Εισαγωγή στην Ψυχολογία

Transcript

1 Εισαγωγή στην Ψυχολογία

2 ...σαν ορισμός Ψυχολογία είναι η επιστήμη που σκοπό έχει να περιγράψει και να εξηγήσει την συμπεριφορά και τη νόηση κυρίως των ανθρώπων αλλά και των άλλων έμβιων όντων q Συμπεριφορά: η δραστηριότητα ενός οργανισμού που μπορεί να παρατηρηθεί από κάποιον άλλο οργανισμό ή από μηχανήματα έρευνας. q Νόηση-νοητικά φαινόμενα: Σκέψη, μνήμη, συναισθήματα, συνείδηση, όνειρα

3 νόηση και ψυχολογία Συμπεριφορισμός (behaviorism) q μελέτη της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς q νούς = black box Γνωστική Ψυχολογία (cogitive psychology) q κριτική στο συμπεριφορισμό: iside the black box q υποθέσεις, πειράματα, παρατηρήσεις, θεωρίες

4 το πρόβλημα με τα νοητικά φαινόμενα Διαφορές από τα φυσικά φαινόμενα που καθιστούν προβληματική τη μελέτη τους q εσωτερική επίγνωση των νοητικών καταστάσεων που ονομάζουμε συνείδηση (π.χ., τσούζει) q αποβλεπτικότητα των νοητικών καταστάσεων (π.χ., αγαπώ κάποιον, πιστεύω σε κάτι) q υποκειμενικότητα (π.χ., η γεύση της τηγανητής πατάτας) q νοητική αιτιότητα (π.χ., έσπασα διότι θύμωσα) Άλλα προβλήματα: q μπορεί να είναι ασύνειδα βλ. Searle, J. Mids, Brai ad Sciece

5 εισαγωγή στην ψυχολογία Η ψυχολογία είναι μία εμπειρική επιστήμη που χρησιμοποιεί τη μεθοδολογία των εμπειρικών επιστημών (την παρατήρηση και το πείραμα) για να μελετήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά και νόηση.

6 ψυχολογία σύντομη ιστορική αναφορά από φιλοσοφία σε εμπειρική επιστήμη

7 Πλάτων ( π.0) Δυϊσμός: ο αιώνιος κόσμος των ιδεών και της ψυχής και ο φθαρτός κόσμος των φαινομένων και του σώματος Ο κόσμος των ιδεών, που αποτελεί την αληθινή γνώση (ουσία), αποκτάται μόνο μέσω του νου (λογιστικό) Μέσω των αισθήσεων (σώματος) κατανοούμε μόνο τον αισθητό κόσμο που δεν είναι που δεν είναι παρά το θολό είδωλο του αιώνιου κόσμου των ιδεών Σώμα ως όχημα της ψυχής 3 μέρη της ψυχής: qλογιστικό, qθυμοειδές, qεπιθυμητικό

8 Αριστοτέλης ( π.0) θεωρείται ο πρώτος ψυχολόγος. γεφυρώνει το χάσμα σώματος ψυχής θεωρεί ότι τα αισθητήρια όργανα μας δίδουν αντιλήψεις που μας πληροφορούν για τις ιδιότητες των όντων αλλά την ικανότητα γενίκευσης και σύγκρισης μας την δίνει η νόηση. σώμα ως όργανο της ψυχής η νόηση ευθύνεται για τις ανώτερες λειτουργίες 3 είδη ψυχής: Θρεπτική ή φυτική Αισθητική ή ζωική Λογική ή ανθρώπινη

9 Αριστοτέλης ( π.0) Πρώτη συνειρμική θεωρία: Προτείνει τρεις αρχές του συνειρμού των ιδεών που θα αποτελέσουν τα θεμέλια της συνειρμικής θεωρίας που θα αναπτύξουν αργότερα οι εμπειρικοί φιλόσοφοι του 18ου αιώνα: την αρχή του συνεχόμενου, την αρχή της συχνότητας και την αρχή της ομοιότητας. Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, οι ιδέες που διαδέχονται η μια την άλλη συμβαίνουν ταυτόχρονα, ή είναι όμοιες, μαθαίνονται και ανακαλούνται από τη μνήμη καλύτερα.

10 400 μ.χ μ.χ. Αυγουστίνος Θωμάς Ακινάτης Ο Αυγουστίνος διαβλέπει την πηγή κάθε γνώσης στην πίστη η πίστη δεν αποκτάται με βάση την επιστημονική έρευνα, αλλά είναι μια ιδιαίτερη κατάσταση την οποία καθείς την αντιλαμβάνεται με τη βίωση Τα φαινόμενα της ψυχής ερμηνεύονται μεταφυσικά με την επίκληση του θεού Κατακτούμε την αλήθεια με λογική και πίστη Εύστοχες παρατηρήσεις για τα ανθρώπινα συναισθήματα Thomas Aquias

11 Ree Descartes ( ) Δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας Cogito Ergo Sum Θεωρία του δυισμού σώματος ψυχής. Βλέπει το σώμα ως μια μηχανή η οποία όμως ενεργοποιείται από τα πνεύματα της ψυχής που εδράζονται στην επίφυση. Πρώτη θεωρία ανθρώπινης συμπεριφοράς Διατυπώνει το μηχανισμό του αντανακλαστικού τόξου. Βάζει τα θεμέλια της νευροφυσιολογίας.

12 Ree Descartes ( ) Ο μηχανισμός του αντανακλαστικού τόξου το είδωλο του τόξου όπως φαίνεται στην εικόνα μεταφέρεται μέσω των αισθητηρίων οργάνων και των οπτικών νεύρων στον εγκέφαλο. Εκεί το αντεστραμμένο είδωλο επαναστρέφεται μέσα στο οπτικό χίασμα και μετά μεταφέρεται στην επίφυση. Οι νευρώνες του κινητικού συστήματος δέχονται "πνεύματα" από την επίφυση, η ένταση των οποίων εξαρτάται από την ένταση του οπτικού ερεθίσματος. Ο Descartes θεωρούσε πως ο μηχανισμός ενεργοποίησης των νευρώνων μέσω των "πνευμάτων" ήταν ανεξιχνίαστος.

13 Εμπειριστές Φιλόσοφοι Ο άνθρωπος είναι tabula rasa Η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον διαμορφώνει το άτομο Ο πνευματικός χαρακτήρας των ψυχολογικών φαινομένων έχει πλέον εκλείψει από την ψυχολογία Ανοίγει ο δρόμος για τη θεώρηση της ψυχολογίας ως εμπειρική επιστήμη Ο Thomas Hobbes αρνείται την ύπαρξη της ψυχής που δεν βασίζεται στην ύλη. Thomas Hobbes Ο Joh Locke προτείνει ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι ένας λευκός χάρτης κατά τη γέννηση και ότι όλη η γνώση προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων. Joh Locke Hume

14 Εμπειριστές Φιλόσοφοι Ο J.S.Mill υποστηρίζει πως οι κύριοι νόμοι του νου είναι οι νόμοι του συνειρμού των ιδεών όπως τους είχε περιγράψει ο Hume. Οι ιδέες λειτουργούν με βάση: το νόμο της σύνδεσης όπου η ταυτόχρονη παρουσίαση δυο ερεθισμάτων μας οδηγεί να σκεπτόμαστε το ένα από αυτά κάθε φορά που παρουσιάζεται το άλλο), και το νόμο της ισχύος ενός ερεθίσματος (η ισχύς ενός ερεθίσματος είναι σχετική με τη συχνότητα της παρουσίασης του).

15 Luigi Galvai ( ) Νευροφυσιολογία Οι νευρικές ώσεις είναι ηλεκτρική φύσης Πειράματα με βατράχια Δεν υπάρχει άυλη ψυχή

16 Wilhem Wudt ( ) Τα νοητικά φαινόμενα έχουν τα αίτιά τους σε κίνητρα κι επιθυμίες και δεν μπορούν όλα να αναχθούν σε φυσιολογικές αντιδράσεις «πέρα από το επίπεδο της νευροφυσιολογίας υπάρχει ένα άλλο επίπεδο, αυτό της συνειδητής ψυχολογικής εμπειρίας, το οποίο μπορεί να μετρηθεί πειραματικά, και το οποίο αποτελεί αντικείμενο της ανεξάρτητης επιστήμης της ψυχολογίας Ιδρύει το πρώτο πειραματικό εργαστήριο ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, στη Γερμανία. Δομισμός: μελέτη και περιγραφή της δομής των φαινομένων της συνειδητής εμπειρίας Μεθοδολογία: Ενδοσκόπηση (προβλήματα αξιοπιστίας και εγκυρότητας)

17 William James ( ) Ιδρυτής του λειτουργισμού, ΗΠΑ Έμφαση σε μια δυναμική/ εξελικτική προσέγγιση των νοητικών διεργασιών με βάση τη λειτουργικότητά τους, έναντι της ενδοσκόπησης: τί κάνει μια νοητική κατάσταση όχι τι είναι Επηρεασμένος από την Εξέλιξη των Ειδών» του Δαρβίνου Ατομικές διαφορές στη μάθηση και μνήμη Ψυχική υγεία

18 Edward L. Thordike ( ) Μάθηση: το αποτέλεσμα μιας μακράς πορείας δοκιμών και λαθών Πειράματα με γάτες Νόμος της εξάσκησης / Νόμος του αποτελέσματος Βάζει τις βάσεις για τον συμπεριφορισμό

19 Iva Petrovich Pavlov ( ) Φυσιολόγος 1904 βραβείο Νόμπελ φυσιολογίας Κλασική Εξάρτηση Πειράματα με σκύλους

20 Joh Watso ( ) Ιδρυτής του μπηχεβιορισμού Συστηματική μελέτη της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς Ψυχολογία ως πειραματικός κλάδος με πρόβλεψη και έλεγχο υποθέσεων Πειράματα σε ανθρώπους και ζώα Μάθηση: ο βασικός παράγοντας διαμόρφωσης της συμπεριφοράς

21 B. F. Skier ( ) q q q Ο οργανισμός μαθαίνει λειτουργώντας στο περιβάλλον του Η ψυχολογία δεν εξαρτάται από τη βιολογία ή τη νευροφυσιολογία Υπάρχουν νόμοι της συμπεριφοράς

22 Sigmud Freud ( ) Ψυχανάλυση Η συμπεριφορά, από τις καθημερινές παραδρομές της γλώσσας έως τις σοβαρές μορφές των νοητικών διαταραχών, διαμορφώνεται από ψυχολογικές διαδικασίες και ειδικά από ασυνείδητες συγκρούσεις, που συμβαίνουν στον ανθρώπινο νου

23 Μορφολογική Ψυχολογία (Gestalt) Marx Wertheimer ( ) Kurt Kofka ( ) Wolfgag Kohler ( ) Οι νοητικές διεργασίες αποτελούνται κυρίως από σχηματοποιήσεις σε σύνολα (gestazzlte) και όχι από ακολουθίες απλών αισθητηριακών αντιλήψεων ή από διασυνδέσεις ανάμεσα σε ερεθίσματα και αντιδράσεις, όπως υποστήριζαν οι μπηχεβιοριστές. Οι αισθητηριακές αντιλήψεις είναι εμποτισμένες με νόημα που τους προσδίδει ο νους

24 Μορφολογική Ψυχολογία (Gestalt) Wolfgag Kohler ( ) Μάθηση - λύση προβλήματος δίχως δοκιμή και λάθος

25 Iside the black box για μια επιστήμη του Νου Επιστροφή στο Νου Γνωστική Ψυχολογία / Γνωσιακή Επιστήμη

26 Τι επέφερε την πτώση του συμπεριφορισμού Απευθείας κριτική στη μεθοδολογία και τα συμπεράσματα του συμπεριφορισμού Σημαντικές ανακαλύψεις σε άλλους επιστημονικούς τομείς, όπως η γλωσσολογία, φιλοσοφία, πληροφορική.

27 Noam Chomsky (1928-) Γλώσσα: ένα παράδειγμα μάθησης που δεν εξηγείται από το μηχανισμό της εξάρτησης ή της μίμησης Ικανότητα του ανθρώπου να παράγει γλωσσικές προτάσεις που δεν έχει ακούσει ποτέ

28 Θεωρία επεξεργασίας πληροφοριών / κυβερνητική Claude Shao Ware Weaver Nobert Wieer Ανάπτυξη της θεωρίας των πληροφοριών Κυβερνητική (θεωρία αυτόματου ελέγχου)

29 Θεωρία επεξεργασίας πληροφοριών Η ανθρώπινη σκέψη ως σύστημα επεξεργασίας πληροφοριών q q Αγγλία: Colli Cherry, Doald Broadbet USA: George Miller, Jerome Bruer

30 Ala Turig 1936 Αν θα μπορούσαμε να περιγράψουμε αναλυτικά κάθε βήμα μιας σκέψης ή μιας ενέργειάς μας, τότε αυτή θα μπορούσε να την εκτελέσει με τον ίδιο τρόπο και μία μηχανή Η σκέψη είναι λογικός χειρισμός συμβόλων

31 Alla Newell & Herb Simo 1956 Κατασκευάζουν το Logic Theorist, μια μηχανή που μπορούσε να παράγει αποδείξεις για θεωρήματα συμβολικής λογικής, όπως αυτά των Whiteed & Russell στο Pricipia Mathematica

32 Νέο παράδειγμα Αναλογία ανάμεσα στον ανθρώπινο νου και στο πρόγραμμα ενός υπολογιστή q Ο νευρώνας ως πύλη κυκλώματος

33 Γνωστική Ψυχολογία (cogitive Psychology) Πειραματική μελέτη των διαδικασιών του συστήματος επεξεργασίας πληροφοριών Η εμπειρική επιστήμη που διερευνά τις νοητικές διεργασίες: q q q q q q Αντίληψη Μνήμη Προσοχή Σκέψη Γλώσσα Μάθηση

34 Γνωσιακή Επιστήμη (cogitive sciece) Διεπιστημονική διερεύνηση της φύσης της γνώσης και του γνωρίζειν Επιμέρους τομείς: q q q q q q Γνωστική ψυχολογία Φιλοσοφία Γλωσσολογία Υπολογιστικές επιστήμες Νευροεπιστήμες Τεχνητή νοημοσύνη

35 Οι βασικοί κλάδοι της ψυχολογίας Βιολογική Αναπτυξιακή Γνωστική Κοινωνική Κλινική Εκπαιδευτική

36 Βιολογική ψυχολογία Εξετάζει τις σχέσεις ανάμεσα στην συμπεριφορά και στην λειτουργία κυρίως του νευρικού συστήματος και του ενδοκρινολογικού συστήματος Διερευνά τις βιολογικές βάσεις της συμπεριφοράς

37 Αναπτυξιακή Ψυχολογία (developmetal psychology) Διερευνά: q Αλλαγές στην συμπεριφορά και νόηση με την ηλικία q Πώς αναπτύσσεται μία συμπεριφορά; q Πώς επηρεάζεται από το περιβάλλον;

38 Εξελικτική Ψυχολογία (evolutioary psychology) Βασίζεται στη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου Μελετά την αλλαγή της συμπεριφοράς στα έμβια όντα κατά τη διάρκεια της φυλογενετικής εξέλιξης του είδους. Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι το αποτέλεσμα μιας μακράς περιόδου εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής. Δίνει ιδιαίτερη σημασία στον προσαρμοστικό χαρακτήρα της συμπεριφοράς.

39 Κοινωνική ψυχολογία Μελετά πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο πώς η κοινωνία επηρεάζει την συμπεριφορά των ανθρώπων

40 Κοινωνική ψυχολογία (ένα παράδειγμα) Ποια από τις γραμμές στο πλαίσιο Β είναι ίση με τη γραμμή στο πλαίσιο Α? (Asch, 1958)

41 Κοινωνική ψυχολογία (ένα παράδειγμα) (Asch, 1958) Αντίσταση στη γνώμη της πλειοψηφίας (Επάνω): Όλα τα μέλη της ομάδας, εκτός από τον 6ο, είναι συνεργάτες του ερευνητή που έχουν λάβει την οδηγία να δώσουν σταθερά λανθασμένες απαντήσεις σε 12 από τις 18 δοκιμές. Στον υπό αριθμόν 6, έχει ειπωθεί ότι θα συμμετάσχει σε ένα πείραμα όσον αφορά στην οπτική αντίληψη (Κάτω Δεξιά): Αυτό το συγκεκριμένο άτομο επιμένει στη γνώμη του, λέγοντας ότι πρέπει να λέω αυτό που βλέπω. Μόλις το 25% των συμμετεχόντων δεν υπέκυψαν ούτε μία φορά σε συμφωνία με την πλειοψηφία

42 Κλινική ψυχολογία Μελετά τις αποκλίσεις και τις διαταραχές της συμπεριφοράς και προσπαθεί να τις εξηγήσει και να τις αντιμετωπίσει. Φυσιολογικό Μη φυσιολογικό Κανονικό μη κανονικό

43 Εκπαιδευτική ψυχολογία Αναπτύσσει θεωρίες σχετικά με τη μάθηση και τη διδασκαλία Τα αποτελέσματά της βρίσουν εφαρμογές σε αναλυτικά προγράμματα, συγγράμματα, εκπαιδευτικές πολιτικές, διαχείριση τάξης, κτλ.

44 Η επιθετική συμπεριφορά μέσα από τους διαφορετικούς τομείς της ψυχολογίας Βιολογική Ψυχολογία Αναπτυξιακή Ψυχολογία Γνωστική Ψυχολογία Ποιες είναι οι βιολογικές βάσεις της επιθετικής συμπεριφοράς; Γιατί μερικά άτομα είναι πιο επιθετικά από άλλα; Πώς αλλάζει η επιθετική συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης; Πώς δικαιολογούν οι άνθρωποι την επιθετική συμπεριφορά τους; ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Κοινωνική Ψυχολογία Κλινική Ψυχολογία Εκπαιδευτική Ψυχολογία Πώς η επιθετική συμπεριφορά του ατόμου επηρεάζεται από τη συμπεριφορά των άλλων; Πώς οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, οι ασυνείδητες επιθυμίες κλπ, επηρεάζουν τη συμπεριφορά του ατόμου; Πώς μπορούμε να αλλάξουμε την επιθετική συμπεριφορά; Πώς να μάθουμε στα άτομα να ελέγχουν την επιθετικότητα τους; Πώς εκφράζεται η επιθετικότητα στο σχολείο;

45 Μέθοδοι έρευνας της ψυχολογίας Παρατήρηση Πείραμα

46 Άμεση Παρατήρηση Παρατήρηση φαινομένου στο πραγματικό του περιβάλλον: q βρεφών, μαθητών, κοινωνιών, ζώων, κοκ. Διακριτικότητα της παρατήρησης: η συμπεριφορά επηρεάζεται από το γεγονός ότι γνωρίζει ότι είναι αντικείμενο παρατήρησης Αντικειμενικότητα παρατήρησης: κατά την παρατήρηση ο ερευνητής μόνο καταγράφει και δεν ερμηνεύει

47 Δημοσκοπική έρευνα Μέθοδος έμμεσης διερεύνησης Χρήση ερωτηματολογίων, κλινικών συνεντεύξεων Αναγκαιότητα ελέγχου του ερωτηματολογίου Αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος

48 Μελέτες περιπτώσεων Λεπτομερής περιγραφή φαινομένου αλλά... μικρή δυνατότητα επαγωγής και γενίκευσης q Π.χ., J. Piaget, Origis of Itelligece Αναδρομική μέθοδος: ιστορική αναδόμηση της βιογραφίας βάση της μνήμης των γεγονότων q Π.χ., S. Freud, ψυχανάλυση

49 Πείραμα Αναγκαιότητα για έκφραση αιτιακών εξηγήσεων και θεωριών που δεν μπορούν να προκύψουν από την παρατήρηση και την περιγραφή Έλεγχος υποθέσεων Έλεγχος μεταβλητών και όχι απλή περιγραφή τους Πρέπει να είναι q έγκυρο: να διερευνά πράγματι αυτό που θεωρούμε ότι διερευνά q αξιόπιστο: να δίνει τα ίδια αποτελέσματα όταν επαναληφθεί σε ίδιες συνθήκες

50 Πείραμα (ένα παράδειγμα, Badura, Ross & Ross, 1963) Υπόθεση: ένα από τα αίτια της συμπεριφοράς μπορεί να είναι η παρατήρηση ενός επιθετικού προτύπου Διαδικασία: τα παιδιά παρακολουθούν σε βίντεο έναν ενήλικο να χτυπάει μια πλαστική κούκλα. Αργότερα τοποθετούνται σε ένα δωμάτιο όπου υπάρχει μια ίδια πλαστική κούκλα.

51 ΕΝΝΟΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ Έλεγχος Ανεξάρτητη Μεταβλητή Πειραματική Ομάδα Ομάδα Ελέγχου Εξαρτημένη Μεταβλητή Τυχαία Επιλογή Το βασικό χαρακτηριστικό ενός πειράματος είναι ότι ο ερευνητής ελέγχει ενεργά την αξία μιας τουλάχιστον μεταβλητής για να προσδιορίσει τις επιδράσεις της σε μια άλλη μεταβλητή. Αλλαγές σ' αυτή την μεταβλητή υποτίθεται ότι προκαλούν αλλαγές στην εξαρτημένη μεταβλητή. Π.χ. η παρουσίαση επιθετικών προτύπων στο πείραμα του Badura είναι μια ανεξάρτητη μετ. Η πειραματική ομάδα αποτελείται από εκείνα τα υποκείμενα που εκτίθενται στην ανεξάρτητη μεταβλητή. Η ομάδα ελέγχου αποτελείται από εκείνα τα υποκείμενα που είτε δεν εκτίθενται καθόλου στην ανεξάρτητη μεταβλητή είτε εκτίθενται εν μέρει στην ανεξάρτητη μεταβλητή. Αυτή η μεταβλητή υποτίθεται ότι είναι το αποτέλεσμα, το οποίο εξαρτάται από την καθορισμένη αξία της ανεξάρτητης μεταβλητής (π.χ., η επιθετική συμπεριφορά). Η ομάδα στην οποία τοποθετείται κάθε υποκείμενο (πειραματική ή ελέγχου) καθορίζεται από μια τυχαία διαδικασία έτσι ώστε, κατά μέσο όρο, οι ομάδες να μην διαφέρουν κατά πολύ πριν από τον έλεγχο της ανεξάρτητης μεταβλητής. Έννοιεςκλειδιά ενός πειράματος

52 πείραμα: παράγοντες που το επηρεάζουν Αστάθμητες μεταβλητές: μεταβλητές που μπορεί να επηρεάσουν το αποτέλεσμα και οι οποίες δεν έχουν ληφθεί υπόψη Προσδοκίες του ερευνητή: αποκάλυψη στους συμμετέχοντες των προσδοκιών, κάτι που επηρεάζει τη συμπεριφορά τους

53 Πείραμα: ανάλυση δεδομένων Περιγραφική στατιστική q Περιγραφή των αποτελεσμάτων q Καλή εποπτική εικόνα αλλά χωρίς δυνατότητα γενίκευσης Επαγωγική Στατιστική q Χρήση επαγωγικών test q Δυνατότητα γενίκευσης εφόσον υπάρχει στατιστική σημαντικότητα

54 Ζητήματα δεοντολογίας της ψυχολογικής έρευνας Σεβασμός για τα υποκείμενα που παίρνουν μέρος στην έρευνα - σεβασμός των ζώων Χρήση εξαπάτησης Θέματα εχεμύθειας

55 Προτεινόμενη βιβλιογραφία Kristal L (1981). Η ψυχολογία στη ζωή μας. εκδ. Ψυχογιός Hayes, N. (1998). Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Α & Β τόμοι. εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Βοσνιάδου, Στ. (επιμ.) (2004).Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Α & Β τόμοι. εκδ. Guteberg Atkiso, R.L., Atkiso, R.C., Smith, E. E., Bem, D. J. & Nole-Hoeksema, S. (2004). Εισαγωγή στην Ψυχολογία του Hilgard. Α & Β τόμοι. Αθήνα: εκδ. Παπαζήση Robiso, D, N (1986) A itellectual history of psychology, The Uiversity of Wiscosi Press

56 Η παρούσα εργασία χρησιμοποίησε υλικό από το βιβλίο Βοσνιάδου, Στ. (επιμ.) (2004). Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Α τόμος. εκδ. Guteberg και υλικό από το διαδίκτυο επιμέλεια: Κωνσταντίνος Π. Χρήστου