα οποία είχαν ως βάση, πάνω στην οποία τοποθετούνταν τα φύλλα χρυσού, επίθετο πηλό. Για λόγους οικονομίας τα φύλλα χρυσού σταματούν να χρησιμοποιούνται και στη θέση τους μπαίνει το λευκό ή κιτρινωπό χρώμα. Έτσι έχουμε την πραγματική μορφή αυτού που ονομάστηκε διακόσμηση τύπου Δυτικής Κλιτύος. Στην Αθήνα αυτό έγινε κατά το πρώτο τέταρτο του 3 ου αιώνα και τα οψιμότερα παραδείγματα φτάνουν μέχρι το δεύτερο μισό του 1 ου αιώνα 440. Η τεχνική αυτή υιοθετεί από την κεραμική του 4 ου αιώνα όλα σχεδόν τα διακοσμητικά της θέματα, με εξαίρεση τα γεωμετρικά, που είναι καθαρή επινόηση της τεχνοτροπίας και ένα από τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία που τη διαφοροποιούν από την κεραμική του προηγούμενου αιώνα 441. Η S.I.Rotroff 442 το 1991 επιχειρεί να χωρίσει τα αγγεία που φέρουν διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος σε ομάδες με κριτήριο τα διακοσμητικά τους μοτίβα. Επιπλέον επιχειρεί 435 «West Slope Ware» είναι ο όρος που χρησιμοποιείται στην αγγλική βιβλιογραφία. 436 Πολλές είναι οι σχετικές μελέτες από κέντρα παραγωγής της κεραμικής αυτής, βλ. ενδεικτικά Agora XXIX, Corinth VII 3, III, Eretria II, PergForsch 2, Πατσιαδά 1983, Alt-Ägina II Tarsus I, Samaria-Sebaste III, Rotroff 1991, 59κ.ε. Cook κ.ε. 438 Thompson 1934, 438 κ.ε. 439 Kopcke 1964, Rotroff 1991, Rotroff 1985, 349 Agora XXIX, Rotroff 1991, 60. Cook 1994, 262 Rotroff 1985, Πατσιάδα 1983, Rotroff 1991, 65κ.ε. 101

137 να χρονολογήσει αυτές τις ομάδες. Αποφεύγει να αναφερθεί σε χέρια καλλιτεχνών 443, όπως έχει κάνει ο Beazley για το μελανόμορφο και ερυθρόμορφο ρυθμό διακόσμησης, γιατί το θεωρεί πολύ επισφαλές 444. Το ρεπερτόριο των διακοσμητικών μοτίβων είναι περιορισμένο 445. Ανάμεσα στα πιο πρώιμα και δημοφιλή κοσμήματα είναι το περιδέραιο με κρεμαστά κοσμήματα το οποίο σταδιακά παρουσιάζει ένα εκφυλισμό και μια απλοποίηση. Ένα άλλο μοτίβο του πρώιμου 4 ου αιώνα είναι η ταινία με το κυματιστό μοτίβο. Το πιο κοινό και εντυπωσιακό μοτίβο είναι αυτό του κισσού και της αμπέλου. Από τα πιο δημοφιλή γεωμετρικά μοτίβα είναι τα εγγεγραμμένα τετράγωνα και το ζατρίκιο. Οψιμότερο θεωρείται το μοτίβο με τις κάθετες μεταξύ τους γραμμές (δικτυωτό) το οποίο σηματοδοτεί την αρχή της τελευταίας φάσης της διακόσμησης αυτού του τύπου 446. Γενικά τα μοτίβα αυτά είτε προέρχονται από αντιγραφή μοτίβων της προηγούμενης περιόδου, είτε έχουν κάποια στενή σύνδεση με συγκεκριμένες εορταστικές πρακτικές, χωρίς όμως να μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ποια είναι η πραγματική τους προέλευση 447. Το πιο διαδεδομένο σχήμα είναι ο αμφορέας αλλά και ο κάνθαρος με κάθετα τοιχώματα και ταινιωτές λαβές. Κατά τον H.Thompson, η αρχή του τύπου αυτού πρέπει να βρίσκεται στο τέλος του 4 ου αιώνα π.χ Στις αττικές πυξίδες τύπου Α έχουμε χαρακτηριστικά απουσία χάραξης και γεωμετρικών μοτίβων 449, ενώ επικρατούν τα φυτικά κοσμήματα, όπως κλαδιά μυρτιάς, ελιάς, βλαστόσπειρα με φύλλα και άνθη κισσού, κλήμα και γιρλάντες με οξυκόρυφα ή λογχόσχημα φύλλα και στιγμές. Τα κλαδιά ελιάς και μυρτιάς χρησιμοποιούνται στη 443 Αν και το 1985 κάνει αναφορά σε χέρια καλλιτεχνών βλ. Rotroff 1985, Συγκεκριμένα η Rotroff, αναφέρεται στα διάφορα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι P.J.Callaghan, A.Enklaar και R.M.Cook οι οποίοι επιχείρησαν να αποδώσουν τη διακόσμηση των υδριών Hadra σε συγκεκριμένα χέρια καλλιτεχνών. Βλ. P.J. Callaghan, The Little Palace Well and Knossian Pottery of the Later Third and Second Centuries B.C., BSA 76 (1981) P.J. Callaghan and R.E. Jones, Hadra Hydriae and Central Crete: A Fabric Analysis, BSA 80 (1985) 1-17 A. Enklaar, Chronologie et peintres des hydries de Hadra, BABesch 60 (1985) του ιδίου, Les hydries de Hadra II: Formes et ateliers, BABesch 61 (1986) R.M.Cook, Some croups. Κατά τη S.I.Rotroff αφού είναι προβληματικό το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας στις υδρίες που είναι πιο μνημειώδεις, καλύτερα διακοσμημένες και καλύτερα δημοσιευμένες, τότε είναι μάταιο να επιχειρηθεί κάτι παρόμοιο για τα αγγεία με διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος. 445 Rotroff 1985, Thompson 1934, 438 κ.ε. 447 Agora XXIX, Thompson 1934, 438 κ.ε. 449 Kotitsa 1996,

138 διακόσμηση των πρώιμων παραδειγμάτων 450. Το κλήμα είναι πολύ συχνό μοτίβο και αποδίδεται σε στεφάνι ή γιρλάντα μαζί με άνθη, τσαμπιά και κάποτε κουκίδες. Το μοτίβο του κισσού 451 είναι το πιο συνηθισμένο, όχι μόνο στις πυξίδες και των δύο τύπων αλλά και σε άλλα σχήματα. Έχει μια συνεχή παρουσία, αν και συνεχίζεται με εκφυλισμένο τρόπο απόδοσης 452. Άλλα μοτίβα είναι τα δελφίνια και ένα ιδιαίτερο κόσμημα που έχει την μορφή κανό και θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως τρίποδας ή θυμιατήριο 453. Στη Μακεδονία συναντάμε αττικά εισηγμένα αγγεία με διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος αλλά και εγχώρια που μιμούνται και αντιγράφουν τα αττικά 454. Τα κυριότερα σχήματα της κατηγορίας στη Μακεδονία είναι οι κάνθαροι, οι ασκοί, οι «αλατιέρες», τα μυροδοχεία, οι πυξίδες και οι αμφορείς στη πρώιμη φάση της (τέλος 4 ου και στο μεγαλύτερο μέρος του 3 ου αιώνα π.χ.). Από το τέλος του 3 ου αιώνα και μετά έχουμε κυρίως πυξίδες, πινάκια, μυροδοχεία και κανθάρους. Πολύ σημαντικό στοιχείο είναι ο συνδυασμός των γραπτών με τα ανάγλυφα κοσμήματα. Η εποχή εισαγωγής της τεχνικής αυτής στη Μακεδονία δεν είναι τυχαία, αφού η κρίσιμη περίοδο του τέλους του 4 ου και των αρχών του 3 ου αιώνα π.χ., κυριαρχείται από πλούτο, πολυτέλεια και μεγάλες οικονομικές αλλαγές. Η διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος κυριαρχεί στη Μακεδονία κατά τον 3 ο και 2 ο αιώνα π.χ. και αν και έχει αττική προέλευση, συνδέεται στενά με τις αντίστοιχες ομάδες της Μ. Ασίας 455. Η σύνδεση αυτή με τα εργαστήρια της Μ. Ασίας αντανακλάται κυρίως σε ορισμένα κοσμήματα της μακεδονικής κεραμικής που συναντώνται συχνά και στο περγαμινό εργαστήριο 456. Στις πυξίδες χρησιμοποιείται η διακόσμηση αυτή και στους δύο τύπους. Στο δεύτερο μισό του 3 ου αιώνα έχουμε και στις μακεδονικές πυξίδες χάραξη, η οποία αυξάνεται σταδιακά, ενώ στο 2 ο αιώνα χρησιμοποιούνται και τα γεωμετρικά κοσμήματα 457. Συχνά συναντούνται το μοτίβο του κυματίου μαζί με ανθέμιο, τα λογχόσχημα φύλλα, οι ακτίνες 450 Kopcke 1964, Kotitsa 1996, 26-28, πιν Είναι ένα μοτίβο κοινό και στην επιχρυσωμένη κεραμική βλ.kopcke 1964, εικ Agora XXIX, Kotitsa 1996, 83,37(BA5b), 39(A19), πιν.29,19 σχ Δρούγου-Τουράτσογλου 1989, Δρούγου 1991, Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1989, Δρούγου 1991,23 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998,

139 σε κυκλική διάταξη, το ιωνικό κυμάτιο και η βλαστόσπειρα με φύλλα και άνθη κισσού 458. Από τα γεωμετρικά κοσμήματα συχνό είναι το αβακωτό κόσμημα ή σκακιέρα που εναλλάσσεται με ομόκεντρα τετράγωνα καθώς και το δικτυωτό κόσμημα κυρίως στους περιγύρους των πωμάτων. Επίσης πολύ συχνά αποδίδονται και απλές, παράλληλες, οριζόντιες ταινίες με λευκό ή κιτρινωπό χρώμα. i.το μοτίβο του «περιδεραίου»: Το μοτίβο 459 αυτό έχει δημιουργηθεί στη προσπάθεια των αγγειογράφων να αποδώσουν ένα πραγματικό κόσμημα. Πολλά παραδείγματα τέτοιων κοσμημάτων μας έχουν σωθεί 460 και φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή από τον 4 ο μέχρι το 2ο αιώνα π.χ. Το μοτίβο έχει μεγάλη διάρκεια ζωής από τα κλασικά χρόνια μέχρι και τα τέλη του 1 ου αιώνα π.χ Είναι επίσης το πρωιμότερο μοτίβο που συναντούμε και στην επιχρυσωμένη κεραμική 462, καθώς συναντάται γύρω από το λαιμό μιας πολύχρωμης ανάγλυφης χοός του ύστερου 5 ου αιώνα π.χ Επιπλέον απεικονίζεται και στο λαιμό των γυναικών σε πολλά αγγεία του ρυθμού Κερτς του 4 ου αιώνα π.χ Φαίνεται λοιπόν να μην είναι τυχαίο το γεγονός ότι το μοτίβο αυτό συναντάται πολύ συχνά στο λαιμό των αγγείων κατά αντιστοιχία με το χρυσό κόσμημα στο λαιμό των γυναικών. Στην πιο πρώιμή του μορφή αποδίδει πιστά ένα πραγματικό χρυσό κόσμημα. Λογχόσχημα φύλλα ή κατά άλλους σταγονίδια 465 κρέμονται κατευθείαν από μία οριζόντια ταινία στο πάνω μέρος της οποίας υπάρχουν συχνά λευκές στιγμές 466 ή ανάμεσα στα λογχόσχημα φύλλα και στο κεντρικό στέλεχος υπάρχουν καμπύλα, συμπλεκόμενα τόξα, κάτι σαν αλυσίδα. Από τα άκρα του περιδεραίου συχνά κρέμονται ταινίες ή ένα άλλο κόσμημα που ονομάζεται συμβατικά «θυμιατήριο». Κάποιες φορές το περιδέραιο έχει διπλή ή και τριπλή σειρά από λογχόσχημα φύλλα. Κατά τη κλασική περίοδο η ταινία πάνω από τα λογχόσχημα φύλλα φαίνεται να 458 Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1989, Βλ. Kopcke 1964, πιν.9 (360π.Χ.), πιν.34 (300π.Χ.) 460 Σιγανίδου Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2004, 62, εικ.43(4 ος αιώνας π.χ.) Θέμελης-Τουράτσογλου 1997, 126 (Ζ1) πιν.24 και 140 (τέλη 4 ου -αρχές 3 ου αιώνα π.χ. 461 Agora XXIX, 58, graph Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1988, 310, αρ.263 και Σιγανίδου 1979, 301, πιν.127ζ (γ τέταρτο 4 ου αιώνα π.χ.) Kopcke 1964, Zervoudaki 1968, αρ.59, 32, taf Schefold 1934, nr.18, taf Ακαμάτης 1988β, 322, αρ Agora XXIX, 58, pl.11, 106 side B ( ) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1991, 117 (τέλος 4 ου -αρχές 3 ου αιώνα π.χ.) 104

140 είναι αρκετά λεπτή, ενώ πλαταίνει στην ελληνιστική περίοδο 467. Στα μέσα του 3 ου αιώνα, στην Αττική, βλέπουμε να αντικαθίστανται τα καμπύλα τόξα από γραμμές ζικ-ζακ 468. Οι πυξίδες 2 και 4 (πιν.1,2, εικ.2,3,4 και 3,4, εικ.6,7,8) φέρουν και οι δύο διακόσμηση τύπου Δυτικής Κλιτύος από λευκές ταινίες τόσο στο σώμα όσο και στο κάλυμμα. Η πυξίδα 2 στο θόλο φέρει διακόσμηση από λογχόσχημα φύλλα λευκού χρώματος περιμετρικά δύο λευκών ταινιών που κοσμούν την κορυφή του θόλου 469. Πρόκειται για απλοποιημένο περιδέραιο με λογχία, γνωστό και από άλλα παραδείγματα στη Πέλλα 470. Περιδέραιο με λογχόσχημα φύλλα από επίθετο πηλό που συνδέονται με καμπύλα συμπλεκόμενα τόξα έχουμε και περιμετρικά του δακτυλίου στη κορυφή του θόλου του καλύμματος της πυξίδας 34 (πιν.23, εικ.48,49). Βέβαια το μοτίβο του περιδεραίου σε αυτή τη περίπτωση έχει μια αρκετά απλοποιημένη μορφή, αφού απουσιάζει τόσο η ταινία από την οποία υποτίθεται ότι κρέμονται τα φύλλα, όσο και οι λευκές στιγμές που συχνά τη συνοδεύουν. ii.το μοτίβο της γιρλάντας από κλαδί ελιάς ή δάφνης 471 : Πρόκειται για ένα απλό μοτίβο, ιδιαίτερα δημοφιλές στην επιχρυσωμένη κεραμική 472. Το μοτίβο αυτό είναι πολύ συχνό στη περγαμηνή κεραμική, συγκριτικά με την Αττική 473. Έχει μεγάλη διάρκεια ζωής από τα κλασικά χρόνια μέχρι και τα τέλη του 1 ου αιώνα π.χ Οι καρποί της ελιάς παραλείπονται εκτός από κάποιες σπάνιες περιπτώσεις 475. Κάποιες φορές κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 3 ου αιώνα, ταινίες κρέμονται από τη γιρλάντα 476. Στη κλασική του φάση το μοτίβο συχνά αποτελείται από ζεύγη στρογγυλεμένων φύλλων τα οποία στρέφονται σε αντίθετες κατευθύνσεις και συναντώνται στο κέντρο του αγγείου. Στην ελληνιστική 467 Agora XXIX, 59, pl.11 (106- λεπτή ταινία), pl.16 (170- πλατειά ταινία). 468 Agora XXIX, 59, pl.22 (239). 469 Η περιγραφή της διακόσμησης της πυξίδας αυτής θα ταίριαζε στη διακόσμηση της πυξίδας Β.Ε.289/1977(β τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) από το λαξευτό τάφο Δ της Πέλλας, όπως την περιγράφει η Χρυσοστόμου (χωρίς όμως φωτογραφία). Για την περιγραφή του κοσμήματος με τα λογχόσχημα φύλλα περιμετρικά του θόλου χρησιμοποιεί την περιγραφή των Δρούγου-Τουρατσογλου από τους τάφους της Βέροιας «στεφάνι από διαλυμένο κυμάτιο και φύλλα», το οποίο θεωρείται καθαρά μακεδονικό μοτίβο. Βλ. Χρυσοστόμου Α. 1983, 211 υποσ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 61, αρ.2005/789 Α, πιν. 7,8,73 και , αρ. 2005/141, πιν. 30,31. Η πρώτη περίπτωση παρουσιάζει μια απλοποιημένη μορφή του περιδεραίου που διακοσμεί την δεύτερη πυξίδα. 471 Η Πατσιάδα το ονομάζει κλαδί δάφνης ενώ η Rotroff ελιάς. Βλ. Πατσιάδα 1983, 134, 136 και Agora XXIX, Kopcke 1964, Thompson 1934, Πατσιάδα 1983, 134. Συχνό είναι το μοτίβο και στη ροδίτικη κεραμική, η οποία επηρεάζεται έντονα από την περγαμηνή. 474 Agora XXIX, 58, graph Agora XXIX, pl.3 (26,33). 476 Agora XXIX, pl.11(116). 105

141 περίοδο όμως τα φύλλα στρέφονται προς την ίδια κατεύθυνση και αυτό παγιώνεται κατά το δεύτερο μισό του 3 ου αιώνα 477. Μετά το 250π.Χ. το κλαδί της ελιάς βάφεται συχνά με λευκό χρώμα, χοντραίνει ή γίνεται διπλό και φέρει χάραξη 478. Στη πυξίδα 17 (πιν.10,11, εικ.22,23,24) συναντάμε το μοτίβο με το κλαδί ελιάς στον κύλινδρο του πώματος. Πρόκειται για μία σειρά φύλλων, χωρίς το κλαδί τους, κιτρινωπού χρώματος στραμμένα προς την ίδια κατεύθυνση, περιμετρικά πάνω από την αυλάκωση του χείλους και γιρλάντα που κρέμεται από σχοινί με σταγόνες. Τα φύλλα της γιρλάντας είναι παρατεταγμένα σε δύο σειρές, στρέφονται σε αντίθετες κατευθύνσεις και συναντώνται στη μέση της. Το μοτίβο έχει αποδοθεί με κάποια αμέλεια, καθώς τα φύλλα έχουν άνισο μεταξύ τους μέγεθος, κυρίως περιμετρικά του χείλους και καθόλου συμμετρία. iii.το δικτυωτό κόσμημα 479 : Το κόσμημα αυτό σύμφωνα με τη S.I.Rotroff, δεν συναντάται στην Αθηναϊκή Αγορά σε σχήματα αγγείων της κλασικής περιόδου, αλλά πρωτοεμφανίζεται σε αγγεία του τρίτου τετάρτου του 3 ου αιώνα 480. Η καταγωγή του σύμφωνα με τον H.Thompson ανάγεται στα μοτίβα της Πρωτογεωμετρικής και Γεωμετρικής περιόδου στον αττικό κεραμικό 481. Το κάλυμμα πυξίδας 34 (πιν.23, εικ.48,49), με τον ασπιδόμορφο θόλο και τη σχετικά πλατιά στεφάνη καλύπτεται ολόκληρο εξωτερικά από μελανοκάστανο γάνωμα και φέρει διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος από επίθετο πηλό και κιτρινωπό χρώμα. Στη στεφάνη έχουμε γεωμετρική διακόσμηση με χαρακτές κάθετες μεταξύ τους γραμμές (δικτυωτό 482 ). 477 Agora XXIX, pl.5(45), 28(273). 478 Agora XXIX, π.Χ βλ.agora XXIX, Agora XXIX, Thompson 1934, Ο Thompson θεωρεί ότι τα γεωμετρικά μοτίβα όπως το δικτυωτό, έγιναν δημοφιλή κατά την ελληνιστική περίοδο και συγκεκριμένα κατά την διάρκεια της μεγάλης οικοδομικής δραστηριότητας στη αθηναϊκή αγορά. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την άποψη, τότε πρέπει να εντοπίστηκαν οι γεωμετρικοί τάφοι με τα κτερίσματα τους και έτσι οι αγγειογράφοι της εποχής ήρθαν σε επαφή με τα μοτίβα αυτά και τα υιοθέτησαν. Η S.I.Rotroff δεν φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη αυτή βλ Agora XXIX, Το μοτίβο αυτό συναντάται πολύ συχνά στη στεφάνη του πώματος πολλών πυξίδων. 106

142 Ανάγλυφη διακόσμηση Σημαντικός σταθμός στη πορεία της ελληνιστικής κεραμικής, υπήρξε η χρήση της τεχνικής της μήτρας, όχι μόνο για την κατασκευή ολόκληρων αγγείων 483 και λύχνων, αλλά και επιμέρους κοσμημάτων. Στη Μακεδονία η χρήση της μήτρας φαίνεται να ξεκινάει στο 2 ο αιώνα και μάλιστα από τα μέσα του αιώνα και έπειτα, ενώ τα προϊόντα της κυριαρχούν μέχρι και τις αρχές του 1 ου αιώνα π.χ Η χρήση της μήτρας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Σ. Δρούγου, υπήρξε ένα είδος επανάστασης για την κεραμική των ελληνιστικών χρόνων και για τα επακόλουθα στη παραγωγή και στο εμπόριο. Με τη χρήση της μήτρας παράγονται γρήγορα και φθηνά πήλινα προϊόντα που αντικαθιστούν γυάλινα ή μετάλλινα, άρα πολυτελή 485. Στις ελληνιστικές πυξίδες συναντάμε σε αρκετές περιπτώσεις τη χρήση μητρών για τη δημιουργία ανάγλυφου διακόσμου στα μετάλλια των καλυμμάτων και στα τρία ανάγλυφα πόδια των πυξίδων τύπου Β. Τα ανάγλυφα πόδια προσαρμόζονται είτε στο πλατύ περίγυρο του σώματος, είτε στον πυθμένα της πυξίδας, χωρίς να λείπουν και κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις 486. Τα θέματα που απεικονίζονται είναι πόδια λιονταριού 487, Σειρήνες 488 και σπανιότερα σφίγγες. Σπάνιες είναι οι μορφές του φτερωτού δαίμονα γονατισμένου στο δεξί του πόδι έτσι ώστε να σηκώνει με τους ώμους και τα φτερά του το σώμα του αγγείου 489. Η μορφή και ο τρόπος προσαρμογής των πλαστικών στηριγμάτων στις πυξίδες μάλλον έχει να κάνει με τη στατικότητα και τη στήριξη του αγγείου, καθώς παρατηρούμε ότι ακολουθούν το σχήμα του πυθμένα. Φαίνεται να είναι δύσκολη οποιαδήποτε προσπάθεια χρονολόγησης του αγγείου αν τα δούμε αποκομμένα από αυτό 490. Επομένως εκτός από τη χρήση τους ως στηρίγματα αποτελούν ένα ιδιαίτερο διακοσμητικό στοιχείο στις ελληνιστικές πυξίδες του τύπου Β, που πολλές φορές μπορεί να 483 Ακαμάτης 1993, 21κ.ε. Rotroff S.I., The Athenian Agora XXII: Hellenistic Pottery: Athenian and Imported Moldmade Bowls, Princeton 1982 Φάκλαρης Π., Πήλινες μήτρες, σφραγίδες και ανάγλυφα αγγεία από τη Βεργίνα, ΑΔ 38 (1983), 213κ.ε. 484 Δρούγου 1991, Δρούγου 1997, 72, σημ.30, Kotitsa 1996, 4, , Barr-Sharrar 1987, 9 υποσ Το θέμα των Σειρήνων είναι πολύ γνωστό και από σκεύη και αγγεία μετάλλινα Βλ.Richter G., The Furniture of the Greeks, Etruscans and Romans, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Π , 167, σχ.33, πιν.5, 71, Kotitsa 1996,

143 συνδυαστεί και με αντίστοιχη ανάγλυφη διακόσμηση στο θόλο του καλύμματος αλλά και με γραπτή ή καθόλου διακόσμηση. Πλαστικά πόδια-στηρίγματα με μορφές σειρήνων έχουν οι πυξίδες 21, 22.3, 27 και 32 (πιν.13, 15, 18 και 22). Τα ανάγλυφα μετάλλια των πυξίδων κατασκευάζονταν χωριστά με μήτρα 491 πάνω σε ένα κομμάτι πηλού, κάποτε μεγάλου μεγέθους ώστε να υπάρχει κενό γύρω από τις μορφές. Στη συνέχεια προσαρμοζόταν στη κυκλική οπή αντίστοιχης διαμέτρου που αφηνόταν για το σκοπό αυτό στο κέντρο της θολωτής επιφάνειας του καλύμματος 492 ή τοποθετείται κατευθείαν επάνω στο θόλο. Τα πλαστικά δακτυλίδια και τα κυκλικά εξάρματα στη κορυφή του θόλου οριοθετούσαν την περιοχή στην οποία θα τοποθετηθεί το μετάλλιο 493. Το σημείο αυτό φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητο στη διαδικασία του ψησίματος, γι αυτό παρατηρούμε σε δύο τριποδικές πυξίδες από τη Θεσσαλονίκη, μικρές οπές στην εσωτερική επιφάνεια του θόλου 494. Τα θέματα τα οποία συχνά εμφανίζονται στα μετάλλια είναι προτομές γυναικείων θεοτήτων όπως Άρτεμης, Αφροδίτη και Αθηνά, πολύμορφες παραστάσεις όπως Έρωτας και Ψυχή, Διόνυσος με σάτυρο και μαινάδα ή Αριάδνη, Ηρακλής και Αυγή, Αφροδίτη και Άρης, καθώς και ήρωες όπως ο Ηρακλής και ο Περσέας. Τα ίδια αυτά θέματα χρησιμοποιούνται και στα μετάλλια σε μεταλλικά αγγεία, κοσμήματα ή έπιπλα 495 πιστοποιώντας έτσι τη σχέση ανάμεσα στα δύο και αποκλείοντας την ερμηνεία των θεμάτων αυτών ως ταφικών 496. Φυσικά λόγω του υλικού πολλές λεπτομέρειες οι οποίες υπάρχουν στα μεταλλικά δεν είναι δυνατών να αποδοθούν με τον ίδιο τρόπο και στα πήλινα μετάλλια 497. Σύμφωνα με τη Ζ.Κωτίτσα τα πρωιμότερα παραδείγματα μεταλλίων σε πυξίδες τοποθετούνται στο πρώτο με δεύτερο τέταρτο του 3 ου αιώνα και προέρχονται πιθανότατα από τη Μακεδονία Τέτοιες μήτρες έχουν βρεθεί, όπως για παράδειγμα μια ακέραιη πήλινη μήτρα με νεαρό Σάτυρο από την Αγορά της Πέλλας Βλ. Ακαμάτης 2005, , σχ.1, αρ Kotitsa 1996, 6 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 164, υποσ.154 Barr-Sharrar 1987, Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, Barr-Sharrar 1987, 118 υποσ.8 Kotitsa 1996, 6 υποσ.11 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 164 υποσ Για τον ορισμό και τη χρήση του μεταλλίου με ανάγλυφη μορφή όχι μόνο σε αγγεία(πυξίδες και φιάλες) αλλά και στα fulcra βλ. Barr-Sharrar Kotitsa 1996, , 190 Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 164 Robinson 1953, Barr-Sharrar 1987, Kotitsa 1996, 159,

144 Το μετάλλιο της πυξίδας 17 (πιν.10,11, εικ.22,23,24) παρουσιάζει προτομή γυναικείας μορφής, της Άρτεμης. Ο τύπος είναι γνωστός και από άλλα παραδείγματα μεταλλίων σε πήλινες και μεταλλικές πυξίδες και άλλα αντικείμενα 499. Η θεά απεικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων, στραμμένη προς τα αριστερά. Το σώμα προβάλλει έντονα μπροστά και αφήνει σχεδόν ελεύθερο από το βάθος του αναγλύφου το κεφάλι. Μάλλον φοράει αχειρίδωτο χιτώνα και ίσως πάνω από τον δεξιό ώμο φέρει νεβρίδα με «ηράκλειο άμμα». Η φαρέτρα, η οποία πιθανόν να υπήρχε πίσω από τον δεξιό ώμο δεν είναι διακριτή. Η κόμμωση θυμίζει την «κνιδιακή» με τα μαλλιά μαζεμένα σφιχτά ψηλά στο κεφάλι. Το πρόσωπο είναι ωοειδές και στο λαιμό διακρίνονται τα λεγόμενα «δακτυλίδια της Αφροδίτης». Στο κάλυμμα της πυξίδας 22.2 (πιν.14, εικ.30,31), έχουμε μετάλλιο με απεικόνιση επίσης μιας μυθολογικής μορφής. Ο φτερωτός θεός Έρωτας, με την μορφή μικρού παιδιού κάθεται σε βράχο και έχει τα δύο ποδαράκια του μπροστά από το βράχο, σταυρωμένα. Και με τα δύο του χέρια κρατά κοντά στο στόμα του έναν αυλό. Πίσω από το βράχο διακρίνεται με δυσκολία ένα ζώο. Το πίσω μέρος του σώματος με τα δύο πίσω πόδια και την κοντή ουρά είναι πιο ευδιάκριτα, συγκριτικά με το μπροστινό μέρος. Μάλλον πρόκειται για τράγο, όπως μαρτυρεί η κοντή ουρά ή κάποιο βοοειδές καθώς φαίνεται πολύ φουσκωμένη η κοιλιά του. Το κεφάλι του ζώου δεν διακρίνεται σχεδόν καθόλου. Γενικά ο Έρωτας στην εικονογραφία του συναντάται συχνά καθιστός σε βράχο 500. Επίσης από τις πιο συχνές αναπαραστάσεις του είναι να κρατά κάποιο μουσικό όργανο 501, όπως διπλό αυλό 502. Η σχέση του έρωτα με τη μουσική φαίνεται να είναι ιδιαίτερα στενή. Ο 499 Τουράτσογλου, BCH 92 (1968), 54 αρ.5292, εικ.7 Amandry 1953, 97κ.ε. αρ , πιν.xxxvi-xxxix Robinson 1953, 11 Richter 1966, 57, εικ Δρούγου-Τουράτσογλου 1998, 29, 166 πιν.6, 70( αμέσως μετά τα μέσα του 2 ου αιώνα) Αλλαμανή-Τζαναβάρη 1989, , πιν.81β (μέσα ή γ τέταρτο 2 ου αιώνα) Αρχαία Μακεδονία 1988, 355 αρ.315, το κεφάλι στρέφεται προς τα αριστερά (α μισό 2 ου αιώνα) Πέτσας 1964, 352, πιν.413β-γ (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Kotitsa 1996, 122, Th III, taf.48 (150π.Χ.) Κόρτη-Κόντη 1987, 419, ΜΘ3900, πιν.84 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Σαββοπούλου-Τσαγκαράκη 2005, 230, εικ.4 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Λιλιμπακη-Ακαμάτη 1994, 132 αρ.51, πιν.4 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Λιλιμπακη-Ακαμάτη 1994, , αρ.52, πιν.4 (γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ.) Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 190, αρ.327, πιν.39 (μέσα 2 ου αιώνα π.χ.) Λαζαρίδης 1958, 82, πιν.60β (τέλη 3 ου -αρχές 2 ου αιώνα π.χ.) Πρόκειται για το μοναδικό μετάλλινο μετάλλιο με ασημένια επιχρυσωμένη προτομή. Βλ. επίσης Kotitsa 1996,129, taf LIMC III, Eros, 357, αρ.26α, πιν.611, 899, αρ.572, πιν Kotitsa 1996, 137, σημ LIMC III, Eros, 908, αρ.663, πιν.647, 910, αρ.695, πιν

145 Πλάτωνας μας πληροφορεί ότι ο Έρωτας είναι καλός δημιουργός για κάθε έργο μουσικής. Η απεικόνισή του ως μουσικού που παίζει ή κρατάει λύρα, κιθάρα, βάρβιτο ή αυλό, εμφανίζεται ήδη στα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ. και κυριαρχεί στην αττική τέχνη, κυρίως στην αγγειογραφία, από τα τέλη του 6 ου μέχρι τα μέσα του 5 ου αιώνα π.χ Έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι η απεικόνιση μουσικού και μουσικού οργάνου, μπορεί να έχει και ταφικό χαρακτήρα, καθώς συμβολίζει την αίσθηση ενός κόσμου μουσικών απολαύσεων που έρχεται σε αντίθεση με τη σιωπή ενός τάφου 504. Τέλος δεν είναι καθόλου σπάνια η απεικόνισή του με κάποιο ζώο, που σε αρκετά παραδείγματα είναι τράγος, κριάρι ή ταύρος 505. Βέβαια στις παραστάσεις με ζώα, τις περισσότερες φορές απεικονίζεται να τα ιππεύει, να τα καθοδηγεί ή να σέρνουν το άρμα του, πράγμα το οποίο δεν φαίνεται να ισχύει για την παράσταση της πυξίδας, όπου το ζώο αποτελεί απλά στοιχείο του τοπίου που περιβάλλει τον καθιστό Έρωτα. Η κατάσταση στην οποία σώζεται το μετάλλιο της πυξίδας δεν μας επιτρέπει να πούμε με βεβαιότητα το είδος του ζώου. Το πιθανότερο όμως είναι να απεικονίζεται ένας τράγος. Το ζώο αυτό συχνά συνοδεύει το θεό Έρωτα όπως και τη μητέρα του Αφροδίτη 506. Τα ζώα με τα οποία συχνά απεικονίζεται ο Έρωτας, έχουν ερωτικό, γονιμικό συνήθως χαρακτήρα και σχετίζονται και με την Αφροδίτη 507. Μια σειρά ειδωλίων, αγαπητά στην ελληνιστική περίοδο, κυρίως στον 2 ο και 1 ο αιώνα π.χ., αναπαριστά Έρωτες ή παιδιά πάνω σε ζώα. Πολλές φορές ο Έρωτας φαίνεται να μιμείται το παιχνίδι των μικρών παιδιών με τον τράγο 508. Μετάλλιο πυξίδας ή απεικόνιση της πιο πάνω σύνθεσης με τον Έρωτα, δεν φαίνεται να υπάρχει σε άλλο παράλληλο. Παρόλα αυτά όμως η απεικόνιση του Έρωτα με αυτή τη παιδική μορφή, ως μουσικός και με συνοδεία ζώου δεν είναι καθόλου πρωτότυπη, αντιθέτως φαίνεται να ήταν κοινή και πολύ διαδεδομένη. 503 Ναούμ 2005, 9 σημ. 57, Huguenot 2001, , LIMC III, Eros, 874, αρ.249, πιν.622, 874, αρ.252α, πιν.622, 875, αρ.277α, πιν LIMC II, 96-97, πίν Στην Ήλιδα μάλιστα, στο ιερό της Πανδήμου Αφροδίτης, ήταν στημένο χάλκινο άγαλμα της θεάς πάνω σε τράγο, έργο του Σκόπα. Πρόκειται για την Επιτραγία Αφροδίτη, βλ. Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησις, 6, 25, Ναούμ 2005, Ναούμ 2005, 100,

146 ΜΕΡΟΣ ΙV: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 111

147 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κάνοντας μια γενική επισκόπηση της κεραμικής που εντοπίστηκε εντός και εκτός του λαξευτού θαλαμωτού τάφου 6, μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά συμπεράσματα σχετικά με τον αριθμό των νεκρών του τάφου, το πότε έγιναν αυτές οι ταφές αλλά και να εξάγουμε πληροφορίες σχετικές με τα ταφικά έθιμα της εποχής. Τα πράγματα είναι σχετικά απλά για τις ταφές των κογχών που ανοίγονται στο δρόμο του τάφου, γιατί βρέθηκαν απείραχτες από τους τυμβωρύχους. Στην ανατολική παρειά του δρόμου και πολύ κοντά στην είσοδο του τάφου, έχουμε τον ενταφιασμό μιας γυναίκας. Η νεκρή τοποθετήθηκε με το κεφάλι νότια. Ανατολικά του μηριαίου οστού της βρέθηκε στη θέση του το άωτο σκυφίδιο 1 (πιν.1, εικ.1). Φαίνεται ότι η νεκρή το κρατούσε στο δεξί της χέρι, φαινόμενο γνωστό και από άλλες ταφές της Πέλλας και της γειτονικής Βέροιας 509. Τα υπόλοιπα πήλινα αγγεία ( πυξίδες 2 και 4 (πιν.1,2, εικ.2,3,4 και πιν.3,4, εικ.5,6,7), μακεδονικός αμφορέας 3 (πιν.3, εικ.5), μυροδοχεία 5-10 (πιν.5,6,7, εικ.9-14)) βρέθηκαν συσσωρευμένα νοτίως της κεφαλής, σε επαφή με τη νότια παρειά της κόγχης. Το φύλο της νεκρής προδίδουν, εκτός από τα πήλινα κτερίσματα, και τα υπόλοιπα συνευρήματα όπως τα χάλκινα και σιδερένια εξαρτήματα κεφαλόδεσμου και τα δύο όστρεα που φαίνεται να ήταν σύνεργα καλλωπισμού. Το γεγονός ότι πέντε από τα έξι μυροδοχεία χρονολογούνται, με βάση την τυπολογία τους, στις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ. ή τουλάχιστον στο πρώτο τέταρτο του αιώνα, δεν μας εμποδίζει από το να χρονολογήσουμε την ταφή στα μέσα του 2 ου αιώνα, με βάση τα υπόλοιπα νεότερα κτερίσματα. Ας μην ξεχνάμε ότι οι τύποι των μυροδοχείων διαρκούν για μεγάλα χρονικά διαστήματα και πολλές φορές συνυπάρχουν με νεότερους. Επιπλέον δεν θα ήταν αξιοπερίεργο να τοποθετηθούν στην ταφή, από την οικογένεια της νεκρής, αντικείμενα τα οποία είχε και χρησιμοποιούσε όσο ακόμα ήταν στη ζωή. Στη βορειοδυτική γωνία της δυτικής παρειάς του δρόμου, στο σημείο που αυτός συναντά την πρόσοψη του τάφου, υπάρχει τοξωτή κόγχη, αρχικά φραγμένη με λίθους, λάσπη και κονίαμα. Φαίνεται ότι περιείχε ασύλητη καύση κοριτσιού, κτερισμένη με το μελαμβαφή, φακοειδή λύχνο 45 (πιν.28, εικ.62,63), πήλινο ειδώλιο όρθιας γυναικείας 509 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 246 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 93, 95,

148 μορφής και χρυσά διάλιθα κοσμήματα (δακτυλίδι και ενώτιο με κεφαλή νέγρου). Ο λύχνος φέρει ίχνη καύσης στο μυκτήρα, όμως δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν χρησιμοποιήθηκε στην καθημερινή ζωή της νεκρής και της οικογένειάς της ή αν άναψαν το φυτίλι του κατά τη διάρκεια κάποιας νεκρικής διαδικασίας κατά την τελετή ταφής. Και η ταφή αυτή φαίνεται ότι χρονολογείται γύρω στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. Διάφορα αντικείμενα συλλέχτηκαν και από την επίχωση του δρόμου του θαλαμωτού 6, όπως ο αμφορέας 44 (πιν.26, εικ.58) και ο λύχνος 43 (πιν.27, εικ.59,60) (με ίχνη καύσης στο μυκτήρα του) αλλά και άλλα όστρακα πήλινων αγγείων και τμήματα πήλινων ειδωλίων. Η προέλευση των αντικειμένων αυτών δεν είναι ξεκάθαρη. Ίσως προέρχονται από άλλες γειτονικές κατεστραμμένες ταφές, ίσως είναι φερτά αντικείμενα ανακατεμένα με τις επιχώσεις που σκέπασαν τον τάφο και το δρόμο του. Ίσως όμως να αποτελούν και μαρτυρίες των νεκρικών διαδικασιών που ξέρουμε πως τελούνταν στις εισόδους των τάφων έξω ή πάνω από αυτούς. Τα πράγματα φαίνεται ότι δυσκολεύουν όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε το τι ακριβώς συνέβη στο εσωτερικό των δύο θαλάμων του τάφου. Όπως έχει ήδη ειπωθεί ο τάφος βρέθηκε συλημένος, άρα δεν έχουμε ξεκάθαρη εικόνα του αριθμού των κτερισμάτων και του είδους αυτών. Επιπλέον η πτώση της οροφής προκάλεσε διατάραξη των ταφών και μερική καταστροφή των πήλινων κτερισμάτων έτσι ώστε να μην είναι δυνατή η εξακρίβωση της αρχικής θέσης των ευρημάτων και η τοποθέτησή τους σε ταφικά σύνολα. Στον «προθάλαμο», ο οποίος δεν διέθετε νεκρικές κλίνες στις πλάγιες πλευρές του και τα τοιχώματα του οποίου ήταν επιχρισμένα με πολύχρωμα κονιάματα, δεν βρέθηκαν οστά. Βρέθηκαν όμως πήλινα αγγεία, κυρίως μυροδοχεία και πυξίδες (τα μυροδοχεία 33 (πιν.21, εικ.45), (πιν.24, εικ.50,51,52, πιν.25, εικ.54,55) (πιν.25, εικ.56, πιν.24, εικ.53), η πυξίδα 34 (πιν.23, εικ.48,49) και ειδώλια, για τα οποία δυστυχώς δεν μπορούμε να ξέρουμε τη θέση τους μέσα στο χώρο. Κάποια από αυτά ίσως ήταν αναρτημένα στους τοίχους του θαλάμου, καθώς έχουν βρεθεί στη θέση τους σιδερένια καρφιά. Κανένα από τα ευρήματα του προθαλάμου δεν φέρει ίχνη καύσης. Και ενώ στον «προθάλαμο» παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει ποικιλία στα σχήματα των αγγείων, 113

149 αναπάντεχο εύρημα είναι ο κάλαθος 40 (πιν.26, εικ.57), σχήμα σπάνιο για την εποχή. Το να μην τοποθετήθηκε καμία ταφή στο «προθάλαμο» φαίνεται απίθανο, καθώς δεν θα είχε λόγο ύπαρξης ο χώρος αυτός και δεν θα υπήρχε λόγος να δείξουν τόση φροντίδα στη διακόσμηση των πολύχρωμων κονιαμάτων του. Εξάλλου η απουσία λαξευμένων κλινών ή βάθρων για την τοποθέτηση των ξύλινων φορείων με το σώμα του νεκρού, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στην Πέλλα, καθώς το συναντάμε και στους ανατολικούς θαλάμους 1 και 2 του πολυθάλαμου τάφου 510. Η κεραμική μας δίνει μια χρονολόγηση στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. και λίγο αργότερα, προς το τρίτο τέταρτο του αιώνα. Βέβαια τα τρία μυροδοχεία 38, 39 και 41, είναι πρωιμότερα και τοποθετούνται στον προηγούμενο αιώνα. Φαίνεται λοιπόν ότι τα κτερίσματα των ταφών του προθαλάμου αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές χρονικές φάσεις και το πιθανότερο χρήση του τάφου σε δύο διαφορετικές περιόδους: στο δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.χ. ή ίσως στα τέλη του ίδιου αιώνα και στα μέσα τρίτο τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ. Στο θάλαμο του τάφου έχουμε τρεις νεκρικές κλίνες λαξευμένες στο φυσικό βράχο, στις τρεις πλευρές, έτσι ώστε να σχηματίζουν Π. Το πάνω μέρος τους είναι με τέτοιο τρόπο λαξευμένο ώστε να μιμείται στρώμα πάχους 15εκ. Οι νεκροί πρέπει να ήταν τοποθετημένοι στις κλίνες επάνω σε ξύλινα φορεία, όπως διαπιστώνεται από τα σιδερένια καρφιά που βρέθηκαν. Στη δυτική κλίνη η ταφή πρέπει να ήταν παιδική 511, καθώς εντοπίστηκε μεγάλη συγκέντρωση οστέινων αστραγάλων. Η κεραμική που εντοπίστηκε επάνω στην κλίνη αποτελείται μόνο από τα μυροδοχεία 23 και 24 (πιν.12, εικ.28, πιν.18, εικ.37) τμήματα πυξίδων και ειδώλια. Οστά δεν εντοπίστηκαν. Και στη βόρεια κλίνη η ταφή πρέπει να ήταν παιδική λόγω της συγκέντρωσης οστέινων αστραγάλων. Το γεγονός ότι στη βόρεια κλίνη εντοπίστηκαν διάσπαρτα οστά, ανάμεσα στα οποία τρία μηριαία, μας δείχνει ξεκάθαρα τη διατάραξη των ταφών και το ανακάτεμα οστών και κτερισμάτων, εμποδίζοντας έτσι τη διεξαγωγή σωστών συμπερασμάτων σχετικά με το νεκρό της κάθε κλίνης, τα κτερίσματά 510 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 18-19, Ίσως η ταφή να ήταν γυναικεία, όπου σύμφωνα με μια άποψη το παιχνίδι με τους αστραγάλους ήταν ιδιαίτερα αγαπητό ανάμεσα στις γυναίκες της Πέλλας βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 249. Η εξαγωγή συμπερασμάτων για το φύλο και την ηλικία των νεκρών από τα κτερίσματα δεν είναι πάντα ενδεδειγμένη, όταν μάλιστα δεν υπάρχει και οστεολογική και ανθρωπολογική εξέταση. 114

150 του, τον προσανατολισμό 512 και το χρόνο ταφής του. Επίσης έχουμε και υπολείμματα από κρανίο, το ένα από τα δύο που βρέθηκαν στον τάφο. Κεραμική δεν εντοπίστηκε επάνω στη βόρεια κλίνη και το μοναδικό κτέρισμα είναι ένα ειδώλιο Αφροδίτης. Στην ανατολική κλίνη εντοπίστηκαν διάσπαρτα οστά, θραύσματα αγγείων και ειδωλίων και το ακέραιο μυροδοχείο 26 (πιν.18, εικ.38). Στο διάδρομο ανάμεσα στις κλίνες εντοπίστηκε μεγαλύτερη συγκέντρωση κεραμικής (τα μυροδοχεία 11-16, και οι πυξίδες 17, 21, 22) πολύ λίγα ειδώλια, σιδερένια στλεγγίδα και σιδερένιο έλασμα κλειδαριάς. Εδώ βρέθηκε και το δεύτερο κρανίο μαζί με άλλα οστά ποδιών. Τα μυροδοχεία ( πιν.8, εικ.16,17, πιν.9, εικ.18-21) είναι τα μοναδικά αντικείμενα του τάφου για τα οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρέθηκαν στη θέση τους και αυτό γιατί βρέθηκαν στη βορειοδυτική γωνία του διαδρόμου ανάμεσα στις κλίνες, τα πέντε από αυτά παράλληλα τοποθετημένα μεταξύ τους και το έκτο κάθετο σε αυτά. Πολλά από τα κτερίσματα ίσως έπεσαν από τα κάθετα τοιχώματα του τάφου, όπου θα ήταν αναρτημένα μαζί με στεφάνια και κορδέλες, αφήνοντας ως μοναδική μαρτυρία τα σιδερένια καρφιά από τα οποία κρέμονταν. Ίχνη καύσης εντοπίστηκαν μόνο στα μυροδοχεία 19 και 26 και στις πυξίδες 22.1 και Σύμφωνα με την κεραμική του θαλάμου του τάφου οι ταφές χρονολογούνται στα μέσα του 2 ου αιώνα π.χ. με τρίτο τέταρτο του ίδιου αιώνα. Μία ακόμη ταφή φαίνεται ότι υπήρχε στη λαξευμένη στο νότιο τμήμα του ανατολικού τοίχου κόγχη (0,60x0.60x0.45μ.). Τα οστά που εντοπίστηκαν σε αυτή είναι ατελώς καμένα και η απόθεση του νεκρού έγινε με το κεφάλι στην Ανατολή. Κοιτάζοντας τα πήλινα κτερίσματα θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ταφή γυναίκας αφού εντός της κόγχης και λίγο έξω από αυτή βρέθηκαν οι πυξίδες 27 (πιν.18,εικ.39) και 32 (πιν.22,εικ.46,47), τα μυροδοχεία (πιν.20,21, εικ.42-44) και ο λύχνος 28 (πιν.19, εικ.40,41). Η κόγχη αυτή πρέπει να αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, αφού η κατασκευή της διέλυσε τμήμα της ανατολικής κλίνης. Επιπλέον τα κτερίσματα που βρέθηκαν σε αυτή είναι τα νεότερα σε ολόκληρο το τάφο, νεότερα και από αυτά των κογχών που ανοίγονται στο δρόμο, και τοποθετούνται στο δεύτερο μισό του 2 ου αιώνα π.χ. 512 Στη Πέλλα υπάρχει σχετική ομοιομορφία προσανατολισμών στις ταφές των θαλαμωτών τάφων. Στους τάφους με νεκρικές κλίνες σε διάταξη Π, οι ταφές των κλινών του οριζόντιου σκέλους του Π είναι στραμμένες προς τα δυτικά, έχουν δηλαδή το κεφάλι στην Ανατολή. Οι ταφές των κλινών των κάθετων σκελών του Π είναι στραμμένες προς τα τοιχώματα του βάθους βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994,

151 Το φαινόμενο αυτό, της προσθήκης κογχών δεν είναι κάτι καινούργιο καθώς το συναντάμε και σε άλλους θαλαμωτούς της Πέλλας και της Βέροιας 513. Οι λόγοι είναι καθαρά πρακτικοί, καθώς φαίνεται ότι η πληρότητα του τάφου ανάγκαζε την επέκταση του για να δεχτεί μια νέα ταφή. Αξίζει να σημειωθεί ότι όλα τα πήλινα κτερίσματα της κόγχης φέρουν ίχνη καύσης. Πιθανόν κάηκαν στην πυρά μαζί με το σώμα της νεκρής σε κάποιο σημείο κοντά στον τάφο 514 και μετά την συνόδευσαν στη τελευταία της κατοικία. Ερευνώντας την προέλευση της κατασκευής της κεραμικής του τάφου εντοπίσαμε κάποια κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία συναντούμε και σε σύγχρονα παραδείγματα κυρίως της Δυτικής Μακεδονίας. Δεν θα ήταν υπερβολικό να μιλήσουμε για μια βόρια ενότητα κεραμικής παραγωγής με κοινή γλώσσα, ένα ντόπιο, «μακεδονικό» εργαστήριο, με πολλά κέντρα όπως αυτά της Βέροιας και της Πέλλας 515. Ένα εργαστήριο με κοινά χαρακτηριστικά την αμέλεια στο πλάσιμο, την αποδυνάμωση των καμπύλων στοιχείων των αγγείων, την έλλειψη κάθε ενδιαφέροντος για απόδοση λεπτομερειών και τη στενή σχέση με μετάλλινα πρότυπα. Όλα τα κτερίσματα του τάφου, φαίνεται ότι ήταν αγγεία καθημερινής χρήσης και γιατί όχι, προσωπικά αντικείμενα των νεκρών, όταν ακόμα βρίσκονταν στη ζωή. Αντικείμενα μέτριας ποιότητας, στην πλειοψηφία τους καθόλου προσεγμένα. Η τοποθέτησή τους όμως μέσα στο τάφο απηχεί θρησκευτικές δοξασίες και έθιμα σχετικά με τη μετάβαση και παραμονή των νεκρών στον Κάτω Κόσμο. Έτσι μπορούμε να χωρίσουμε τα κτερίσματα σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που εξυπηρετούσαν τελετουργίες και ταφικές πρακτικές και αφήνονταν μέσα στον τάφο ή πετάγονταν έξω και γύρω από αυτόν και σε αυτά που είχαν καθαρά θρησκευτικό και συμβολικό χαρακτήρα 516. Η άποψη να κατασκευάζονταν τέτοια πήλινα αντικείμενα ειδικά για ταφικούς σκοπούς φαίνεται αβάσιμη, καθώς δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να γίνει κάτι τέτοιο. Επιπλέον πουθενά στην Πέλλα δεν υπήρχε εργαστήριο που να κατασκευάζει αντικείμενα για ταφικούς και τελετουργικούς σκοπούς αποκλειστικά και μόνο. Σε γενικές γραμμές τα συμπεράσματα που διατυπώνει η Μ. 513 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 86 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 23, υποσ Θέμελης Τουράτσογλου 1997, , υποσ.72, όπου αναφέρεται ότι στη πυρά του νεκρού εκτός από τη κλίνη ή το φορείο πάνω στο οποίο κειτόταν, καίγονταν και αντικείμενα τοποθετημένα γύρω ή πάνω στη κλίνη. 515 Κόρτη-Κόντη 1987, 426 Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 116 Θέμελης Τουράτσογλου 1997, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη , 148 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1985,

152 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 517 για τα κτερίσματα των λαξευτών θαλαμωτών τάφων της Πέλλας, φαίνεται ότι ισχύουν και για τα κτερίσματα του θαλαμωτού 6. Δηλαδή το γεγονός ότι έχουμε περιορισμένα είδη στα οποία κυριαρχούν τα πήλινα αγγεία (κυρίως μυροδοχεία, σκυφίδια, πυξίδες, αμφορείς και λυχνάρια) και τα ειδώλια, ενώ σπάνια είναι ορισμένα είδη αγγείων που αφθονούν σε τάφους άλλων περιοχών, όπως για παράδειγμα οι αρυτήρες στη Βέροια. Τα μεταλλικά αντικείμενα είναι πολύ λίγα, ενώ απουσιάζουν τα όπλα και τα κοσμήματα. Αν θέλουμε να τοποθετήσουμε τη χρήση του λαξευτού θαλαμωτού 6 σε χρονικά και ιστορικά πλαίσια, τότε αυτά θα ήταν τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Φιλίππου Ε ( π.Χ.), τα χρόνια της βασιλείας του Περσέα ( π.Χ.) και τα πρώτα χρόνια της ρωμαιοκρατίας στην Ελλάδα. Πρόκειται για την τελευταία περίοδο ανεξαρτησίας της Μακεδονίας πριν την τελική αποδυνάμωσή της και υποταγή της στους Ρωμαίους, αλλά και τα πρώτα χρόνια της παρουσίας τους στα ελληνικά εδάφη. Μια εποχή που χαρακτηρίζεται από βίαιες ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των Ελλήνων αλλά και με εξωτερικούς εχθρούς, πολυδάπανους εξοπλισμούς, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, δηώσεις πόλεων και ιερών. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την εξασθένηση του κράτους και την καταπόνηση των κατοίκων, παρά τις προσπάθειες του Φιλίππου να ανασυγκροτήσει την οικονομία 518. Μετά την ήττα στις Κυνός Κεφαλές (197π.Χ.) η Μακεδονία χάνει την Ορεστίδα, την Περραιβία και τη Μαγνησία, αποσύρει τις φρουρές της από όλη την υπόλοιπη Ελλάδα, παραδίδει σχεδόν όλο το στόλο της και καταβάλει πολεμική αποζημίωση 519. Τα οικονομικά μέτρα του Φιλίππου και αργότερα του Περσέα είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία σημαντικού αποθεματικού πλούτου στα βασιλικά θησαυροφυλάκια, από τα οποία προήλθε και μεγάλο μέρος των λαφύρων στο θρίαμβο του Αιμιλίου Παύλου στη Ρώμη. Όμως τα ευρήματα των διαφόρων αρχαιολογικών συνόλων της εποχής αυτής δίνουν μια αντίθετη εικόνα για τις διάφορες κοινωνικές τάξεις των κατοίκων της χώρας 520. Το αιματοκύλισμα αργότερα της χώρας από τον Ανδρίσκο και τον Αλέξανδρο (149 και 146π.Χ.) θα οδηγήσουν τη Ρώμη 517 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, Κανατσούλης 1964, 70κ.ε. 519 Κανατσούλης 1964, Δρούγου Τουράτσογλου 1998, 184, υποσ

153 στην απόφαση να μεταβάλλει την Μακεδονία σε ρωμαϊκή επαρχία 521. Γενικά, το χρονικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται οι ταφές του θαλαμωτού 6, είναι «η μεταβατική εκείνη εποχή, από τη βασιλεία και την παντοδυναμία στην υποτέλεια» 522. Η Πέλλα, η λαμπρή πρωτεύουσα της Μακεδονίας, δεν θα μπορούσε να μην υποταχθεί και αυτή μαζί με τις υπόλοιπες μακεδονικές πόλεις στην ιστορική της μοίρα. Αναμορφώνεται για να εξυπηρετήσει τη νέα οικονομική και κοινωνική κατάσταση 523. Με την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, η Πέλλα δεν καταστρέφεται ολοκληρωτικά, αλλά συνεχίζει να υπάρχει σαν μια ρωμαϊκή επαρχιακή πόλη, και το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στη Θεσσαλονίκη, η οποία μετά το 148π.Χ. ορίζεται ως πρωτεύουσα της Μακεδονίας 524. Οι οικίες της αρπαγής της Ελένης και του Διονύσου, οι οποίες πιθανόν ανήκαν σε εταίρους του μακεδόνα βασιλιά και σε μέλη της αριστοκρατίας της πόλης, φαίνεται ότι εγκαταλείπονται, ενώ η απουσία πολύτιμων αντικειμένων και γλυπτών στις επιχώσεις τους ενισχύει τη μαρτυρία του Τίτου Λίβιου (XLV 33, 5-8) ότι ο Αιμίλιος Παύλος μετά τη νίκη του λεηλάτησε την ηττημένη πρωτεύουσα 525. Η Πέλλα του 2 ου αιώνα π.χ., και κατ επέκταση η Μακεδονία, εξακολουθεί να είναι μια πλούσια χώρα, όμως δεν είναι πια η πρωτεύουσα του κόσμου, όπως ήταν τον 4 ο αιώνα. Είναι μια επαρχία πλέον και το κέντρο έχει μετατοπιστεί αλλού. Με άλλα λόγια ο 2 ος αιώνας σημαίνει την υποταγή της Μακεδονίας, και κατ επέκταση της πρωτεύουσας της, στους Ρωμαίους. Η Πέλλα φαίνεται ότι ζει και παράγει για κάποιες δεκαετίες ακόμα, ενισχυμένη και από τη διέλευση της Εγνατίας οδού(130π.χ.) όταν στις αρχές του 1 ου αιώνα π.χ. χάνεται από το ιστορικό προσκήνιο, πιθανότατα κατεστραμμένη από ένα σεισμό 526. Ωστόσο στο νότιο τμήμα της, κοντά στη λιμνοθάλασσα, συνεχίζει να υπάρχει κατοίκηση μέχρι και τον 4 ο αιώνα μ.χ., στην οποία εφαρμόζεται το πολεοδομικό σύστημα της παλιάς πρωτεύουσας Κανατσούλης 1964, 92κ.ε. 522 Δρούγου- Τουράτσογλου 1998, Δεν είναι τυχαία η αναδιοργάνωση του ιερού της Μητέρας των θεών και της Αφροδίτης στις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ. βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000, Σιγανίδου Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2004, Μακαρόνας Γιούρη 1989, Ακαμάτης 1993, 320, 345 Σιγανίδου Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2004, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Ακαμάτης Χρυσοστόμου Αν. Χρυσοστόμου 2011,

154 Η ιστορικές συνθήκες κατά ένα τρόπο αντικατοπτρίζονται και στα ταφικά έθιμα και κατ επέκταση στα κτερίσματα των τάφων. Χαρακτηριστικά έχουμε στους τάφους χαμηλής ποιότητας κτερίσματα και έλλειψη πολύτιμων αντικειμένων. Η γενική οικονομική κατάσταση αντανακλάται στην εναπόθεση ως ταφικών δώρων πλήθους ομοιογενών, πήλινων κυρίως, αγγείων, με απώτερο σκοπό να αντικαταστήσουν τη χαμένη ποιότητα και πλούτο με τη μεγάλη ποσότητα ευτελών αντικειμένων 528. Επιστρέφοντας τώρα στις ταφές του θαλαμωτού 6 και λαμβάνοντας υπόψη μας το μέγεθος του τάφου αλλά και τα κτερίσματα μέσα σε αυτόν, τουλάχιστον όσα από αυτά μας διασώθηκαν, και υποθέτοντας ότι τα πολυτιμότερα αυτών κλάπηκαν από τους τυμβωρύχους, τότε μπορούμε να υπολογίζουμε ότι οι ιδιοκτήτες του τάφου ανήκαν σε μια οικογένεια των μεσαίων ή και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η οικογένεια αυτή μέσα στη δύσκολη ιστορικά περίοδο για τη μακεδονική πρωτεύουσα, είχε την οικονομική δυνατότητα να κατασκευάσει ένα σχετικά μεγάλου μεγέθους τάφο, στον οποίο υπέδειξε μεγάλη επιμέλεια και φροντίδα, τουλάχιστον όσον αφορά τη διακόσμησή του. Τα κτερίσματα του τάφου αποτελούν δείκτη της ευημερίας, του πολιτιστικού επιπέδου, του αισθητηρίου και γενικά της ιδεολογίας της άρχουσας τάξης, των «εταίρων και φίλων», των τοπικών ηγεμόνων, των ευπατριδών γαιοκτημόνων. 528 Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η μαρτυρία των κτερισμάτων και η ανάλυση των ταφικών εθίμων σε συνδυασμό με τα ανασκαφικά δεδομένα, τις γραπτές μαρτυρίες και την εικονογραφία συμβάλλουν στην κατανόηση των κοινωνικών δομών βλ. Θέμελης Τουράτσογλου 1997,

155 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 120

156 ΠΙΝΑΚΑΣ 1, ΕΙΚ.1: Άωτο σκυφίδιο Αρ.Ευρ.2006/48 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 1, ΕΙΚ.2: Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/49 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 2, ΕΙΚ.3: Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/49 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 2, ΕΙΚ.4: Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/49 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 3, ΕΙΚ.5: Μακεδονικός αμφορέας Αρ.Ευρ.2006/50 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 3, ΕΙΚ.6: Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/51 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 4, ΕΙΚ.7: Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/51 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 4, ΕΙΚ.8: Πυξίδα με πώμα Αρ.Ευρ.2006/51 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 5, ΕΙΚ.9: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/52 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 5, ΕΙΚ.10: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/53 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 6, ΕΙΚ.11: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/54 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 6, ΕΙΚ.12: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/55 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 7, ΕΙΚ.13: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/56 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 7, ΕΙΚ.14: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/57 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 8, ΕΙΚ.15: Τα αγγεία της κόγχης της ανατολικής πλευράς του δρόμου του λαξευτού θαλαμωτού τάφου 6 ( Χρυσοστόμου Π., «Σωστική ανασκαφήστο δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας κατά το 2006: Οι ελληνιστικοί τάφοι», στο: Εθνική οδός Θεσσαλονίκης- Φλώρινας. Σωστικές ανασκαφές κατά το στο τμήμα Νέας Χαλκηδόνας- Έδεσσας, Θεσσαλονίκη 2008, 65, εικ.11) ΠΙΝΑΚΑΣ 8, ΕΙΚ.16: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/58 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 8, ΕΙΚ.17: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/59 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 9, ΕΙΚ.18: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/60 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 9, ΕΙΚ.19: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/61 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 9, ΕΙΚ.20: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/62 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 9, ΕΙΚ.21: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/63 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 10, ΕΙΚ.22: Πώμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/64 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 10, ΕΙΚ.23: Πώμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/64 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 11, ΕΙΚ.24: Λεπτομέρεια του πώματος της πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/64 με μετάλλιο με μορφή Άρτεμιδος (Λήψη της γράφουσας). 121

157 ΠΙΝΑΚΑΣ 12, ΕΙΚ.25: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/65 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 12, ΕΙΚ.26: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/66 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 12, ΕΙΚ.27: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/67 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 12, ΕΙΚ.28: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/70 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 13, ΕΙΚ.29: Πόδι από σώμα πυξίδας με ανάγλυφη μορφή σειρήνας Αρ.Ευρ.2006/68 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 14, ΕΙΚ.30: Πώμα πυξίδας με ανάγλυφη παράσταση Έρωτα στο μετάλλιο Αρ.Ευρ.2006/69.2 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 14, ΕΙΚ.31: Πώμα πυξίδας με ανάγλυφη παράσταση Έρωτα στο μετάλλιο Αρ.Ευρ.2006/69.2 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 15, ΕΙΚ.32: Τριποδική πυξίδα και τμήμα του πώματός της Αρ.Ευρ.2006/69.3 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 16, ΕΙΚ.33: Τριποδική πυξίδα και τμήμα του πώματός της Αρ.Ευρ.2006/69.3 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 16, ΕΙΚ.34: Τριποδική πυξίδα και τμήμα του πώματός της Αρ.Ευρ.2006/69.3 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 17, ΕΙΚ.35: Πώμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/69.1 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 17, ΕΙΚ.36: Πώμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/69.1 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 18, ΕΙΚ.37: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/71 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 18, ΕΙΚ.38: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/73 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 18, ΕΙΚ.39: Τριποδική πυξίδα Αρ.Ευρ.2006/74 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 19, ΕΙΚ.40: Λύχνος Αρ.Ευρ.2006/75 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 19, ΕΙΚ.41: Λύχνος Αρ.Ευρ.2006/75 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 20, ΕΙΚ.42: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/76 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 20, ΕΙΚ.43: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/77 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 21, ΕΙΚ.44: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/78 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 21, ΕΙΚ.45: Τμήμα μυροδοχείου Αρ.Ευρ.2006/80 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 22, ΕΙΚ.46: Σώμα τριποδικής πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/79 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 22, ΕΙΚ.47: Σώμα τριποδικής πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/79 (Λήψη της γράφουσας). 122

158 ΠΙΝΑΚΑΣ 23, ΕΙΚ.48: Πώμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/81 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 23, ΕΙΚ.49: Πώμα πυξίδας Αρ.Ευρ.2006/81 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 24, ΕΙΚ.50: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/82 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 24, ΕΙΚ.51: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/83 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 24, ΕΙΚ.52: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/84 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 24, ΕΙΚ.53: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/89 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 25, ΕΙΚ.54: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/85 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 25, ΕΙΚ.55: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/86 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 25, ΕΙΚ.56: Μυροδοχείο Αρ.Ευρ.2006/88 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 26, ΕΙΚ.57: Κάλαθος Αρ.Ευρ.2006/87 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 26, ΕΙΚ.58: Αμφορέας Αρ.Ευρ.2006/91 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 27, ΕΙΚ.59: Λύχνος Αρ.Ευρ.2006/90 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 27, ΕΙΚ.60: Λύχνος Αρ.Ευρ.2006/90 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 28, ΕΙΚ.61: Λύχνος Αρ.Ευρ.2006/92 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 28, ΕΙΚ.62: Λύχνος Αρ.Ευρ.2006/92 (Λήψη της γράφουσας). ΠΙΝΑΚΑΣ 29: α. Ορθογώνια κόγχη στην ανατολική πλευρά του δρόμου του λαξευτού θαλαμωτού 6. β. Τα αγγεία της ορθογώνιας κόγχης στην ανατολική πλευρά του δρόμου του λαξευτού θαλαμωτού 6.(Λήψη του ανασκαφέα). ΠΙΝΑΚΑΣ 30: α. Άποψη του προθαλάμου και της εισόδου προς τον κύριο θάλαμο, έτσι όπως φαίνεται από την είσοδο του τάφου. Στο έδαφος τα ευρήματα του προθαλάμου. β. Οι λαξευτές κλίνες σε σχήμα Π του κυρίως θαλάμου.(λήψη του ανασκαφέα). ΠΙΝΑΚΑΣ 31: α. Τα ευρήματα και τα οστά έτσι όπως βρέθηκαν στο πάτωμα του κυρίως θαλάμου του τάφου. β. Η κόγχη στη νοτιοδυτική πλευρά του κυρίως θαλάμου του λαξευτού θαλαμωτού 6. Διακρίνονται τα κτερίσματα, έτσι όπως εντοπίστηκαν. (Λήψη του ανασκαφέα). 123

159 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ 124

160 ΣΧΕΔΙΟ 1: Πέλλα, πολεοδομικό σχέδιο. Στα αριστερά διακρίνεται η Μικρή Παράκαμψη. ΣΧΕΔΙΟ 2: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Γενική κάτοψη. ΣΧΕΔΙΟ 3: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Το τείχος. ΣΧΕΔΙΟ 4: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Το «προτείχισμα». ΣΧΕΔΙΟ 5: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Ο πήλινος αγωγός. ΣΧΕΔΙΟ 6: Πέλλα, πολεοδομικό σχέδιο στο οποίο σημειώνονται οι θέσεις όπου έχουν εντοπιστεί και άλλοι λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι. (Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994, 20, σχ.1). ΣΧΕΔΙΟ 7: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Λαξευτός θαλαμωτός 6. ΣΧΕΔΙΟ 8: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Λαξευτός θαλαμωτός 6, ημικυκλική κόγχη στη βορειοανατολική γωνία του δρόμου. ΣΧΕΔΙΟ 9: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Λαξευτός θαλαμωτός 6, ορθογώνια κόγχη στη δυτική πλευρά του δρόμου. ΣΧΕΔΙΟ 10: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Λαξευτός θαλαμωτός 6, η είσοδος και τομή του τάφου. ΣΧΕΔΙΟ 11: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Λαξευτός θαλαμωτός 6, η είσοδος από τον προθάλαμο στον κυρίως θάλαμο. ΣΧΕΔΙΟ 12: Μικρή Παράκαμψη, Δυτικός Τομέας. Λαξευτός θαλαμωτός 6, η είσοδος από τον προθάλαμο στον κυρίως θάλαμο. 125

161 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ 126

162 Τα σχήματα των αγγείων 4% 2% 22% 2% 7% αμφορείς άωτο σκυφίδιο κάλαθος λύχνοι μυροδοχεία πυξίδες 63% 127

163 Χρονολόγηση κεραμικής

164 12 Χρονολόγηση μυροδοχείων α μισό 3ου αι. β μισό 3ου αι. αρχές 2ου αι. π.χ. π.χ. π.χ. α μισό 2ου αι. π.χ. β μισό 2ου αι. π.χ. λίγο πριν τα μέσα του 2ου αι. π.χ. μέσα 2ου αι.π.χ. μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. β μισό -τέλος 2ου αιώνα π.χ. τέλη 2ου αι. π.χ. 129

165 Α/Α ΕΙΔΟΣ Αρ.Ευρ. Πιν./Εικ. Κατάλογος σελ. Χρονολόγηση 1 άωτο σκυφίδιο 2006/48 πιν.1, εικ.1 24 μέσα 2ου αι.π.χ. 2 πυξίδα με πώμα 2006/49 πιν.1,2, εικ.2,3, αρχές β μισού 2ου αι. π.χ. 3 μακεδονικός αμφορέας 2006/50 πιν.3, εικ μέσα 2ου αι.π.χ. 4 πυξίδα με πώμα 2006/51 πιν.3,4, εικ.6,7, αρχές β μισού 2ου αι. π.χ. 5 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/52 πιν.5, εικ.9 27 αρχές 2ου αι. π.χ. 6 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/53 πιν.5, εικ β μισό 3ου αι. π.χ. 7 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/54 πιν.6, εικ α μισό 2ου αι. π.χ. 8 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/55 πιν.6, εικ α μισό 2ου αι. π.χ. 9 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/56 πιν.7, εικ β μισό 2ου αι. π.χ. 10 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/57 πιν.7, εικ α μισό 2ου αι. π.χ. 11 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/58 πιν.8, εικ μέσα 2ου αι.π.χ. 12 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/59 πιν.8, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 13 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/60 πιν.9, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 14 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/61 πιν.9, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 15 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/62 πιν.9, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 16 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/63 πιν.9, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 17 κάλυμμα πυξίδας πιν.10,11, 2006/64 εικ.22,23, μέσα - γ τέταρτο 2ου αι. π.χ. 18 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/65 πιν.12, εικ τέλη 2ου αι. π.χ. 19 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/66 πιν.12, εικ λίγο πριν τα μέσα του 2ου αι. π.χ. 20 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/67 πιν.12, εικ β μισό 2ου αι. π.χ. 21 τμήμα πυξίδας 2006/68 πιν.13, εικ μέσα γ τέταρτο 2 ου αιώνα π.χ τμήμα πυξίδας 2006/69 πιν.17, εικ.35, μέσα - γ τέταρτο 2ου αι. π.χ κάλυμμα πυξίδας 2006/69 πιν.14, εικ.30, τριποδική πυξίδα 2006/69 πιν.15, εικ.32,33, μέσα - γ τέταρτο 2ου αι. π.χ. 23 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/70 πιν.12, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 130

166 Α/Α ΕΙΔΟΣ Αρ.Ευρ. Πιν./Εικ. Κατάλογος σελ. Χρονολόγηση 24 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/71 πιν.18, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 25 τμήματα πυξίδων 2006/ ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/73 πιν.18, εικ β μισό - τέλος 2ου αιώνα π.χ. 27 τριποδική πυξίδα 2006/74 πιν.18, εικ μέσα - γ τέταρτο 2ου αι. π.χ. 28 μονόμυξος λύχνος 2006/75 πιν.19, εικ.40,41 39 μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 29 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/76 πιν.20, εικ β μισό 3ου αι. π.χ. 30 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/77 πιν.20, εικ τέλη 2ου αι. π.χ. 31 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/78 πιν.21, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 32 τμήμα πυξίδας 2006/79 πιν.22, εικ.46,47 41 γ τέταρτο 2ου αι. π.χ. 33 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/80 πιν.21, εικ μέσα 2ου αι. π.χ. 34 κάλυμμα πυξίδας 2006/81 πιν.23, εικ.48, μέσα 2ου αι. π.χ. 35 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/82 πιν.24, εικ μέσα 2ου αι. π.χ. 36 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/83 πιν.24, εικ μέσα 2ου αι. π.χ. 37 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/84 πιν.24, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 38 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/85 πιν.25, εικ α μισό 3ου αι. π.χ. 39 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/86 πιν.25, εικ α μισό 3ου αι. π.χ. 40 κάλαθος 2006/87 πιν.26, εικ ος αι. π.χ. 41 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/88 πιν.25, εικ α μισό 3ου αι. π.χ. 42 ατρακτόσχημο μυροδοχείο 2006/89 πιν.24, εικ μετά τα μέσα 2ου αι. π.χ. 43 μονόμυξος λύχνος 2006/90 πιν.27, εικ.59, τέλη 2ου αι. π.χ. 44 αμφορέας 2006/91 πιν.26, εικ μονόμυξος λύχνος 2006/92 πιν.28, εικ.62, ος αι. π.χ. 131

167 ΠΙΝΑΚΕΣ

168 1

169 2

170 3

171 4

172 5

173 6

174 7

175 8

176 9

177 10

178 11

179 12

180 13

181 14

182 15

183 16

184 17

185 18

186 19

187 20

188 21

189 22

190 23

191 24

192 25

193 26

194 27

195 28

196 29

197 30

198 31

199 ΣΧΕΔΙΑ

200 1

201 2

202 3

203 4

204 5

205 6

206 7

207 8

208 9

209 10

210 11

211 12