ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Στυλιανή-Ειρήνη Σ. Κουρή. Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια. Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας. Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 2011

Transcript

1 2011 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Τα αυτοβιογραφικά ποιήματα του Θεοδώρου Μετοχίτη. Συμβολή στην ερμηνεία των ποιημάτων του. Στυλιανή-Ειρήνη Σ. Κουρή Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας Θεσσαλονίκη, Απρίλιος

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΑ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΕΤΟΧΙΤΗ. Συμβολή στην ερμηνεία τους. Στυλιανή-Ειρήνη Σ. Κουρή Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας Επιβλέπων καθηγητής: κος Β. Κατσαρός Θεσσαλονίκη, Απρίλιος

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πίνακας περιεχομένων ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 3 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΕΤΟΧΙΤΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΕΤΟΧΙΤΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΙΗΜΑ ΙΔ, ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΣΧΕΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑ ΙΕ, ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΣΧΕΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΒΙOY ΠΟΙΗΜΑ ΙΣΤ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΒΙΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑ ΙΖ EIΣ ΕΑΥΤΟΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ ΠΟΙΗΜΑ ΙΗ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ ΠΟΙΗΜΑ ΙΘ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ ΠΟΙΗΜΑ Κ ΕΤΙ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ ΣΤΑΧΥΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Η εκπόνηση μιας ερευνητικής εργασίας απαιτεί σημαντική προσπάθεια από μέρους του ερευνητή, αλλά και συμπαράσταση από όχι ολίγους που με τον ένα ή τον άλλον τρόπο βοηθούν στην αντιμετώπιση των ποικίλων δυσκολιών και προβλημάτων που παρουσιάζονται σε κάθε ερευνητική δουλειά. Ειδικώτερα μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση που το θέμα της έρευνας είναι τα «εις Εαυτόν» ποιήματα του Θεόδωρου Μετοχίτη με την γνωστή δυσπρόσιτη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής, αλλά και με τη μέχρι σήμερα όχι τόσο εις βάθος διερεύνηση και ανάλυση του έργου αυτού. Σε όλους αυτούς που με στήριξαν αξίζει ένα ευχαριστώ, μία αναφορά ως ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης. Ευχαριστώ ολόθερμα τον καθηγητή του μεταπτυχιακού Τμήματος Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας κ. Βασίλειο Κατσαρό για την αμέριστη συμπαράσταση και τη σοφή καθοδήγηση του κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της παρούσης διπλωματικής εργασίας. Ακόμη, επιθυμώ να ευχαριστήσω το προσωπικό του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του σπουδαστηρίου της μεσαιωνικής και νεοελληνικής φιλολογίας (αιθ.208), και ακόμη τους υπαλλήλους της Κεντρικής Βιβλιοθήκης της Κέρκυρας και εκείνους της βιβλιοθήκης του Ιονίου Πανεπιστημίου για τη συμπαράσταση και το ενδιαφέρον που έδειξαν οποτεδήποτε χρειάστηκα τη βοήθεια τους. Θεσσαλονίκη, Απρίλιος

5 1. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΕΤΟΧΙΤΗ Η αρχαία ελληνική λογοτεχνία και η επιστημονική παιδεία στο Βυζάντιο είχαν μια σταθερή παρουσία και πρόοδο. Το Βυζάντιο δεν είχε ποτέ αποκοπεί από την ελληνική αρχαιότητα σε αντίθεση με την δυτική Ευρώπη που για αιώνες σχεδόν την είχε ξεχάσει. Ας σημειωθεί ότι ούτε η λατινική κατοχή της Κωνσταντινουπόλεως δεν διέκοψε αυτήν την παράδοση στο Βυζάντιο 1. Και όταν, συνεπώς, χρησιμοποιείται o όρος αναγέννηση της ελληνικής γραμματείας κατά την πρώιμη εποχή των Παλαιολόγων εννοείται απλώς η εντατικοποίηση μίας αδιάλειπτης παραδόσεως 2,3. Και ο Ševčenko για να αιτιολογήσει αυτή τη θέση του αναφέρει σαν απόδειξη αυτής της παραδόσεως ονόματα επιφανών Βυζαντινών λογίων του δεκάτου τρίτου και δεκάτου τετάρτου αιώνος τους οποίους χαρακτηρίζει η αδιάκοπτη σχέση δασκάλου-μαθητή. Έτσι ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (1197- ca. 1272) ωφελήθηκε από την παρουσία του Νικήτα Χωνιάτη (d )στην Νίκαια, μετά την καταστροφή του Από το 1213 και στην συνέχεια, ο Βλεμμύδης μαθήτευσε κοντά στον Δημήτριο Καρύκη, ο οποίος είχε και αυτός καταφύγει στην Νίκαια. Ο Βλεμμύδης ήταν δάσκαλος του Γεωργίου Ακροπολίτη ( ), ο οποίος με την σειρά του δίδαξε τον Γρηγόριο της Κύπρου ( ), μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ο Γρηγόριος ήταν δάσκαλος του Νικηφόρου Χούμνου (ca ), και ήταν το πρότυπο της ευγλωττίας για τον Θεόδωρο Μετοχίτη ( ). Από την άλλη μεριά, ο Μετοχίτης εισήγαγε και δίδαξε στον Νικηφόρο Γρηγορά (ca. 1291/6-1360) τις θετικές επιστήμες. Από αυτήν την χωρίς διακοπή σειρά δασκάλου - μαθητή σχέση φαίνεται ότι η Βυζαντινή γραμματεία παρουσιάζει μία συνέχεια σε όλη την περίοδο που αρχίζει πριν από την τέταρτη Σταυροφορία και προχωρεί μέχρι την Παλαιολόγεια αναγέννηση 4. 1 Α. Βασιλικοπούλου- Ιωαννίδου, Αναγέννηση των Γραμμάτων κατά τον 12 ο αι. και ο Όμηρος, Βιβλιοθήκη της Σοφίας Σαριπόλου, 1972, Αθήνα. 2 I. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae, subsidia III), Éditions de Byzantion, 1962, Bruxelles, p M. Gigante, Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites a se stesso o sull instabilità della vita, Byzantinische Forschungen 2, 1976, p Ν. Τωμαδάκης, Εισαγωγή εις την βυζαντινήν φιλολογίαν, εκδ.3 η, τόμος Α, Κλείς της βυζαντινής φιλολογίας, τόμος Β, Η βυζαντινή υμνογραφία και ποίησις, Αθήναι

6 Την ίδια γνώμη εκφράζει και ο Marcello Gigante 5 και βεβαιώνει την ιστορικότητα του δεσμού μεταξύ της κλασσικής και της βυζαντινής φιλολογίας στην ανακοίνωσή του σχετικά με το μυθιστόρημα του Ευσταθίου Μακρεμβολίτη στο συνέδριο του 1958 στο Μόναχο της Γερμανίας 6. Ο Gigante 7 ερεύνησε την φιλολογική αξία του Βυζαντινού πολιτισμού, επικεντρώνοντας τις έρευνες του στην σχέση μεταξύ του Αρχαίου, του Βυζαντινού και του Μεσαιωνικού πολιτισμού, και στην σχέση μεταξύ της κλασσικής και της βυζαντινής ποιήσεως μέσα από την ανάλυση ενός άσματος του Ευγενίου του Παλέρμου και κυρίως μέσα από τα έργα του Θ. Μετοχίτη. Όμως, πάνω από όλα μελέτησε τον Βυζαντινό Ουμανισμό 8 όπως αυτός διαμορφώθηκε κατά τον δέκατο τέταρτο αιώνα, μέσα από το έργο και κυρίως τα ποιήματα του Θεοδώρου Μετοχίτη, τον οποίο θεωρεί θερμό υποστηρικτή της λογικής, του λόγου, χωρίς να αρνείται την βασική αρχή του χριστιανισμού όσον αφορά στην αντίληψη της ζωής 9. Θα πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι ο Βυζαντινός λόγιος γενικά ήταν δέσμιος από τη μια μεριά της αρχαίας ελληνικής παιδείας και από την άλλη των ιερών κειμένων και των συγγραμμάτων των μεγάλων Ελλήνων ιεραρχών, όπως του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου Θεολόγου, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και του Ιωάννου Χρυσοστόμου. Κανένας Βυζαντινός λόγιος δεν μπόρεσε να προχωρήσει σε μια ουσιαστική και αναπτυγμένη σύνθεση των αξιών του Χριστιανισμού με το Ελληνικό Πνεύμα 10, σύνθεση που τελικά θα μπορούσε να οδηγήσει στη διαμόρφωση του ανθρώπου των νεωτέρων χρόνων, όπως αυτή πραγματοποιήθηκε αργότερα στη δυτική Ευρώπη με τη βοήθεια πάντοτε βέβαια των Βυζαντινών λογίων που έδρασαν και δίδαξαν εκεί 11. Ακόμη και αυτή η μεγάλη προσωπικότητα, 5 M. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites quale umanista bizantino, Rivista di Studi Bizantini e neoellenici N. S., 1967, p H. Hunger, Der Ηθικός des Thedoros Metochites, Ελληνικά, Suppl. 9/3, 1958, p.4-19, Του ιδίου, Theodoros Metochites als vorläufer des Humanismus in Byzanz, Byzantinische Zeitschrift 45, 1952, p Του ιδίου, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμος Β. Μετάφραση Τ. Κόλιας, Γ. Χ. Μακρής κ. α., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2001, Αθήνα. 7 M. Gigante, Cenni introduttivi all inedito protrettico di Teodoro Metochites, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen (JÖB)Gessellschaft 32/4, 1982, p ο.π. Gigante ο. π. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites, p Κ. Παΐδας, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ποίηση- Λόγια Κοσμική Ποίηση, Θρησκευτική Ποίηση και Υμνογραφία, εκδ. Γρηγόρη, 2006, Αθήνα. 10 Wilson N. G., Οι Λόγιοι Στο Βυζάντιο, μετάφρ. Ν. Κονόμης, εκδ. Καρδαμίτσα, 1991, Αθήνα σελ Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Από τον Αυγουστίνο ως τον Φραγκίσκο της Ασσίζης, τόμος 1 ος, εκδ. Το Βήμα, 2010, Αθήνα. 6

7 ο Θεόδωρος Μετοχίτης δεν μπόρεσε να ξεφύγει πλήρως από τα δεσμά της αρχαίας ελληνικής παιδείας και των χριστιανικών κειμένων και να προχωρήσει προς κάτι καινούργιο και δημιουργικό, προς μία προέκταση της φιλοσοφικής σκέψης των αρχαίων προγόνων 12. Προσπάθησε μάλλον, ας πούμε επιφανειακά, να συγκεράσει την αρχαία σοφία με τις χριστιανικές αξίες, χωρίς να προχωρήσει σε μια βαθιά τομή. Και τούτο ίσως να οφείλεται στις συνθήκες, πολιτικές και εκκλησιαστικές, και τις έριδες μεταξύ ανατολής και δύσης που ταλάνισαν την Αυτοκρατορία επί αιώνες, χωρίς να παραβλέψουμε και τους εξωτερικούς κινδύνους 13. Οι Ρωμαίοι της Ανατολής είχαν πάντοτε μια νοοτροπία ανωτερότητας απέναντι στους Δυτικούς, και αυτοί μισούσαν αφάνταστα τους πρώτους 14. Ειδικά μετά την Τέταρτη Σταυροφορία οι Βυζαντινοί εκφράζουν την ανωτερότητα τους με μια τάση απομονωτισμού και σε αυτό πρωτοστατεί κυρίως η Εκκλησία. Απέρριπταν την κατανόηση των πνευματικών αρχών της Δύσης και θεωρούσαν τους Λατίνους βαρβάρους. Επιπλέον, θεωρούσαν ότι οι μόνοι αρμόδιοι να ασχολούνται με τον Πλάτωνα και την αρχαία ελληνική σοφία ήταν μόνο αυτοί οι ίδιοι. Όλα αυτά δημιούργησαν αφ ενός μεν μια επιθετική στάση των Δυτικών απέναντι στους Έλληνες και αφ ετέρου μία έντονη αντίληψη των Ελλήνων περί της εθνικής τους ταυτότητας 15. Το αποτέλεσμα ήταν η αδιαφορία και η εχθρότητα του πληθυσμού της Αυτοκρατορίας προς τους Λατίνους και τις προσπάθειες για Ένωση των Εκκλησιών. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως κάθε Βυζαντινός σοφός να θεωρούσε πρόνοια και σωφροσύνη να μην προχωρήσει σε νέες προτάσεις και φιλοσοφικές σκέψεις που θα προέκυπταν από τη σύμμειξη του αρχαίου λόγου και των χριστιανικών κειμένων 16. Όπως στην Κίνα έτσι και στο Βυζάντιο οι αυτοκράτορες έδιναν μεγάλη προσοχή στην εκπαίδευση των κρατικών υπαλλήλων. Και αυτό ισχύει όχι μόνο για τον τέταρτο αιώνα και μετέπειτα αλλά ακόμη και για τον δέκατο τρίτο και τον δέκατο 12 J. H. Jenkins, The Hellenistic Origines of Byzantine Literature, DOP 17,1963, p Α. Α. Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας , μετάφρ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, 1954, Αθήνα. 14 Κ. Ντιλ, Πριγκίπισσες της Δύσης και Βυζαντινή Πορφύρα, μετάφρ. Αλ. Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, 2003, Αθήνα, σελ Δούκας [Μιχαήλ], Βυζαντινοτουρκική Ιστορία, μετάφρ.- εισαγωγή- σχόλια Βρ. Καραλής, εκδ. Κανάκη, 1997, Αθήνα. Κ. Ντιλ, Πριγκίπισσες της Δύσης και Βυζαντινή Πορφύρα, σελ Β. Ν. Τατάκη, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία. Μετάφραση από την γαλλική έκδοση Ε. Καλπουρτζή, εποπτεία και βιβλιογραφική ενημέρωση Λ. Γ. Μπενάκη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολής Μωραΐτη, 1977, Αθήνα. 7

8 τέταρτο αιώνα 17. Η παιδεία παίζει σημαντικό ρόλο στην ανέλιξη των κρατικών λειτουργών και στην κατάκτηση των υψηλών αξιωμάτων τόσο των κρατικών όσο και των εκκλησιαστικών. Το μεγαλύτερο κύρος στους φιλολογικούς κύκλους απολάμβαναν εκείνοι που είχαν οικειότητα με τους κλασσικούς και τις φυσικομαθηματικές επιστήμες και είχαν την δυνατότητα να αναπτύσσουν τα θέματα αυτά με επιτηδευμένο ύφος. Όμως, υπήρχε και μία πλειάδα, θα λέγαμε τεχνικών μελετητών, όπως π.χ. του Μαξίμου Πλανούδη 18, οι οποίοι αγαπούσαν κάθε τι που εγράφθη στο παρελθόν και που χάρη σε αυτούς διασώθηκαν μέχρις τις ημέρες μας. Για αυτούς τους μελετητές, ο όρος φιλολογία σήμαινε αγάπη για κάθε έργο του παρελθόντος και αυτό αφορά τεχνικά έργα, γεωγραφία, μαθηματικά και αστρονομία 19. Τα έργα αυτά σχολιάσθηκαν, αντιγράφθηκαν και καταγράφθηκαν. Βιβλιοδετήθηκαν πολυτελώς και με αυτά πλουτίσθηκαν πολλές βιβλιοθήκες δημόσιες και ιδιωτικές. Η αναγέννηση στην λογοτεχνία και στις επιστήμες έφθασε στο μέγιστό της κατά την εποχή του Ανδρονίκου Β, που ανέβηκε στον θρόνο τον Δεκέμβριο του Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την παιδική ηλικία, την νεότητα και την όλη πορεία στη ζωή του Θεοδώρου Μετοχίτη, την ανέλιξή του στο αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη και ανθρώπου των γραμμάτων, αλλά και αναστηλωτή - και τούτο αξίζει να τονισθεί - της Μονής της Χώρας και δημιουργού των ψηφιακών της και της περίφημης βιβλιοθήκης της 20. Εικόνα 1: Μονή της Χώρας: ο Μετοχίτης προσφέρει στον Σωτήρα Χριστό τον ναό. 17 C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204- ca. 1310), 1982, Nicosia. 18 Ο Μάξιμος Πλανούδης που γεννήθηκε στη Νικομήδεια Βιθυνίας περί το 1255 και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στα 1305, ήταν ένας διαπρεπής λόγιος μοναχός και συγγραφέας. Είχε μεγάλη θεολογική και φιλολογική παιδεία και ήταν συγγραφέας μεγάλου αριθμού θεολογικών και φιλολογικών έργων. Φορέας και εκφραστής του πνεύματος της παλαιολόγειας αναγέννησης των κλασικών ελληνικών γραμμάτων και άριστος λατινιστής. Υποστήριξε την ενωτική πολιτική του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου, αλλά αργότερα συντάχθηκε με την ομάδα των ανθενωτικών βυζαντινών λογίων. Είναι εντυπωσιακή η ευρύτητα του συγγραφικού έργου του σε όλους σχεδόν τους τομείς της γνώσης, το οποίο συνέβαλε σημαντικά στην παιδεία των ανθρώπων τόσο κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο όσο και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. [ The Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ. III, σελ , 1991]. 19 Ν. Τωμαδάκης, Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Πουρναρά, 1965, Θεσσαλονίκη, σελ Ch. Diehl, Les mosaïques de Kahrié Djami, Etudes Byzantines, 1905, Paris, p

9 2. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΕΤΟΧΙΤΗ Ο Θεόδωρος Μετοχίτης κρατικός λειτουργός, σπουδαίος διπλωμάτης, μελετητής των κλασσικών ελληνικών κειμένων, εργάτης του λόγου σε διάφορα θέματα (ηθικά, ιστορικά, αστρονομικά, μουσικά), ποιητής, εμπνευστής μιας νέας στροφής στην τέχνη της ζωγραφικής και γενικά προστάτης των τεχνών, κατάγονταν από μία αξιόλογη οικογένεια της υστεροβυζαντινής περιόδου που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά την εποχή των Παλαιολόγων. Το όνομα Μετοχίτης προέρχεται κατά πάσα πιθανότητα από την λέξη «μετόχιον». Ο Θεόδωρος Μετοχίτης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1269/70 21 και πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Μετοχίτης (γεννημένος στα ca.1250), ο οποίος ήταν αρχιδιάκονος στην Κωνσταντινούπολη ( ) και στάλθηκε ως πρεσβευτής σε διάφορες αποστολές σε πάπες της Ρώμης κατά την περίοδο Ο Θεόδωρος Μετοχίτης είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες επί βασιλείας του Ανδρονίκου Β, τόσο γενικότερα όσο και ειδικότερα για την πολιτισμική ιστορία του Βυζαντίου κατά τον δέκατο τρίτο και τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Από το 1290 χρημάτισε διπλωμάτης και κρατικός υπάλληλος καταλαμβάνοντας το υψηλό αξίωμα του Μεσάζοντος επί Ανδρονίκου Β, παρότι υιός του ενωτικού Γεωργίου Μετοχίτη, ο οποίος στάλθηκε στην εξορία ακριβώς για τις απόψεις του στο ζήτημα της ενώσεως των Εκκλησιών, και πέθανε εξόριστος στην φυλακή το Ο Θεόδωρος είχε μία άνετη παιδική ηλικία τουλάχιστον μέχρι το 1283 οπότε ακολούθησε τον πατέρα του στην εξορία στη Μικρά Ασία. Η μόρφωση του Μετοχίτη διακόπηκε τότε, αλλά ο ίδιος συνέχισε κατ ιδίαν τις μελέτες του και αργότερα στην ηλικία των δεκατριών ετών περίπου ενεγράφη σε μία σχολή, όπου εκπαιδεύτηκε στο Trivium (γραμματική, ρητορική και φιλοσοφία) και στο Quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική). Όταν τελείωσε την σχολή, συνέχισε να μελετάει κατ ιδίαν κυρίως τους αρχαίους κλασσικούς και ειδικότερα τους ρήτορες. Στα είκοσί του χρόνια συνέθετε δοκίμια επί της ελληνικής ιστορίας και εγκώμια Αγίων, ενώ παράλληλα διάβαζε και μελετούσε τους αρχαίους φιλοσόφους και τα ιερά βιβλία. Ακόμη, σπούδασε θεολογία, φυσικά την ορθόδοξη, δεδομένου ότι ήταν ένας προνοητικός νέος και δεν επιθυμούσε να ακολουθήσει τα αχνάρια του πατέρα του. Ο Μετοχίτης αντιλήφθηκε έγκαιρα ότι για αυτόν οι σπουδές σήμαιναν όχι απλώς μόνο σπουδές αλλά και μέσον επιβίωσης. Όντας υιός γονέων υπό δυσμένεια, χωρίς τη δυνατότητα υπάρξεως βοήθειας από αυτούς, δεν ήλπιζε στην αυτοκρατορική 21 J. O. Rosenquist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, μεταφραστής Ιωαν. Βάσσης, 2008, εκδ. Κανάκης. 22 A. P. Kazhdan κ.α., The Oxford Dictionary of Byzantium, prepared at Dumbarton Oaks, vol. I- III, New York, 1991, Oxford: Oxford University Press. 9

10 εύνοια. Όμως, παρά το σοβαρό αυτό μειονέκτημα για μία μελλοντική κυβερνητική σταδιοδρομία, το 1290 τράβηξε την προσοχή του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β ο οποίος είχε επισκεφθεί την Νίκαια, και τούτο λόγω των ασυνήθιστων λογίων γνώσεών του. Ο Αυτοκράτορας συμπάθησε και εκτίμησε τον νεαρό Μετοχίτη, ειδικά μετά την εκφώνηση από αυτόν ενός εγκωμιαστικού λόγου για την πόλη της Νίκαιας, και τον προσέλαβε αμέσως στην υπηρεσία του παρά το γεγονός ότι ο πατέρας του ήταν ακόμη στην φυλακή. Έτσι, μπήκε στην υπηρεσία του Αυτοκράτορα καταλαμβάνοντας σιγά-σιγά όλες τις πιο υψηλές βαθμίδες στον κρατικό μηχανισμό. Ο Μετοχίτης αισθάνθηκε ότι το αδύνατο είχε γίνει δυνατό. Η σκληρή δουλειά ανταμείφθηκε και η πολυμάθεια και το λογοτεχνικό ταλέντο εκτιμήθηκαν δεόντως. Μέχρι το τέλος της ζωής του πίστευε ότι η παιδεία, αυτό το ανεκτίμητο αγαθό, ήταν το μόνο στέρεο και αναπαλλοτρίωτο ανθρώπινο αγαθό, καθότι αυτό του εξασφάλισε το πλέον ασφαλές καταφύγιο στις τρικυμίες της ζωής του. Στα πρώιμα χρόνια του μάλιστα αντιμετώπιζε το δίλημμα να ακολουθήσει το δρόμο του λογίου ή εκείνο του πολιτικού. Επέλεξε τελικά την πολιτική ελπίζοντας παράλληλα να ασχοληθεί και με τη φιλολογία στον ίδιο βαθμό. Στο τέλος, όμως, ανακάλυψε ότι αυτό δεν ήταν δυνατό 23 και ίσως έτσι το Βυζάντιο να έχασε την ευκαιρία να πρωτοστατήσει στη σύνθεση των αξιών του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και του Χριστιανισμού και να διαμορφώσει μια σύγχρονη κοινωνικοφιλοσοφική αντίληψη της ζωής. Μετά από ένα χρόνο στην υπηρεσία του Αυτοκράτορα, ταξιδεύοντας μαζί του σε όλη την Μικρά Ασία, ο Μετοχίτης έλαβε τον τίτλο του Λογοθέτη των Αγελών και μαζί με αυτήν, επιπλέον, του μέλους της συγκλητικής τάξεως. Αργότερα, θυμάται με ικανοποίηση ότι απέκτησε όλους αυτούς τους τίτλους χωρίς να καταβάλει τίποτε, ενώ όταν ήλθε η σειρά του να διανείμει αξιώματα αυτός φάνηκε λιγότερο γενναιόδωρος προς τους άλλους λέγει ο Ševčenko 24. Το 1295 έλαβε τον τίτλο του Λογοθέτη των Οικειακών μετά από μία σειρά προφανώς επιτυχημένων διπλωματικών αποστολών στην Κύπρο και στην Αρμενία στις οποίες το θέμα των διαπραγματεύσεων αφορούσε κατά κύριο λόγο στην εύρεση συζύγου για τον υιό του Αυτοκράτορα και συμβασιλέα, τον Μιχαήλ Θ. Τελικά, ο Μιχαήλ έλαβε για σύζυγο την Ρίτα-Μαρία της Αρμενίας τον Ιανουάριο του Στην συνέχεια, το 1299 ο Μετοχίτης πηγαίνει σε νέα αποστολή στην Σερβία προκειμένου να τακτοποιήσει τον γάμο του σέρβου βασιλέα Στεφάνου Μιλουτίν με 23 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμος Β. Μετάφραση Τ. Κόλιας, Γ. Χ. Μακρής κ. α., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005, Αθήνα, σελ I. Ševčenko, Theodore Metochites, The Chora and the Intellectual Trends of His Time, The Kariye Djami. Volume 4. Studies in the Art of the Kariye Djami and its Intellectual Background, P. A. Underwood Editor, Routledge & Kegan Paul, 1975, London, p

11 την πριγκίπισσα την μικρή κόρη του Ανδρονίκου Β 25. Η συμφωνία του γάμου ήταν το τελευταίο στάδιο μακρών διαπραγματεύσεων που αφορούσαν εδαφικά θέματα, αποφάσεις για την διόρθωση των συνόρων και την ανταλλαγή αιχμαλώτων. Από το 1305 ο Μετοχίτης καταλαμβάνει την θέση του Μεσάζοντος ή αλλιώς, του Πρωθυπουργού της αυτοκρατορίας, αφού προηγουμένως είχε χρηματίσει ως Πρωθυπουργός στην Θεσσαλονίκη της δεύτερης συζύγου του Ανδρόνικου Β, η οποία ήταν ιταλικής καταγωγής 26. Εκείνη την εποχή λαμβάνει και τον τίτλο του Λογοθέτη του Γενικού. Ας σημειωθεί ότι την θέση του Πρωθυπουργού κατείχε μέχρι τότε ο Νικηφόρος Χούμνος, ο οποίος, με τον διορισμό του Μετοχίτη στην θέση αυτή, εκτοπίστηκε 27. Αυτή η μείωση του Χούμνου στάθηκε αιτία μιας μακροχρόνιας έχθρας μεταξύ των δύο ανδρών, η οποία κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής τους 28. Ο Μετοχίτης είχε πέντε υιούς που και αυτοί με την σειρά τους κατέλαβαν κρατικές θέσεις και αξιώματα. Αυτοί ήταν ο Δημήτριος Άγγελος Μετοχίτης, ο Νικηφόρος Λάσκαρις Μετοχίτης, ο Μιχαήλ Λάσκαρις Μετοχίτης, ο Αλέξιος Λάσκαρις Μετοχίτης και ένας πέμπτος του οποίου το όνομα δεν είναι γνωστό. Την κόρη του Ειρήνη την πάντρεψε με τον ανηψιό του Αυτοκράτορα, τον Ιωάννη Παλαιολόγο, συγγενεύοντας έτσι με την Αυτοκρατορική οικογένεια. Το 1321 έγινε Μέγας Λογοθέτης και την εποχή αυτήν ήταν πλέον ένας ισχυρός και πλούσιος άνδρας. Τότε άρχισε να αρέσκεται και να απολαμβάνει κολακείες και επαίνους, να παραχωρεί ή να αρνείται χάρες, ακόμη και τις ακροάσεις ενώπιον του Αυτοκράτορα είχε αναλάβει. Και πάνω από όλα πουλούσε αξιώματα, παραχωρήσεις γης και αργομισθίες. Κατηγορήθηκε μάλιστα σφόδρα, από ιστορικούς μελετητές της συγκεκριμένης περιόδου, για υπερβολική πλεονεξία διότι πωλούσε τίτλους και γη σε ανάξια για αυτές τις θέσεις πρόσωπα, ανάλογα με τα χρήματα που έπαιρνε. Δεν έχασε όμως ποτέ την αγάπη του για τα γράμματα και την παιδεία. Την ημέρα ασχολούταν με τα δημόσια πράγματα και την νύχτα έγραφε και μελετούσε. Τον Μάιο του1328, όταν εκθρονίστηκε ο Ανδρόνικος Β 29, συμπαρέσυρε στην πτώση του και τον Μετοχίτη, φτάνοντας έτσι στο τέλος της η πολιτική του σταδιοδρομία. 25 D. M. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου , μεταφρ. Σ. Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμας, 1966, Αθήνα σελ ο.π. Ντιλ, Πριγκίπισσες της Δύσης και Βυζαντινή Πορφύρα, σελ J. Verpeaux, Nicéphore Choumnos. Homme d Etat et humaniste byzantin (ca 1250/ ), 1959, Paris, p I. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae, subsidia III), Éditions de Byzantion, 1962, Bruxelles,σελ Ν. Τωμαδάκης, Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Πουρναρά, 1993, Θεσσαλονίκη. 11

12 Φυλακίσθηκε και εξορίσθηκε στο Διδυμότειχο στην Θράκη, όπου έμεινε μέχρι το Το ονομαστό παλάτι του καταστράφηκε και η περιουσία του κατασχέθηκε. Μετά από μία άθλια περίοδο δύο ετών εξορίας, κατάφερε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη όπου έζησε ως μοναχός, με το όνομα Θεόληπτος, στην Μονή της Χώρας μέχρι το τέλος της ζωής του, το Ο Ševčenko γράφει 30 ότι κατά κάποιο τρόπο η ζωή του ήταν μία αποτυχία. Ο Μετοχίτης ήθελε να πλουτίσει. Επί σειρά ετών λάμβανε από τον Αυτοκράτορα επιχορηγήσεις είτε για τον ίδιο είτε για την Μονή της Χώρας, την οποία είχε φροντίσει να ανακαινίσει μεταξύ του 1316 και 1321 με τεράστιο κόστος. Γράφει ακόμη ο Ševčenko 31 (1975) ότι όπως λέγεται τα πλούτη του Μετοχίτη έγιναν από το αίμα και τα δάκρυα των πτωχών. Όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν γνωρίζουμε κατά πόσο πράγματι τα πλούτη του αυτά έγιναν από το αίμα των πτωχών ή από εκείνο των ματαιόδοξων και καταπιεστών βυζαντινών πτωχοαξιωματούχων. Εκείνο που μπορούμε να ισχυριστούμε είναι ότι ένα μεγάλο μέρος από τα πλούτη αυτά τα δαπάνησε για την ανοικοδόμηση της Μονής της Χώρας, για τα περίφημα μωσαϊκά της (Diehl, 1905) και για την ονομαστή βιβλιοθήκη της, αλλά και βέβαια για το περίφημο και ξακουστό παλάτι του. Ο Μετοχίτης ήδη πριν από την πτώση του, κατά το 1327 άρχισε να υφίσταται την αλλαγή της τύχης του. Ο θάνατος του γαμπρού του Ιωάννη Παλαιολόγου, του φόρτωσε την υποχρέωση της φροντίδας των εγγονών του. Έτσι, παρά τα αρχικά του σχέδια να αποτραβηχτεί από την δημόσια ζωή και να καταφύγει στην Μονή της Χώρας απολαμβάνοντας πνευματικά αγαθά, η υπερβολική αφοσίωσή του στην υλική ευημερία των παιδιών και της οικογένειάς του, τον έκανε δέσμιο και αποτυχημένο. Εδώ, όμως, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ενώ ο Μετοχίτης έδειχνε τόση υπερβολική φροντίδα για τα παιδιά του, φαίνεται ότι δεν έκανε το ίδιο για τον πατέρα του, τον Γεώργιο, ο οποίος πέθανε στην φυλακή την ίδια χρονιά που ο υιός του εκδιώχθηκε από την Κωνσταντινούπολη σύμφωνα με τα όσα αναφέρει η Van der Velden 32. Ο πατέρας του δηλαδή ήταν φυλακισμένος ως εχθρός της αυτοκρατορίας την ίδια εποχή όπου ο υιός κατείχε ένα από τα ανώτατα κρατικά αξιώματα, χωρίς αυτός να ενδιαφερθεί δεόντως και αυτό δείχνει έλλειψη αλληλεγγύης μεταξύ των ατόμων, πράγμα το οποίο μας ξενίζει γράφει ο Rosenquist 30 I. Ševčenko, Theodore Metochites, The Chora and the Intellectual Trends of His Time, The Kariye Djami. Volume 4. Studies in the Art of the Kariye Djami and its Intellectual Background, P. A. Underwood Editor, Routledge & Kegan Paul, 1975, London, p ο.π. Ševčenko, Theodore Metochites, The Chora and the Intellectual Trends of His Time, 1975, p E. De Vries- Van der Velden, Théodore Métochite. Une Réévaluation, 1987, Amsterdam, p

13 33. Βέβαια, στα ποιήματά του ο Μετοχίτης θρηνεί την τύχη των παιδιών του, τα οποία είχαν βρεθεί στην φυλακή από την νέα αυτοκρατορική διοίκηση. Και ακόμη φαίνεται ότι ο Θεόδωρος είχε ενδιαφερθεί για τον πατέρα του, αλλά ο τελευταίος επέμενε στις ενωτικές του ιδέες που δεν ήθελε να τις εγκαταλείψει για κανένα λόγο. Όλα αυτά, κατά την άποψη μας, δείχνουν απλά τα ανεξερεύνητα μυστικά της ανθρώπινης ψυχής και όχι τόσο την έλλειψη αλληλεγγύης και ανθρωπισμού του Μετοχίτη. Από την άλλη μεριά η ασάφεια αυτή είναι μία επιπλέον ένδειξη ότι μια περισσότερο σε βάθος μελέτη για τον άνθρωπο Μετοχίτη αποτελεί υποχρέωση μας. Ο Μετοχίτης άφησε μία σειρά από έργα σημαντικής εκτάσεως, αλλά και άλλης τόσης αξίας. Πίστευε ο ίδιος, ότι ποτέ δεν είναι αργά για περαιτέρω μάθηση και παιδεία, και έτσι, κατά προτροπή του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β, στην ηλικία των σαράντα τριών ετών άρχισε να ασχολείται με την αστρονομία και συνέγραψε δύο βιβλία τα οποία είναι πλήρη αυθεντικών αλλά και καμμιά φορά αμφιβόλων γνώσεων. Ανάμεσα στα έργα του υπάρχουν ποιήματα, δοκίμια για την αρχαία φιλοσοφία και την λογοτεχνία, ρητορικά και αγιολογικά έργα. Υπάρχει, γενικά, μία ασυμφωνία σχετικά με την πραγματική αξία του Μετοχίτη ως συγγραφέα και ως λογοτεχνική προσωπικότητα. Ο Gigante 34, όπως και ο Ševčenko 35, ο Beck 36 ή ο Guilland 37 ή ακόμη και ο Diehl 38, αλλά και τόσοι άλλοι αναγνωρίζουν το κριτικό προφίλ του φιλολόγου και πολιτικού ανδρός, του Θεοδώρου Μετοχίτη. Ο Ševčenko 39 τονίζει την ανεξαρτησία και την πρωτοτυπία της σκέψεώς του, καθώς και την κριτική του ικανότητα. Αντιθέτως, άλλοι αμφιβάλλουν για την λογοτεχνική ποιότητα του έργου του και την δική του αξία, όπως π.χ. η Eva Van der Velden 40. Όμως η κριτική της 33 J. O. Rosenquist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, μεταφραστής Ιωαν. Βάσσης, 2008, εκδ. Κανάκης, σελ ο.π. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites, p και του ιδίου Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p ο.π. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos, σελ H.- G. Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen Weltbildes im 14 Jahrhundert, 1952, Munich, p R. Guilland, Les poésies inédites de Théodore Métochite, Byzantion 3, 1926, p Ch. Diehl, Les mosaïques de Kahrié Djami, Etudes Byzantines, 1905, Paris, p ο.π. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos, σελ ο.π. Van der Velden, Théodore Métochite. Une Réévaluation, p

14 θεωρούμε ότι μάλλον στηρίζεται πάνω σε μία βάση πουριτανικών και καλβινιστικών κοινωνικών οργανώσεων και αντιλήψεων, στις οποίες ο πανάγαθος και πολυεύσπλαχνος Θεός της Ανατολικής εκκλησίας αντικαθίσταται από έναν ιεχωβά αυταρχικό κατά τον οποίον δεν είναι δυνατό να μετανοήσεις χωρίς να έχεις την χρονική δυνατότητα να πράξεις μία σειρά από αγαθοεργίες 41. Και επομένως μια τέτοια κριτική μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί ως μη ανεξάρτητη και αντικειμενική. Όλα τα έργα του Μετοχίτη διασώθηκαν εκτός από μία συλλογή επιστολών η οποία έχει χαθεί. Ένα μεγάλο μέρος του έργου του είναι, ακόμη, αδημοσίευτο λόγω του γνωστού δυσνόητου ύφους του. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα του Μετοχίτη είναι το Υπομνηματισμοί και Σημειώσεις Γνωμικαί, γνωστό πλέον με το λατινικό τίτλο Miscellanea 42. Αυτό το έργο είναι μία συλλογή δοκιμίων που αποτελείται από πολλά κεφάλαια διαφορετικής εκτάσεως το καθένα και τα οποία δίνουν μία ικανοποιητική εικόνα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, της οποίας προϊόν είναι ο Μετοχίτης. Ασχολήθηκε, ο ίδιος, σε βάθος με τους αρχαίους Έλληνες αφιερώνοντας τους πολύ χρόνο. Μάλιστα, θεωρούσε τον εαυτό του συνεχιστή των αρχαίων Ελλήνων, καθώς και όλους τους Βυζαντινούς κοινωνούς και διαδόχους αυτών, όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλούσε (Miscellanea, ch.93, p. 595). Είχε τόσο πλημμυρίσει από την αρχαία κληρονομιά ώστε να λέγει ότι οι αρχαίοι δεν άφησαν τίποτε σημαντικό και αξιόλογο με το οποίο να ασχοληθεί η δική του γενεά. Έτσι, θέλησε να παραμείνει πιστός στη γλώσσα και στο διανοητικό ύφος των αρχαίων Ελλήνων παρά στην ατμόσφαιρα της εποχής του, και να γράψει σε μια γλώσσα που, για να την κάμει όσο το δυνατό περισσότερο αρχαΐζουσα, την απομάκρυνε από τη σαφήνεια των αρχαίων Ελλήνων. Νομίζουμε ότι εάν δεν ζητούσε να είναι τόσο κοντά στη γλώσσα θα ήταν μάλλον πιο κοντά στο πνεύμα των αρχαίων προγόνων και θα είχε συμβάλει σημαντικά στην εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης στον καιρό του. Έτσι εκείνο που χαρακτηρίζει το συγγραφικό έργο του Μετοχίτη είναι η περίπλοκη γλώσσα και το επιτηδευμένο ύφος που χρησιμοποιεί. Αυτό, το βασανισμένο ύφος, ο Ševčenko 43 το αποδίδει στην επιθυμία του Μετοχίτη να είναι διαφορετικός. Κάτι ακόμα που διαφαίνεται στο έργο του είναι ένας μελαγχολικός τόνος ο οποίος, ίσως, να οφείλεται στις τραγικές συνθήκες της προσωπικής του ζωής αλλά και στην παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Μετοχίτης είχε επίγνωση της παρακμής 41 M. Weber, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού, μετάφραση Δ. Κούρτιβικ, εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α. Ε., 2010, Αθήνα, σελ ο.π. Rosenquist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, σελ ο.π. Ševčenko, Theodore Metochites, The Chora and the Intellectual Trends of His Time, The Kariye Djami, p

15 της αυτοκρατορίας 44 (Oxford Dict. Of Byz., 1991), ήταν ένας από τους πρώτους λογίους του δεκάτου τετάρτου αιώνα, ο οποίος είδε το Βυζάντιο να ακολουθεί τον νόμο της ανάπτυξης και της καταστροφής που ερχόταν. Το Βυζάντιο είχε ήδη χάσει την Μικρά Ασία κάτω από τα ίδια μάτια του Μετοχίτη και όπως ένας ζωντανός οργανισμός, έτσι, και η κάθε αυτοκρατορία έχει περιόδους αναπτύξεως, ευημερίας αλλά και περιόδους πτώσεως. Ο Μετοχίτης τονίζει την αστάθεια της ανθρώπινης ζωής, αλλά ο ίδιος ελπίζει να κερδίσει την αθανασία μέσα από το πνευματικό έργο του. Τα ποιήματα του περιγράφουν πολλά και αξιόλογα πράγματα, εντυπώσεις και αυτοβιογραφικά περιστατικά. Επίσης, σημαντικές είναι οι θεωρητικές πολιτικές σκέψεις του 45, αλλά και όλο το ποικίλο έργο του σε θέματα ηθικά, ιστορικά, αστρονομικά. Ο Μετοχίτης ήταν επίσης ένας μεγάλος συλλέκτης βιβλίων, του άρεσαν τα βιβλία περισσότερο από κάθε τι άλλο. Στην συλλογή των βιβλίων του αναφέρονται πάνω από ογδόντα αρχαίοι συγγραφείς. Την βιβλιοθήκη του, την δώρισε στην Μονή της Χώρας, την οποία είχε ανακαινίσει μεταξύ των ετών 1316 και Από το αρχικό οικοδομικό συγκρότημα, που ήταν αρκετά μεγάλο, έχει απομείνει σήμερα μόνο το καθολικό της Μονής. Τα ψηφιδωτά που διακοσμούν τους δύο νάρθηκες του ναού, σώζονται σε καλή κατάσταση (βλ. εικόνα). Ψηφιδωτά και τοιχογραφίες καθιστούν το καθολικό της Μονής της Χώρας ένα από τα πλέον ξεχωριστά και σημαντικά μνημεία της υστεροβυζαντινής τέχνης 46. Για τον Μετοχίτη, η Μονή της Χώρας έπρεπε να πληροί τρεις σκοπούς, 1 ον ) να είναι η καλύτερη μονή του κόσμου, 2 ον ) να έχει την καλύτερη βιβλιοθήκη και 3 ον ) να εκτελεί τις λειτουργίες που κάθε κτήτορας θα περίμενε, δηλαδή, να του παρέχει ένα λιμάνι στις δύσκολες στιγμές και ένα καταφύγιο στα γεράματά του, αν και ο κύριος σκοπός της Χώρας ήταν να του ικανοποιήσει τον πόθο που ελλόχευε μέσα του για επίγεια και αιώνια αθανασία 47. Μπορεί η βιβλιοθήκη να ήταν ιδιωτική, όμως, ήταν προσιτή σε όλους και για αυτό τον λόγο αποτελούσε ένα σημαντικό πνευματικό φάρο στην ζωή των Βυζαντινών του δεκάτου τετάρτου αιώνα. Θα μεταφέρουμε εδώ αυτά που ο Ševčenko γράφει για τον Μετοχίτη και την Μονή της Χώρας για να δείξουμε τόσο τον άνθρωπο Μετοχίτη όσο και το έργο του την Χώρα: «Χωρίς να παραλείπουμε τα ελαττώματά του, θα πρέπει να του παραχωρήσουμε τον θαυμασμό μας ότι για να μας δώσει την Μονή της Χώρας θα έπρεπε να είναι ένας άνδρας πλούσιος, με πλούσια 44 ο.π. Oxford Dict. Of Byz., Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Από τον Αυγουστίνο ως τον Φραγκίσκο της Ασσίζης, τόμος 1 ος, εκδ. Το Βήμα, 2010, Αθήνα σελ Diehl, Les mosaïques de Kahrié Djami, Etudes Byzantines, Paris, p Ševčenko, Observations sur la recueils des discours et des poemès de Théodore Métochite et sur la bibliothèque de Chora à Constantinople, Scriptorium 5, 1951, p

16 καλαισθησία και περισσή ευφυΐα». Και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος γράφει για τον Μετοχίτη στην Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος ότι πρόκειται για μία μεγάλη προσωπικότητα που κατάφερε να είναι αδιάκοπα υπεύθυνος για τη ζωή του κράτους, και μάλιστα σε μία εποχή που ήταν γεμάτη αγωνίες και πολεμικές περιπέτειες, και παράλληλα να αναπτύξει τον εαυτόν του ως τον πολυμερέστερο ανθρωπιστή του Βυζαντίου. Στον ίδιον τόνο ο Μarcello Gigante 48 (1967a,b) πέραν του να βεβαιώνει την ιστορικότητα του δεσμού μεταξύ της αρχαίας και της βυζαντινής φιλολογίας, θεωρεί τον Μετοχίτη θερμό υποστηρικτή του αρχαίου πνεύματος και της βασικής αρχής του Χριστιανισμού περί αντίληψης ζωής, και κατά συνέπεια βαθιά ανθρωπιστή. Εικόνα 2. Εσωτερικό Μονή της Χώρας. 48 ο.π. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites, p και του ιδίου Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p

17 3. ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με την ποίηση του Μετοχίτη λίγοι έχουν ασχοληθεί μέχρι σήμερα σε βάθος, και αυτό οφείλεται στις λιγοστές υπάρχουσες εκδόσεις 49 και στην δυσκολία που υπάρχει με την ερμηνεία ενός μεγάλου αριθμού στίχων, οι οποίοι είναι γραμμένοι σε μία γλώσσα τεχνητή και συνειδητά μυσταγωγική. Βέβαια υπάρχουν κάποιες ερμηνευτικές σημειώσεις των ποιημάτων του 50, καθώς και κάποιες εκδόσεις με τις μεταφράσεις τους, όπως π.χ. του Jeffrey Michael Featherstone (2000). Όμως γενικά υπάρχει μια κάποια προκατάληψη με τη βυζαντινή ποίηση, δηλαδή θεωρείται ότι η επιστημονική βυζαντινή ποίηση της κλασσικής παραδόσεως είναι στείρα και χωρίς σημασία 51. Προκατάληψη που συνεπήρε για πολύ καιρό ακόμη και τις τύχες της πεζής βυζαντινής φιλολογίας. Ειδικότερα αυτό ισχύει για τον Μετοχίτη. Και όπως κάθε προκατάληψη, έτσι και αυτή για την προκειμένη περίπτωση οφείλεται μάλλον στις λιγοστές γνώσεις μας γύρω από το ποιητικό έργο του Μετοχίτη και το ρόλο του στην ιστορία των βυζαντινών γραμμάτων. Ο Marcello Gigante 52 θεωρεί ότι η γνώση και η μελέτη των ποιημάτων του Μετοχίτη αποτελεί υποχρέωσή μας, όχι μόνο για να επαναφέρουμε ένα ένδοξο όνομα στην ιστορία της βυζαντινής ποιήσεως, αλλά κυρίως για να ολοκληρώσουμε την άποψή μας για τον Μετοχίτη. Τα ποιήματά του, γράφει, είναι μία συνέχεια των συλλογισμών που αναπτύσσει στα Miscellanea και μας παρέχουν μια τέλεια σύνθεση της αντίληψης του ποιητή περί του κόσμου μας. Πιο συγκεκριμένα, αυτά μας δίνουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε την σκέψη του ποιητή μετά την καταστροφή του και την ταπείνωσή του. Το αντάλλαγμα της προηγούμενης ευτυχούς ζωής, γεμάτης δόξες και αμαρτήματα, με την βαθειά σκέψη του τέλους που πλησιάζει. Τα Miscellanea μας δίνονται σαν ένα έργο σκέψεως στα οποία η 49 Ο κώδικας Parisinus gr.1776 που παραδίδει και τα Εις Εαυτόν ποιήματα, έχει περιγραφεί εκτενώς από τον Featherstone 2000, σελ , όπου πραγματοποίησε μία πολύ αξιόλογη προσπάθεια έκδοσής τους η οποία αποδίδει το κείμενο με μεγάλη πιστότητα. 50 M. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, Bibliopolis, 1981, Napoli, p ο.π. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites, p ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p

18 ρητορική λαμβάνει δευτερεύοντα ρόλο, όπως σημειώθηκε από τον Beck 53, αλλά δεν δίνουν την ολοκληρωμένη σκέψη του Μετοχίτη, ούτε και σε μας την πλήρη δυνατότητα να γνωρίσουμε τον άνθρωπο Θεόδωρο Μετοχίτη. Όπως γράφει ο Gigante 54 το «Υπομνηματισμοί και Σημειώσεις Γνωμικαί» είναι το προγενέστερο χρονολογικά και λογικά έργο από εκείνο των ποιημάτων, το οποίο όμως είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη της σκέψεως του και το οποίο θα τον οδηγήσει τελικά σε μια ωριμότητα σκέψεως, την οποία ο Μετοχίτης θα κατακτήσει λίγο πριν από το θάνατό του. Ο Krumbacher 55, όπως και ο Beck 56 αρνούνται την ύπαρξη ενός σκοπού στην σύνθεση των Miscellanea, ενώ ο Gigante 57 θεωρεί ότι ο σκοπός του Μετοχίτη είναι να δημιουργήσει μία παιδεία όχι μόνο φιλολογική, αλλά πολιτιστική και φιλοσοφική. Απέβλεπε, δηλαδή, στο να δημιουργήσει για τον εαυτόν του και για τους συγχρόνους του ένα πνευματικό οδηγό πρακτικής φιλοσοφίας, που θα καθόριζε την αρμόζουσα συμπεριφορά στον ρόλο της διευθύνουσας τάξης, συμπεριφορά διαφορετική από εκείνη του αμαθούς και άτακτου λαού. Πρόκειται για ένα έργο που γράφηκε σαν εγκυκλοπαιδικό εγχειρίδιο, ένας χρήσιμος οδηγός για τον κάθε συνετό και στοχαστικό άνθρωπο. Για ένα διανοούμενο δηλαδή που είναι υποχρεωμένος να λύσει ένα πρόβλημα αξιολογήσεως και ο οποίος θα μπορούσε να ανατρέξει στον οδηγό αυτό με την βεβαιότητα ότι θα βρει την κατάλληλη λύση. Αντίθετα στα ποιήματα ο Μετοχίτης αποδεικνύει την επαλήθευση των θεωρητικών λύσεων και των σκέψεων του που καταγράφει στα Miscellanea. Ο Gigante 58 αποφαίνεται ότι η ιδέα της λογικής αλληλουχίας μεταξύ διαλογισμών σε πεζό λόγο και εκείνων των διαλογισμών που εκφράζονται σε ποιητικό λόγο, απαιτεί και προϋποθέτει μία ποίηση ουσιαστικά στοχαστική και τέτοια είναι σε τελική ανάλυση η ποίηση του διανοητή Μετοχίτη. Από τα είκοσι ποιήματα του Μετοχίτη, ο Treu 59 δημοσίευσε το 1895 τα πρώτα δύο ποιήματα. Μετά από τριάντα χρόνια, περίπου, έχουμε τον Guilland 60 που 53 Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen, p ο.π. Gigante, Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p K. Krumbacher, Ιστορία της βυζαντηνής λογοτεχνίας (από ), μετάφραση Γ. Σωτηριάδου, τομ. Α, 1897, Αθήνα, σελ ο.π. Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen, p ο.π. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites, p και του ιδίου Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p M. Treu, Dichtungen des Gross-Logotheten Theodoros Metochites, Programm des Victoria- Gymnasiums zu Potsdam, Ostern Wissenschaftlicher Teil, Potsdam, p. I. 18

19 δημοσιεύει ένα άρθρο, «Les poesies inedites de Theodore Metochite». Το 1922 πάλι ο Guilland 61 δημοσιεύει ένα δοκίμιο επί του δεκάτου ενάτου ποιήματος και ο Ševčenko 62 δημοσιεύει γύρω στους σαράντα στίχους από το δωδέκατο ποίημα. Ο Gigante 63 μελέτησε και σχολίασε όλα τα ποιήματα από το δέκατο τέταρτο μέχρι και το εικοστό σε ένα σημαντικό, για το ποιητικό έργο του Μετοχίτη, πόνημα το οποίο δημοσιεύτηκε το Ο Ševčenko μαζί με τον Featherstone 64 δημοσιεύουν ακόμη δύο ποιήματα του Μετοχίτη και στη συνέχεια ο Featherstone 65 εκδίδει τα «εις Εαυτόν» ποιήματα μαζί με μία μετάφραση τους στην αγγλική. Ο Ιωάννης Πολέμης 66 αναλύει και ερμηνεύει το δέκατο ποίημα, τονίζοντας την τάση του Μετοχίτη σε αυτό το ποίημα, όπως εξάλλου απορρέει και από όλα του τα έργα, να αφήσει στους συγχρόνους και στους μεταγενέστερους ένα έργο διδακτικό πρακτικής φιλοσοφίας. Τα επτά ποιήματα που θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε και των οποίων το νόημα θα ερμηνεύσουμε όσο γίνεται καλύτερα, έχει το καθένα έναν κοινό τίτλο «Εις Εαυτόν» με μικρές διαφοροποιήσεις στην συνέχεια. Αποτελούν κατά κάποιο τρόπο ένα μόνο ποίημα, χωρισμένο σε επτά ενότητες που περιγράφουν την οδύσσεια του ποιητή μας 67. Όπως γράφει και ο Gigante, ο Μετοχίτης χαράσσει στα ποιήματα αυτά την διαδρομή της ψυχής του από την στιγμή της μεγάλης του συμφοράς μέχρι την στιγμή της απελευθερώσεως της ψυχής του και της σκλαβιάς της συνειδήσεώς του από τα πάθη και τις αμαρτίες του, και τελικά υμνεί τον Θεό για την απόκτηση της ψυχικής του γαλήνης, βέβαιος πλέον μετά την ειλικρινή του μετάνοια ότι ο Θεός θα τον συγχωρέσει και θα τον σώσει. Αντίθεση προς τα Εις Εαυτόν ποιήματά του, τα οποία δεν είναι παρά ένας πικρός απολογισμός της ζωής του, αποτελεί το προηγούμενο ακριβώς, το δέκατο τρίτο ποίημά του απευθυνόμενο 60 R. Guilland, Les poésies inédites de Théodore Métochite, Byzantion 3, 1926, p R. Guilland, Notice sur Théodore Métochite, Correspondance de Nicéphore Grégoras, 1927, Paris, p I. Ševčenko, Observations sur la recueils des discours et des poemès de Théodore Métochite et sur la bibliothèque de Chora à Constantinople, Scriptorium 5, 1951, p ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p I. Ševčenko and J. Featherstone, Two Poems by Theodore Metochites, Hellenic College Press, Brookline, Massachusetts = Greek Orthodox Theological Review 26, 1981, p J. M. Featherstone, Theodore Metochites s Poems To Himself. Introduction, Text and Translation (Byzantina Windobonensia, Band XXIII), 2000, Wien. 66 Ι. Πολέμης, Περί του Μαθηματικού Είδους της Φιλοσοφίας και μάλιστα Περί του Αρμονικού, Ποίημα 10, εισαγωγή- κριτική έκδοση- μετάφραση- σημειώσεις Ι. Δ. Πολέμης, publisher Adolf M. Hakkert, Amsterdam. 67 ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p

20 στον φίλο του και συγγενή Βαρδαλή 68 στον οποίον μάλιστα εξηγεί ότι από την αγάπη του προς αυτόν θέλησε να του υπενθυμίσει τις αξέχαστες αναμνήσεις των νεανικών τους χρόνων 69. Σε λυρικό τόνο, αλλά και με μια υποβόσκουσα μελαγχολία, περιγράφει τους ατέλειωτους περιπάτους και τις ζωηρές συζητήσεις με όλη την συντροφιά των φίλων, στις στοές των μοναστηριών, στις πολεμίστρες και στα απόμακρα μονοπάτια, κάτω από το πολύβουο πλήθος και τις πλατείες (στιχ ). Οι αναμνήσεις αυτών των χρόνων, λέει λίγο πιο κάτω, γοητεύουν την ψυχή μου (στιχ.297). 68 Ο Λέων Βαρδαλής, βυζαντινός λόγιος και αξιωματούχος, ήταν συγγενής του Θεοδώρου Μετοχίτη, Πρωτασηκρήτης και διευθυντής του Ορφανοτροφείου της Κωνσταντινουπόλεως. Σώθηκαν ποιήματα και λόγοι καθώς και μία Επιστολή προς τον Θεόδωρο Μετοχίτη. Τέλος, ο Νικηφόρος Χούμνος απηύθηνε δύο επιστολές προς αυτόν. 69 ο.π. Guilland, Les poésies inédites de Théodore Métochite, p

21 3.2 ΠΟΙΗΜΑ ΙΔ, ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΣΧΕΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. Το δέκατο τέταρτο ποίημα είναι το πρώτο από τα εφτά ποιήματα με τον γενικό τίτλο «Εις εαυτόν».το ποίημα αυτό όπως και τα επόμενα τρία αναφέρονται στη ματαιότητα και την αστάθεια του επίγειου βίου και των ανθρωπίνων πραγμάτων, ακόμη και αυτής της ίδιας της Αυτοκρατορίας. Στο ποίημα αυτό ο Μετοχίτης απελπισμένος διακατέχεται από βασανιστικές και θλιβερές σκέψεις, που του τρώνε τα σωθικά (στιχ.60 κ. ε.). το πλοιάριο της ζωής του βυθίστηκε μαζί με το μεγάλο πλοίο της Αυτοκρατορίας. Η μοίρα του είναι αχώριστη από την τύχη της Ρωμαίς γενεή και του βασιλέως (στιχ.94). Η αυτοκρατορία που κάποτε έπλεε με ανοικτά πανιά στα χαρούμενα κύματα της θάλασσας (στιχ.258), τώρα βρίσκεται κυνηγημένη από τρομερές καταιγίδες(στιχ.264 κ. ε.). Πίσω από τον τρόμο του παρόντος εμφανίζεται καταπιεστική η σκιά του ένδοξου παρελθόντος. Ελπίζει να πεθάνει, όντας πλέον πολύ άρρωστος. Ελπίζει να φθάσει το ταχύτερο στο τέλος του, στον θάνατο (στιχ.64-65). Αναρωτιέται αν θα ήταν προτιμότερη μία ζωή μακριά από την δημόσια δραστηριότητα, μία ζωή ήσυχη και χωρίς δόξα (στιχ.85, αφανέα βιόοντα), μία ζωή ταπεινή (στιχ.114, βιότοιο χαμερπέος). Αλλά, λέει πάλι, ότι στα κοινά κακά, στην κοινή ατυχία, θα ήταν αδύνατον να μην έχεις συμμετοχή. Δεν πιστεύει ότι μία ζωή αποτραβηγμένη θα είχε αποτρέψει την καταστροφή της Αυτοκρατορίας. Η συμμετοχή στην ζωή του κράτους ήταν για τον Μετοχίτη χρέος και όχι μόνο δόξα, (στιχ. 151 κ. ε.) ήταν πρώτος στη δόξα, αλλά και πρώτος στην αγωνία και στον πόνο, (έξοχον έμμεν άλλων πουλύτιμον βιόοντα(102), σύν τ ανιάσθαι πρώτατος ειν γ άρα λειγαλέοισι (108)). Η ζωή τώρα είναι αβίωτη ( στιχ.246, αβίοτον βίοτον) μετά την καταστροφή. Καλύτερα ο θάνατος (στιχ.205) παρά να αντικρίσει το ναυάγιο της πιο ένδοξης Αυτοκρατορίας του κόσμου(στιχ.206 κ.ε.). Η αιτία της καταστροφής του και της Αυτοκρατορίας οφείλεται στις πολλές αμαρτίες (στιχ.215 και στιχ.281 κ. ε.) και ελπίζει στο ουράνιο έλεος και στην θεία φιλανθρωπία (στιχ ), τώρα που το ναυαγισμένο πλοίο, η ένδοξη αυτοκρατορία βρίσκεται σε μία νύχτα γεμάτη σκοτεινά νέφη, που σχίζονται από κεραυνούς και που κάνουν την καρδιά να σπαράζει (στιχ.265 κ. ε.). Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι στο παρόν ποίημα ο Μετοχίτης εκφράζει την αγωνία του και την έκπληξή του για τη δική του κατάρρευση, καθώς και για εκείνη της δημόσιας ζωής και της Αυτοκρατορίας. Ακόμη εκφράζει τις πένθιμες σκέψεις του, τους φόβους του και την αγωνία του μήπως τυχόν η προτίμησή του για μια δημόσια ζωή από ένα αποτραβηγμένο ιδιωτικό βίο ήταν η αιτία όλων αυτών των συμβάντων. Κατά συνέπεια τον απασχολεί το αβέβαιο και το εφήμερο των υλικών αγαθών, και ίσως και ο τρόπος με τον οποίο αποκτούνται. 21

22 Επίσης εκφράζει την ελπίδα και την επιθυμία του θανάτου για να ξεφύγει από το βάρος των σκέψεών του και την οργή του Θεού. Για τα αμαρτήματά του προσεύχεται στον Χριστό για να του δώσει λίγη γαλήνια ζωή και να διαλύσει τους πόνους και τις θλίψεις του (στιχ.233 κ. ε.). Τελικά, όμως, μένει χωρίς ελπίδα (στιχ.274, απάτερθ ελπίδος ευδιοέσσης), πεσμένος στην άβυσσο της απόγνωσης (στιχ.290, αυτόθεν απογνώσιος ωκ ες βένθεα πίπτω), γιατί γνωρίζει ότι έχει αμαρτήσει εξαιτίας της ανθρώπινης αδυναμίας του (στιχ ) και ότι θα εμφανισθεί ανάξιος της εύνοιας που έλαβε από τον Θεό (στιχ.288 κ. ε.). Από τα παραπάνω απορρέει ότι ο ποιητής δείχνει βαθιά πίστη στον Θεό και πικρία για τον πρότερο βίο του. Οι σκέψεις του τον φέρνουν σε βαθιά απόγνωση. Και τούτο είναι σε πλήρη συμφωνία με τα όσα ισχυρίζεται ο M. Gigante 70, ενώ είναι σε πλήρη αντίφαση με την κριτική της Van der Velden 71 η οποία θέλει τον Μετοχίτη να υποκρίνεται και να επιζητεί να διασφαλίσει τη μεταθανάτιο δόξα και αθανασία. 70 ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p ο.π. Van der Velden, Théodore Métochite. Une Réévaluation, p

23 3.3 ΠΟΙΗΜΑ ΙΕ, ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΣΧΕΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΒΙOY. Το ποίημα αυτό τραγουδάει την απατηλή ανθρώπινη ζωή και τις εναλλαγές της, την κακή ανθρώπινη μοίρα, όπως την είχαν επισημάνει και οι αρχαίοι πρόγονοι. Στο ποίημα αυτό ο Μετοχίτης εκφράζει τις απόψεις του για τη πορεία του ανθρώπου από αυτή την επίγεια ζωή και για τα απατηλά παιγνίδια που η ίδια η ζωή μας παίζει. Η ζωή είναι μία θλιβερή πλάνη γράφει (στιχ.30 αλαλήμεθα, στιχ.35 ακαχήμεθα). Οι άνθρωποι δεν έχουν ανάσα από τους πόνους (στιχ κούτις οδυνάων αμπνόα), συμπεριφέρονται σαν ένα αυτόματο ρομπότ (στιχ.119) και παίζουν τον ρόλο τους σε αυτό το ατελείωτο θλιβερό δράμα του κόσμου (στιχ.,132 κ.ε.). Οι άνθρωποι είναι αλυσοδεμένοι εκόντες άκοντες (στιχ δεσμοίσιν άρρήκτοισιν, στιχ.164 δέσμια άφυκτα). Οι αλυσίδες τους φυλακίζουν τον νουν (στιχ.69 τοίς πέδηται ενθάδε νουός) και τους θέτουν μεταξύ των απάνθρωπων κλυδωνισμών της ζωής (στιχ.16) ή στην διάθεση των ανέμων (στιχ.21). Είναι πάντοτε καινούργια τα δεσμά (στιχ.168 δέσμια καινά). Η αλληλουχία των δεσμών κάνουν τον άνθρωπο ανίκανο να αποδράσει (στιχ.222). Αυτή η πεσιμιστική άποψη της ζωής γράφει ο Gigante 72, όπως και ο Ševčenko 73, έχει τις ρίζες της σε μία παράδοση παιδείας, αλλά και στην προσωπική περιπέτεια του Μετοχίτη όπως π.χ. ο πρόωρος θάνατος των παιδιών του, η αρρώστιά του στην ξενιτιά κατά την διάρκεια της περατώσεως μίας ατελείωτης διπλωματικής υποθέσεως, η οποία τον οδήγησε στο κατώφλι του Άδη (στιχ.245). Ο ποιητής στο ποίημα αυτό τονίζει ακόμη το μέγεθος της πατρικής αγάπης για τα παιδιά (στιχ.340 κ. ε.), τους φόβους του και τις αγωνίες του για την παιδεία τους, τις ανησυχίες του για το μέλλον τους, αλλά παράλληλα και με λύπη καταγγέλλει τον εγωισμό των γονέων που θα ήθελαν τα πάντα για τα παιδιά τους για να συνεχίσουν και αυτά να παίζουν το ρόλο τους στην αυταπάτη της ζωής (στιχ.350 κ. ε.). Οι ελπίδες της πατρικής αγάπης για τα παιδιά πήγαν χαμένες. Ακόμη και αυτός ο δεσμός κατάληξε μάταιος, όπως όλα τα άλλα. Θα έπρεπε να είμαστε απαθείς (στιχ.136), να μην δενόμαστε στους δεσμούς, αλλά να διαβαίνουμε από την ζωή όπως ένας ξένος, σαν πάροικοι (στιχ.140 πάροικος) και να έχουμε την προσοχή μας στραμμένη στον ουρανό, να προσβλέπουμε στα ουράνια κέρδη (στιχ.148) και να μην υποφέρουμε από τις γελοίες ανησυχίες αυτής της ζωής, για πράγματα καμιάς αξίας και να επιζητούμε πράγματα που δεν υπάρχουν σαν να θέλουμε να σταματήσουμε το νερό που τρέχει (στιχ.196 κ. ε.). Ο ποιητής βλέπει τώρα μόνο τη 72 ο.π. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites, p ο.π. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos, σελ

24 σκοτεινή και αρνητική όψη της ζωής. Και εάν ο Πίνδαρος, ο Όμηρος, ο Ευριπίδης είναι δάσκαλοι της πεσιμιστικής όψης της ζωής, ο Μετοχίτης όχι μόνο τους μιμείται, αλλά και τους ξεπερνάει. Τα βλέπει όλα μαύρα και πονάει και θρηνεί γι αυτή τη ζωή, και αναζητεί τα αίτια. Ο ποιητής σε αυτό το θρηνώδες ποίημα του προτρέπει να ελευθερωθούμε από την αμαρτία, η οποία αποτελεί τον πιο βαρύ δεσμό και να απαλείψουμε την αναίδεια, την αφροσύνη, την αισχρότητα. Όμως, η απελευθέρωση, ομολογεί, δεν είναι εύκολο πράγμα (στιχ.160 κ. ε.). Η καλή και ευγενική καρδιά είναι μακριά, εάν ο Χριστός δεν στην δωρίσει (στιχ ).ο Gigante γράφει ότι για τον Μετοχίτη ο αρχαίος πεσιμισμός φαίνεται να είναι μικρός για να εκφράσει την απέραντη και δυσβάσταχτη συμφορά του. Και ο Beck 74 θεωρεί ότι ο ανθρωπισμός του Μετοχίτη χαρακτηρίζεται από μια μεγάλη απαισιοδοξία. Αλλά και η Van der Velden (1987)θεωρεί ότι αυτή η μεγάλη απαισιοδοξία που χαρακτηρίζει τον Μετοχίτη είναι δείγμα της προσκόλλησης του στο πνεύμα της αρχαιότητας, αρνούμενη φυσικά κάθε ιδέα περί ανθρωπισμού στον ποιητή. Συμπερασματικά όλα τα παραπάνω δείχνουν ένα Μετοχίτη που θεωρεί ότι ο ανθρώπινος βίος είναι δύσκολος και βαρύς, γεμάτος αγκάθια, αλλά και σπαρμένος με λουλούδια που εύκολα ξεγελούν τα βήματα των ανθρώπων και τους οδηγούν στην αφροσύνη και την αναίδεια. Ένας εγκρατής βίος, ένα βλέμμα στραμμένο στον Ουρανό θα έπρεπε να ήταν ο γνώμονας της εδώ ζωής του ανθρώπου, αλλά αυτό δωρίζεται κατά τον Μετοχίτη. Και σ αυτό το ποίημα όμως διαφαίνεται έμμεσα η μετάνοιά του και η λύπη του για την αδυναμία του που έπραξε όσα έπραξε. 74 ο.π. Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen, σελ

25 3.4 ΠΟΙΗΜΑ ΙΣΤ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΒΙΟΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. Στο δέκατο έκτο ποίημα ο Μετοχίτης αναζητεί τη γιατρειά από τη σκλαβιά της ανθρώπινης μοίρας, ένα φάρμακο που θα καταπραΰνει τον πόνο της καρδιάς που οι εναλλαγές της ανθρώπινης μοίρας προξενούν. Ο ποιητής είναι φανερό ότι βρίσκεται κάτω από την επίδραση της εκπλήξεως που του προκάλεσε η διαπίστωση της εύκολης εναλλαγής της ανθρώπινης τύχης (στιχ.80 θώυμα έχει μέγα), δηλαδή της δικής του αναπάντεχης μεταπτώσεως. Ο νους του ποιητή είναι μπερδεμένος (στιχ.29 νουον ιλιγγιάοντα) εξαιτίας της ανισότητας που υπάρχει στην ανθρώπινη μοίρα, για τους αγώνες που διαιρούν τους ανθρώπους (στιχ.31κ.ε.), για την άδικη καλή τύχη που χαμογελάει στους επίορκους και τους αυθάδεις που χρησιμοποιούν τον νόμο της βίας και όχι τον νόμο του Θεού(στιχ.120κ.ε.). Στην σταθερή σοφία του Θεού ο ποιητής αντιπαραθέτει την απορία της ανθρώπινης λογικής (στιχ.25, στιχ.104) και την τυραννική αγωνία του νου (στιχ.175κ.ε.). Ίσως αυτές οι σκέψεις του ποιητή μαζί με τον προγενέστερο βίο του να οδήγησαν την Eva Van der Velden (1987) στο να χαρακτηρίσει τον Μετοχίτη ανειλικρινή σχετικά με τα χριστιανικά του αισθήματα. Θεωρούμε όμως ότι ο Μετοχίτης σαν άνθρωπος και μάλιστα εγωιστής όπως ήταν ο ίδιος, νομίζει ότι ενεργεί σύμφωνα με τους νόμους του Θεού και όχι μόνο τους ανθρώπινους, συγχέοντας ασυναίσθητα το θείο με το ανθρώπινο. Δεν είναι εύκολο να εμβαθύνεις και να διεισδύσεις στις βουλές της Θείας Πρόνοιας. Έτσι ελπίζει ότι ο Χριστός θα του δωρίσει ένα νέο θαύμα (στιχ.245 νεουργέα θωύματα) προφανώς όπως στο παρελθόν, σε αυτόν που κάποτε ήταν ευτυχής και ζηλευτός και τώρα κατάντησε αναλωμένος και βασανισμένος κοντά στον θάνατο (στχ.273κ.ε.). Αλλά και για το γένος του, τους Ρωμιούς, που κατάντησε ένα πτώμα το οποίον κατασπαράσσουν σκύλοι και γύπες πράγμα το οποίο αποτελεί μία πρόκληση στην ανθρώπινη αναισθησία (στιχ.245κ.ε.). Ελπίζει λοιπόν στον Θεό και στο έλεος Του. Ο ποιητής αποδέχεται ότι ο άνθρωπος είναι προσκολλημένος στην ύλη (στιχ.113 ύλας δεσμοί) και από την άλλη μεριά υπάρχει το βαθύ πέλαγος της σοφίας του Θεού που είναι απέραντο και ανεξάντλητο. Και είναι βέβαιο ότι τα θεσπίσματα του Θεού είναι τα ίδια για όλους, αν και μερικές φορές ίσως να φαίνονται ανόμοια (στχ.113). Ο ποιητής αναρωτιέται πού θα προσαράξει μετά από τις τόσες καταιγίδες μέσα στις οποίες έπλεε ως ένας ακούραστος κυβερνήτης (στιχ.155κ.ε.). Αλήθεια, άραγε, θα μπει σε ασφαλές λιμάνι δια θαύματος του Θεού ή θα χαθεί στην άβυσσο (στιχ.170). Δέχεται ότι είναι ασεβές να εξερευνούμε τους νόμους του Θεού, αφού εμείς είμαστε δούλοι, όπως είναι γραμμένο στην Αγία Γραφή (στιχ.140). Ενώ την ζωή την παρομοιάζει με ένα ποτήρι γεμάτο με δηλητήριο και λίγο μέλι στην κορυφή του, που το μέλι δεν πηγαίνει πέρα από τα χείλη, ενώ το δηλητήριο πρέπει να το 25

26 πιεις μέχρι τελευταία σταγόνα (στιχ.181). Αυτή η ολέθρια μοίρα του ανθρώπινου βίου (στιχ.194 ολουή μοίρα βίου) μας καθιστά δέσμιους στην αθλιότητα της γήινης ζωής, και για το λόγο αυτό έχουμε ανάγκη ενός φαρμάκου στον ανθρώπινο πόνο, δηλαδή ενός θαύματος της Θείας Πρόνοιας (στιχ.229 καί τε γαληναίον ακύμονα βίον ίδοιμι), που να γιατρεύει την καρδιά του ανθρώπου από την πίκρα της ζωής (στιχ.185 κ. ε. ακεσώδυνα.φάρμακα..τα καρδίην εμαν ιαίνοντα ). Μπορούμε λοιπόν εν ολίγοις να πούμε ότι στο ποίημα αυτό ο ποιητής επιστρέφει στο θέμα του ασυμβίβαστου που υπάρχει μεταξύ ατομικής ευτυχίας και δημόσιας καταστροφής (στιχ,14κ.ε.), στην ανάγκη συμμετοχής στα κοινά πένθη (στιχ.51). Στην δυστυχία του γήινου βίου που όμως είναι δεμένος με την Θεία Πρόνοια (στιχ.102). Στην αντίθεση μεταξύ της ευδαίμονης και εύθυμης ζωής και εκείνης της σκληρής, δύστυχης και πένθιμης ζωής που μόνο ο Θεός μπορεί να επανορθώσει στην επίκληση της ασθενούς ανθρώπινης χειρός (στιχ.270 πανσθενέι χείρ). Ελπίζει λοιπόν να του δωρίσει ο Θεός ένα νέο θαύμα (στιχ.245) και να καταλήξει σε ασφαλές λιμάνι και να μη χαθεί στην άβυσσο(στιχ.170 κ. ε.). 26

27 3.5 ΠΟΙΗΜΑ ΙΖ EIΣ ΕΑΥΤΟΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ Στο ποίημα αυτό ο ποιητής αρχίζει με το να θέλει να χαρίσει στον εαυτόν του ένα φάρμακο, δηλαδή να εκφράσει τον πόνο του με την ποίηση που είναι η δροσερή αναπνοή της νάρκωσης (στιχ.1 κ.ε. Νυν δ άγε ημίν ανίης φάρμακον δρουσεράν ακήδιας αμπνοάν). Με την ποίηση ελευθερώνεται ο νους του ανθρώπου από τον πόνο, λησμονεί τα βάσανα του και ξαναβρίσκει τη χαρά του(στιχ.4-9 τήδε γάρ.επέων τερπάζετ αείδων). Η ποίηση σε κάνει να ξεφεύγεις από αλλόφρονες σκέψεις και να βλέπεις ανθισμένα λιβάδια δωρίζοντας σου τη γαλήνη και θεραπεύοντας σου τις θλίψεις (στιχ δυσχρήστοισιν αλύων οράμασι κέαρ γαλήνιον). Και δεν είναι μόνο πράγμα ευχάριστο και αγαπητό (στιχ.19 ιμερτόν), αλλά είναι και χρήσιμο και ωφέλιμο σε όποιον υποφέρει συνεχώς (στιχ.21 κέρδιστον). Η ποίηση, συνεχίζει, είναι η απελευθέρωση από τα δεσμά (στιχ.25 δέσμια λύσασθαι), είναι η ελεύθερη αναπνοή (στιχ.24 ελεύθερον αμπνύσαι) για εκείνον που είναι φυλακισμένος ή που πνίγεται από μια θηλιά στο λαιμό. Για ένα γνώστη της ποιήσεως, λέει ακόμη ο ποιητής, που αισθάνεται την χαρά της καταπονητικής δημιουργικής ποιήσεως (στιχ.29 ηδόμενοι πονέεσθαι) βρίσκει σε αυτήν όχι μόνο την χαρά (στιχ.30 το ήδιον), αλλά και το χρήσιμο (στιχ.34 εσθλόν), αισθανόμενος ότι μπορεί να ξεγεννήσει την δύσκολη γέννα του νου του (στιχ.32 εκτόκιον λουγοτόκον ωδινάων.ιάλμενον εκ σφέτεροιο νουός). Οι στίχοι του ποιητή είναι το προϊόν, το παιδί του νου του, το οποίο αποφέρει στην καρδιά την γλυκιά και ποθούσα αναπνοή της ακηδίας (στιχ.44 ηδύ θ ιμερτόν άμπνυμ ακηδίας), ενώ έξω από αυτό μαίνεται το δόλιο παιχνίδι της μοίρας. Η ποίηση δεν είναι εύκολο πράγμα και εάν κάποιος νομίζει ότι μπορεί να κάνει ποίηση και δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει με ανοικτά μάτια τα κατορθώματά του, και χαίρεται βλακωδώς πιστεύοντας σαν αμαθής ότι πραγματοποιεί σπουδαία πράγματα, αυτός λοιπόν αυταπατάται (στιχ.35κ.ε.). Ο Gigante 75 συνάγει από τα παραπάνω ότι ο Μετοχίτης αισθάνεται υπερήφανος για την επιστημονική του κατάρτιση και το ποιητικό του εγχείρημα. Έτσι λοιπόν ο νους του ποιητή, απελευθερωμένος από την ζάλη της δεινής απελπισίας στην οποία έχει περιέλθει, και τούτο χάρις στην ποίηση, αρχίζει να ανευρίσκει την παλαιά αλήθεια των αρχαίων και νέων σοφών (στιχ.52κ.ε.). Έζησε στο παρελθόν μια ζωή ονομαστή και ένδοξη και τώρα σύμφωνα με την αρχαία αλήθεια πληρώνει το αντάλλαγμα με την θλίψη και τον πόνο (στιχ.64κ.ε.). Είναι γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων ότι την καλή τύχη ακολουθεί η κακή. Η 75 ο.π. Gigante, Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p

28 μετάπτωση αυτή σε αυτές τις αντιθέσεις είναι ένας φυσικός νόμος (στιχ.83 ώσπερ κατά φύσιν). Όποιος έχει σώφρονα νου (στιχ.103 νουος σαόφρων), (στιχ.108 άδμητος νουος), και είναι υπομονετικός και δυνατός, γνωρίζοντας τον κύκλο των ανθρωπίνων καταστάσεων, περιμένει τον πόνο και τον ανέχεται με υπομονή χάρις στην προνοητικότητά του (στιχ.113 προγνώσιος). Είναι φυσικό όμως οι μεγάλες μεταπτώσεις να θολώνουν τον νου, να ταράσσουν την ψυχή και να βυθίζουν τον νου σε μία άβυσσο θλίψης (στιχ.177κ.ε.), αλλά τίποτα δεν είναι απροσδόκητο για τον σώφρονα άνθρωπο. Στην πρότερη ευτυχία, στα πρότερα πλούτη, στην προηγούμενη δόξα ακολουθεί, όχι απροσδόκητα η καταστροφή (στιχ.127κ.ε.). Είναι εκτός πραγματικότητας όποιος θεωρεί σαν κάτι νέο και απροσδόκητο την επερχόμενη συμφορά και αυτό είναι ξένο προς τις απόψεις και τους συλλογισμούς του ποιητή μας (στιχ.133κ.ε. λογισμοί). Δεν είναι δυνατόν να το αντιληφθεί διαφορετικά από το όπως το γέννησε ο νους του, ο πίνακας της καρδιάς (στιχ.150 καρδίης πίναξ), ο πνευματικός του τοκετός (στιχ.151 εκτόκιον νοός ωδίνος). Ήδη από πριν την συμφορά, στα ευτυχή χρόνια, ο ποιητής είχε σκεφθεί (στιχ.158 ανά νοόν έστρεφον) ότι στην ευτυχία έπεται η κακοτυχία, η συμφορά. Κατά τον Marcello Gigante 76, ο Μετοχίτης έχει πλήρη κατανόηση ότι τα ποιήματα του αποτελούν συνέχεια των λόγων του, δηλαδή τα Miscellanea (στιχ ευ τόδε δηλον απ αρ ων σύνταγμ ειν τ επέεσσι / ειν τε λογοις ετέροισι ρέουσ ελεύθερ αμέτροις) και προσθέτει ακόμη ότι χάρις στην ποίηση ο ποιητής μας ανευρίσκει στη συνείδηση του την αρχαία διδασκαλία και θεωρεί την ποίησή του εννοιολογικά του ιδίου επιπέδου του προηγουμένου φιλοσοφικού του έργου. Στα Miscellanea, συνεχίζει ο Gigante, είναι καθαρά γραμμένο και τονίζεται ότι τα συμβάντα της ανθρώπινης ζωής είναι εναλλασσόμενα. Και είναι ακόμη γραμμένο και καθαρά εξηγημένο ότι μόνο ένας νους χωρίς φιλοσοφική θεώρηση μπορεί να θεωρεί διαφορετικά τα συμβαίνοντα του κόσμου τούτου (στιχ , ανδρομέα παπταίνουσα φρήν / φιλοσόφου προθέσιος απ αρ αίσσουσα).στα Miscellanea ο Μετοχίτης κατά τον Gigante πραγματεύεται τα προβλήματα της υπάρξεως και της εξελίξεως και πιστοποιεί ότι ο Θεός είναι αυτός που καθορίζει σύμφωνα με τους δικούς του κανόνες τα συμβάντα της ζωής μας. Το ποτήρι της ζωής που ο Θεός μας χάρισε είναι γεμάτο από ένα μείγμα, όπως λέγουν τα ιερά κείμενα (στιχ.184 ποτήριον, ωσθ ιερά φασί λόγια), με αποτέλεσμα να υπάρχει η εναλλαγή του καλού με το κακό. Το καλό και το κακό χορεύουν εναλλασσόμενα στην σκηνή του θεάτρου της ζωής, σαν σ ένα πανηγύρι, γιατί ο κόσμος είναι ένα θέατρο για τους εχέφρονες άνδρες (στιχ.190), οι οποίοι βλέπουν το εφήμερο της ζωής (στιχ.191 κ.ε.) και ετοιμάζονται για την αιώνια ζωή, για την μακαριότητα και όχι για την απώλεια (στιχ. 195 κ.ε.). Σε αυτό το πανηγύρι της ζωής οι συνετοί έμποροι αγοράζουν τα σταθερά αγαθά, ενώ οι άφρονες τα αιώνια κακά 76 ο.π. Gigante, Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p

29 (στιχ.220 κ.ε.). Μόνο οι αλαζόνες και οι παράφρονες πιστεύουν στην σταθερότητα της ευδαίμονος ζωής και ούτε φοβούνται, μα ούτε σκέπτονται, αλλά γίνονται καταγέλαστοι για την μωρία τους και την ηλίθια αλαζονεία τους. Όποιος όμως έχει φρόνιμο νου (στιχ πινυτά μήδεα ένδον νουον) στην ευτυχία φοβάται και συλλογίζεται, όπως αναφέρει και ο ίδιος ο ποιητής στα Miscellanea του τα οποία έγραψε όταν ήταν ευτυχής και επιμένει εδώ δια μακρών (στιχ.256 κ. ε.) στο να μνημονεύει ότι όταν είχε το πάθος του επιφανούς πολιτικού συλλογιζόταν (στιχ.268κ.ε.), έκανε παραλληλισμούς με την ευτυχία των άλλων, φανταζόταν βέβαια την στέρηση και των αγαθών του αλλά τελικά άφηνε τα πάντα στον Θεό. Όλα ήταν γραμμένα σε αυτό που αυτός είχε χαράξει (στιχ ειν πινάκεσ ανάγραπτον φαντασίης) μα πάνω από όλα ότι καμμία ευμενής τύχη δεν διαρκεί για πάντα, από την αρχή μέχρι το τέλος, και ακόμη ότι οι σώφρονες κατά την περίοδο του ευνοϊκού καιρού φυλάσσονται και φοβούνται. Την αρχαία αυτήν αλήθεια, γράφει ο Μετοχίτης, αναφέρει ο Ηρόδοτος δείχνοντας ότι στην ζωή ο πόνος διαδέχεται την χαρά και ότι κανείς δεν έχει ευτυχία διαρκείας ούτε γνωρίζει την πορεία της ζωής του μέχρι το τέλος της (στιχ.309 κ. ε.). Ο Ηρόδοτος απέδειξε αυτήν την αλήθεια με τις ιστορίες του Αμάσιου της Αιγύπτου και του Πολυκράτη της Σάμου και άλλων (στιχ.318 κ. ε.). Και άλλο ακόμη ένα τεκμήριο αντλεί ο ποιητής από ένα απόφθεγμα του Φιλίππου(στιχ.326κ.ε.), το οποίο προφανώς μετέφερε από τον Πλούταρχο, σύμφωνα με το οποίο όταν στον Μακεδόνα Βασιλέα αναφέρθηκαν μέσα σε μία μόνη ημέρα πάρα πολλές νίκες, ο Φίλιππος απευθύνθηκε στην Θεά Τύχη ζητώντας της μία μικρή κακοτυχία σαν αντιστάθμισμα στα τόσα καλά. Ο ποιητής αναπτύσσει δια μακρών την αρχαία ρήση (στιχ.326 κ. ε.). Ο Φίλιππος φοβούμενος την Νέμεση απευθύνθηκε στον μέγιστο Δία μη δυνάμενος να αποδεχθεί με ευχαρίστηση τόσα πολλά αγαθά. Ο φόβος του Φιλίππου δεν ήταν αδικαιολόγητος, όπως φαίνεται από το άθλιο τέλος που είχε δολοφονημένος το 336π.Χ. στις Αιγές από τον Παυσανία, έναν σωματοφύλακα του (στιχ.341κ.ε.). Ούτε η δύναμη, ούτε τα πλούτη ούτε η πολυσύνθετη ευφυΐα του έσωσαν τον Φίλιππο που έπεσε κάτω από τα κτυπήματα του πελέκυ ενός μέθυσου (στιχ.355) σωματοφύλακα κατά την διάρκεια ενός εορταστικού συμποσίου. Η λαμπρή πορεία και τα μεγαλεπήβολα σχέδια του Φιλίππου που είχε γεννηθεί στην Πέλλα περί το 382π.Χ., ανέκοψε απροσδόκητα η δολοφονία του 77 το 336π.Χ. στις 77 Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες, τα πιθανά κίνητρα του Παυσανία θα μπορούσαν να είναι :α) κατά τον Διόδωρο, περσική υποδαύλιση, γνώστης δε της συνομωσίας ήταν και ο Δημοσθένης. β)κατά τον Ιουστίνο -την άποψη του οποίου παρουσιάζει μετριοπαθέστερα και ο Πλούταρχος-, το παλαιό μίσος της Ολυμπιάδος κατά του Φιλίππου, το οποίο όπλισε το χέρι του Παυσανία, γεγονός το οποίο γνώριζε και ο γιος της και διάδοχος του Φιλίππου Αλέξανδρος. γ) η αποκατάσταση του γιου του Περδίκκα Γ Αμύντα στην εξουσία (πρόκειται για το νήπιο για το οποίο το 359π.Χ. ο Φίλιππος ανέλαβε την εξουσία τυπικά ως επίτροπος, αλλά ουσιαστικά ως βασιλιάς). Ελέγχοντας τον θεσμό της μακεδονικής εκκλησίας και το σκεπτικό της ο Χάμον καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι ισχυρισμοί και τα λεγόμενα του Διοδώρου και του Ιουστίνου αποτελούν μυθεύματα και ότι μόνο η απόφαση της 29

30 Αιγές από τον σωματοφύλακα του Παυσανία, κατά τον εορτασμό της ενάρξεως μιας εκστρατείας του και των γάμων της κόρης του Κλεοπάτρας με τον Αλέξανδρο των Μολοσσών. Ο αιφνίδιος θάνατος του μεγάλου βασιλέα των Μακεδόνων δείχνει ότι δεν υπάρχει μία ευτυχία καθαρή και άθικτος (στιχ.366κ.ε.) και αυτό ο ποιητής το είχε στον νου του (στιχ.371 ενί νω ι στρέφον), αυτό το γνώριζε καλά (στιχ.372 ευ δέ τε ήδειν), αυτό το γνωρίζει κάθε σώφρονας άνθρωπος (στιχ.374 πας ός αν τ έμφρων) που δεν είναι παιδί, το οποίο βλέπει μόνο το παρόν (στιχ.375 κ. ε.). Κατά την διάρκεια της ευτυχισμένης περιόδου του ο ποιητής συχνά σκεπτόταν τα μέλλοντα κακά (στιχ.377 ενί φρεσί πολύ μέλων). Μόνο όταν φτάνουν απρόσμενες οι δυστυχίες ρίχνουν τον άνθρωπο στην άβυσσο του πόνου (στιχ.378κ.ε.). Έχοντας ο ποιητής τέτοια γνώση (στιχ.390 προγνώσιος), αν και περίλυπος από την συμφορά που τον βρήκε, υποτάσσεται στην μοίρα του και υποφέρει (στιχ.390 μέτρι έχω φέρεν) πλέοντας προς ένα ασφαλές λιμάνι (στιχ.395 ηύτ ασείστω λιμένι κυμάτεων), στις αγκάλες της Μητέρας του Θεού, με πλήρη εμπιστοσύνη στην δύναμή της (στιχ.392 κ. ε.). Αυτό που θα του συμβεί θα είναι το καλύτερο (στιχ.400 ατάρ ό κ έσσετ έμοιγε σέθεν, τόδε βέλτιον έσται). Συνοπτικά μπορούμε να καταλήξουμε ότι στο ποίημα αυτό ο Μετοχίτης φαίνεται να έχει απελευθερωθεί από την απελπισία και την δυστυχία και να οδεύει προς την γαλήνη χάρις στο φάρμακο που απαλύνει τον ψυχικό του πόνο, την ποίηση. Πιστεύει στην εξιλέωση και περιμένει τη συγχώρηση του από τον Θεό, την άφεση των αμαρτιών του όσο βαριές και αν είναι. Ο Gigante ισχυρίζεται ότι το ποίημα αυτό, το οποίο ο ίδιος ανέλυσε και μελέτησε, όπως και όλα τα άλλα ποιήματα του Μετοχίτη, έχει μία κεντρική θέση στην πορεία του ποιητή προς τη γαλήνη, αποδεχόμενος τη μοίρα του σύμφωνα με τα όσα είχε ισχυρισθεί στις πραγματείες του σχετικά με τον επίγειο ανθρώπινο βίο. Επιπλέον κατά τον Gigante, ο Μετοχίτης επιχειρεί από την μια μεριά απολογητικά να αιτιολογήσει την νέα του δραστηριότητα ως ποιητή και από την άλλη, μας προβάλλει μία υπερήφανη ομολογία επιστημονικής τεχνικής που κατέχει. μακεδονικής εκκλησίας πρέπει να γίνει πιστευτή (Walbank 1999, σελ , Nesselrath 2003,σελ ). 30

31 3.6 ΠΟΙΗΜΑ ΙΗ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ Ο ποιητής στο ποίημα αυτό υμνεί τη φρόνηση και την πίστη που απόκτησε μετά τη μετάνοια του και την απόκτηση της γαλήνης του στο ασφαλές λιμάνι, στις αγκάλες της Μητέρας του Θεού. Έτσι, ο ποιητής συσχετίζει την αρχαία σοφία με την χριστιανική εσχατολογία και βρίσκει την τόλμη να εξετάσει την συνείδησή του και να αποκτήσει φρόνηση και πίστη, και επιτέλους ψυχική γαλήνη. Η σκέψη στην μετά θάνατον ζωή υποχρεώνει την ανθρώπινη λογική να τελειοποιηθεί και να ανυψωθεί. Ο ποιητής βρίσκει πλέον τη δύναμη να τραγουδήσει τα ποιήματά του (στιχ.9-10 αείδων είπεα τάδ ), όπως κάποτε ο αρχαίος αοιδός τραγουδούσε, σχεδόν επιτέλους απαλλαγμένος από τις συμφορές του. Εάν ο νους και η γλώσσα κινούνται στο τραγούδι, η καρδιά δεν είναι υποδουλωμένη από τα κακά και χωρίς ανάπαυση (στιχ.31 κ.ε.), και αυτό οφείλεται σε θαύμα του Θεού, που χύνει στη καρδιά μια δροσερή πνοή (στιχ άμπνοά δροσερά), που δροσίζει την αγωνιώσα ψυχή: μία ευχάριστη δροσιά που φέρνει το φάρμακο για την απόγνωση και τη στενοχώρια(στιχ αθυμίης ακεσώδυνα φάρμακα). Εάν ο νους είναι σταθερός, προσηλωμένος στον στόχο του, η οργή μειώνεται, η γλώσσα τραγουδάει, και όλο αυτό είναι απόρροια της πνοής που προέρχεται από τον Θεό, μολονότι δεν είναι λογικό να αποφεύγει πάντα κανείς την οχληρή απελπισία γιατί τα καλά που ο θεός παραχωρεί δεν διαρκούν για πάντα, όπως λένε και τα ιερά κείμενα (στιχ.55 κ.ε.). Πράγματι, όποιος είναι πάντοτε ευτυχής θα υποστεί βαριές λύπες μετά θάνατον, ενώ οι θλίψεις που υφίσταται στη γη είναι ένα μικρό αντίτιμο στις μεταθανάτιες λύπες, ένα προοίμιο εκείνης της οδύνης (στιχ.66 κ. ε.). Ο ποιητής γνωρίζει και συλλογίσθηκε (στιχ.87 ευ οιδά τ επιλόγισμαί τε) τα ολέθρια πταίσματά του, και αυτό ακόμη προτού να εξετάσει την καρδιά του υπό την επίδραση της θλίψης (στιχ.89 καρδίην είσω σκέπτεσθ εωυτόν). Είναι καλύτερα να πληρώσει εδώ τον φόρο για μερικά από τα αμαρτήματά του, παρά να έχει εδώ μία ζωή χωρίς θλίψεις και ύστερα να πληρώσει εκεί στον άλλο κόσμο τον φόρο όλων των αμαρτημάτων του. Ο εξιλασμός των αμαρτημάτων θα είναι πιο εύκολος (στιχ.93 κ.ε.), γιατί οι θλίψεις που προκαλεί η ασέβεια είναι άπειρες (στιχ.106). Είναι ο φιλάνθρωπος Θεός που χύνει στην καρδιά του ανθρώπου το κεντρί της συναίσθησης των αμαρτημάτων. Οι άνθρωποι δεν θα πέσουν σε απελπισία, εάν στο τέλος της ζωής τους γίνουν χριστιανοί και αφιερωθούν στο καλό(στιχ.139 κ. ε.). Ο Θεός δέχεται με μεγάλη ευχαρίστηση την μετάνοια του νου (στιχ.150 νουός μετανοίην) και την συντριβή της καρδιάς (στιχ.151 συντριμμόν καρδίης) και μάλιστα ο Θεός προκαλεί την μετάνοια προκαλώντας φοβερές τύψεις στους ανθρώπους και τους καταπιέζει με τις θλίψεις για να τους κάνει να στραφούν προς το καλό και τον ουρανό (154 κ. ε.). Είναι χάρις στην ευσπλαχνία και την σοφία του Θεού και στα υψηλά θεϊκά θεσπίσματα, τα οποία ταιριάζουν κατάλληλα στα γεγονότα και τους ανθρώπους, 31

32 χάρις στα οποία ο ποιητής μπορεί να αναπτύξει μέσα από το νου του αυτούς του συλλογισμούς (στιχ.175 ένδοθι νόον τοισδε λογισμοις). Ο ποιητής μπορεί να βεβαιώσει, όπως έψαλλε και ο προφήτης Δαβίδ, (στιχ.186 κ.ε.) ότι η ταπείνωση είναι μία επιτυχία, γιατί έμαθε να σέβεται τις εντολές του Θεού. Είναι η ταπείνωση που κάνει τον νου να στραφεί στον Θεό και τις εντολές του και να σκεφθεί την αναπότρεπτη και αναπόφευκτη υπέρτατη δικαιοσύνη Του (στιχ.190 κ.ε.). Και αυτός ο ίδιος ο ποιητής είχε παραμελήσει τις εντολές του Θεού, αλλά τώρα ζει στην ταπείνωση και έτσι πλέον χωρίς κατάθλιψη μπορεί να ασχοληθεί με την ποίηση (στιχ.235 ως άρ αειδέμεν άσχολος είπεα τά μενεαίνω). Δεν μπορεί να πει ότι είχε μία ζωή χωρίς λύπες και θλίψεις, ούτε μπορεί να είναι αναίσθητος, μόνο ένας άξεστος και αγράμματος είναι αναίσθητος στο καλό και το κακό (στιχ.254). Ο ποιητής έκαμε παρατηρήσεις και απασχόλησε έντονα τον νου του (στιχ.256 νόον ένδοθι κάρτα δεδορκώς) για να μπορεί να μιλήσει για την Θεία Πρόνοια, τις θλίψεις και την μετά θάνατον μακαριότητα, καθώς και για τις παιδαριώδεις τέρψεις της πρόσκαιρης ζωής (στιχ.257 κ.ε.). Παρακολουθούσε σαν ένας παρατηρητής το ανακριτικό δικαστήριο των σκέψεών του (στιχ ανά νόοιο ένδοθι βουλευτήρι εταστήριά θ οράων ) και εισχωρώντας στην άβυσσο της Θείας Πρόνοιας, κολυμπάει υπομονετικά, λυπημένος αλλά όχι απελπισμένος, πάνω από τα κύματα, δεμένος στο καραβόσκοινο της ελπίδας, χωρίς να αφήνει τον εαυτό του να τραβηχτεί από τον Σατανά στα τάρταρα της απελπισίας (στιχ.271κ.ε.). Ο ποιητής δεν έχασε το τιμόνι της λογικής μέσα στην τρικυμία που τον βρήκε. Κατέχει καλή εμπειρία (στιχ.300 τέχνης ευ ειδώς) και δεν είναι σαν εκείνο τον καλλιτέχνη που ξέρει να μετακομίζει τον λυδικό τόνο και αγνοεί τον δωρικό τόνο (στιχ.306 κ. ε.). Εάν δεν κατείχε την πρέπουσα πείρα σε αυτή την τέχνη, δεν θα είχε κερδίσει καμιά ωφέλεια από τις σκέψεις και τα λόγια που διατύπωσε στα Miscellanea για την ευμετάβλητη περιπέτεια του ανθρωπίνου βίου σε αυτό τον κόσμο (στιχ συντάγμασ εκάστοτε μακροις πολλάκι φιλοσοφων). Ο ποιητής θέλει να είναι συνεπής με όσα έγραψε, διαφορετικά θα έπρεπε να κόψει τα χέρια του που έγραψαν εκείνο το σύγγραμμα (στιχ ). Δεν φοβάται και πιστεύει ότι δεν θα είναι απαλλαγμένος από την εντροπή, εάν ενεργήσει αντίθετα με τα λόγια του (στιχ.327 κ.ε.). Δεν αφήνεται να καταποντισθεί από την καταδιώκουσα παλίρροια γιατί έχει τον νου σταθερό, γνωρίζει να κυβερνά ατάραχος δεξιά και αριστερά, και δεν μοιάζει με παιδιά που κλαίονται όταν τους παίρνουν τη μελωμένη πίττα που του έδωσε η γλυκιά μητέρα τους (στιχ.330 κ.ε.). Ας μην είναι αυτό το κέρδος των γηρατειών του και του έργου που πραγματοποίησε όλα αυτά τα χρόνια (στιχ μήποτ οναίμην ούτω γήραος ήδη τουδε καί τε λόγων ούς πολλ έπεα δαρόν αμφεπόνησα). Γνώστης της αστάθειας των επιγείων αγαθών, που είχε ήδη το όφελος να τα έχει αποκτήσει, πρέπει να είναι ευγνώμων στον Θεό, γιατί ήταν η συμφορά που τον έσπρωξε στην μετάνοια προς τον Χριστόν και στην καταφυγή στην τελική κρίση (στιχ.370 κ. ε.). Η μετάνοιά του προέρχεται μέσα από τα ενδόμυχα της καρδιάς του και δεν έχει ανάγκη την θεϊκή μάστιγα (στιχ έκ 32

33 τε κυδοιμου, έκ τε κονίης ματαίου βιότοιο μολυσμου) και παρακαλεί την Παναγία Παρθένο τη Μητέρα του Θεού να του προστατεύει τη Μονή της Χώρας. Είναι εμφανές ότι ο ποιητής έχει βαθειά συναίσθηση της καταπιεστικής αθλιότητας της ανθρώπινης εφήμερης ζωής, συναίσθηση που απορρέει από τον συνειρμό των σκέψεών του και της φιλοσοφικής του εμπειρίας. Η γνώση αυτή τον οδηγεί στο να βρει καταφύγιο στον Θεό και στην χριστιανική εσχατολογία. Και όπως γράφει και ο M. Gigante 78 σε αντίθεση προς την Van der Velden 79 η φιλοσοφική σκέψη του Μετοχίτη γίνεται εδώ περισσότερο υψηλή και πιο σφιχτή, που δηλώνει ότι τα Miscellanea είναι σαφώς προϋποτιθέμενα. Αρχαία σοφία και χριστιανική διδασκαλία συναρμολογούνται στα ποιήματά του σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Είναι εμφανές λοιπόν ότι ο Μετοχίτης προχωρεί στη σύνθεση του αρχαίου πνεύματος και της Χριστιανικής διδασκαλίας και δεν διαφέρουν και πολύ οι σκέψεις του και τα συναισθήματα του από εκείνα ενός ανθρώπου του εικοστού αιώνα, όπως πιστεύει και ο Beck ο.π. Gigante, Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites, p ο.π. Van der Velden, Théodore Métochite. Une Réévaluation, p ο.π. Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen, σελ

34 3.7 ΠΟΙΗΜΑ ΙΘ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΕΤΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ Στον παρόν ποίημα ο ποιητής αναφέρεται στη δύναμη της ψυχής του και τα αγαθά του πνεύματος τα οποία είναι καλά αποθηκευμένα σ αυτή(στιχ.30 ψυχας όλβος ένδοθι θησαύρισται). Η σφραγίδα της γνώσεως είναι χαραγμένη στους πίνακες της ψυχής του(στιχ.60 κόμμα σοφίας εμοισι πινάκεσσι χάρακται ψυχας). Τέτοια αγαθά χαραγμένα στα άδυτα της ψυχής (στιχ.18 ψυχας ειν αδύτοις θαλάμοισι) ούτε ο λυσσαλέος καταναγκασμός ούτε η βία μπορούν να καταστρέψουν, ούτε οι κλέπτες να αρπάξουν, ούτε το ματωμένο σπαθί να αγγίξει (στιχ.18κ.ε.).ο ποιητής κατέχει τώρα τα μόνιμα αγαθά του πνεύματος (στιχ.48κ.ε.), τις ευλαβείς σκέψεις στην Πρόνοια και στην σοφία του Θεού και στην γνώση ότι υπάρχει πραγματική ισοκατανομή των θείων μέτρων. Έχει τον νου του σταθερό, σώφρονα και δεν συγκινείται από τα γεγονότα. Φρονεί ότι η ψυχή του δεν πρέπει να ταράσσεται, ούτε να θλίβεται για τέτοια πράγματα (στιχ αχίζεο τοισδε πρήγμασι), ούτε να βασανίζεται άμετρα (στιχ.241 μη δ άχνυσθ αφόρητα διαμπερές άμετρά τε ), ούτε να παραφέρεται (στιχ.252 οχθίζεσθαι), ούτε να τρομάζει (στιχ ατρέμας ένδοθι,θυμέ,μίμνε), αλλά πρέπει να έχει υπόψη της ότι τα επίγεια αγαθά είναι αβέβαια και ασταθή, και προκαλούν χαρά ή λύπη στις αισθήσεις. Ακόμη και αν είναι πολυάριθμα και μόνιμα δεν πρέπει να αγγίζουν τον συνετό άνθρωπο. Μόνο οι αμαθείς και εκείνοι χωρίς σύνεση χάνουν μαζί με τα αγαθά και τον νου και εμπιστεύονται τις αισθήσεις, οπότε σφάλλουν και υποφέρουν (στιχ.242). Είναι ευτυχείς όταν τα αγαθά υπάρχουν και λυπημένοι όταν αυτά χάνονται (στιχ.260). Και σαν μαρτυρία και πιστοποίηση των λόγων του και σκέψεών του, αναφέρει τα λόγια του φιλοσόφου Στίλπωνος του Μεγάρεος 81 (στιχ.32κ.ε.), όπως τα μεταφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος 82 : Όταν οι στρατιώτες του Δημητρίου του Πολιορκητού 83 το 81 Ο Στίλπων είναι Έλληνας διακεκριμένος φιλόσοφος, που δίδαξε τόσο στη Μεγαρική Σχολή όσο και στην Αθήνα. Ήταν σύγχρονος του Δημητρίου του Πολιορκητού και του Πτολεμαίου του Σωτήρος (3 ος - 2 ος π.χ. αι.). Αναγνώριζε την ύπαρξη μόνο ενός απόλυτου και ακίνητου όντος και απέκρουε την πολλαπλότητα των όντων. Κατά συνέπεια, απέκρουε την πολυθεΐα. Ως υπέρτατο αγαθό ο Στίλπων θεωρούσε την απάθεια της ψυχής [Lesky 1981 p.695, 931]. 82 Ο Διογένης ο Λαέρτιος, Έλληνας ιστοριογράφος της φιλοσοφίας της αρχαιότητας, γεννήθηκε στην πόλη Λαέρτη της Κιλικίας και έζησε κατά τον 3 ον μ.χ. αιώνα. Το κυριότερο έργο του περιέχει τους βίους των αρχαίων φιλοσόφων και αποτελείται από δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν κατά την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Σεβήρου ( μ.Χ.). στα βιβλία του περιέχει πάμπολλες και ποικίλες πληροφορίες βιογραφικού και δοξογραφικού περιεχομένου για τους αρχαίους φιλοσόφους, χωρίς ο ίδιος να προβαίνει σε καμιά κρίση [Nesselrath 2003 p. 511]. 83 Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής ( π.Χ.) είναι ο διαπρεπέστερος από τους Επιγόνους, τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γιος του Αντιγόνου του Μονόφθαλμου ή Κύκλωπος και της Στρατονίκης. Διακρίθηκε για την γενναιότητα του και τις στρατηγικές του αρετές σε διάφορες μάχες που έλαβε μέρος. Το 307π.Χ. εκστράτευσε εναντίον της Αθήνας διακηρύσσοντας ότι έρχεται ως 34

35 έτος 306π.Χ. κατέστρεψαν την πόλη, ζήτησε από τον φιλόσοφο να μάθει τί αγαθά είχε χάσει γιατί ήθελε να του τα ξαναδώσει. Ο φιλόσοφος με την σειρά του απάντησε (στιχ.40 κ. ε.) με τα λόγια του Αχιλλέα προς τον Αγαμέμνονα, ούτε τις αγελάδες μου ούτε τα άλογα μου αφαίρεσαν, δηλαδή ούτε την σοφία ούτε άλλα αγαθά μου πήραν. Τέτοια αγαθά (στιχ.45) καμιά βιαιότητα δεν μπορεί να αφαιρέσει. Και όμως ο ποιητής αν και γνώστης της αναπόφευκτης εναλλαγής της χαράς και της λύπης και της φυσικής διαδοχής τους, εντούτοις θυμάται το μεγάλο πόνο που του προξένησε ο απότομος και γρήγορος χαμός των αγαθών του (στιχ.70κ.ε.), χαμένα μέσα σε μία μέρα μαζί με την περήφανη εξουσία (στιχ.95 ευκλείης περιφανέος κράτος). Ο χειμωνιάτικος ήλιος λάμπει πιο γλυκά μετά από την καταιγίδα, ενώ αντίθετα σε πλήρη καλοκαιρινό ήλιο μία καταιγίδα καταστρέφει όλα τα ανθρώπινα έργα (στιχ.87 κ.ε.). Τα υλικά αγαθά που ποθούμε στο θέατρο της ζωής, τον χρυσό, τον άργυρο, τα χρήματα, τους θησαυρούς που οι πλούσιοι χρησιμοποιούν για να αποκτήσουν κοσμήματα για τους εαυτούς τους και για τα παιδιά τους, ανταγωνιζόμενοι σε ένα κενόδοξο και φιλονικούμενο αγώνα, αλυσοδεμένοι από τα δεσμά των φροντίδων και της φιλοδοξίας (στιχ.93 κ. ε.), αυτά τα πέρασε και ο Μετοχίτης υποκύπτοντας σε τέτοιες κενοδοξίες. Και θυμάται τον παλιό του πλούτο(στιχ.98 κ. ε.), που αποκτήθηκε με αλαζονεία, αλλά ήταν απαραίτητος και κατάλληλος για τον ρόλο ενός ισχυρού και ένδοξου κρατικού λειτουργού (στιχ.120κ.ε.), που όπως και ο Ševčenko τονίζει ότι για να μας δώσει την Μονή της Χώρας θα έπρεπε να είναι πλούσιος και με πλούσια ευφυΐα. ελευθερωτής και για να αποκαταστήσει το πάτριο πολίτευμα. Εισήλθε στην Αθήνα θριαμβευτής και οι Αθηναίοι του απένειμαν θεϊκές τιμές. Το 306π.Χ. ανέλαβε την αρχηγία νέου πολέμου εναντίον του Πτολεμαίου. Στον πόλεμο αυτό του αποδόθηκε η προσωνυμία «Πολιορκητής», εξαιτίας της έξοχης στρατηγικής του ιδιοφυΐας. Το 304π.Χ. ανάγκασε τον Κάσσανδρο να λύσει την πολιορκία την Αθήνας και το 303π.Χ. εισήλθε και πάλι θριαμβευτής με θεϊκές τιμές. Το 294π.Χ. εκστράτευσε εναντίον της Αθήνας και κατέλαβε την πόλη, δείχνοντας ιδιαίτερη επιείκεια στους κατοίκους της, παρά την παρασπονδία τους. Μετά από διάφορες εκστρατείες και πολέμους παραδόθηκε στον Σέλευκο, ο οποίος τον έκλεισε στο φρούριο της Απάμειας, όπου και πέθανε το π.Χ. από την ακολασία και την κραιπάλη. Τον βίο του Δημητρίου έγραψε ο Πλούταρχος (Τσιμπουκίδης, 1987)[ Ο Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς υπήρξε ο τελευταίος από τους μεγάλους Έλληνες πεζογράφους της Αρχαιότητας, διανοούμενος βαθιά επηρεασμένος από τον πλατωνισμό, πολύ γνωστός βιογράφος, ερευνητής ηθικών, παιδαγωγικών, ψυχολογικών, θρησκευτικών και άλλων προβλημάτων. Γεννήθηκε στην Χαιρώνεια της Βοιωτίας, έζησε περίπου κατά το διάστημα μ.χ. και καταγόταν από παλαιά και διακεκριμένη οικογένεια. Ο πατέρας του Αριστόβουλος ήταν επίσης βιογράφος και φιλόσοφος. Ο Πλούταρχος μορφώθηκε στην Αθήνα, και ασχολήθηκε με την φιλοσοφία και τα μαθηματικά. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στην μικρή Χαιρώνεια, έκανε όμως πολλά ταξίδια. Υπήρξε πολυγραφότατος συγγραφέας. Κύρια έργα του είναι τα Ηθικά και οι Βίοι Παράλληλοι. Lesky 1981 p ] συγκρίνοντάς τον με τον βίο του Ρωμαίου Αντωνίου (Walbank 1999 p ). 35

36 Η ενθύμηση του παρελθόντος του τον οδηγεί και πάλι στην μελαγχολία και την περιφρόνηση για τον αμαθή όχλο. Όλον αυτόν τον πλούτο (στιχ.100 κ. ε.), τον απόλαυσε για τόσα χρόνια, περισσότερο από όλους τους άλλους. Κοσμήματα, ενδύματα, σκεύη χρυσά και αργυρά, σπίτια πλούσια με αυλές, κήπους, δρόμους, γεμάτα θησαυρούς, τα οποία η παράλογη βία του όχλου κατέστρεψε. Και συνεχίζοντας αναφέρεται στις απώλειες των σπιτιών, νέας και παλαιάς κατασκευής, τις απώλειες των παιδιών του, των αμπελώνων του, των ζώων κάθε είδους, όπως άλογα, χοίροι, βόδια, πρόβατα, γίδες και καμήλες, τέλος πάντων μία τεράστια περιουσία, η οποία χάθηκε σε μία μόνον ημέρα (στιχ.231), όπως ένα άχυρο χαμένο στην καταιγίδα, χαμένη όλη αυτή η περιουσία όπως το νερό που φεύγει μέσα από τα χέρια μας (στιχ.234κ.ε.). Όμως ο Μετοχίτης συλλογίζεται τώρα ότι όλα αυτά τα χαμένα αγαθά δεν ήταν τότε δικά του, γιατί όπως και ο απόστολος Παύλος γράφει (Α Κορ.Κεφ.δ,7) «τίς γάρ σε διακρίνει; τί δε έχεις ό ουκ έλαβες; ει δέ καί έλαβες, τί καυχασαι ως μή λαβών;» και συνεπώς αναλογίζεται ο ποιητής ότι πολύ έλαβε, πολύ έχασε, αλλά ήταν αγαθά που έλαβε από τον Θεό (στιχ.329 κ. ε.) και επομένως δανεικά. Έτσι δεν ενδίδει στον πόνο, δεν παραδίδεται στην απελπισία, αλλά σβήνει τις φλογερές επάρσεις της καρδιάς χύνοντας καταπραϋντικά φάρμακα (στιχ.345-6, πόματα κιρνάων λαθικήδεα). Ο Θεός του παραχωρεί την παρηγοριά (στιχ.348 θαλπωρήν μάλ εύπνοον δροσεράν τε) γιατί η ανθρώπινη φύση είναι ασθενής (στιχ.352 φύσιος ούνεκα τησδ αμέων αδρανέος). Η δεξιά του Κυρίου τον συγκρατεί στην καταιγίδα της φουρτουνιασμένης θάλασσας και δεν θα ναυαγήσει, όλα θα τα αντέξει, χωρίς πόνο για τα απολεσθέντα αγαθά (στιχ.360κ.ε.). Το μόνο πράγμα που φοβάται είναι μήπως τυχόν το ωραίο και θαυμάσιο μοναστήρι του της Χώρας (στιχ.369 κ. ε.), στο οποίο έχει συγκεντρώσει όχι μόνο βιβλία και καλλιτεχνικούς θησαυρούς, αλλά και μοναχούς που προσεύχονται για τα αμαρτήματά του, μήπως πέσει κάτω από τα άφρονα κτυπήματα της ωμής βίας του λαού (στιχ.370 κ. ε. μήποτ ατάκτοισί τε / ηδ αλογίστοισί τε φορήμασ ολοίαθ αμ άλλοις, 389 κ. ε. μήποτ ολοίατο τήμος, ως κεν ορίνετο δημος / αλογίοισ ατάσθαλα ρέζων άσχετα μάργος). Εάν η μητέρα του Θεού, στην οποία η μονή είναι αφιερωμένη, διαφυλάξει το μοναστήρι από μια τέτοια καταστροφή, ο ποιητής λησμονεί όλες τις άλλες θλίψεις του ( στιχ.393 κ.ε. βασσίλεια θεοιο μήτηρ οικον αλώβητον, πάντ άχεα τά τα έασί μοι / πόλλ έτερ αλογέω). Στο ποίημα αυτό ο Μετοχίτης ξαναζεί την ωμότητα και την σκληρότητα της πραγματικότητας και επιχειρεί να μας περιγράψει τη δύναμη της ψυχής του που θεωρεί ότι είναι όμοια με εκείνη του Οδυσσέα 84 όπως περιγράφεται στην 84 Ο Οδυσσέας, μυθικός βασιλιάς της Ιθάκης, είναι ήρωας της Ιλιάδος και το κεντρικό πρόσωπο της Οδύσσειας. Ήταν γιος της Αντίκλειας και του βασιλιά της Ιθάκης Λαέρτη και σύζυγος της Πηνελόπης από την οποία απέκτησε τον Τηλέμαχο. Σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις, ο Οδυσσέας όφειλε το όνομά του στον Αυτόλυκο (παππούς του Οδυσσέα) ή στον Σίσυφο, επειδή είχε εξοργίσει και 36

37 Οδύσσεια, και αντίστοιχη με εκείνη του Αρχιλόχου 85 όπως εκφράζεται στα ποιήματα του. Απορρέει ακόμη από το ποίημα αυτό ότι είναι βαθύς γνώστης της αρχαίας σοφίας, την οποία όχι μόνο κατέχει, αλλά και εφαρμόζει. Θεωρούμε ότι αξίζει να προσθέσουμε εδώ και την άποψη του Gigante για το παρόν ποίημα και τον ποιητή: Το ποίημα είναι ύμνος στην ανευρεθείσα συνείδηση, τον θρίαμβο του νου επί των αισθήσεων, της δικαιολογημένης θλίψης του χαμένου πομπώδους πλούτου. Ο Μετοχίτης συλλογίζεται σαν προνοητικός άνθρωπος ότι τα πλούτη του στην πραγματικότητα δεν ήταν δικά του, αλλά ήταν δώρο του Θεού, και η αναφορά του στην απέραντη περιουσία του, στα πολυτελή σπίτια και τους θησαυρούς του δεν γίνεται για επίδειξη του πλούτου που αποκτήθηκε, αλλά για να αιτιολογήσει εκείνη την πολυτέλεια και άνεση που ήταν στην υπηρεσία των φίλων, των συγγενών και πάνω απ όλα των φιλοξενουμένων. Και συνεχίζει ότι ακόμη και εδώ η φιλοσοφική θεώρηση και τα βιώματα του ποιητή υποστηρίζονται αμοιβαία. Η ταπείνωση που του επεβλήθη δεν αμαυρώνει την υπερηφάνεια του ποιητή, δεν είναι πλέον ο ισχυρός κρατικός λειτουργός, αλλά είναι ωστόσο ισχυρός κύριος της εξοργιστεί από πολλούς (οδύσσομαι= οργίζομαι, πρβλ.οδ.τ ). Ταυτόχρονα, όμως, το όνομά του προοιωνιζόταν την οργή των θεών εναντίον του (Οδ.ι60,τ275). Στην Ιλιάδα σκιαγραφείται ως καρτερόψυχος και τολμηρός, έμπειρος και υπομονετικός. Στην Οδύσσεια δοκιμάζονται το κουράγιο, η καρτερικότητα στις ταλαιπωρίες, η υπομονή του και η φρονιμάδα του. [Nesselrath 2003 p , ] 85 Ο Αρχίλοχος είναι ένας από τους πιο σημαντικούς αρχαϊκούς ποιητές, ο αρχηγέτης της ελληνικής λυρικής ποίησης. Γιος του Τελεσκλέους γεννήθηκε στην Πάρο και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε ως μισθοφόρος. Η μητέρα του Ενιπώ ήταν δούλη, πράγμα που αμφισβητείται από νεώτερους ερευνητές. Ο πατέρας του φαίνεται ότι ανήκε σε αριστοκρατικό γένος και υπήρξε αρχηγός αποικιστικής εκστρατείας στην Θάσο. Σε κάποιες από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις που έγιναν εκεί, έλαβε μέρος και ο ποιητής. Η σκληρή και πικρή ζωή του στρατιώτη διαπιστώνεται μέσα στους στίχους του. Πληροφορίες για την ζωή του προκύπτουν από την ποίηση του. Ο Αρχίλοχος είναι ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής που έστρεψε την ποίηση στον εσωτερικό άνθρωπο, στο «εδώ» και στο «τώρα». Ο ποιητής ερμηνεύει την ανθρώπινη μοίρα, που είναι και προσωπική του μοίρα και βλέπει τις λεπτομέρειες που συνιστούν την πολύμοχθη ζωή του ανθρώπου. Οι στίχοι του εκφράζουν βιώματα δικά του, όπως και εκείνοι του Μετοχίτη. Ο Αρχίλοχος ζει σε μία νέα εποχή ανακατατάξεων και απαιτήσεων. Ζει την ωμότητα και την σκληρότητα της πραγματικότητας. Γνωρίζει ότι τα ανθρώπινα πράγματα είναι αβέβαια και ασταθή και ότι στον κόσμο των ανθρώπων όλα μεταβάλλονται. Ούτε η ευτυχία ούτε η δυστυχία έχουν μονιμότητα, δυστυχείς άνθρωποι ξαναβρίσκουν την ευτυχία και ευτυχισμένοι πέφτουν στην δυστυχία. Κατά τον Αρχίλοχο ο άνθρωπος καταδυναστεύεται από πανίσχυρες δυνάμεις, που είναι πάνω και έξω από αυτόν. Όλα εναπόκεινται στην βούληση του θεών. Η μόνη δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος είναι όχι να αποφύγει τα κακά, αλλά να τα αντέξει. Το φάρμακο για τις συμφορές του ανθρώπου είναι η καρτερία, η αντοχή. Στο ποίημά του στο «θυμόν» διατυπώνεται ότι ο άνθρωπος ζει συνεχώς και έντονα την τραγωδία της ανθρώπινης αστάθειας και ότι η στάση του ανθρώπου πρέπει να είναι τέτοια ώστε στην δυστυχία να μην θλίβεται πολύ και στην ευτυχία να μην χαίρεται υπερβολικά [Lesky 1981 p ]. 37

38 διαλεκτικής και της τεχνικής του λόγου, κύριος των γραμμάτων, αναγκασμένος να ζει σε ένα μοναστήρι, το οποίο αν και πλούσιο σε καλλιτεχνικά έργα και βιβλία κάθε επιστήμης, δεν είναι όμως η αυτοκρατορική αυλή. Και ζει με τον φόβο για αυτό το υπάρχον καλό, ακόμα και τώρα που ξαναβρήκε τα καλά του πνεύματος. 38

39 3.8 ΠΟΙΗΜΑ Κ ΕΤΙ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΟΠΗΝ ΤΗΣ ΚΑΤ ΑΥΤΟΝ ΤΥΧΗΣ Το ποίημα σκιαγραφεί το εφήμερο της ζωής, τη θλιβερή ανευθυνότητα των ανθρώπων και το θλιβερό τέλος τους. Και ενώ οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο άνθρωπος καταδυναστεύεται από δυνάμεις που είναι πάνω και έξω απ αυτόν, ο Μετοχίτης πιστεύει στην Θεία Πρόνοια και θεωρεί τις δοκιμασίες που μας στέλνει, σαν φάρμακο για την κατάκτηση των ουρανίων αγαθών. Αποτείνεται στην ψυχή του, το πνεύμα του, παροτρύνοντας το να μην υποκύψει στην αλλαγή της τύχης (στιχ.1 Τί σύ μάλα, θυμέ, τη τροπα τηδ ασχαλάας άρτι της τύχας). Δεν είναι ο μόνος που υπέστη το αναποδογύρισμα της τύχης, είναι ένας από τους τόσους (στιχ. 2 κ. ε.). Κανένας δεν περνάει την ζωή του χωρίς κάποτε να κλάψει, κανείς δεν έχει μόνο τύχη σε όλη του την ζωή (στιχ.9κ.ε.). Μόνο οι μωροί εμπιστεύονται τα απατηλά δώρα της άπιστης τύχης (στιχ.22 τύχας απατηλησι) και κομπάζουν για τα ασταθή αγαθά, σαν να ήταν ακλόνητοι πύργοι. Στην πραγματικότητα αυτοί οι άνθρωποι είναι σαν τα παιδιά, που χαίρονται να κατασκευάζουν σπίτια από πετρούλες και από κομματάκια σπασμένων αγγείων (στιχ.31 κ. ε.), και έτσι οι μωροί απολαμβάνουν βλακωδώς το απατηλό παιχνίδι της τύχης. Αυτή η εναλλασσόμενη ανθρώπινη περιπέτεια είναι εκείνη που μας οδηγεί να σκεπτόμαστε τον Θεό και την μετά τον θάνατον ζωή(στιχ.54 κ. ε.). ). Για αυτό ψυχή μου να μην στενοχωριέσαι για τα κακά, τα οποία συμβαίνουν σε όλους τους ανθρώπους σε κάποιο στάδιο της ζωής τους (στιχ.61 μη σύ θυμέ μάλ ακαχίζεο). Πρέπει λοιπόν ο ποιητής μας να είναι άφοβος και ατάραχος (στιχ.74 σύ δ έχ ατρέμα), να μελετά την μοίρα των ανθρώπων που έζησαν κατά το παρελθόν και αυτών που ζουν τώρα (στιχ.87) κάνοντας παραλληλισμούς (στιχ.89 τοις παράλληλα τίθευ εωυτόν). Δεν πρέπει να κοιτάει μόνο στην τωρινή συμφορά του, αλλά και να αναλογίζεται τις χαρές του παρελθόντος (στιχ.93 ου μόνα δέρκεο ταδ αλλ αμφότερ ως γ επέοικεν). Και οι εχθροί του που τώρα χαίρονται για τις κακοτυχίες του (στιχ.94κ.ε.) και που κάποτε τον φθονούσαν, οφείλουν να γνωρίζουν ότι είναι αβέβαιο το πόσο θα διαρκέσει η καλή τους τύχη, όπως δείχνει και η δικιά του περίπτωση (στιχ τουδ αρ εγών έγγιστα / δειγμ επίδηλον). Τίποτε δεν θα τους απαλλάξει από το θλιβερό πεπρωμένο τους (στιχ.114). Ακόμη και αυτά τα όρια της ζωής είναι αβέβαια (στιχ.125κ.ε.).ποίος γνωρίζει ποίος θα επιζήσει του άλλου, και επαναλαμβάνει την ρύση του Επίκουρου 86,δηλαδή της πόλεως χωρίς τείχη 86 Ο Επίκουρος ήταν Αθηναίος, γιος του Νεοκλή, από τον δήμο Γαργηττού, και καταγόταν από το παλαιό επιφανές αθηναϊκό γένος των Φιλαϊδών (Διογ.Λαέρτ.10,1). Ωστόσο, γεννήθηκε στη Σάμο το 341 π.χ. και στα τριάντα δύο του χρόνια σύστησε Σχολή (Διογ.Λαέρτ.10,15) αρχικά στην Μυτιλήνη της Λέσβου και μετά στην Λάμψακο, όπου δίδαξε συνολικά πέντε χρόνια συνεχώς, δηλαδή από το 310 έως το 306π.Χ., οπότε εγκαθίσταται στην Αθήνα και μεταφέρει εκεί την σχολή. Απέκτησε κατάλληλο οικόπεδο και έχτισε τα απαραίτητα οικοδομήματα για την διαβίωση και την φιλοσοφική εργασία. Ο 39

40 εξαιτίας του θανάτου(στιχ.129 κ. ε.), : η ζωή μας είναι σαν να κατοικούμε μία πόλη χωρίς τείχη. Οι θνητοί δεν έχουν κάποια φρουρά, αλλά ούτε και δυνατότητα φυγής. Ο τρόμος του θανάτου είναι κοινός σε όλους, στον νέο, στον γέρο, στον πλούσιο, στον αδύνατο και στον δυνατό. Δεν υπάρχει άμυνα για να μας προφυλάξει από τα δίχτυα του πεπρωμένου τα οποία πάντοτε ως ενέδρα βρίσκονται δίπλα μας αόρατα, και από τα γρήγορα κατερχόμενα δρεπάνια του Άδη, που ξέρει να κόβει την καθορισμένη στιγμή του καλοκαιριού τα στάχυα που ήδη γέρνουν προς την γη αλλά και εκείνα που ορθώνονται ψηλά και σθεναρά. Ο ποιητής παροτρύνει τώρα την ψυχή του να μην εξετάζει τα πράγματα αυτής της ζωής, ούτε να κοιτάζει τους άλλους, αλλά μόνο να κρατάει τα μάτια της μακριά από την απόγνωση (στιχ.155 κ. ε.). Δεν πρέπει να αφήσει την ψυχή του να αμαυρωθεί από τον πόνο, αλλά να θυμηθεί την σύνεση που επέδειξε στα Miscellanea(στιχ.162 διό τα άρα τεοις βιβλίοις), γιατί θα ήταν παράλογο τώρα να εμφανισθεί διαφορετικός, δηλαδή άφρων (στιχ.166 μάψ κενεά φρονέοντα). Είναι εύκολο να φιλοσοφεί κανείς όταν ευτυχεί (στιχ.167). Τώρα πρέπει να είναι έτοιμος για τις όποιες συμφορές και συνειδητά να υποφέρει τις αθλιότητες που του συνέβηκαν. Να φανεί πιστός στα λόγια του και να μην δείξει ασυνέπεια με τον εαυτόν του (στιχ ). Θα ήταν μία εντροπή πιο θλιβερή και από την οδύνη για τα χαμένα αγαθά, η όποια παραβίαση των αρχών του και θα ήταν ο περίγελως φίλων και εχθρών (στιχ ). Πόσο χαρά θα έδινε στους εχθρούς του (στιχ.205). Πρέπει να παραμείνει πιστός στις αρχές του (στιχ.206 θυμός μεν άρ ατρέμας ουμός), σταθερά σφιχτός στο τιμόνι της κρίσης σ αυτήν την καταιγίδα, όπως ο Δωριεύς πηδαλιούχος στην λύσσα των κυμάτων παρέμεινε στο τιμόνι, δυνατός και ήρεμος, λέγοντας στον θεό της θάλασσας: «Ω, Ποσειδώνα, θα πνιγώ με όρθιο το καράβι και άφοβος δεν θα αφήσω το πηδάλιο» (στιχ ). Μιμούμενος αυτόν θα παραμείνει σταθερός στο τιμόνι του νου, γαλήνιος στα κύματα της άγριας καταιγίδας, με το βλέμμα στραμμένο στον Θεό, με πλήρη εμπιστοσύνη σε Αυτόν, θα δέσει το σχοινί της άγκυρας του πλοίου του, την ελπίδα του, στον ακίνητο βράχο στον όποίο το άραγμα είναι ασφαλές για τους θνητούς (στιχ.216κ.ε.). Αυτό είναι εκείνο που ο ποιητής προστάζει στο πνεύμα του(στιχ.226 κ. ε.), το οποίο φυσικά θα υπακούσει στα ευλαβή και συνετά παραγγέλματά του, γιατί στο κύμα των παρόντων θλίψεων Επίκουρος πίστευε ότι η φιλοσοφική εργασία δεν πρέπει να ασκείται σε σπουδαστήρια και αίθουσες, αλλά σε ελεύθερη περιδιάβαση μέσα σε μια απλή, ειρηνική φύση, μακριά από τον θόρυβο της πόλης. Έτσι η σχολή του πήρε την ονομασία Κήπος. Σκοπός της επικούρειας φιλοσοφίας ήταν η ειρήνη στην ψυχή του ανθρώπου, και ο δρόμος προς αυτήν περνούσε μέσα από την επιστήμη της φύσεως και του ανθρώπου. Όσον αφορά την ηθική, η επικούρεια ηθική θέλει να ανταποκριθεί στο αριστοτελικό αίτημα ότι μία ηθική πρέπει να είναι πρακτική, και επομένως να ενθαρρύνει τον κάθε άνθρωπο στην κάθε συγκεκριμένη στιγμή, μέσα στις προσωπικές του συμφορές. Αυτό εξασφαλίζεται εφόσον η φιλοσοφία προσφέρει γαλήνη στην ψυχή. Ο Επίκουρος λοιπόν πίστευε στην αταραξία της ψυχής σαν αντίβαρο στις δυσκολίες και την σκληρότητα της ζωής. [Nesselrath 2003 p ] 40

41 πρέπει η ψυχή του να φανεί ανώτερη από εκείνη του επιφανούς Δωριέος πηδαλιούχου (στιχ.231 κ. ε.). Και στο παρόν ποίημα ο Μετοχίτης εκδηλώνει εκ νέου την οργή του για τα χαμένα αγαθά και την καταστροφή του, αλλά ταυτόχρονα συμβουλεύει το πνεύμα του να μην πέσει στην παγίδα των αφρόνων ανθρώπων και να μην θλίβεται, ώστε στην ψυχή του να επικρατεί η ειρήνη. Προστάζει τον εαυτόν του να έχει συνεχώς το βλέμμα του στραμμένο στον Ουρανό, την αιώνια ζωή και τα αιώνια αγαθά. Είναι εμφανές ότι εκείνο που έχει σημασία για τον ποιητή είναι να καταλήξει στις αγκάλες του Θεού, πράγμα που δηλώνει τη βαθιά του πίστη και την ειλικρινή του μετάνοια. Και ο Gigante επισημαίνει ότι το ποίημα αυτό είναι ο ύμνος της παγκόσμιας συμφοράς και του αδυσώπητου θανάτου, πάντοτε επικείμενου όπως διατυπώθηκε ήδη και από τους αρχαίους. Είναι η θλιβερή πραγματικότητα στην οποία κατευθύνεται ο ποιητής, ο οποίος κοντά στο επικείμενο τέλος της ζωής του, μας παρέχει μία απεικόνιση αυθεντικής ειλικρίνειας. 41

42 4. ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ Η ποίηση του Θεοδώρου Μετοχίτη μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι μέχρι σήμερα σχεδόν άγνωστη και πάντως όχι επαρκώς μελετημένη. Αν και ο Μετοχίτης κατέχει στην ιστορία του Βυζαντίου εξέχουσα θέση όχι μόνον ως άνθρωπος του πνεύματος, αλλά και ως δημόσιος άνδρας 87, και όπως γράφει και ο Gigante 88 : «ενώ πρόκειται για μία ξεχωριστή προσωπικότητα όχι μόνο του δεκάτου τετάρτου αιώνα αλλά ολόκληρης της πολιτισμικής βυζαντινής φιλολογίας, εντούτοις εκείνο το λίγο που διαβιβάζεται στους μελετητές της φιλοσοφικής σκέψεως του Μετοχίτη ή της κλασικής παιδείας του ή της φιλολογικής του θέσεως ή της ζωής του είναι εξ ολοκλήρου οριακό και μόνο κατά προσέγγιση μελετημένο». Μέχρι σήμερα παρά την σημαντική πρόοδο της έρευνας σχετικά με τον άνθρωπο Μετοχίτη δεν γνωρίζουμε τίποτε για την τελευταία περίοδο της ζωής του και για την φιλολογική του δραστηριότητα που αποτελείται από τα είκοσι ποιήματα, τα οποία έγραψε κατά μεγάλο μέρος τα τελευταία δύο με τρία χρόνια της ζωής του, δηλαδή περίπου από το 1330 μέχρι το Γνωρίζουμε ότι μετά την πτώση του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β το 1328, ο Μετοχίτης εξορίστηκε στο Διδυμότειχο και το 1330 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκε ως μοναχός στο μοναστήρι της Χώρας, όπου βρήκε καταφύγιο και μπόρεσε να σχεδιαγραφήσει το ισοζύγιο της ζωής του και τις δραστηριότητες του ως ανθρώπου του πνεύματος και ως δημοσίου άνδρα, όπως περιγράφονται τόσον έντονα και ειλικρινά στα είκοσι αυτά ποιήματα, στα οποία ο ποιητής απεικονίζει τα λύτρα που πληρώνει για την προηγούμενη ευτυχή και ευδαίμονα ζωή, γεμάτη δόξες και αμαρτήματα, ενώ βρίσκεται κοντά στο τέλος της ζωής του. Τα ποιήματα του Μετοχίτη φαίνεται να είναι μία συνέχεια των συλλογισμών και σχολίων που αναπτύσσει στα Miscellanea 90. Μπορούμε να πούμε ότι είναι τα έμμετρα του έργου του «Υπομνηματισμοί και Σημειώσεις Γνωμικαί». Και όπως γράφει ο Gigante, ενώ στα Miscellanea εξετάζει την αξία ή την απαξίωση της ζωής και της ανθρώπινης πορείας ξεκινώντας από γενικές αρχές, θέσεις τις οποίες ο Μετοχίτης θεωρεί παγκόσμιες και αξιωματικές που καθορίσθηκαν από την κλασική και την χριστιανική παράδοση, στα ποιήματά του αντίθετα αρχίζει από την ειδική 87 Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Από τον Αυγουστίνο ως τον Φραγκίσκο της Ασσίζης, σελ ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p Featherstone, Theodore Metochites s Poems To Himself p ο.π. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, p

43 περίπτωση της δικής του εμπειρίας, από την ιδιαιτερότητα της δικής του περιπέτειας για να επιβεβαιώσει με το δικό του παράδειγμα εκείνες τις γενικές αλήθειες, τις οποίες αυτός είχε τότε εντοπίσει μόνο στην ζωή ανθρώπων και πόλεων του παρελθόντος, και επομένως κατά τρόπο εντελώς θεωρητικό και φιλοσοφικό. Ο Gigante καταλήγει ότι το θέμα της αστάθειας της ανθρώπινης ζωής και της τύχης, της δύσβατης ανθρώπινης πορείας, είναι το ίδιο τόσο στα Miscellanea, όσο και στα Ποιήματα, ενώ εκείνο που είναι διαφορετικό είναι η προοπτική και ο τρόπος παρουσιάσεως. Τα Miscellanea θέλει να είναι ένα εγχειρίδιο τρόπου συμπεριφοράς και είναι η έκφραση σε πεζό λόγο της αρχαίας σοφίας μέσα στα χριστιανικά πλαίσια της βυζαντινής ζωής. Είναι η παντρειά που ο Μετοχίτης επιχειρεί μεταξύ της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και της χριστιανικής ηθικής. Ενώ τα Ποιήματα είναι η καταγραφή της πολυδαίδαλης ζωής του ποιητή και της πολυτάραχης ψυχικής του καταστάσεως, που θεωρούμε ότι εύστοχα τοποθετεί μέσα στα πλαίσια της ελληνοχριστιανικής σοφίας και την οποία τόσο ξεκάθαρα μας την περιγράφει. Ο Beck κρίνει ότι στα Miscellanea η ρητορική παίζει δευτερεύοντα ρόλο ως προς την σκέψη και ο Gigante υποστηρίζει ότι πρόκειται για έργο μάλλον σκέψεως προγενέστερο χρονολογικά και λογικά από τα Ποιήματα, και το θεωρεί σαν ένα στάδιο απαραίτητο για την ανάπτυξη της σκέψεως του ποιητή, σαν μία διαδρομή σημαντική προς το τέρμα της τελικής ωριμότητας, την οποία ο Μετοχίτης κατακτάει λίγο προτού πεθάνει. Και όσον αφορά την προοπτική τόσο ο Krumbacher, όσο και ο Beck θεωρούν ότι δεν υπάρχει ένας σκοπός στην σύνθεση των Miscellanea, ενώ αντίθετα ο Gigante θεωρεί ότι ο Μετοχίτης έχει ως σκοπό να σχηματίσει μία παράδοση παιδείας όχι μόνο φιλολογική, αλλά και πολιτιστική και φιλοσοφική για τους Βυζαντινούς πολίτες. Και νομίζουμε ότι επιθυμεί επιπλέον να αφήσει τα ίχνη του σαν δάσκαλος φιλοσοφικής σκέψεως, πράγμα που το επιτυγχάνει. Κατά τον Gigante, ο Μετοχίτης με τα Miscellanea απέβλεπε στο να δημιουργήσει για τον εαυτό του και για τους συγχρόνους του έναν πνευματικό οδηγό, ένα vade me cum, ένα εργαλείο πρακτικής φιλοσοφίας και ηθικής, το οποίο θα χρησίμευε σαν οδηγός για μία αρμόζουσα συμπεριφορά στον ρόλο της διευθύνουσας τάξης, διαφορετικό από εκείνον του αμαθούς και άτακτου λαού. Δεν είναι λοιπόν ένα απλό φιλολογικό εγχειρίδιο σκέψεων και στοχασμών, αλλά ένα εγκυκλοπαιδικό εγχειρίδιο χρήσιμο για τον συνετό και στοχαστικό άνθρωπο, τον διανοούμενο που έχει ανάγκη να λύσει ένα πρόβλημα αξιολογήσεως και μπορεί με βεβαιότητα να βρει κατάλληλη λύση σε αυτό. Με τα Ποιήματα ο Μετοχίτης πραγματοποιεί μία επαλήθευση εκείνων των θεωρητικών λύσεων που ανέπτυξε στα Miscellanea και σε αυτές επισυνάπτει τον κανόνα της πρέπουσας συμπεριφοράς στην κάθε περίπτωση. Και προφανώς η ιδέα της συνέχειας μεταξύ των διαλογισμών του ποιητή σε πεζό 43

44 λόγο και εκείνων σε ποίηση απαιτεί και προϋποθέτει μία ποίηση βασικά διανοητική και τέτοια είναι η ποίηση του Μετοχίτη κατά τον Gigante. Η έκδοση των ποιημάτων έγινε υπό την πνευματική εποπτεία του Νικηφόρου Γρηγορά, πνευματικού διαδόχου του Μετοχίτη στο μοναστήρι της Χώρας. Ο Gigante θεωρεί ότι τα επτά ποιήματα αποτελούν μία ενότητα, ένα ποίημα χωρισμένο σε επτά στάσεις που περιγράφουν την οδύσσεια του Θεοδώρου Μετοχίτη. Σε αυτά περιγράφει την πορεία της ψυχής του από την στιγμή της μεγάλης αναποδιάς, την βήμα-βήμα απελευθέρωση της ψυχής του από τα πάθη μέχρι την κατάκτηση της σταθερής βεβαιότητας, μέσα από την εξέταση της συνειδήσεως, της απόκτησης της γαλήνης πλησιάζοντας το ασφαλές λιμάνι μετά το ναυάγιο και τούτο δια θαύματος του Θεού. Κατά τον Gigante μέσα από αυτά τα ποιήματα διαφαίνεται η ευαισθησία και ο υψηλός ανθρωπισμός 91 του Μετοχίτη. Και ο Beck 92 προσθέτει ότι αν και ο ανθρωπισμός του Μετοχίτη χαρακτηρίζεται από μία μεγάλη απαισιοδοξία, εντούτοις οι σκέψεις του και τα συναισθήματά του δεν διαφέρουν σημαντικά από εκείνα ενός σύγχρονου ανθρωπιστή. Αλλά και ο Hunger και ο Verpaux χρησιμοποίησαν τον όρο ανθρωπιστής για τον Μετοχίτη, και για όλους τους άλλους συγγραφείς (π.χ. Χούμνο κ.α.) της Παλαιολόγειας εποχής. Και ο Ševčenko έχει τεράστιο σεβασμό για τον Μετοχίτη και το έργο του και δεν είναι τυχαίος ο χαρακτηρισμός του για τον Βυζαντινό σοφό ότι πρόκειται για έναν άνδρα με πλούσια καλαισθησία και πολυτάλαντη ευφυΐα. Αντίθετα, η Van der Velden δεν αποδέχεται τον όρο ανθρωπιστής για τον Μετοχίτη και θεωρεί ότι η σχέση με την κλασική κληρονομιά είναι καθαρά φιλολογική. Θεωρεί, επίσης, ότι η όποια διείσδυση στο πνεύμα της αρχαιότητας είναι καθαρά επιφανειακή και ότι η απαισιοδοξία του είναι αποτέλεσμα της ροπής προς το ιδανικό που τον συνδέει με την αρχαία σοφία. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η Van der Velden διέπεται γενικά από ένα πνεύμα εντελώς αρνητικό προς τον βυζαντινό ανθρωπισμό και την βυζαντινή γραμματεία. Το γεγονός ότι ο Μετοχίτης μιλάει διαρκώς για την αστάθεια της ανθρώπινης ζωής και την τύχη, η Van der Velden το θεωρεί σαν προσκόλληση στην ειδωλολατρία και στο πνεύμα της Αρχαιότητας. Η επίκληση της Θείας Πρόνοιας, η 91 Ανθρωπισμός υπό μία στενότερη έννοια σημαίνει την κλασική παιδεία και την ενασχόληση με τα κλασικά γράμματα. Υπό ευρύτερη σημασία αναφέρεται στο μορφωτικό ιδεώδες που αναπτύχθηκε κατά την Αρχαιότητα και αποβλέπει στην καλλιέργεια και την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου και έτσι γίνεται ιδεώδες ζωής και αγωγής. Ο όρος ανθρωπισμός είναι αρχαίος ελληνικός όρος που τον παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος στον βίο του φιλοσόφου Αριστίππου του Κυρηναίου: «οι μεν γάρ χρημάτων, οι δ ανθρωπισμού δέονται» και συνεπώς ο ανθρωπισμός ταυτίζεται με την ελληνική ιδέα της παιδείας.[εγκυκλ. Πάπυρος Λαρούς,τομ.1,2007]. 92 ο.π. Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen, σελ

45 βεβαιότητα ότι η μετάνοια μπορεί να τον οδηγήσει σε ασφαλές λιμάνι και η παραχώρηση παρηγοριάς από τον Θεό (θαλπωρήν μάλ εύπνοον δροσεράν τε, στιχ.349, ποίημα ΧΙΧ) παραβλέπονται στην δημοσίευση της Van der Velden 93 και τονίζονται οι λέξεις τύχη και αστάθεια της επίγειας ζωής του ανθρώπου. Ο Μετοχίτης δεν είναι Άγιος της Εκκλησίας, είναι άνθρωπος, είναι ένας Βυζαντινός λόγιος που απευθύνεται σε ομοίους του χρησιμοποιώντας έννοιες, οι οποίες κυκλοφορούν ανάμεσά τους στην εποχή του, όπως και σήμερα εξάλλου. Η έννοια της τύχης και η φιλοσοφία της ανθρώπινης ζωής που εκτυλίσσεται στην σκηνή ενός θεάτρου, η συνεχώς εναλλασσόμενη ανθρώπινη περιπέτεια είναι ακριβώς αυτά που οδηγούν τους Βυζαντινούς να σκέπτονται τον Θεό και την μεταθανάτιο ζωή. Η τύχη δεν είναι ένας από μηχανής Θεός ο οποίος εφορμά απρόσμενα πάνω σε ανθρώπους και αυτοκρατορίες, είναι η Θεία Πρόνοια για τον κόσμο της Μεσογείου, και η ατυχία είναι η παίδευση, η θεία δοκιμασία, που ο Θεός παρέχει στους άφρονες ανθρώπους για να συνετισθούν και να μετανοήσουν, και να εξιλεωθούν από τα αμαρτήματα τους και έτσι τελικά να σωθούν. Επομένως οι ιδέες του Μετοχίτη όσον αφορά τις δυνάμεις που καθορίζουν τις υποθέσεις του κόσμου, δεν είναι ειδωλολατρικές. Είναι η εναρμόνιση της αρχαίας σοφίας μέσα στο χριστιανικό πλαίσιο, όπως εξάλλου περιγράφεται μέσα στα Πατερικά κείμενα της ανατολικής Εκκλησίας. Προφανώς, η Van der Velden θεωρεί το έργο του Μετοχίτη και τον ίδιο τον ποιητή από μία διαφορετική οπτική γωνία, περισσότερο ασκητική προσεγγίζουσα μάλλον προς τον καλβινισμό, εν αντιθέσει π.χ. προς τον Gigante, που με βλέμμα μεσογειακό θέλει τον Μετοχίτη ανθρωπιστή και στο Βυζάντιο να υπάρχει ένας ανθρωπισμός, όπου οι αρετές οι ειδωλολατρικές και οι χριστιανικές δεν συγκρούονται αλλά συνυπάρχουν αρμονικά και αβίαστα. Αυτή η διαφορά απόψεων πολλές φορές φαίνεται να υπάρχει στον Ευρωπαϊκό χώρο όπου στο βορρά ο ορθολογισμός επιβάλλεται στον κόσμο των συναισθημάτων, εν αντιθέσει προς τις Μεσογειακές χώρες όπου ο συναισθηματισμός πλημμυρίζει και κατακλύζει ολόκληρες τις κοινωνίες. Αλλά και ο Verpaux θεωρεί τους βυζαντινούς ανθρωπιστές ως τα πνεύματα εκείνα σύμφωνα με τα οποία η σύλληψη του ιδανικού ανθρώπου της αρχαιότητας θα μπορούσε να προσαρμοσθεί στο χριστιανικό πλαίσιο ηθικών αξιών. Και είναι πασιφανές ότι ο συγκερασμός της ελληνορωμαϊκής σοφίας και των χριστιανικών αξιών είναι το θέμα που χαρακτηρίζει ολόκληρη την Βυζαντινή πολιτισμική φιλολογία. Ο Μετοχίτης αισθάνεται απόγονος και κληρονόμος των αρχαίων ελλήνων και της προγονικής σοφίας, τόσο που δέχεται ότι η ποίηση είναι εκείνη που ελευθερώνει την ψυχή από την θλίψη, αν και κατά τον Gigante, αυτός ο ισχυρισμός του ποιητή είναι μάλλον περισσότερο προσχηματικός παρά πειστικός. Και συνεχίζει ότι αυτό ενισχύεται τόσο από την τεχνητή και συνειδητά μυσταγωγική γλώσσα που χρησιμοποιεί, όσο και από το γεγονός ότι αναπτύσσει την ιστορία του κατά τρόπο επικό. Έτσι, παρ ότι εισέρχεται στη θρηνητική και παρηγορητική 93 ο.π. Van der Velden, Théodore Métochite. Une Réévaluation, p

46 φιλολογία, ο ποιητής είναι ουσιαστικά πρωτότυπος για τη μοναδικότητα της γλώσσας του. Ο Gigante γράφει ότι ο ποιητής έφθασε στην επική ποίηση του πεζού λόγου, αλλά δεν τα κατάφερε να δημιουργήσει μία γλώσσα γνήσια ποιητική, παρ ότι προσπάθησε να προσαρμόσει το επικό μέτρο και την ομηρική γλώσσα για να εκφράσει τα συναισθήματά του και τις συγκινήσεις του, τους στοχασμούς του και τις σκέψεις του και τις εξομολογήσεις του. Η Eva Van der Velden υποστηρίζει ότι το βασανισμένο ύφος του Μετοχίτη συναντάται και σε άλλους συγγραφείς που προτιμούν ένα συγκεχυμένο και σκοτεινό λόγο από ένα ύφος διαυγές και απλό. Και ακόμη προσθέτει ότι, η δομή και η στιλιστική του γραψίματος του ποιητή οφείλεται στην επιθυμία του να κερδίσει την επίγεια αθανασία η οποία θα τον αποζημίωνε για όλες τις θλίψεις και τις ταλαιπωρίες του. Αντίθετα, ο Ševčenko υποστηρίζει ότι στα ποιήματα του Μετοχίτη υπάρχει ένα ύφος πρωτότυπο και ξένο προς το πνεύμα του Μεσαίωνα. Και ο Gigante θεωρεί ότι τα αυτοβιογραφικά ποιήματα του Μετοχίτη πρέπει να θεωρηθούν σαν μία ανθρώπινη μαρτυρία, η οποία δεν είναι διόλου κατώτερη από αυτήν που μας κληροδότησε ο Μάρκος Αυρήλιος και ο άγιος Αυγουστίνος, και επιπλέον προσθέτει ότι μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά το γλωσσικό υλικό των ποιημάτων είναι το ίδιο του Ομήρου, όταν δεν είναι μολυσμένο από δωρισμούς ή αιολισμούς. Εντούτοις, κατά την Van der Velden, η ποιητική γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Μετοχίτης είναι ένα περίεργο ανακάτεμα όλων των ειδών της ελληνικής, που μπορεί να φαίνεται περίπλοκη και καμιά φορά χυδαία, και ότι όλα αυτά δημιουργούν ένα ύφος ηθελημένο που αντανακλά πιστά ένα πνεύμα και μία ιδιοσυγκρασία γόνιμη, ανήσυχη, ανυπάκουη στον ζυγό της τέχνης. Όμως, ο Gigante θεωρεί ότι ποιητικές λέξεις προσόμοιε στον Όμηρο δεν δημιουργούν μία γλώσσα γνήσια ποιητική. Το πνεύμα του ομηρικού τραγουδιού δεν είναι το ίδιο με εκείνο που υπάρχει στο τραγούδι του Μετοχίτη. Στον Όμηρο κυβερνάει το συναίσθημα ή η αισθηματική κατάσταση, ενώ στα ποιήματα του Μετοχίτη εκείνος που κυβερνάει είναι ο νους ο διαλογιζόμενος, ο νους που ερευνά και παρατηρεί, και επομένως είναι ο ίδιος νους που διέπει τα Miscellanea, μόνο που στα ποιήματα αναπτύσσεται με απόλυτη ελευθερία. Ο ποιητής είχε ανάγκη ενός ποιητικού λόγου για να εκφράσει την κακομοιριά του και την δυστυχία του, και αυτόν τον λόγο τον δανείσθηκε από την παιδεία του, που υπήρξε πλούσια και πολύπλευρη. Αλλά, ούτε η υιοθέτηση του επικού μέτρου, ούτε το ποιητικό του ύφος είναι ικανά να δημιουργήσουν μία ποίηση πραγματικά ψυχαγωγική και ευάρεστη. Κατά τον Gigante το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει για μία ακόμη φορά την μεγάλη αντίληψη του Αριστοτέλη, ότι δεν αρκεί η λέξη για να δημιουργήσει κανείς ποίηση. Και συνεχίζει ότι, οι λίγες ομοιότητες με τα ομηρικά έπη, με τις οποίες ο Μετοχίτης εκφράζει τους συλλογισμούς του, είναι απλοϊκές και αναφερόμενες σε απλοϊκές όψεις της πραγματικής ζωής. Ακόμη, προσθέτει ότι, είναι συμπτωματικό που όταν συγκρίνει την ποίηση με ένα ανθισμένο λιβάδι το 46

47 οποίο ξαναδίνει την ηρεμία στον φοβισμένο και τρομαγμένο οδοιπόρο, ο ποιητής δεν αντλεί από την φαντασία, αλλά από τους βυζαντινούς ρήτορες που σε τέτοια μορφή είχαν προσεγγίσει την ρητορική, τον ευρύ βοσκότοπο από τον οποίον τρεφόταν ο βυζαντινός λόγιος. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Μετοχίτης δεν είχε ξεκάθαρο το όριο μεταξύ ρητορικής και ποιήσεως, και επιπλέον εφαρμόζει στην ποίηση την ίδια διαδικασία λογικής και σύλληψης που είχε εφαρμόσει στην φιλοσοφία. Συνεπώς γράφει, η ποίηση του Μετοχίτη είναι πρώτα απ όλα μία φιλοσοφία σε στίχους, ένα ποίημα ιδεών και όχι εικόνων. Επιπλέον, ο Gigante θεωρεί ότι οι ιδέες εκφράζονται κατά τρόπο ανάλογο προς την γόνιμη, ανυπότακτη και ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του ποιητή, η οποία απειθή στο χαλινάρι της τέχνης. Από την άλλη, όμως, η Van der Velden ισχυρίζεται ότι όλα αυτά είναι ηθελημένα προκειμένου ο Μετοχίτης να κερδίσει την επίγεια αθανασία. Ωστόσο, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο Gigante είναι από τους πιο σημαντικούς μελετητές του Μετοχίτη, ο οποίος βαδίζει πάνω στα ίχνη του Beck και του Hunger, σκιαγραφώντας τον ποιητή σαν άτομο κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του Beck, και σαν ανθρωπιστή όπως τον ζωγράφισε ο Hunger. Εάν, τώρα, αναρωτηθούμε για ποίο λόγο ο Μετοχίτης χρησιμοποίησε το επικό μέτρο, την απάντηση θα πρέπει να την αναζητήσουμε στην ψυχολογική του κατάσταση. Θα μεταφέρουμε εδώ όσα ο Gigante αναφέρει και τα οποία οριακά συμπίπτουν κατά κάποιο τρόπο με το τελικό συμπέρασμα της Van der Velden, ότι δηλαδή, ο ποιητής μας θέλει να κερδίσει την επίγεια αθανασία. Φυσικά αυτό δεν είναι καθόλου μεμπτό για έναν άνθρωπο της αξίας του Μετοχίτη, ο οποίος από ισχυρός και πλούσιος πολιτικός άνδρας στέλνεται στη εξορία και αναγκάζεται στο τέλος της ζωής του να καταφύγει άρρωστος σε ένα μοναστήρι. Τι άλλο λοιπόν απομένει σε αυτόν τον επιφανή βυζαντινό λόγιο; Ο Μετοχίτης, αναφέρει ο Gigante, έχει συναίσθηση της αξίας του ως επιφανούς λογίου, της υπεροχής του επί των άλλων συγχρόνων του λογίων, πεζογράφων ή ποιητών, και του δράματός του που από ισχυρός πολιτικός άνθρωπος και πλούσιος τιμαριούχος βρίσκεται πρώτα σε εξορία και έγκλειστος στο μοναστήρι του. Έτσι, η κατάλληλη λύση για αυτόν είναι η προσφυγή στην ποίηση και μάλιστα στην επική ποίηση, η οποία του δίνει την δυνατότητα να διευρύνει την προσωπική του περιπέτεια με εκείνη της αυτοκρατορίας και ολόκληρου του τότε γνωστού κόσμου. Εκπαιδευμένος, αναφέρει ο Gigante, στις σελίδες του Ερμογένη 94 και του Διονυσίου της Αλικαρνασσού 95 ο 94 Ο Ερμογένης σοφιστής που καταγόταν από την Ταρσό, γεννήθηκε γύρω στο 150 μ.χ. και διακρίθηκε ως εξαιρετικός ρήτορας. Έγραψε ρητορικά έργα που είχαν εκπαιδευτικό σκοπό για την διδασκαλία της ρητορικής τεχνικής. Η φήμη του ως ρητοροδιδασκάλου διατηρήθηκε για μεγάλο διάστημα. Από τον πέμπτο μ.χ. αιώνα και για όλη την Βυζαντινή περίοδο ο Ερμογένης έγινε το πρότυπο των ρητόρων. [Nesselrath 2003 p ]. 95 Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, ιστοριογράφος και ρητοροδιδάσκαλος, γεννήθηκε μεταξύ των ετών 60 και 55 π.χ. και πρέπει να έζησε μέχρι τα πρώτα μ.χ. χρόνια. Πήγε στην Ρώμη γύρω στο 30 π.χ. και 47

48 Μετοχίτης δεν αγνοούσε τον κανόνα του πρέποντος, αν και το κριτήριο της αξιολογήσεως κινδύνευε να είναι πολύ προσωπικό. Θέλει να διαφοροποιηθεί από τους συγχρόνους του, τους οποίους θεωρεί μετρίους καλλιεργητές της ποιητικής τεχνικής, και έτσι απορρίπτει τον δωδεκασύλλαβο στίχο και μαζί την χρήση της κοινής. Αποχωρίζεται κατ αυτόν τον τρόπο ακόμη περισσότερο από την αμάθεια του όχλου, από την αφροσύνη του και από την βιαιότητά του. Θέλει να δείξει, σαν ιδιοσυγκρασία υπερήφανη που είναι, ότι μπορεί μεν να του κατέστρεψαν τα πάντα αλλά όχι, ωστόσο, το πνεύμα του, το προικισμένο με τόση παιδεία, το οποίο θα του εξασφαλίσει την δόξα και την τιμή μεταξύ των συγχρόνων του και πάνω απ όλα στους μεταγενέστερους, όπως κάποτε του εξασφάλισε τη δόξα και τα πλούτη. Η Van der Velden εκφράζει την ίδια άποψη, δηλαδή ότι πάνω σε αυτήν την ιδέα της επίγειας αθανασίας βασίστηκε η ζωή του Μετοχίτη, ακολουθώντας έτσι και την γνώμη του Ševčenko. Σχετικά με την ποιητική δραστηριότητα του Μετοχίτη, ο Gigante ισχυρίζεται ότι μία από τις ρίζες της ποιητικής δραστηριότητας του ποιητή οφείλεται στην υπεροψία του λογίου και μία άλλη στο πάθος του το οποίο δεν γιατρεύτηκε ποτέ από τη φιλοσοφική προσήλωση της σκέψης και τούτο διότι χλευάζει τους εχθρούς συντρόφους του και τον τρελό όχλο. Όμως, οι πιο βαθιές ρίζες πρέπει να αναζητηθούν, κατά τον Gigante, αφ ενός μεν στη λόγια κληρονομιά, αρχαία ελληνική και χριστιανική, της οποίας αισθάνεται όχι μόνον ένας απλός καρπωτής και κληρονόμος, αλλά και αφ ετέρου στη θλιβερή πραγματικότητά του. Και αυτό το τελευταίο έχουμε την εντύπωση ότι έπαιξε μεγαλύτερο ρόλο στη ποιητική δραστηριότητα του Μετοχίτη. Πιστεύουμε δηλαδή ότι ήταν η ανάγκη να εξωτερικεύσει, να φωνάξει τον πόνο του για όλα όσα είχε και έχασε, για να τα πει σε κάποιο δικό του, τον οποίο δεν είχε δίπλα του και που μόνο το γραμμένο ποίημά-του του έδινε την ψευδαίσθηση της ζωντανής παρουσίας του συντρόφου, του δικού του ανθρώπου με τον οποίο μοιράζεται μαζί του το μοιρολόγι του και τον πόνο του. επί είκοσι δύο χρόνια ασχολήθηκε με την εκμάθηση της λατινικής γλώσσας. Ασκούσε το επάγγελμα του ρητοροδιδασκάλου. Έγραψε ιστορικά, ρητορικά και φιλολογικά έργα. Στα ιστορικά του ανήκει το σύγγραμμα του «Ρωμαϊκή Αρχαιολογία» στο οποίο πραγματεύεται την ιστορία της Ρώμης από τους αρχαιοτάτους χρόνους μέχρι το έτος 264 π.χ. (έναρξη του Α Καρχηδονιακού πολέμου). Προσπαθεί να αποδείξει ότι οι αρχαιότεροι πρόγονοι των Ρωμαίων κατάγονταν από την Ελλάδα. Δέχεται την επέμβαση της Θείας Πρόνοιας στην εξέλιξη της ιστορικής ζωής. Το ιστορικό έργο του είναι χρήσιμο στην ιστορική έρευνα, όμως μεγαλύτερη αξία έχουν τα ρητορικά έργα του. Ως ρητοροδιδάσκαλος πρόβαλε τον Δημοσθένη για μίμηση. Υπεράσπισε τον αττικισμό και συνετέλεσε στην αναβίωση της αττικής γλώσσας. Εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους συγχρόνους του και άσκησε μεγάλη επίδραση στους Βυζαντινούς συγγραφείς που τον θαύμαζαν. [Nesselrath 2003 p , 292]. 48

49 Εικόνα 3. Ψηφιδωτό στο εσωτερικό της Μονής της Χώρας. 49

50 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ ΣΤΑΧΥΟΛΟΓΗΜΑΤΑ Όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τον Μετοχίτη και διερεύνησαν το έργο του εκφράζουν την άποψη ότι πρόκειται για έναν ευφυή,πολυμαθέστατο και πολυμερέστατο βυζαντινό λόγιο. Οι περισσότεροι θεωρούν σημαντικότατη την προσφορά του στη φιλοσοφική και φιλολογική πολιτισμική βυζαντινή κληρονομιά. Όσοι ασχολήθηκαν με την ποίησή του, θεωρούν ότι αυτή είναι προϊόν διανοητικό που απευθύνεται στο πνεύμα και όχι στην ψυχή. Ο Μετοχίτης έχει συνδυάσει καλά μέσα του το κλασικό ελληνικό πνεύμα με τον χριστιανισμό. Γνώριζε καλά τι δύναμη έχει η φιλοσοφία σε αντίθεση με την ποίηση, και ωστόσο χρησιμοποιεί στίχους για να συμπυκνώσει σε αυτούς όσα με συλλογισμούς και επιχειρήματα λέει σε πεζό λόγο. Στα ποιήματα Εις Εαυτόν τραγουδάει η φιλοσοφία. Δεν είναι ο στίχος που έχει σημασία αλλά το περιεχόμενο του στίχου. Είναι αυτό που χωρίζει την Ποίηση από την Φιλοσοφία και το οποίο ήταν γνωστό από τους Έλληνες που διέκριναν καθαρά τον ποιητή από τον φιλόσοφο, άσχετα από την φορεσιά που χρησιμοποιεί ο λόγος τους, πεζός ή έμμετρος. Πολλοί αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν τον έμμετρο λόγο και έβαλαν το πνεύμα τους να τραγουδήσει. Είναι η δεδομένη ψυχική και πνευματική ανάγκη και πνοή, η οποία καθορίζει την μορφή της έκφρασης του πνεύματος. Η κλίση προς το ελληνικό πνεύμα ή προς το χριστιανικό δεν είναι σχεδόν ποτέ απόλυτη σε όλους τους Βυζαντινούς λογίους αλλά και ο Μετοχίτης μπορούμε να πούμε δεν ξεφεύγει από αυτόν τον κανόνα. Και αυτό είναι εκείνο που δεν αντιλήφθηκε η Van der Velden, ενώ οι Beck, Gigante, Hunger, Ševčenko, Verpeaux και όλοι οι άλλοι αναγνωρίζουν ότι όχι μόνο ο Μετοχίτης, αλλά γενικά ο Βυζαντινός σοφός είναι δέσμιος από την μία μεριά της αρχαίας ελληνικής παιδείας και από την άλλη μεριά των ιερών γραφών και του λόγου των μεγάλων ελλήνων ιεραρχών. Αρχαίο ελληνικό πνεύμα και χριστιανική πίστη συνυπάρχουν και καθορίζουν την μοίρα όλης της Ευρώπης, Ανατολικής και Δυτικής. Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, γράφει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στην Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος, έδωσε στην Ευρώπη τα αντικειμενικά μέτρα του ωραίου, του αγαθού και της αλήθειας και ο Χριστιανισμός έδωσε την αγάπη και την πίστη ως υποκειμενικές συγκινήσεις και χάρισε γενικότερα στον ευρωπαίο άνθρωπο την έντονη υποκειμενική ψυχή. 50

51 Αυτά τα χαρακτηριστικά βλέπουμε στον Μετοχίτη και τα ποιήματά του, δηλαδή από την μια μεριά τον κλασικιστή, στον οποίο όμως λείπει το μέτρο εκείνου που είναι κλασικό και από την άλλη μεριά τον χριστιανό που έχει την ανάγκη να χρησιμοποιήσει έμμετρο λόγο για να εξομολογηθεί την δική του προσωπική περιπέτεια ως αφετηρία και αφορμή για να φθάσει στην απόκτηση της αλήθειας βαθμηδόν, σκεπτόμενος και διαλογιζόμενος, και βασανιζόμενος, μέσα από μία μακρά διαδρομή αναβάσεων μέχρις ότου καταλήξει στο ασφαλές και ήρεμο άραγμα, στην αγκαλιά της Θείας Χάριτος. Τα ποιήματα του Μετοχίτη μας παρουσιάζουν τον βυζαντινό λόγιο που δεν καταφεύγει στην Θεία Χάρη όπως ένας κοινός πιστός, αλλά εισχωρεί βαθιά μέσα στην συνείδησή του, εξετάζει το ζηλευτό παρελθόν του και το μέλλον του κοντά στον θάνατο, με το βλέμμα στραμμένο στον Θεό. Γνωρίζει τα της εναλλασσόμενης ανθρώπινης μοίρας αλλά ο ίδιος μένει σταθερός στο τιμόνι του νου, γαλήνιος στην άγρια τρικυμία, πιστός στον Θεό. Κατά την Van der Velden, ο Μετοχίτης μιλάει διαρκώς για την αστάθεια της ανθρώπινης ζωής, την ανθρώπινη μοίρα και την τύχη, και ότι κανείς δεν μπορεί να αποφύγει το πεπρωμένο του, ούτε τα άτομα, ούτε οι πόλεις. Αλλά η Van der Velden δεν λαμβάνει υπόψη της ότι η μοίρα και ειρμαμένη στον βυζαντινό κόσμο δεν είναι ο από μηχανής Θεός, αλλά η συγκυρία γεγονότων ανθρώπινης προέλευσης, τα οποία η Θεία Πρόνοια εξομαλύνει με την πάροδο του χρόνου. Μπορεί ο Μετοχίτης να έδωσε μεγάλες διαστάσεις στην συμφορά του, καθώς και σε εκείνες του κόσμου του κάνοντας άμετρη την μορφή διηγήσεως, αλλά το έργο είναι το λόγιο παιχνίδι ενός φιλοσόφου της ζωής, ενός ανθρωπιστή. Και πράγματι, ο Gigante παρατηρεί ότι εάν ο ποιητής είχε συγκρατήσει και μετριάσει την εκθετική ροή της αφηγήσεώς του, τα ποιήματά του θα ήταν ένα αριστούργημα. Αυτό, όμως, λέει, δεν συνέβη αλλά στο σύνολό του το έργο έχει θετικές όψεις οι οποίες δεν μπορούν να εγκαταλειφθούν. Και μόνο η γνώση αυτών των ποιημάτων συμβάλλει σημαντικά στην κατανόηση των Αναμείκτων (Miscellanea), έργο αφιερωμένο στα μεγάλα προβλήματα της ζωής, αλλά και στον προσδιορισμό των διαλεκτικών δρόμων του φιλοσοφικού στοχασμού του ποιητή και πάνω από όλα στην ανάβασή του στην θρησκευτική θεώρηση και στην χριστιανική δογματική. Και ο Gigante (1981) τονίζει, ότι ακόμη και η επανάληψη του εξάμετρου και της επικής γλώσσας έχουν την δική τους έννοια, δηλαδή, δηλώνουν ότι ο Όμηρος είναι για τον Μετοχίτη διδάσκαλος της ποιήσεως και της σοφίας, και ότι είχε αναγνωσθεί και χρησιμοποιηθεί σε βάθος από έναν λόγιο άνθρωπο, ο οποίος, αν και γνώστης της ελληνικής ποιήσεως, είχε αφιερώσει τα δοκίμια της λόγιας κριτικής του αποκλειστικά σε πεζογράφους. Κατά τον Gigante ακόμη και η ίδια η υπερβολή τόσο στα περιεχόμενα, όσο και στο ύφος επιτρέπει στον αναγνώστη των ποιημάτων να αντιληφθεί τις σκέψεις του 51

52 ποιητή και να τον συλλάβει μετέωρο μεταξύ ειλικρινούς αναζήτησης ψυχικής ηρεμίας και υπερήφανης συναίσθησης του ποίος υπήρξε και είναι, μεταξύ ταπεινώσεως και υπεροψίας, σε πάλη μεταξύ Θεού και διαβόλου, μεταξύ πόθου αγιότητας αλλά και ταξικής προκατάληψης. Ο Μετοχίτης, συνεχίζει, δεν μετέτρεψε την πραγματικότητα σε ποίηση αλλά ορθολόγισε το συναίσθημα χωρίς διακοπή. Η πεισματική και σταθερή σκέψη με την οποία εξέτασε την συγκίνηση της συμφοράς του και με την οποία επικαλέσθηκε την δόξα και τον πλούτο του παρελθόντος, διακρίνει την ποίησή του και παραμένει μία ένδειξη του ουμανισμού του πέραν από την τεχνική του. Αλλά πάνω από όλα τα ποιήματα του είναι ένα ανθρώπινο τεκμήριο, λέγει ο Gigante, το οποίο επιτρέπει ακόμη και στον σύγχρονο αναγνώστη να ξανατρέξει τον κουραστικό και μαγευτικό δρόμο της απαλλαγής του πνεύματος από τα πάθη και την θλίψη, μία διαδρομή που οδηγεί από το πεπερασμένο στο άπειρο, από το εφήμερο στο αιώνιο. Ο Μετοχίτης λοιπόν είναι γνώστης της αρχαίας αλήθειας για την αστάθεια της ανθρώπινης ζωής. Γνωρίζει το μάταιο των πραγμάτων του επίγειου κόσμου. Αναγνωρίζει ότι η αθλιότητα της ανθρώπινης ζωής οφείλεται στην ανευθυνότητα των ανθρώπων, στην έλλειψη ελέγχου των παθών τους και στην αφροσύνη τους. Προστάζει στην ψυχή του να έχει το βλέμμα της στραμμένο στον Ουρανό και όχι στη γη, γιατί τα επίγεια αγαθά είναι δανεικά και πρόσκαιρα. Αυτές οι σκέψεις του και οι διαλογισμοί του καθορίζουν και καταδεικνύουν τη σοφία του και τον ανθρωπισμό του. Θεωρούμε ατυχία το γεγονός ότι ο Μετοχίτης δεν επέλεξε να ασχοληθεί περισσότερο με τη φιλοσοφική θεώρηση και μελέτη της συμπεριφοράς του ανθρώπου και των προβλημάτων του ανθρώπινου βίου. Θα μπορούσε ίσως έτσι να ήταν τελικά χωρίς καμία αμφισβήτηση ο πρωτοστάτης, ο πρωτουργός και θεμελιωτής του ελληνοχριστιανικού πνεύματος η άλλως του σημερινού ευρωπαϊκού πνεύματος. Ίσως μία περισσότερο ενδελεχής και μετά επιστάσεως μελέτη των έργων του Μετοχίτη θα μπορούσε να το καθορίσει αυτό και να το αναδείξει. Λήγοντας την σύντομη αυτή διερεύνηση για τον Μετοχίτη και τα Εις Εαυτόν ποιήματά του, είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι ο ποιητής στην αυτοβιογραφική ποίησή του αρχίζει, κυριευμένος από το ελληνικό πνεύμα του, με την ανάγκη να χρησιμοποιήσει την προσωπική περιπέτειά του ως αφετηρία και αφορμή για να απευθύνει τους στοχασμούς του στα μεγάλα προβλήματα της ζωής και για να οδηγηθεί στην εξιλέωση και στην λύτρωση. Το πνεύμα του ποιητή, αρχικά, βυθίζεται στο υποκειμενικό εγώ, και εξαγοράζει την μέθη και τον ίλιγγο της απύθμενης ψυχής του, με την θυσία του συγκεκριμένου και στη συνέχεια, προχωρεί στο ανέβασμα της ψυχής και του νου στο συγκεκριμένο, στο περιορισμένο, στην αναζήτηση της σωτηρίας, του ασφαλούς λιμανιού, την αγκαλιά του Θεού. Έτσι, βλέπουμε τον κλασικιστή Μετοχίτη να μετατρέπεται σιγά-σιγά σε έναν Ελληνοχριστιανό και συνεπώς, στον σύγχρονο Ευρωπαίο που δεν χάνεται στο κενό 52

53 και το χάος, ο οποίος έχει τη φυσική ικανότητα να συνδυάζει το πεπερασμένο με το άπειρο, το εφήμερο με το αιώνιο, το παροδικό και φθαρτό με την αιωνιότητα της ψυχής, όπως ομολογεί και ο Gigante. Και δεν έχει άδικο ο Ševčenko που θαυμάζει τον άνθρωπο Μετοχίτη, για το έργο του, την Μονή της Χώρας και την βιβλιοθήκη της. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ο Π. Κανελλόπουλος, που γράφει τα ακόλουθα: «Είναι πραγματικά καταπληκτικό, πώς κατάφερε ο Θεόδωρος Μετοχίτης να είναι αδιάκοπα υπεύθυνος για τη ζωή του κράτους, και μολαταύτα να αναπτύξει τον εαυτόν του ως τον πολυμερέστερο ίσως ουμανιστή του Βυζαντίου.». Διερευνώντας τον Θεόδωρο Μετοχίτη μέσα από τα Εις Εαυτόν ποιήματα του αισθανόμαστε την ανάγκη να εκφράσουμε τις εντυπώσεις μας για τον άνθρωπο και το έργο του. Ο ποιητής είναι βαθιά άνθρωπος. Δεν διαφέρει από τον άνθρωπο του σήμερα. Έχει εναρμονίσει την αρχαία ελληνική σοφία με τις χριστιανικές αξίες και πιστεύει σε αυτές. Ο Μετοχίτης στα ποιήματα αυτά τραγουδάει το αιώνιο τραγούδι του ανθρώπου, του άνισου αγώνα του στον κόσμο αυτόν, της συνεχούς πάλης του, του ανθρώπου που σηκώνεται, ορθώνεται, πέφτει, ξανασηκώνεται και τελικά αποκαμωμένος επιθυμεί να καταφύγει στο λιμάνι της γαλήνης και της ανάπαυσης στην αγκαλιά του Ουράνιου Πατέρα του. Ο αγώνας είναι άνισος και δεν απομένει άλλο, σε κάποια στιγμή, παρά η αιώνια γαλήνη. Το ποίημα του Μετοχίτη είναι ακόμη το λαϊκό τραγούδι του γερο-δήμου που μετά από σαράντα χρόνια κλέφτης χωρίς να ξαποστάσει, κουράστηκε πια και θέλει να πάει να κοιμηθεί, να ξαποστάσει, να γαληνέψει, να βρει η ψυχή του τη γαλήνη της και την ελευθερία της. Είναι επίσης το αιώνιο τραγούδι της φυλής, όπως αυτό διαγράφεται μέσα στα τρεις και πλέον χιλιάδες χρόνια ζωής της. 53

54 Εικόνα 4. Στο εσωτερικό της μονής της Χώρας. 54

55 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ H.- G. Beck, Theodoros Metochites. Die Krise des byzantinischen Weltbildes im 14 Jahrhundert,Munich, J. J. Bodoh, Index of Greek Verb Forms, εκδ. Georg Olms,Verlag- Hildesheim, C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204- ca. 1310), Nicosia, Ch. Diehl, Les mosaïques de Kahrié Djami, Etudes Byzantines, Paris, 1905, p J. M. Featherstone, Theodore Metochites s Poems To Himself. Introduction, Text and Translation (Byzantina Windobonensia, Band XXIII), Wien, M. Gigante, Il Ciclo delle poesie inedite di Teodore Metochites a se stesso o sull instabilità della vita, Byzantinische Forschungen 2, 1967, p M. Gigante, Per l interpretazione di Teodoro Metochites quale umanista bizantino, Rivista di Studi Bizantini e neoellenici N. S., 1967, p M. Gigante, Scritti sulla Civiltà Letteraria Bizantina, Bibliopolis, Napoli, 1981, p M. Gigante, Cenni introduttivi all inedito protrettico di Teodoro Metochites, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen (JÖB)Gessellschaft 32/4, 1982, p R. Guilland, Les poésies inédites de Théodore Métochite, Byzantion 3, p , R. Guilland, Notice sur Théodore Métochite, Correspondance de Nicéphore Grégoras, Paris, 1927, p H. Hunger, Theodoros Metochites als vorläufer des Humanismus in Byzanz, Byzantinische Zeitschrift 45, 1952, p

56 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμος Β. Μετάφραση Τ. Κόλιας, Γ. Χ. Μακρής κ. α., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, J. H. Jenkins, The Hellenistic Origines of Byzantine Literature, DOP 17, 1963, p A. P. Kazhdan κ.α., The Oxford Dictionary of Byzantium, prepared at Dumbarton Oaks, vol. I- III, New York, Oxford: Oxford University Press, G. Kennedy, Ιστορία της κλασικής ρητορικής, μετάφραση Ν. Νικολούδης, επίβλεψη Ι. Αναστασίου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, K. Krumbacher, Ιστορία της βυζαντηνής λογοτεχνίας (από ), μετάφραση Γ. Σωτηριάδου, τομ. Α - Γ, Αθήνα, 1974(ανατ.). A. Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφραση Α. Τσοπανάκη, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, A Greek- English Lexicon compiled by H. G. Liddell and R. Scott. A New Edition Revised and Augmented throughout by H. S. Jones with the Assistance of R. McKenzie (With Supplement), Oxford at the Clarendon Press P. Magdalino, Review of Featherstone s edition of Poems XIV- XX, Byzantine and Modern Greek Studies, 2001, p D. M. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου , μεταφρ. Σ. Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, H.- G. Nesselrath, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, τόμος Α, Αρχαία Ελλάδα, επιμέλεια Δ. Ι. Ιακώβ- Α. Ρεγκάκος, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, E. Trapp κ.α., Prosopographisches Lexicon der Palaiologenzeit (PLP), no.17982, vol. VII, Wien, N. Radosevic, Some Autobiographical Elements in a Poem of Theodore Metochites, JÖB 32/3, 1982, p J. O. Rosenquist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, μεταφραστής Ιωαν. Βάσσης, εκδ. Κανάκης, I. Ševčenko, Observations sur la recueils des discours et des poemès de Théodore Métochite et sur la bibliothèque de Chora à Constantinople, Scriptorium 5, 1951, p

57 I. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae, subsidia III), Éditions de Byzantion, Bruxelles, I. Ševčenko, Theodore Metochites, The Chora and the Intellectual Trends of His Time, The Kariye Djami. Volume 4. Studies in the Art of the Kariye Djami and its Intellectual Background, P. A. Underwood Editor, Routledge & Kegan Paul, London, 1975, p I. Ševčenko and J. Featherstone, Two Poems by Theodore Metochites, Hellenic College Press, Brookline, Massachusetts = Greek Orthodox Theological Review 26, p. 1-13, M. Treu, Dichtungen des Gross-Logotheten Theodoros Metochites, Programm des Victoria- Gymnasiums zu Potsdam, Ostern Wissenschaftlicher Teil, Potsdam, E. De Vries- Van der Velden, Théodore Métochite. Une Réévaluation, Amsterdam, Α. Α. Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας , μετάφρ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, J. Verpeaux, Nicéphore Choumnos. Homme d Etat et humaniste byzantin (ca 1250/ ), Paris, J. Verpeaux, Le cursus honorum de Théodore Métochite, Revue des Etudes Byzantines 18, 1960, p F. W. Walbank, Ο Ελληνιστικός Κόσμος, μετάφραση Τ. Δαρβέρης, επιμέλεια Λ. Μανωλόπουλος- Π. Νίγδελης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, M. Weber, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού, μετάφραση Δ. Κούρτιβικ, εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α. Ε., Αθήνα, Μ. L. West, Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Μετρική, μετάφραση Μ. Ξάνθου και Τ. Τυφλόπουλος, επιμέλεια Γ. Μ. Παράσογλου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Wilson N. G., Οι Λόγιοι Στο Βυζάντιο, μετάφρ. Ν. Κονόμης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, Α. Βασιλικοπούλου- Ιωαννίδου, Αναγέννηση των Γραμμάτων κατά τον 12 ο αι. και ο Όμηρος, Βιβλιοθήκη της Σοφίας Σαριπόλου, Αθήνα,

58 Δούκας [Μιχαήλ], Βυζαντινοτουρκική Ιστορία, μετάφρ.- εισαγωγή- σχόλια Βρ. Καραλής, εκδ. Κανάκη, Αθήνα, Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Από τον Αυγουστίνο ως τον Φραγκίσκο της Ασσίζης, τόμος 1 ος, εκδ. Το Βήμα, Αθήνα, Κ. Ντιλ, Πριγκίπισσες της Δύσης και Βυζαντινή Πορφύρα, μετάφρ. Αλ. Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, Κ. Παΐδας, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ποίηση- Λόγια Κοσμική Ποίηση, Θρησκευτική Ποίηση και Υμνογραφία, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, Ι. Πολέμης, Θεόδωρος Μετοχίτης, Ηθικός ή Περί Παιδείας, εισαγωγή- κριτική έκδοση- Μετάφραση- Σημειώσεις Ι. Δ. Πολέμης, εκδ. Κανάκης, Αθήνα, Ι. Πολέμης, Περί του Μαθηματικού Είδους της Φιλοσοφίας και μάλιστα Περί του Αρμονικού, Ποίημα 10, εισαγωγή- κριτική έκδοση- μετάφραση- σημειώσεις Ι. Δ. Πολέμης, publisher Adolf M. Hakkert, Amsterdam, Ι. Πολέμης, Review of Featherstone s edition of Poems XIV- XX, Ελληνικά, 2001, p Β. Ν. Τατάκη, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία. Μετάφραση από την γαλλική έκδοση Ε. Καλπουρτζή, εποπτεία και βιβλιογραφική ενημέρωση Λ. Γ. Μπενάκη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα, Δ. Τσιμπουκίδης, Ο Βιογράφος Πλούταρχος, εκδ. Παπαδήμας, Α. Γ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη, Ν. Τωμαδάκης, Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, Ν. Τωμαδάκης, Εισαγωγή εις την βυζαντινήν φιλολογίαν, εκδ.3 η, τόμος Α, Κλείς της βυζαντινής φιλολογίας, τόμος Β, Η βυζαντινή υμνογραφία και ποίησις, Αθήναι

59 Εικόνα 5. Το εξωτερικό της μονής της Χώρας. 59