Μεταγραφή κειµένου: ΖΑΚ-ΑΛΕΝ ΜΙΛΕΡ. Πρόλογος, ÌåôÜöñáóç, Σηµειώσεις: ( ) ΙΓΛΩΣΣΗ ΕΚ ΟΣΗ ÂËÁÓÇÓ ÓÊÏËÉÄÇÓ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Μεταγραφή κειµένου: ΖΑΚ-ΑΛΕΝ ΜΙΛΕΡ. Πρόλογος, ÌåôÜöñáóç, Σηµειώσεις: (1972-1973) ΙΓΛΩΣΣΗ ΕΚ ΟΣΗ ÂËÁÓÇÓ ÓÊÏËÉÄÇÓ"

Transcript

1

2 ÔÉÔËÏÓ ÓÅÉÑÁÓ: ØÕ ÁÍÁËÕÔÉÊÏÓ ËÏÃÏÓ / 7 YÐÅÕÈÕÍÏÓ ÓÅÉÑÁÓ: ÂëÜóçò Óêïëßäçò TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Σεµινάριο εικοστό, Encore. Ακόµη. ÔÉÔËÏÓ ÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ: Jacques Lacan, Le Séminaire, Livre XX, Encore, Texte établi par Jacques-Alain Miller, Éditions du Seuil, Paris 1975 ΠΡΟΛΟΓΟΣ, MÅÔÁÖÑÁÓÇ, ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: ÂëÜóçò Óêïëßäçò ΘΕΩΡΗÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Άννα Μαράντη ÅÉÊÏÍÁ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Τζαν Λορέντζο Μπερνίνι, Η έκσταση της Αγίας Θηρεσίας, (λεπτοµέρεια), µάρµαρο, Παρεκκλήσιο Κορνάρο της Σάντα Μαρία ντέλα Βιτόρια, Ρώµη ÓÕÍÈÅÓÇ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Ηλίας Μασούρης ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Μερσίνα Λαδοπούλου ÅÊÔÕÐÙÓÇ: Άγγελος Ελεύθερος & ΣΙΑ Ο.Ε. ΒΙΒΛΙΟ ΕΣΙΑ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε. Éditions du Seuil, 1975 Âë. Óêïëßäçò êáé Eêäüóåéò ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá, 2011, ãéá ôçí åëëçíéêþ ìåôüöñáóç Ðñþôç Ýêäïóç: Σεπτέµβριος 2011 ( ) ÉSBN ΙΓΛΩΣΣΗ ΕΚ ΟΣΗ Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χηµικών ουσιών, προερχόµενο αποκλειστικά και µόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού. Μεταγραφή κειµένου: ΖΑΚ-ΑΛΕΝ ΜΙΛΕΡ To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôü ôéò äéáôüîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùò Ý åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó ýåé óþìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâüóåéò ðåñß ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëýôùò ç Üíåõ ãñáðôþò Üäåéáò ôïõ åêäüôç êáôü ïðïéïäþðïôå ôñüðï Þ ìýóï áíôéãñáöþ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãýíåé áíáðáñáãùãþ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôüöñáóç, äéáóêåõþ, áíáìåôüäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäþðïôå ìïñöþ (çëåêôñïíéêþ, ìç áíéêþ Þ Üëëç) êáé ç åí ãýíåé åêìåôüëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìýñïõò ôïõ Ýñãïõ. Πρόλογος, ÌåôÜöñáóç, Σηµειώσεις: ÂËÁÓÇÓ ÓÊÏËÉÄÇÓ ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å. Τατο ου Μεταµόρφωση Ôçë.: fax: info@psichogios.gr PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. 121, Tatoiou Str Metamorfossi Greece Tel.: fax: info@psichogios.gr

3 ta B l e Π Ε Ρ ι Ε χ ο Μ Ε Ν α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ...9 i de la jouissance...24 ii À jakobson...50 iii la fonction de l Écrit...74 iv l Amour et le signifiant V Aristote et freud : l Autre satisfaction Vi dieu et la jouissance de lα femme Vii une lettre d Âmour Viii le savoir et la VÉritÉ ix du BAroque X ronds de ficelle Xi le rat dans le labyrinthe αʹ ΠΕΡι απολαυσεωσ...25 Βʹ ΣΤοΝ γιακομπσον...51 γʹ η λειτουργια Του γραπτου...75 δʹ η αγαπη και Το ΣηΜαιΝοΝ Εʹ αριστοτελησ και ΦΡοΪΝΤ : η αλλη ικανοποιηση ΣΤʹ ο ΘΕοΣ και η απολαυση Τη/ Σ γυναικασ Ζʹ ΕΝα γραμμα αγαπησ ηʹ η γνωση και η αληθεια Θʹ ΠΕΡι ΜΠαΡοκ ιʹ δακτυλιοι απο ΣχοιΝι ιαʹ ο ΠοΝΤικοΣ ΣΤοΝ λαβυρινθο ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...375

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Είναι μια απερισκεψία! Αγαπητέ αναγνώστη, κρατάς στα χέρια σου το αποτέλεσμα μιας απερισκεψίας! Δεν γινόταν διαφορετικά. Χρειάζεται άγνοια κινδύνου για να επιχειρήσει κανείς να μεταφράσει το εικοστό σεμινάριο. Χρειάζεται ν αφήσει κατά μέρος την επίπλαστη σεμνότητα του ειδήμονα και να ετοιμαστεί για μια μεγαλόπρεπη αποτυχία! Ο υπογραφόμενος, αν διεκδικούσε την επιτυχία, θα ήταν αφελής. Λόγω πείρας, του επιτρέπεται να είναι, απλώς, απερίσκεπτος. ιδιομορφία Το εικοστό σεμινάριο είναι εξαιρετικό από πολλές απόψεις και κατ αρχάς επειδή, από τη δημοσίευσή του κιόλας, αποτελεί εξαίρεση. Είναι το πρώτο και μοναδικό σεμινάριο που η οριστική του έκδοση προγραμματίστηκε προτού ακόμη ολοκληρωθούν τα μαθήματα, και σε αυτήν συνεργάστηκε διακριτικά ο ίδιος ο Λακάν. Στην αρχή της τελευταίας παράδοσης (26 Ιουνίου 1973) λέει στους ακροατές του ότι μόλις είχε διαβάσει τη μεταγραφή της πρώτης (21 Νοεμβρίου 1972), αναγγέλλοντας έτσι τη σχετική προετοιμασία. Οι συνολικά δεκατρείς παραδόσεις είναι οργανωμένες σε έντεκα κεφάλαια, αφήνοντας εκτός βιβλίου τις εκτενείς παρεμβάσεις που είχαν κάνει στη διάρκεια της χρονιάς δύο συμμετέχοντες, ο φιλόσοφος Φρανσουά Ρεκανάτι και ο γλωσσολόγος Ζαν-Κλοντ Μιλνέρ, και κρατώντας μόνο τα σχόλια του Λακάν (βλ. τα παραρτήματα του Α και του ΣΤ κεφαλαίου). Στο δέκατο κεφάλαιο έχουν προστεθεί μεταγενέστερες επεξηγήσεις του ομιλητή για θέματα τοπολογίας, οι οποίες χρονολο- Éditions du seuil 1975 / Βλ. ΣκολιδηΣ και ΕκδοΣΕιΣ ΨυχογιοΣ 2011

5 10 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη 11 γούνται στις 22 Οκτωβρίου 1973, γεγονός που επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι η μεταγραφή ολοκληρώθηκε πριν από το τέλος του ίδιου έτους. Το τομίδιο κυκλοφόρησε το 1975 και επανεκδίδεται από τότε απαράλλακτο. Το encore ήταν το δεύτερο σεμινάριο που έλαβε μορφή βιβλίου. Είχε προηγηθεί, την ίδια εκείνη χρονιά του 1973, η έκδοση του ενδέκατου σεμιναρίου, οι τέσσερις βασικές έννοιες της ψυχανάλυσης, το οποίο είχε σηματοδοτήσει δέκα χρόνια πρωτύτερα την αρχή της αυτόνομης οργανωτικής πορείας του Γάλλου ψυχαναλυτή, όταν βρέθηκε διωγμένος (Νοέμβριος 1963) από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Τα δύο αυτά σεμινάρια, του 1964 και του , αποτελούν έκτοτε μείζονα κείμενα αναφοράς της λακανικής παρακαταθήκης. 1 Η επιλογή τους δεν υπήρξε τυχαία, αφού το καθένα αντιπροσωπεύει μια κρίσιμη καμπή, κάτι σαν επανεκκίνηση, της θεωρητικής διαδρομής του Λακάν. Η ιδιομορφία του ακόμη, η μοναδικότητά του μέσα στο corpus της λακανικής διδασκαλίας, έγκειται στο γεγονός ότι δεν απέκτησε τον χαρακτήρα ορόσημου εκ των υστέρων, αλλά σχεδόν εν τω γεννάσθαι. Η έγκαιρη και φροντισμένη δημοσίευσή του δείχνει πως ήταν εξαρχής επιφορτισμένο με μια αποστολή. ανατροπή Συγκεκριμένα, τούτο το σεμινάριο οριοθετεί μια αποφασιστική στροφή αναφορικά με την προβληματική της απόλαυσης. Όπως παρατηρεί χαρακτηριστικά ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ, στο εικοστό σεμινάριο «ο Λακάν, πραγματικά, πριονίζει το κλαδί στο οποίο στηριζόταν όλη η διδασκαλία του, και κατόπιν, στην ύστερη φάση της διδασκαλίας του, θα καταβάλει προσπάθεια για να ανασυστήσει έναν άλλο εννοιολογικό μηχανισμό με τα λείψανα του προηγούμενου» για μια λεπτομερή αναφορά στις συνθήκες έκδοσης της λακανικής διδασκαλίας, βλ. Ζ.-α. Μιλέρ, «η μεταγραφή και η δημοσίευση του Σεμιναρίου», στον συλλογικό τόμο Γνωριμία με τον Λακάν, Ψυχογιός, αθήνα 2007, σσ j.-a. miller, «les six paradigmes de la jouissance», La Cause freudienne, 143, σ. 24. Στα ελληνικά: Ζακ-αλέν Μιλέρ, Ο Λακάν και η ψυχανάλυση, Εκκρεμές, αθήνα Ο πρώτος Λακάν είχε σαν αφετηρία τη δομή της γλώσσας και τη λειτουργία της ομιλίας, μέσω της οποίας το ανθρώπινο υποκείμενο συγκροτείται στον τόπο του Άλλου. Tο ζητούμενο εκείνης της θεωρητικής κατασκευής είναι ο τρόπος με τον οποίο το ανθρώπινο υποκείμενο συλλαμβάνεται μέσα στη γλωσσική άρθρωση, υποτάσσοντας εκεί την επιθυμία και την απόλαυσή του. Το ακόμη έρχεται να διακηρύξει εξαρχής, με το μνημειώδες πρώτο κεφάλαιο, ότι αφετηρία είναι η επικράτεια της απόλαυσης: το υποκείμενο νοείται πρωτίστως ως «απολαμβάνουσα υπόσταση», δηλαδή αδιαχώριστο από την ενσώματη διάστασή του, οπότε ο Άλλος αποβαίνει μια έννοια εξόχως προβληματική, συμπαρασύροντας σε αυτή την «απαξίωση» μια σειρά από κεντρικούς όρους της προηγούμενης θεωρητικής κατασκευής. Το ζητούμενο μπορεί, πλέον, να αναδιατυπωθεί ως εξής: Τι είναι αυτό που ωθεί ένα ομιλούν ον να βγει από την απόλαυση του σώματός του και να επιδιώξει την απόλαυση ενός άλλου σώματος; Άραγε, απολαμβάνοντας το άλλο σώμα, του ερωτικού συντρόφου, καταφέρνει να βγει από τη δική του απόλαυση; Αυτά τα ερωτήματα στοιχειοθετούν τον αρχικό ιστό αυτού που το εικοστό σεμινάριο προτείνει να ερευνήσουμε ακόμη, δηλαδή κι άλλο, περαιτέρω, αλλά και α-κόρμη, δηλαδή στο κορμί, με το κορμί. Καθότι, ο γαλλικός τίτλος Encore ακούγεται και ως en-corps, και με αυτή τη μορφή «προαναγγέλλεται» στην τελευταία παράδοση του αμέσως προηγούμενου σεμιναρίου. διελκυστίνδα Ευθύς εξαρχής, ο Λακάν υπενθυμίζει ότι η σεξουαλική συνεύρεση δεν συνιστά διάφυλη σχέση. Αν η πρώτη υπακούει στο εφήμερο πλησίασμα που φέρνει η ερωτική επιθυμία, η δεύτερη θα σήμαινε μια συνάρτηση της απόλαυσης του ενός φύλου από το άλλο. Μόνο που αυτή η συνάρτηση, με τη μαθηματική έννοια του όρου, δεν υφίσταται: η σχέση του καθενός με την απόλαυση είναι μια σχέση μοναξιάς. 3 Η απόλαυση δεν δημιουργεί δεσμό. Το κατ εξοχήν καθεστώς 3. j.-a. miller, «la théorie du partenaire» (1997), Quarto, 77, σ. 25. Ως γνωστόν, η ψυχαναλυτική έννοια της απόλαυσης δεν ταυτίζεται με την ηδονή ή την ευχαρίστηση, αλλά εμπερικλείει και όλες τις μορφές οδύνης ή δυσφορίας που συνοδεύουν μια έμβια ύπαρξη.

6 12 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη 13 της συνίσταται στο να είναι «απόλαυση του Ενός» ή «του προσίδιου σώματος», όχι απόλαυση του Άλλου. Βέβαια, όπως τονίζει ο Φρόιντ, η ασυνείδητη διαδικασία του ευνουχισμού προσδίδει στο (νευρωτικό) υποκείμενο ένα ισχυρό κίνητρο για να στραφεί προς τον ερωτικό σύντροφο: τοποθετώντας το χαμένο αντικείμενο μέσα στον Άλλο, τον καθιστά φορέα του αιτίου της επιθυμίας. Η ενόρμηση και η επιθυμία αγκιστρώνονται στο χαμένο αντικείμενο που η λακανική του ονομασία είναι «αντικείμενο άλφα μικρό», το οποίο πρέπει να αναζητηθεί στον Άλλο. Με άλλα λόγια, «υπάρχει ένα τμήμα της απόλαυσης του Ενός, της αυτιστικής απόλαυσης, που πιάνεται μέσα στον Άλλο, που συλλαμβάνεται στη γλώσσα και στον πολιτισμό». 4 Αυτήν ακριβώς τη θεωρητική κατασκευή, που είχε ο ίδιος μεθοδικά οικοδομήσει, έρχεται τώρα να σχετικοποιήσει ο Λακάν του εικοστού σεμιναρίου. Ο αναγνώστης θα διευκολυνθεί εάν έχει διαρκώς κατά νου τη διελκυστίνδα που διατρέχει τις σελίδες του: ανάμεσα στο αυτιστικό καθεστώς της απόλαυσης από τη μία πλευρά και τη σύλληψή της μέσα στη γλώσσα από την άλλη ανάμεσα στην κλασική αντίληψη του Άλλου ως τόπου των σημαινόντων, αφενός, και την πρόσληψή του, αφετέρου, ως Άλλου φύλου. Μη σχέση Εάν η σεξουαλική συνεύρεση με το σώμα του Άλλου δεν προσδιορίζει κάποια «σχέση» μεταξύ των φύλων, μήπως αυτή η σχέση μπορεί να αναζητηθεί στον δεσμό που δημιουργεί η αγάπη; Μήπως ο έρωτας επιτρέπει στο Ένα να έχει πρόσβαση στο Άλλο φύλο; Παρά τις καινοτομίες του, ο πρώτος Λακάν δεν είχε ουσιαστικά διαφοροποιηθεί από τη ναρκισσιστική θεωρία του έρωτα που καθιέρωσε ο Φρόιντ, και η οποία εξακολουθεί να υποφώσκει στις σχέσεις των ανθρώπων. Το εικοστό σεμινάριο εισάγει και πάλι το σπέρμα της υπονόμευσης: η αυταπάτη ότι «θα γίνουμε ένα» εξακολουθεί να φενακίζει τα ανθρώπινα υποκείμενα, τονίζει ο Λακάν, από τη στιγμή που εκλαμβάνουν τον εαυτό τους ως όντα, ως πλάσματα με ψυχή. Είναι μια αυταπάτη που κρατάει από την αρχαιότητα, και συνεχίστηκε επί χρι- 4. Ό.π., σ. 20. στιανισμού, με εξαίρεση εκείνη την περίεργη φάση της ιπποτικής αγάπης, όπου η γυναίκα τοποθετείται σε θέση απόμακρη και απρόσιτη, σύμβολο μιας απόλυτης απόλαυσης, μιας απόλυτης ετερότητας. Η ιπποτική αγάπη επιμένει στο δύο, όχι στο ένα, γι αυτό είναι πιο κοντά στην αλήθεια: ο έρωτας δεν αναιρεί τη μη σχέση, παρόλο που τρέφεται απ την αντίθετη πεποίθηση. Να γιατί η συνάντηση με τον ερωτικό σύντροφο και με την απόλαυσή του (γενική υποκειμενική και αντικειμενική) είναι πάντα διαμεσολαβημένη από το σύμπτωμα. Το σύμπτωμα, «το ίχνος της εξορίας του καθενός», όπως λέει εδώ ο Λακάν, αποτυπώνει κάθε φορά τον ιδιόμορφο τρόπο με τον οποίο ο καθένας υποκειμενικοποιεί την ανυπαρξία διάφυλης σχέσης. Η αγάπη είναι ένα σύμπτωμα, και μια απόλαυση, που υπάρχει μόνο στα ομιλούντα όντα, γιατί μόνο σε αυτά δεν υπαγορεύει το ένστικτο τη σχέση με τον Άλλο. Στα ζώα, η διάφυλη σχέση υπάρχει: η επαφή με το άλλο φύλο υπακούει στις προδιαγραφές του ενστίκτου, στον γενετικό προκαθορισμό. Εκεί, η σχέση των φύλων είναι γραμμένη μέσα στο πραγματικό, οπότε η αναγνώριση του ομοίου και η συνεύρεση μαζί του εμφανίζεται ως αναγκαία: δεν παύει να γράφεται, δεν παύει να προκύπτει. Ωστόσο, μάταια προσδοκούν, όσοι συγχέουν την επιστημονικότητα με τον οργανικισμό, να προσδιορίσουν γονιδιακά την έμφυλη ταυτότητα στο ομιλούν ον. Η ψυχανάλυση είναι η ζωντανή μαρτυρία για το αντίθετο: το σημαίνον πλήττει, προσβάλλει το σώμα, αλλοτριώνει τη σεξουαλική συμπεριφορά και καθιστά την ερωτική σχέση όχι αναγκαία αλλά ενδεχόμενη, την κάνει δηλαδή να εξαρτάται από το απρόοπτο μιας συνάντησης. Parlêtre Στην αρχική περίοδο της διδασκαλίας του, την εποχή της «επιστροφής στον Φρόιντ», η προσπάθεια του Λακάν είχε επικεντρωθεί στην προσέγγιση του πραγματικού της σεξουαλικότητας μέσω του συμβολικού. Αποκορύφωμα εκείνης της θεωρητικής κατασκευής ήταν η ανάδειξη της ενόρμησης ως ασυνείδητης σημαίνουσας αλυσίδας, επίτευγμα που αποτυπώνεται στο γράφημα της επιθυμίας. Το επόμενο βήμα ήταν η διαφοροποίηση του ενορμητικού αντικειμένου από το αντικείμενο της επιθυμίας. Ενώ το δεύτερο υπακούει στη δια-

7 14 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη 15 λεκτική της ομιλίας, το πρώτο, δηλαδή το αντικείμενο άλφα μικρό, αντιπροσωπεύει το λιβιδινικό υπόλειμμα που αφήνει η υπαγωγή του σώματος στο σημαίνον: στοματικότητα, πρωκτικότητα, βλέμμα, φωνή μορφές απόλαυσης που απορρέουν από τις αντίστοιχες οπές που ο Άλλος ερωτικοποίησε στο σώμα. Παράλληλα, όμως, εκπίπτει η πρωτοκαθεδρία του φαλλού ως συμβόλου της απόλαυσης. Με την ανάδειξη του αντικειμένου α, το υποκείμενο εμφανίζεται κατακερματισμένο στο επίπεδο της απόλαυσης και η έμφυλη ταυτότητά του υποταγμένη στους μαιάνδρους των ενορμήσεων. Mε άλλα λόγια, όπως έχει τονίσει ο Μιλέρ, για μεγάλο διάστημα ο Λακάν αντιμετώπιζε σαν ισοδύναμες τη σεξουαλική και την ενορμητική απόλαυση. Στο εικοστό σεμινάριο, το ενορμητικό και το έμφυλο στοιχείο διαχωρίζονται οριστικά και αμετάκλητα. Αυτό δεν σημαίνει απλώς ότι η ενορμητική απόλαυση λειτουργεί σαν όριο, σαν περιορισμός, στην απόλαυση του έμφυλου συντρόφου. Σημαίνει, περαιτέρω, ότι η ικανοποίηση της ενόρμησης είναι ικανοποίηση του προσίδιου σώματος, που είναι της τάξεως του Ενός και δεν εντάσσεται στον Άλλο, γεγονός που μας εισάγει σε ένα διαφορετικό καθεστώς του σώματος. 5 Η απτή, υλική, σαρκική θα λέγαμε, παρουσία του σώματος είναι μία από τις μεγάλες εκπλήξεις που συναντά κανείς στο ακόμη. Το σεμινάριο ξεκινά με αποφθεγματικές αναφορές στην ικανοποίηση που βρίσκουν τα σώματα «στο κρεβάτι» και κλείνει με τον ποντικό στον λαβύρινθο των συμπεριφορικών πειραμάτων. Επιπλέον, αυτή η αναβάθμιση του σώματος συμβαδίζει με τη μετάλλαξη που υφίσταται η ίδια η έννοια του υποκειμένου. Καθώς παίρνει τις αποστάσεις του από τις έννοιες που παραπέμπουν στο συμβολικό, ο Γάλλος ψυχαναλυτής προτιμά να αναφέρεται στο ομιλούν ον, το οποίο στη συνέχεια θα συγκεραστεί σε μία λέξη, parlêtre, το ομιλ-όν. Το parlêtre ανταποκρίνεται στην ανάγκη να συγκεραστεί το υποκείμενο του σημαίνοντος με το απολαυσιακό σώμα. Η ίδια αναγκαιότητα οδηγεί στην αποστασιοποίηση του Λακάν από τη δομική γλωσσολογία και υπαγορεύει τη μετάλλαξη της έννοιας γλώσσα: ο όρος lalangue παραπέμπει στην απολαυσιακή διάσταση της γλώσσας, πριν από κάθε συστηματική της απαρτίωση αντανακλά επίσης τον απόλυτα προσωπικό τρόπο λιβιδινικής επένδυσης της γλώσσας από το κάθε ομιλ-όν. Ανάμεσα στη γλώσσα και στο σώμα υπάρχει πλέον συνέργεια και όχι αντίθεση. Έχουμε σώμα όχι μόνο σαν φαντασιακό μόρφωμα, αλλά επειδή το σημαίνον ενσωματώνεται, επειδή το σώμα, ως σάρκα, ως απολαμβάνουσα υπόσταση, γίνεται το μέρος όπου τα σημαίνοντα πιάνουν τόπο. Πράγμα που θα οδηγήσει τον Λακάν να πει ότι το σώμα είναι ο Άλλος. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Μιλέρ, η βορρόμεια κλινική εδράζεται ακριβώς στην ενοποίηση της σημαίνουσας και της απολαυσιακής διάστασης του υποκειμένου: στο parlêtre, οι γλωσσικές και οι σωματικές διαταραχές έχουν κοινή αναγωγή. 6 Πέραν του προσποιητού Είπαμε ότι με τη νέα θεωρητική προσέγγιση που εγκαινιάζεται στο ακόμη, ο Λακάν σχετικοποιεί τις προηγούμενες κατασκευές του. Δεν τις αναιρεί, αλλά τις εντάσσει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, μέσα στο οποίο οι καθιερωμένες ιεραρχήσεις ανατρέπονται. Έναντι του πραγματικού της απόλαυσης, οι έννοιες που ανάγονταν στο συμβολικό φαντάζουν προσποιητές. Εδώ, ο αναγνώστης βρίσκεται αντιμέτωπος με μια νέα διελκυστίνδα, καθώς μια ολόκληρη σειρά όρων που συνδέονται με τη λειτουργία του συμβολικού ο Άλλος, η γλώσσα, ο φαλλός, το Όνομα του Πατρός θα περιέλθουν στην κατηγορία του προσποιητού. Το αποκορύφωμα όμως της θεωρητικής ανατροπής είναι ότι συμπεριλαμβάνει στην ίδια κατηγορία του προσποιητού τον κατ εξοχήν μη συμβολικό όρο, τον κατ εξοχήν εκπρόσωπο της απόλαυσης στην υποκειμενική λειτουργία: το αντικείμενο άλφα μικρό. Αυτή η σκανδαλώδης, για τον Λακάν της προηγούμενης δεκαετίας, απαξίωση αυτού του αντικειμένου εισάγει ένα δυϊσμό στην έννοια της απόλαυσης. Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τη νέα διελκυστίνδα ως εξής: ο όρος απόλαυση παραπέμπει αφενός σε ό,τι μπορεί να συλλάβει ο λόγος, η σημαίνουσα άρθρωση, δηλαδή σε ό,τι αποκομίζει κανείς ως γνώση σε μια ψυχανάλυση αφετέρου, όμως, παραπέμπει σε μια γενόσημη, άμορφη, εμμενή έκφανση του αμιγώς πραγματικού. Στην πρώτη κατηγορία ανάγονται λίγο-πολύ οι προγενέστεροι όροι με τους οποίους συνηθίζουμε να αποδίδουμε τις απολαυσιακές 5. Ό.π., σ La psychose ordinaire, Agalma, Παρίσι 1999, σ. 314.

8 16 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη 17 επιπτώσεις του σημαίνοντος: φαντασίωση, αντικείμενο α, plus-dejouir, φαλλική απόλαυση, αυτοερωτική απόλαυση, δηλαδή οι όροι που δηλώνουν την απόλαυση ως εντοπίσιμο, προσδιορίσιμο μέγεθος. Η δεύτερη κατηγορία είναι μια έννοια υπό διαμόρφωση, την οποία ο Λακάν θα συνεχίσει να επεξεργάζεται, έως ότου την ενσωματώσει στην έννοια του συνθώματος, θεωρητικό προϊόν του εικοστού τρίτου σεμιναρίου. 7 Ο δυϊσμός που αναφέραμε είναι εμφανής στο τριγωνικό σχήμα που συνοδεύει το όγδοο κεφάλαιο, όπου η απόλαυση αποτυπώνεται τόσο με το σύμβολο α, ένα προσποιητό που κινείται στο μεταίχμιο του συμβολικού και του πραγματικού, και που δηλώνει ό,τι το πραγματικό μπορεί το συμβολικό να συλλάβει, όσο και με το σύμβολο J, την απολαμβάνουσα υπόσταση, την αυτοπαθή διάσταση του έμβιου σώματος. Μιλάμε πάντως για διελκυστίνδα και όχι για δίπολο, διότι η διάκριση των δύο πόλων δεν είναι ρητή και διαζευκτική στη σεμιναριακή ροή. Αυτό είναι το τίμημα, αλλά και η χάρη, του μπαρόκ λακανικού ύφους. Με το εικοστό σεμινάριο κορυφώνεται και ταυτόχρονα εξαντλείται η αξιοποίηση της γλωσσικής διάστασης του ασυνειδήτου. Αναζητώντας μια διάσταση που να μην υπόκειται στο προσποιητό, ο Λακάν ανακαλύπτει τη δομή του βορρόμειου κόμβου, εντελώς ξένη προς τη γλωσσική. Το ένατο κεφάλαιο αποτελεί την πρώτη συστηματική παρουσίαση της τοπολογίας των κόμβων, με την οποία δεν θα πάψει να ασχολείται τα επόμενα χρόνια. Γνωρίζουμε ότι το εγχείρημα που ξεκινάει ψηλαφητά στο παρόν σεμινάριο θα καταλήξει τρία χρόνια αργότερα στην έννοια του συνθώματος. Με βάση όσα προαναφέραμε, γίνεται σαφής η θεωρητική αναγκαιότητα αυτής της εξέλιξης: το νέο καθεστώς του ασυνειδήτου, το «κομβιακό», αυτό που αντιστοιχεί στο σύνθωμα, εμπερικλείει τη διάσταση μιας απόλαυσης εκτός νοήματος, μιας απόλαυσης που δεν απορροφάται από τη φαλλική σημασία και που παραμένει αμιγές σωματοσυμβάν j. lacan, Le Séminaire, Livre XXIII, Le sinthome ( ), texte établi par j.-a. miller, seuil, Παρίσι Πρβλ. το μιλερικό σχόλιο στο Choses de finesse en psychanalyse, , διαθέσιμο στο διαδίκτυο. 8. Choses de finesse en psychanalyse, Πρβλ. Ζ.-α. Μιλέρ, Λακανική βιολογία, Ψυχογιός, αθήνα 2003, σσ γενίκευση του μη-όλου Βέβαια, ο αναγνώστης δεν θα συναντήσει στο ακόμη παρά τις απαρχές αυτής της πορείας, που μας είναι σήμερα πολύ πιο ευδιάκριτη χάρη στον εμπνευσμένο σχολιασμό του Ζακ-Αλέν Μιλέρ. Όμως, αξίζει να σημειώσουμε εδώ μια άλλη διαπίστωση του τελευταίου, η οποία φωτίζει περαιτέρω ένα από τα διασημότερα highlights του εικοστού σεμιναρίου: την αναφορά στη γυναικεία απόλαυση. Οι σελίδες που αφιερώνονται στη λογική αποτύπωση της ανδρικής και της γυναικείας σεξουαλικότητας είναι ίσως οι πιο πολυδιαβασμένες και σχολιασμένες όλων των λακανικών κειμένων. Αποκρυστάλλωση μιας θεωρητικής επεξεργασίας που είχε ξεκινήσει στο δέκατο όγδοο και συνεχιστεί στο δέκατο ένατο σεμινάριο, οι τύποι της εμφυλοποίησης (les formules de la sexuation) μεταγράφουν με τολμηρή αφαιρετικότητα τη διαφορά του γυναικείου από τον ανδρικό τρόπο πρόσβασης στην έμφυλη ταυτότητα και κατ επέκταση στην απόλαυση. Προκύπτει μια καθοριστική ασυμμετρία: η γυναικεία απόλαυση δεν συλλαμβάνεται ως σύστοιχη της ανδρικής, δηλαδή σαν μια διαφορετική συνάρτηση του φαλλικού συμβόλου που εισήγαγε ο Φρόιντ και επεξεργάστηκε ποικιλοτρόπως ο Λακάν συλλαμβάνεται, αντίθετα, σαν μια απόλαυση που ενέχει μια διάσταση μη συμβολοποιήσιμη, μη λεκτικοποιήσιμη, μη μετρήσιμη, μη πεπερασμένη. Μολονότι συνδέεται με τη φαλλική λειτουργία και τον ευνουχισμό, η γυναικεία απόλαυση εμπεριέχει δομικά μια πλευρά εκτός οιδιποδείου, εκτός ευνουχισμού, εκτός ορίου. Όπως κι αν εκδηλώνεται κλινικά αυτή η πλευρά, το σίγουρο είναι ότι δεν γίνεται να συστηματοποιηθεί: οι γυναίκες δεν αποτελούν ομοειδές σύνολο πρέπει να εκλαμβάνονται μία προς μία. Δεν είναι ο ρόλος ενός προλόγου να επεκταθεί επί της ουσίας. Ενδεικτική, όμως, της κομβικής θέσης που κατέχει το ακόμη είναι η διαπίστωση ότι το εν λόγω καθεστώς της γυναικείας απόλαυσης ο Λακάν κατέληξε να το γενικεύσει ως συνθήκη της απόλαυσης εν γένει. «Η ύστερη διδασκαλία του Λακάν», παρατηρούσε πρόσφατα ο Μιλέρ, «εξερευνά το πέραν του οιδιποδείου, αλλά όχι μόνο προς όφελος της γυναίκας Τελικά, η ύστερη διδασκαλία του συνίσταται στο να πει: το x Φx είναι επίσης ο νόμος στον οποίο αντα- ποκρίνεται το ομιλούν ον ως τέτοιο Και επειδή ουσιαστικά γενίκευσε τον τύπο x Φx, μπόρεσε να αναδείξει αυτό που ονόμασε Ε Ε

9 18 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη 19 σύνθωμα». 9 Να γιατί η επικαιρότητα του εικοστού σεμιναρίου, σχεδόν σαράντα χρόνια αργότερα, παραμένει αγέραστη. Τοποθετημένο στο μεταίχμιο της αποφασιστικής στροφής, συμπυκνώνει αφενός τα πορίσματα μιας πολύχρονης στοχαστικής προσπάθειας και εισάγει αφετέρου το σπέρμα των μελλοντικών θεωρητικών κατακτήσεων, πολλές από τις οποίες μόλις τώρα αρχίζουν να αξιοποιούνται στην κλινική πράξη. Όπως σημειώνει ο Μιλέρ, ένα όχι αμελητέο τμήμα των μαθητών του Λακάν δεν συμφιλιώθηκε με την ιδέα ότι η συμβολική τάξη είναι πλασματική, και εξακολουθεί να την προσεγγίζει σαν να είναι κάτι πραγματικό. Αντίθετα, ο τελευταίος Λακάν εξυπακούει ότι το μόνο πραγματικό, το μόνο μη προσποιητό είναι η απόλαυση, και κατ επέκταση «το ασυνείδητο είναι μια άμυνα απέναντι στην απόλαυση». 10 διγλωσσία Η δυσκολία αλλά και η σπουδαιότητα του εικοστού σεμιναρίου μάς ώθησαν να προτείνουμε μια δίγλωσση έκδοση. Όλοι οι μελετητές του Λακάν γνωρίζουν ότι δεν αρκεί να ξέρεις γαλλικά για να κατανοήσεις το encore. Ελπίζουμε, λοιπόν, η παρουσία των δύο εκδοχών, της πρωτότυπης και της μεταφρασμένης, να λειτουργήσει αμφίδρομα, επιτρέποντας στον σχολαστικό αναγνώστη να επαληθεύσει τις μεταφραστικές αντιστοιχίσεις. Αντίθετα απ ό,τι θα φανταζόταν κανείς, η παρουσία του γαλλικού πρωτοτύπου κάθε άλλο παρά ενθαρρύνει την ελεύθερη απόδοση λειτουργεί μάλλον αποτρεπτικά στους πειρασμούς της απλούστευσης και του εξωραϊσμού των φράσεων. Ενθαρρύνει, όμως, την αυτονόμηση του μεταφράσματος, επιτρέποντάς του, θα λέγαμε, να ανασαίνει χωρίς αναπνευστήρα. Η σύγκριση με την αγγλική έκδοση 11 είναι ενδεικτική: είναι αδύνατον να διατρέξει κανείς το κείμενο χωρίς να ανακόπτεται κάθε τρεις και λίγο από τα εντός παρενθέσεων παραθέματα των πρωτότυπων γαλλικών εκφράσεων, καθώς και από τις υποσελίδιες σημειώ- σεις, που ανέρχονται σε περίπου σαράντα ανά κεφάλαιο! Επιδιώξαμε στην παρούσα έκδοση να ελαχιστοποιήσουμε τέτοιου είδους παράσιτα. Έτσι, ενώ καταβάλαμε προσπάθεια, με αυξομειούμενη επιτυχία, να μεταφέρουμε στη γλώσσα μας σχεδόν όλα τα λογοπαίγνια, δεν προσθέσαμε παντού διευκρινιστικές σημειώσεις. Επιχειρήσαμε, όπου ήταν δυνατόν, να αφήσουμε στα εξελληνισμένα σχήματα λόγου τη δική τους αυτονομία, τη δική τους δυναμική, αποφεύγοντας μια φιλολογικού τύπου υπερανάλυση. Βέβαια, η πολυσύλλαβη και πολυπτωτική μορφολογία της ελληνικής γλώσσας δυσχεραίνει τα πράγματα παράλληλα, όμως, η ετυμολογική της αμεσότητα διευκολύνει την κατανόηση. Επίσης, αποφύγαμε την εξαντλητική σήμανση των βιβλιογραφικών αναφορών. Στην εποχή του Google και του Wikipedia είναι εύκολο να βρει κανείς όλες τις σχετικές πληροφορίες. 12 Αν η lalangue είναι το σύνολο των διφορούμενων μιας γλώσσας, δεν ήταν δυνατόν η απόδοση του εικοστού σεμιναρίου να μην αξιοποιήσει τα διφορούμενα, τις αμφισημίες, τις διττογραφίες της ελληνικής λαλιάς. Το κάναμε ωστόσο με μέτρο. Η μεταφραστική δεοντολογία αποθαρρύνει την ανάπλαση, την αναδημιουργία. Το ζητούμενο κάτι σαν τον τετραγωνισμό του κύκλου ήταν να αποδοθεί επακριβώς το νόημα, να παραμείνει ρέουσα η εκφορά του λόγου που είναι προφορικός, μην το ξεχνάμε, και να διασωθεί η ιδιομορφία της λακανικής πρόζας. Όπου δεν γινόταν διαφορετικά, θεωρήσαμε προτιμότερη κάποια εκφραστική απόκλιση μεταξύ πρωτοτύπου και μεταφράσματος, παρά τον βήχα του απορώντος ψάλτου κάθε φορά που σκοντάφτει στη λακανική ιδιόλεκτο. υφολογία Εκ πρώτης όψεως, το ύφος του ομιλητή είναι απλό, τραχύ, ακατέργαστο, λαϊκότροπο στις εκφράσεις του, εξαιρετικά αναλυτικό στη δομή του. Ο Λακάν δεν καλολογεί. Αντίθετα, υπονομεύει συνειδητά και με μεγάλη ικανοποίηση την καθηγητική ή ουμανιστική καλ- 9. Ζ.-α. Μιλέρ, , ανέκδοτο μάθημα. 10. Choses de finesse, The Seminar of J. Lacan, Book XX, Encore , translated by Bruce fink, norton, n. υόρκη λονδίνο Τα κείμενα του Φρόιντ είναι εύκολα προσβάσιμα στον επαρκή αναγνώστη, ενώ όλα τα γραπτά του λακάν εμπεριέχονται σε μόλις δύο βιβλία: Écrits, seuil, 1966, και Autres écrits, seuil, υποσημειώνουμε ωστόσο συστηματικά τα σεμινάρια του δεύτερου.

10 20 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη 21 λιέπεια. Ο λόγος του έχει την ωμότητα του ελεύθερου συνειρμού, κινούμενος στα όρια ενός άλλοτε πειθαρχημένου από εκτενείς γραπτές σημειώσεις και άλλοτε ατίθασου αυτοσχεδιασμού. Όμως, επειδή ακριβώς το ύφος αυτό δεν είναι αποτέλεσμα επιτήδευσης, αλλά μεστή κατάληξη μιας στοχαστικής διαδρομής που δεν έχει πλέον να αποδείξει τίποτε σε κανέναν, κρατάει αμείωτη τη δύναμή του. Και όχι μόνο αυτό. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η κατάκτηση μιας απόλυτης ενικότητας, που το καθιστά αμίμητο. Έχουμε τη σύζευξη του αφοριστικού τόνου μιας αυθεντίας, του επίμοχθου προβληματισμού ενός ερευνητή και της μπαρόκ εκφοράς ενός περίτεχνου ρήτορα. Έτσι, το μεταφραστικό ζητούμενο δεν είναι απλώς η απόδοση του νοήματος είναι η διατήρηση της θερμοκρασίας του κειμένου που αυξομειώνεται ανάλογα με τη διάθεση του ομιλητή είναι το ισοκράτημα του ρυθμού της εκφοράς, που άλλοτε επιβραδύνεται και χαλαρώνει, άλλοτε πάλι κορυφώνεται με καταιγιστικές στοχαστικές ριπές είναι η επινόηση μιας πρόζας που οφείλει να παραμένει λακανική, έχοντας ωστόσο αποκτήσει ελληνική ιθαγένεια. ορολογία Η απερισκεψία της μετάφρασης ενός τέτοιου κειμένου θα ήταν αδιανόητη πριν από μια δεκαετία, όταν πολλά ζητήματα της ψυχαναλυτικής ορολογίας ήταν σε εκκρεμότητα. Χάρη στις μεταφραστικές προσπάθειες των τελευταίων χρόνων, η λακανική κοινή είναι πλέον σε μεγάλο βαθμό αποκρυσταλλωμένη. Τις διαφοροποιήσεις, που εξακολουθούν να επιμένουν, δεν αποφεύγουμε να τις δεχτούμε σαν έκφραση του πραγματικού μιας εγγενούς δυσχέρειας στην επίμαχη λέξη. Ο αναγνώστης του ακόμη θα διαπιστώσει ότι μερικές διττές αποδόσεις είναι καλοδεχούμενες: τυχαιακό και ενδεχόμενο, εκν-υπάρχει και εξ-ίσταται, παρατίθενται ενίοτε στην ίδια φράση, χωρίς δογματισμούς. Εξίσου αδογμάτιστα επιλέγουμε πολλαπλούς τρόπους απόδοσης για ορισμένους κρίσιμους όρους, ανάλογα με τις εκφραστικές και νοηματικές απαιτήσεις των συμφραζομένων, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με τις λέξεις signe (σημείο σήμα σημάδι), effet (αποτέλεσμα επιτέλεσμα επίπτωση), le dire (ρήση λέγειν). Πάνω απ όλα, όμως, τον μεταφραστή του εικοστού σεμιναρίου τον ταλανίζουν τρεις όροι: ένα επίθετο, sexuel ένα ουσιαστικοποιη- μένο απαρέμφατο, l être ένα ουσιαστικό, l amour. Η μετάφραση του πρώτου εξαρτάται από τη νοηματική απόκλισή του, άλλοτε προς το φύλο, την έμφυλη διάσταση, και άλλοτε προς το σεξ, τη σεξουαλική δραστηριότητα, απόκλιση που κατανέμεται ομότροπα στο ουσιαστικό που προσδιορίζει: έτσι, το rapport sexuel αποδίδεται ως διάφυλη σχέση και σπανιότατα σεξουαλική, ενώ η jouissance sexuelle αποδίδεται ως σεξουαλική και δευτερευόντως έμφυλη απόλαυση. Για τους όρους être και amour πριμοδοτούμε σαφώς τη μία από τις δύο δυνατές αποδόσεις, το ον και την αγάπη αντιστοίχως, διατηρώντας ωστόσο σε ρόλο επικουρικό το είναι και τον έρωτα. Για τους τρεις αυτούς όρους, ο αναγνώστης καλείται να επιστρατεύσει τη δική του ευαισθησία και να προκρίνει όποια από τις δύο εναλλακτικές αποδόσεις θεωρεί προσφορότερη. Επιμέλεια Περιττεύει να πούμε ότι τηρήσαμε απόλυτα τις επιλογές του μεταγραφέα στη σύνταξη και τη στίξη. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα διακρίνει εύκολα πόσο συμβάλλει η εργασία του Ζακ-Αλέν Μιλέρ συντακτική οργάνωση του κειμένου διαχωρισμός σε κεφάλαια, ενότητες, παραγράφους διακριτικός υπομνηματισμός στην αρχή κάθε κεφαλαίου στην κατανόηση του περιεχομένου. Αυτήκοος μάρτυρας ο ίδιος της σεμιναριακής τελετουργίας, επιλέγει να σεβαστεί σε βαθμό υπερβολής την εργώδη, μακρόσυρτη, γεμάτη υπερβατά και ανακόλουθα, εκφορά του ομιλητή, επιλογή που φαίνεται να μετριάζεται σε μεταγενέστερες μεταγραφές σεμιναρίων. Όπως συστηματικά συνέβαινε στα πρώτα σεμιναριακά βιβλία που είδαν το φως της δημοσιότητας, το encore κυκλοφορεί στα γαλλικά χωρίς διευκρινιστικές σημειώσεις και ευρετήριο κυρίων ονομάτων, κάτι που δεν θεωρήσαμε πως υπήρχε λόγος να ισχύσει για την παρούσα έκδοση. Οι αριθμητικές παραπομπές των σημειώσεων είναι τοποθετημένες εξ ολοκλήρου μέσα στο ελληνικό κείμενο (ζυγές σελίδες), ακόμη και όταν αυτές αφορούν τα δεδομένα του γαλλικού πρωτοτύπου (μονές σελίδες). Τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του (9 Σεπτεμβρίου 1981), ο Ζακ Λακάν είναι, δίπλα στον Ζίγκμουντ Φρόιντ, ο δεύτερος μεγάλος κλασικός της ψυχανάλυσης. Ευτυχώς γι αυτόν, το έργο του μελετά-

11 22 ΠΡολογοΣ ΣΤηΝ ΕλληΝικη ΕκδοΣη ται λιγότερο στο πανεπιστήμιο και περισσότερο στις ψυχαναλυτικές σχολές, δηλαδή σε άμεση συνάρτηση με την κλινική πρακτική. Είχε επίσης την τύχη να βρει στο πρόσωπο του Ζακ-Αλέν Μιλέρ, όχι απλώς έναν ικανότατο μεταγραφέα, αλλά έναν εμπνευσμένο συνεχιστή, που με την πολύμορφη διδακτική του δραστηριότητα έχει αποτρέψει ως τώρα τον εκφυλισμό του λακανικού corpus σε ακαδημαϊκό απολίθωμα. Την ίδια στόχευση έχει και η παρούσα μεταφραστική εργασία, που δεν θα είχε νόημα εάν δεν εντασσόταν στη δημιουργικότητα της λακανικής σχολής στην Ελλάδα. Σε καιρούς χαλεπούς, η υπεράσπιση του υποκειμένου, η ανάδειξη της αξίας και της ιδιομορφίας του, η άρνηση της συρρίκνωσής του σε στατιστική μονάδα ή σε νευρωνικό μόρφωμα είναι αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου διαφωτισμού. Βλάσης Σκολίδης Éditions du seuil 1975 / Βλ. ΣκολιδηΣ και ΕκδοΣΕιΣ ΨυχογιοΣ 2011

12 i d e l A j o u i s s A n c e αʹ Π Ε Ρ ι α Π ο λ α υ Σ Ε Ω Σ [9] il m est arrivé de ne pas publier L Éthique de la psychanalyse. en ce temps-là, c était chez moi une forme de la politesse après vous j vous en prie, j vous en pire Avec le temps, j ai appris que je pouvais en dire un peu plus. et puis, je me suis aperçu que ce qui constituait mon cheminement était de l ordre du je n en veux rien savoir. c est sans doute ce qui, avec le temps, fait qu encore je suis là, et que vous aussi, vous êtes là. je m en étonne toujours... encore. ce qui, depuis quelque temps, me favorise, c est qu il y a aussi chez vous, dans la grande masse de ceux qui sont là, un je n en veux rien savoir. seulement, tout est là, est-ce bien le même? Votre je n en veux rien savoir d un certain savoir qui vous est transmis par bribes, est-ce de cela qu il s agit chez moi? je ne crois pas, et c est bien de me supposer partir d ailleurs que vous dans ce je n en veux rien savoir que vous vous trouvez liés à moi. de sorte que, s il est vrai qu à votre égard je ne puis être ici qu en position d analysant de mon je n en veux rien savoir, d ici que vous atteigniez le même il y aura une paye. c est bien ce qui fait que c est seulement quand le vôtre vous apparaît suffisant que vous pouvez, si vous êtes de mes analysants, vous détacher normalement de votre analyse. j en conclus qu il n y a, contrairement à ce qui s émet, nulle impasse de ma position d analyste avec ce que je fais ici. Μου συνέβη να μη δημοσιεύσω την Ηθική της ψυχανάλυσης. Εκείνη την εποχή, ήταν εκ μέρους μου ένα είδος ευγένειας έπειτα από σας, σας παρακαλώ, σας παραχαλώ Με τον καιρό, έμαθα ότι μπορούσα να πω επ αυτού λίγο περισσότερα. και ύστερα, αντιλήφθηκα ότι αυτό που συγκροτούσε τη διαδρομή μου ήταν της τάξεως του δεν θέλω να ξέρω τίποτε γι αυτό. και μάλλον αυτό είναι που, με τον καιρό, συντελεί στο να είμαι ακόμη εδώ, και στο να είστε κι εσείς εδώ. Είναι κάτι που πάντα με ξαφνιάζει ακόμη. αυτό που, εδώ και αρκετό καιρό, λειτουργεί υπέρ μου είναι ότι υπάρχει και σ εσάς, στη μεγάλη μάζα αυτών που βρίσκονται εδώ, ένα δεν θέλω να ξέρω τίποτε γι αυτό. Μόνο που, εδώ κρίνονται όλα, είναι άραγε το ίδιο; Το δικό σας δεν θέλω να ξέρω τίποτε για κάποια γνώση που σας μεταδίδεται κομματιαστά είναι άραγε το ίδιο που αφορά κι εμένα; δεν το νομίζω, και ακριβώς επειδή υποθέτετε πως το δικό μου δεν θέλω να ξέρω τίποτε έχει διαφορετική αφετηρία από το δικό σας βρίσκεστε συνδεδεμένοι μαζί μου. κι έτσι, εάν ισχύει πως εδώ ενώπιόν σας μπορώ να είμαι μονάχα παίρνοντας θέση αναλυομένου απέναντι στο δικό μου δεν θέλω να ξέρω τίποτε, για να φτάσετε εσείς στο ίδιο η πληρωμή θα πάρει χρόνο. και μάλιστα αυτός είναι ο λόγος που μόνο όταν σας φαίνεται επαρκές το δικό σας, τότε μόνο μπορείτε, αν ανήκετε στους αναλυομένους μου, να αποκοπείτε ομαλά από την ανάλυσή σας. Συμπεραίνω λοιπόν πως δεν υπάρχει, αντιθέτως με όσα διαδίδονται, κανένα κώλυμα ανάμεσα στη θέση μου ως ψυχαναλυτή και σε αυτό που κάνω εδώ. [9]

13 26 jacques lacan, encore, ι ακομη, α ΠΕΡι απολαυσεωσ [10] l année dernière, j ai intitulé ce que je croyais pouvoir vous dire ou pire, puis Ça s oupire. Ça n a rien à faire avec je ou tu je ne t oupire pas, ni tu ne m oupires. notre chemin, celui du discours analytique, ne progresse que de cette limite étroite, de ce tranchant du couteau, qui fait qu ailleurs ça ne peut que s oupirer. c est ce discours qui me supporte, et pour le recommencer cette année, je vais d abord vous supposer au lit, un lit de plein emploi, à deux. A quelqu un, un juriste, qui avait bien voulu s enquérir de ce qu est mon discours, j ai cru pouvoir répondre pour lui faire sentir, à lui, ce qui en est le fondement, à savoir que le langage n est pas l être parlant que je ne me trouvais pas déplacé d avoir à parler dans une faculté de droit, puisque c est celle où l existence des codes rend manifeste que le langage, ça se tient là, à part, constitué au cours des âges, tandis que l être parlant, ce qu on appelle les hommes, c est bien autre chose. Alors, commencer par vous supposer au lit, cela demande qu à son endroit je m en excuse. je n en décollerai pas, de ce lit, aujourd hui, et rappellerai au juriste que, au fond, le droit parle de ce dont je vais vous parler la jouissance. le droit ne méconnaît pas le lit prenez par exemple ce bon droit coutumier dont se fonde l usage du concubinat, ce qui veut dire coucher ensemble. Pour ma part, je vais partir de ce qui, dans le droit, reste voilé, à savoir de ce qu on y fait, dans ce lit s étreindre. je pars de la limite, d une limite dont en effet il faut partir pour être sérieux, c est-à-dire pour établir la série de ce qui s en approche. j éclaircirai d un mot le rapport du droit et de la jouissance. l usufruit c est une notion de droit, n est-ce pas? réunit en un mot ce que j ai déjà évoqué dans mon séminaire sur l éthique, à savoir la différence qu il y a de l utile à la jouissance. l utile, ça sert à quoi? c est ce qui n a jamais été bien défini en raison du respect prodigieux que, du fait du langage, l être parlant a pour le moyen. l usufruit veut dire Πέρυσι, είχα τιτλοφορήσει αυτά που πίστευα ότι μπορώ να σας πω ou pire, ή χειρότερα. κι έπειτα Ça s oupire, χειροτερίζει. δεν έχει να κάνει με το εγώ ή το εσύ δεν σε χειροτερίζω, ούτε με χειροτερίζεις. ο δρόμος μας, ο δρόμος του ψυχαναλυτικού λόγου, προοδεύει μόνο από τούτο το στενό όριο, από του μαχαιριού την κόψη, που συντελεί ώστε αλλού δεν γίνεται παρά το πράγμα να χειροτερίζει. 1 ο λόγος αυτός είναι που με στηρίζει, και για να τον ξαναρχίσω εφέτος, θα σας φανταστώ αρχικά στο κρεβάτι, ένα κρεβάτι πλήρους απασχολήσεως, για δύο. Σε κάποιον, έναν νομικό, ο οποίος είχε την καλοσύνη να εντρυφήσει στον λόγο μου, έκρινα πως μπορούσα να του απαντήσω για να τον κάνω να αντιληφθεί, εκείνος, ποιο είναι το θεμέλιο του λόγου μου, δηλαδή ότι η γλώσσα δεν είναι το ομιλούν ον πως δεν νιώθω ξενιτεμένος που μιλάω σε μια νομική σχολή, 2 διότι είναι η σχολή στην οποία η ύπαρξη των κωδίκων φανερώνει ότι η γλώσσα είναι κάτι που στέκεται παράμερα, συγκροτημένη στο πέρασμα των αιώνων, ενώ το ομιλούν ον, οι άνθρωποι όπως λέμε, είναι εντελώς άλλο πράγμα. Το ότι αρχίζω, λοιπόν, με το να σας φαντάζομαι στο κρεβάτι, είναι κάτι που απαιτεί να του ζητήσω συγγνώμη. δεν θα ξεκολλήσω σήμερα από ετούτο το κρεβάτι και θα θυμίσω στον νομικό ότι, κατά βάθος, το δίκαιο μιλάει γι αυτό που θα σας μιλήσω την απόλαυση. Το δίκαιο δεν παραγνωρίζει το κρεβάτι πάρτε για παράδειγμα το ωραίο εθιμικό δίκαιο στο οποίο βασίζεται η χρήση της συμβίωσης, του concubinat, που σημαίνει πλαγιάζω μαζί. από μεριάς μου, θα ξεκινήσω από αυτό που, στο δίκαιο, παραμένει συγκαλυμμένο, δηλαδή από το τι κάνει κανείς στο κρεβάτι περιπτύξεις. Ξεκινώ από το όριο, από ένα όριο από το οποίο πρέπει όντως να ξεκινήσουμε για να είμαστε σοβαροί, σειροβαροί, δηλαδή για να αποκαταστήσουμε τη σειρά σε ό,τι επακολουθεί. 3 Θα διευκρινίσω με μία λέξη τη σχέση του δικαίου και της απόλαυσης. η επικαρπία είναι μια έννοια του δικαίου, έτσι δεν είναι; συνοψίζει σε μία λέξη κάτι που ανέφερα ήδη στο σεμινάριό μου για την ηθική, δηλαδή τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ του ωφέλιμου και της απόλαυσης. Το ωφέλιμο σε τι χρησιμεύει; Είναι κάτι που ουδέποτε ορίστηκε σωστά λόγω του απίθανου σεβασμού που τρέφει, [10]

14 28 jacques lacan, encore, ι ακομη, α ΠΕΡι απολαυσεωσ 29 qu on peut jouir de ses moyens, mais qu il ne faut pas les gaspiller. quand on a l usufruit d un héritage, on peut en jouir à condition de ne pas trop en user. c est bien là qu est l essence du droit répartir, distribuer, rétribuer ce qu il en est de la jouissance. qu est-ce que c est que la jouissance? elle se réduit ici à n être qu une instance négative. la jouissance, c est ce qui ne sert à rien. je pointe là la réserve qu implique le champ du droit-à-lajouissance. le droit n est pas le devoir. rien ne force personne à jouir, sauf le surmoi. le surmoi, c est l impératif de la jouissance Jouis! c est bien là que se trouve le point tournant qu interroge le discours analytique. sur ce chemin, dans ce temps de l aprèsvous que j ai laissé passer, j ai essayé de montrer que l analyse ne nous permettait pas de nous en tenir à ce dont j étais parti, respectueusement certes, soit à l éthique d Aristote. un glissement au cours des âges s est fait, glissement qui n est pas progrès, mais contour, qui, de la considération de l être qui était celle d Aristote, a conduit à l utilitarisme de Bentham, c est-à-dire à la théorie des fictions, démontrant du langage ένεκα της γλώσσας, το ομιλούν ον για το μέσον. η επικαρπία σημαίνει ότι μπορεί κανείς να απολαύσει τα μέσα του, αλλά δεν πρέπει να τα σπαταλήσει. Όταν έχεις την επικαρπία μιας κληρονομιάς, μπορείς να την απολαμβάνεις υπό την προϋπόθεση να μην κάνεις υπέρμετρη χρήση. Εδώ έγκειται η ουσία του δικαίου να διανέμει, να διαμοιράζει, να επιχορηγεί τα της απόλαυσης. Τι είναι η απόλαυση; Περιορίζεται εδώ στο να είναι μια βαθμίδα αρνητική. η απόλαυση είναι αυτό που δεν χρησιμεύει σε τίποτε. υπογραμμίζω στο σημείο αυτό την επιφύλαξη που εγείρει το πεδίο του δικαιώματος-στην-απόλαυση. Το δικαίωμα δεν είναι το καθήκον. Τίποτε δεν αναγκάζει κανέναν να απολαύσει, εκτός από το υπερεγώ. Το υπερεγώ είναι η προστακτική της απόλαυσης Απόλαυσε! ακριβώς εκεί βρίσκεται το κομβικό σημείο που διερευνά ο ψυχαναλυτικός λόγος. Σε αυτή την πορεία, εκείνη την εποχή που άφησα να περάσει λέγοντας έπειτα από σας, 4 προσπάθησα να δείξω ότι η ψυχανάλυση δεν μας επέτρεπε να παραμείνουμε στη θεωρία από την οποία είχα ξεκινήσει, με σεβασμό βέβαια, δηλαδή στην ηθική του αριστοτέλη. Έγινε μια διολίσθηση στο πέρασμα των αιώνων, διολίσθηση που δεν είναι πρόοδος, αλλά ελιγμός, η οποία οδήγησε από τη θεώρηση του όντος κατά τον αριστοτέλη στον ωφελιμισμό του Μπένθαμ, δηλαδή στη θεωρία των πλασμάτων, 5 αποδεικνύοντας την αξία χρήσης της γλώσσας, δηλαδή το εργαλειακό καθεστώς la valeur d usage, soit le statut d outil. c est de là que je suis [11] revenu à interroger ce qu il en est de l être, du souverain bien comme objet de contemplation, d où on avait cru jadis pouvoir édifier une éthique. je vous laisse donc sur ce lit, à vos inspirations. je sors, et une fois de plus, j écrirai sur la porte, afin qu à la sortie, peutêtre, vous puissiez ressaisir les rêves que vous aurez sur ce lit poursuivis. j écrirai la phrase suivante La jouissance de l Autre, de l Autre avec un grand A, du corps de l Autre qui le symbolise, n est pas le signe de l amour. της. από εκεί ορμώμενος, έφτασα να διερευνώ τα σχετικά με το ον, με το υπέρτατο αγαθό ως αντικείμενο ενατένισης, με βάση το οποίο είχαν θεωρήσει κάποτε πως ήταν δυνατό να οικοδομηθεί μια ηθική. Σας αφήνω λοιπόν στο κρεβάτι, στις εμπνεύσεις σας. Βγαίνω και, γι άλλη μία φορά, θα γράψω πάνω στην πόρτα, ώστε βγαίνοντας να μπορέσετε, ίσως, να επανεξετάσετε τα όνειρα που θα έχετε συνεχίσει στο κρεβάτι. Θα γράψω την εξής φράση Η απόλαυση του Άλλου, του Άλλου με Άλφα κεφαλαίο, του σώματος του Άλλου που τον συμβολίζει, δεν είναι σημείο της αγάπης. [11] 2 j écris ça, et je n écris pas après terminé, ni amen, ni ainsi soit-il. l amour, certes, fait signe, et il est toujours réciproque. j ai avancé ça depuis longtemps, très doucement, en disant 2 γράφω αυτό, και δεν γράφω κατόπιν έληξε, ούτε αμήν, ούτε γένοιτο. η αγάπη, βέβαια, στέλνει σήμα, και είναι πάντοτε αμοιβαία. Το έχω προτείνει αυτό από καιρό, πολύ διακριτικά, λέγοντας

15 30 jacques lacan, encore, ι ακομη, α ΠΕΡι απολαυσεωσ 31 [12] que les sentiments, c est toujours réciproque. c était pour que ça me revienne Et alors, et alors, et l amour, et l amour, il est toujours réciproque? Mais-oui, mais-oui! c est même pour ça qu on a inventé l inconscient pour s apercevoir que le désir de l homme, c est le désir de l Autre, et que l amour, si c est là une passion qui peut être l ignorance du désir, ne lui laisse pas moins toute sa portée. quand on y regarde de plus près, on en voit les ravages. la jouissance jouissance du corps de l Autre reste, elle, une question, parce que la réponse qu elle peut constituer n est pas nécessaire. Ça va même plus loin. ce n est pas non plus une réponse suffisante, parce que l amour demande l amour. il ne cesse pas de le demander. il le demande encore. Encore, c est le nom propre de cette faille d où dans l Autre part la demande d amour. Alors, d où part ce qui est capable, de façon non nécessaire, et non suffisante, de répondre par la jouissance du corps de l Autre? ce n est pas l amour. c est ce que l année dernière, inspiré d une certaine façon par la chapelle de sainte-anne qui me portait sur le système, je me suis laissé aller à appeler l amur. l amur, c est ce qui apparaît en signes bizarres sur le corps. ce sont ces caractères sexuels qui viennent d au-delà, de cet endroit que nous avons cru pouvoir lorgner au microscope sous la forme du germen dont je vous ferai remarquer qu on ne peut dire que ce soit la vie puisque aussi bien ça porte la mort, la mort du corps, de le répéter. c est de là que vient l en-corps. il est donc faux de dire qu il y a séparation du soma et du germen, puisque, de loger ce germen, le corps porte des traces. il y a des traces sur l amur. eh bien, ce ne sont que des traces. l être du corps, certes, est sexué, mais c est secondaire, comme on dit. et comme l expérience le démontre, ce ne sont pas de ces traces que dépend la jouissance du corps en tant qu il symbolise l Autre. c est là ce qu avance la plus simple considération des choses. de quoi s agit-il donc dans l amour? l amour, est-ce comme ότι τα αισθήματα είναι πάντοτε αμοιβαία. κι έτσι ξαναήρθε σ εμένα ο απόηχος Και λοιπόν, και λοιπόν, και η αγάπη, είναι κι αυτή πάντοτε αμοιβαία; Μα ναι, μα ναι! και μάλιστα, γι αυτό επινοήσαμε το ασυνείδητο για να αντιληφθούμε ότι η επιθυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Άλλου και ότι η αγάπη, αν και είναι πάθος που μπορεί να αγνοεί την επιθυμία, της αφήνει ωστόσο όλη την εμβέλειά της. Όταν κανείς αντικρίσει τα πράγματα από κοντά, βλέπει τον όλεθρο που φέρνει. η απόλαυση απόλαυση του σώματος του Άλλου παραμένει η ίδια ερώτημα, διότι η απάντηση που μπορεί να αποτελέσει δεν είναι αναγκαία. Το πράγμα έχει μάλιστα ευρύτερες προεκτάσεις. δεν είναι ούτε επαρκής απάντηση, διότι η αγάπη ζητάει την αγάπη. δεν παύει να τη ζητάει. Τη ζητάει ακόμη. Ακόμη, είναι το κύριο όνομα εκείνης της ρωγμής από την οποία, μέσα στον Άλλο, ξεκινάει το αίτημα αγάπης. Τότε, από πού ξεκινάει εκείνο που είναι ικανό, κατά τρόπο μη αναγκαίο, και μη επαρκή, να απαντήσει με την απόλαυση του σώματος του Άλλου; δεν ξεκινάει από τον έρωτα, αλλά από αυτό που πέρυσι, εμπνεόμενος κατά κάποιον τρόπο από το παρεκκλήσιο της αγίας Άννας που μου έδινε στα νεύρα, έφτασα να ονομάσω amur, ερωτοίχωμα. 6 o amur, το ερωτοίχωμα, είναι αυτό που εμφανίζεται με περίεργα σημάδια πάνω στο σώμα. Είναι τα χαρακτηριστικά του φύλου που έρχονται από μακριά, από εκείνο το μέρος που νομίζαμε πως θα το κατοπτεύαμε στο μικροσκόπιο με τη μορφή του βλαστοπλάσματος για το οποίο θα παρατηρούσα ότι δεν γίνεται να πούμε πως είναι η ζωή διότι διακινεί μαζί και τον θάνατο, τον θάνατο του σώματος, με το να το επαναλαμβάνει. από εκεί προέρχεται το en-corps, η εν-σωμάτωση [του θανάτου]. 7 Είναι συνεπώς λάθος να λέμε ότι υπάρχει αποχωρισμός του «σώματος» και του βλαστοπλάσματος, αφού, φιλοξενώντας το βλαστόπλασμα, το σώμα φέρει ίχνη. 8 υπάρχουν ίχνη στο ερωτοίχωμα. Ε λοιπόν, είναι απλώς ίχνη. Το ον του σώματος, βέβαια, είναι έμφυλο, αλλά είναι δευτερεύον [χαρακτηριστικό], όπως λένε. 9 και όπως το αποδεικνύει η εμπειρία, δεν εξαρτάται από ετούτα τα ίχνη η απόλαυση του σώματος ως αυτού που συμβολίζει τον Άλλο. αυτά προτείνει η πιο απλή θεώρηση των πραγμάτων. Περί τίνος λοιπόν πρόκειται στην αγάπη; Είναι η αγάπη όπως το [12]

16 32 jacques lacan, encore, ι ακομη, α ΠΕΡι απολαυσεωσ 33 le promeut la psychanalyse avec une audace d autant plus incroyable que toute son expérience va contre, et qu elle démontre le contraire l amour, est-ce de faire un? l Éros est-il tension vers l un? on ne parle que de ça depuis longtemps, de l un. Y a d l Un, c est de cet énoncé que j ai supporté mon discours de l année dernière, et certes pas pour confluer dans cette confusion originelle, car le désir ne nous conduit qu à la visée de la faille où se démontre que l un ne tient que de l essence du signifiant. si j ai interrogé frege au départ, c est pour tenter de démontrer la béance qu il y a de cet un à quelque chose qui tient à l être, et, derrière l être, à la jouissance. je peux vous dire un petit conte, celui d une perruche qui était amoureuse de Picasso. A quoi cela se voyait-il? A la façon dont elle lui mordillait le col de sa chemise et les battants de sa veste. cette perruche était en effet amoureuse de ce qui est essentiel à l homme, à savoir son accoutrement. cette perruche était comme descartes, pour qui des hommes, c était des habits en pro-ménade. les habits, ça promet la ménade quand on les quitte. mais ce n est qu un mythe, un mythe qui vient converger avec le lit de tout à l heure. jouir d un corps quand il n y a plus d habits laisse intacte la question de ce qui fait l un, c est à-dire celle de l identification. la perruche s identifiait à Picasso habillé. il en est de même de tout ce qui est de l amour. l habit aime le moine, parce que c est par là qu ils ne sont qu un. Autrement dit, ce qu il y a sous l habit et que nous appelons le corps, ce n est peut-être que ce reste que j appelle l objet a. ce qui fait tenir l image, c est un reste. l analyse démontre que l amour dans son essence est narcissique, et dénonce que la substance du prétendu objectal baratin est en fait ce qui, dans le désir, est reste, à savoir sa cause, et le soutien de son insatisfaction, voire de son impossibilité. l amour est impuissant, quoiqu il soit réciproque, parce qu il ignore qu il n est que le désir d être un, ce qui nous conduit à l impossible d établir la relation d eux. la relation d eux qui? deux sexes. προβάλλει η ψυχανάλυση με μια τόλμη που μοιάζει απίστευτη, αφού όλη η εμπειρία της το αντικρούει, και αποδεικνύει το αντίθετο είναι η αγάπη το να γίνουμε ένα; ο Έρως είναι τάση προς το Ένα; Όλο γι αυτό μιλάνε, εδώ και πολύ καιρό, για το Ένα. Yad l Un, Υπαρχ Ένα στήριξα σ αυτή τη φράση τα λεγόμενά μου της περασμένης χρονιάς, 10 και βέβαια όχι για να συντείνω στην παμπάλαια αυτή σύγχυση, αφού η επιθυμία μάς οδηγεί ακριβώς στη στόχευση της ρωγμής όπου αποδεικνύεται ότι το Ένα δεν στηρίζεται παρά στην ουσία του σημαίνοντος. αν έστρεψα τον προβληματισμό μου προς τον Φρέγκε στην αρχή, ήταν για να επιχειρήσω να αποδείξω το χάσμα που χωρίζει αυτό το Ένα από κάτι που στηρίζεται στο ον, και, πίσω από το ον, στην απόλαυση. Μπορώ να σας πω ένα παραμύθι, για μια παπαγαλίνα που ήταν ερωτευμένη με τον Πικάσο. από τι φαινόταν; από τον τρόπο που του δάγκωνε τον γιακά του πουκαμίσου και τα πέτα του σακακιού του. αυτή η παπαγαλίνα ήταν όντως ερωτευμένη με κάτι που είναι ουσιώδες στον άνθρωπο, δηλαδή την αμφίεσή του. αυτή η παπαγαλίνα ήταν σαν τον καρτέσιο, για τον οποίο κάποιοι άνθρωποι ήταν ρούχα περιφερόμενα, περι-μαινόμενα. Τα ρούχα υπόσχονται τη μαινάδα όταν τα βγάλεις. 11 αλλά δεν είναι παρά ένας μύθος, ένας μύθος που συμβαδίζει με το κρεβάτι που λέγαμε. Το να απολαμβάνεις ένα σώμα, όταν δεν υπάρχουν πλέον ρούχα, αφήνει άθικτο το ερώτημα για το τι συγκροτεί το Ένα, δηλαδή το ερώτημα της ταύτισης. η παπαγαλίνα ταυτιζόταν με τον Πικάσο ντυμένο. Το ίδιο ισχύει και σε οτιδήποτε αφορά την αγάπη. Το ράσο αγαπάει τον παπά, γιατί έτσι είναι που αποτελούν ένα. Με άλλα λόγια, αυτό που υπάρχει κάτω από το ρούχο και το οποίο ονομάζουμε σώμα δεν είναι ίσως παρά εκείνο το υπόλειμμα που ονομάζω αντικείμενο α. αυτό που στηρίζει την εικόνα είναι ένα υπόλειμμα. η ψυχανάλυση αποδεικνύει ότι η αγάπη στην ουσία της είναι ναρκισσιστική, και καταγγέλλει ότι η υπόσταση του δήθεν αντικειμενοτρόπου παρλαπίπες είναι ουσιαστικά αυτό που, μέσα στην επιθυμία, είναι υπόλειμμα, δηλαδή το αίτιό της, και το στήριγμα της ανικανοποίητης ή της αδύνατης διάστασής της. 12 η αγάπη είναι ανήμπορη, παρότι είναι αμοιβαία, διότι αγνοεί ότι δεν είναι παρά η επιθυμία να είναι Ένα, πράγμα που μας οδηγεί στην αδυνατότητα να εγκαθιδρυθεί σχέση σε δαύτους. Σχέση σε ποιους δυ-αύτους; στα δύο αυτά φύλα.

17 34 jacques lacan, encore, ι [13] 3 Assurément, ce qui apparaît sur les corps sous ces formes énigmatiques que sont les caractères sexuels qui ne sont que secondaires fait l être sexué. sans doute. mais l être, c est la jouissance du corps comme tel, c est-à-dire comme asexué, puisque ce qu on appelle la jouissance sexuelle est marquée, dominée, par l impossibilité d établir comme telle, nulle part dans l énonçable, ce seul un qui nous intéresse, l un de la relation rapport sexuel. c est ce que le discours analytique démontre, en ceci que, pour un de ces êtres comme sexués, pour l homme en tant qu il est pourvu de l organe dit phallique j ai dit dit, le sexe corporel, le sexe de la femme j ai dit de la femme, alors que, justement, il n y a pas la femme, la femme n est pas toute le sexe de la femme ne lui dit rien, si ce n est par l intermédiaire de la jouissance du corps. le discours analytique démontre permettez-moi de le dire sous cette forme que le phallus, c est l objection de conscience faite par un des deux êtres sexués au service à rendre à l autre. et qu on ne me parle pas des caractères sexuels secondaires de la femme, parce que, jusqu à nouvel ordre, ce sont ceux de la mère qui priment chez elle. rien ne distingue la femme comme être sexué, sinon justement le sexe. que tout tourne autour de la jouissance phallique, c est précisément ce dont l expérience analytique témoigne, et témoigne en ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ceci que la femme se définit ΛΟΓΟΣ d une position que j ai pointée du ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ pas-tout à ΣΕΙΡΑΣ: l endroit ΒΛΑΣΗΣ de la ΣΚΟΛΙ ΗΣ jouissance phallique. je vais un peu plus loin la jouissance phallique est l obstacle par quoi l homme n arrive pas, dirai-je, à jouir du corps de la femme, précisément parce que ce dont il jouit, c est de la jouissance de l organe. c est pourquoi le surmoi tel que je l ai pointé tout à l heure du Jouis! est corrélat de la castration, qui est le signe dont se pare l aveu que la jouissance de l Autre, du corps de l Autre, ne se promeut que de l infinitude. je vais dire laquelle celle, ni plus ni moins, que supporte le paradoxe de Zénon.

Η ΤΝΣΑΞΗ ΣΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η ΤΝΣΑΞΗ ΣΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 1 Άρης Ιωαννίδης Σχεδιασμός εξωφύλλου: schooltime.gr 2 3 4 Περίληψη γραπτού Λόγου Σι είναι η περίληψη; Είναι η συνοπτική και περιεκτική απόδοση, σε συνεχή λόγο, ενός κειμένου. Είναι ένα νέο κείμενο, που,

Διαβάστε περισσότερα

«Οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες των νοσηλευτών και η εφαρμογή τους στους ασθενείς»

«Οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες των νοσηλευτών και η εφαρμογή τους στους ασθενείς» ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ Ε.Υ.Π. ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Πτυχιακή Εργασία: «Οι μη λεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες των νοσηλευτών και η εφαρμογή τους στους ασθενείς» Υπεύθυνη Εκπαιδευτικός: Ε. Παπαγιαννοπούλου Φοιτήτρια:

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ Από τον Κύκλο της Βιέννης στον Davidson Κείμενα των Hahn Neurath Carnap Schlick Quine Davidson Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Ρουσόπουλος E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΦΥΛΟ, ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ Η ΕΜΦΥΛΗ ΔΙΑΦΟΡΑ: Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗΣ

ΤΟ ΦΥΛΟ, ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ Η ΕΜΦΥΛΗ ΔΙΑΦΟΡΑ: Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗΣ Επιστημονική σειρά ΘΕ.ΦΥΛ.ΙΣ. Υπεύθυνες σειράς: Στέλλα Βοσνιάδου και Βασιλική Δενδρινού ΤΟ ΦΥΛΟ, ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ Η ΕΜΦΥΛΗ ΔΙΑΦΟΡΑ: Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗΣ Επιμέλεια, συντονισμός και

Διαβάστε περισσότερα

Πρόλογος. είναι απλή υπόθεση.

Πρόλογος. είναι απλή υπόθεση. Πρόλογος Το βιβλίο αυτό απευθύνεται στους μαθητές Γ Τάξης Τεχνολογικής Κατεύθυνσης Ενιαίων Λυκείων, που παρακολουθούν το μάθημα Ανάπτυξη Ε- φαρμογών σε Προγραμματιστικό Περιβάλλον του Κύκλου Πληροφορικής

Διαβάστε περισσότερα

Ποια γνώση έχει πιο μεγάλη αξία; «Η γνώση για τον δάσκαλο της σχολικής μας τάξης, κύριε!»

Ποια γνώση έχει πιο μεγάλη αξία; «Η γνώση για τον δάσκαλο της σχολικής μας τάξης, κύριε!» Ποια γνώση έχει πιο μεγάλη αξία; «Η γνώση για τον δάσκαλο της σχολικής μας τάξης, κύριε!» Δρ. Λεωνίδας Χ. Μπόμπας Συγκριτικός της Εκπαίδευσης Δ/ντής Σπουδών «Νέα Εκπαιδευτήρια-Γ. Μαλλιάρα» Προλογικές διασαφηνίσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ- ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Β. ΚΟΤΖΑΜΑΝΗΣ ΒΟΛΟΣ 2010 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ &

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ κοινωνική μάθηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Η ΜΕΘΟΔΟΣ, Ο ΕΑΥΤΟΣ ΜΑΣ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ: Προς μία ερμηνεία του πλατωνικού εὖ πράττειν

Η ΜΕΘΟΔΟΣ, Ο ΕΑΥΤΟΣ ΜΑΣ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ: Προς μία ερμηνεία του πλατωνικού εὖ πράττειν Η ΜΕΘΟΔΟΣ, Ο ΕΑΥΤΟΣ ΜΑΣ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ: Προς μία ερμηνεία του πλατωνικού εὖ πράττειν ΓΙΑΝΝΗ ΑΛΤΑΝΔΡΑΣΟ Α.Μ.: 10 ΒΕΡΟΛΙΝΟ 2012 1 ΕΤΦΑΡΙΣΙΕ ΚΑΙ ΜΝΕΙΕ Οφείλω να ευχαριστήσω τον γιατρό μου, Ανδρέα Πολυχρονόπουλο,

Διαβάστε περισσότερα

«Αυτοεκτίμηση και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο Ελλήνων και αλλοδαπών μαθητών του Δημοτικού σχολείου»

«Αυτοεκτίμηση και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο Ελλήνων και αλλοδαπών μαθητών του Δημοτικού σχολείου» Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Θέμα πτυχιακής εργασίας: «Αυτοεκτίμηση και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο Ελλήνων και αλλοδαπών μαθητών

Διαβάστε περισσότερα

Η λειτουργία της μνήμης, το τραύμα και η επανάληψη με έναυσμα τις αμνημονικές διαδικασίες 1

Η λειτουργία της μνήμης, το τραύμα και η επανάληψη με έναυσμα τις αμνημονικές διαδικασίες 1 Η λειτουργία της μνήμης, το τραύμα και η επανάληψη με έναυσμα τις αμνημονικές διαδικασίες 1 Αριστέα ΣΚΟΥΛΙΚΑ Εισαγωγή Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να παρουσιάσουμε ορισμένα σημεία των επεξεργασιών της

Διαβάστε περισσότερα

Συμβούλιο για την Πολιτιστική Συνεργασία Επιτροπή Παιδείας Τμήμα Σύγχρονων Γλωσσών, Στρασβούργο Συμβούλιο της Ευρώπης

Συμβούλιο για την Πολιτιστική Συνεργασία Επιτροπή Παιδείας Τμήμα Σύγχρονων Γλωσσών, Στρασβούργο Συμβούλιο της Ευρώπης Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο αναφοράς για τη γλώσσα: εκμάθηση, διδασκαλία, αξιολόγηση Συμβούλιο για την Πολιτιστική Συνεργασία Επιτροπή Παιδείας Τμήμα Σύγχρονων Γλωσσών, Στρασβούργο Συμβούλιο της Ευρώπης i

Διαβάστε περισσότερα

Οι Μαθησιακές Δυσκολίες στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση

Οι Μαθησιακές Δυσκολίες στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση Οι Μαθησιακές Δυσκολίες στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση Παραγωγή / Σχεδιασμός / DTP: adaction A.E. Διαφήμιση Μάρκετινγκ Δημόσιες Σχέσεις Πλατεία Ιπποδρομίου 21, 546 21 Θεσσαλονίκη τηλεφωνικό κέντρο/τηλεομοιότυπο:

Διαβάστε περισσότερα

ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΝΤΕΛΟΔΗΜΟΥ*

ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΝΤΕΛΟΔΗΜΟΥ* ΕΤΟΣ Γ ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 16 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012 ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΓΡΑΦΕΙΑ: Πολυλά 5-Αθήνα Τ.Κ. 11141 Τηλ: 210 2280568 ΕΚΔΟΤΗΣ -ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΒΑΡΘΑΛΙΤΗΣ ΣΤΙΒΕΝ ΧΟΚΙΝΓΚ «Να κοιτάτε

Διαβάστε περισσότερα

Ημέρα 2. (α) Θεμελιώδεις διαφορές της οικονομικής θεωρίας από την μαρξιστική κριτική της (β) Η έννοια του οικονομικού νόμου στον Μαρξ

Ημέρα 2. (α) Θεμελιώδεις διαφορές της οικονομικής θεωρίας από την μαρξιστική κριτική της (β) Η έννοια του οικονομικού νόμου στον Μαρξ Ημέρα 2. (α) Θεμελιώδεις διαφορές της οικονομικής θεωρίας από την μαρξιστική κριτική της (β) Η έννοια του οικονομικού νόμου στον Μαρξ Άτομα ή κοινωνία; H οικονομική θεωρία έχει ως σημείο εκκίνησης ιδέα

Διαβάστε περισσότερα

Ατομικές διαφορές στη σύναψη δεσμού και σεξουαλικότητα. Άννα Θεμελή και Παναγιώτης Κορδούτης. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Ατομικές διαφορές στη σύναψη δεσμού και σεξουαλικότητα. Άννα Θεμελή και Παναγιώτης Κορδούτης. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σύναψη δεσμού και σεξουαλικότητα 1 Tρέχων τίτλος: ΣΥΝΑΨΗ ΔΕΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ Ατομικές διαφορές στη σύναψη δεσμού και σεξουαλικότητα Άννα Θεμελή και Παναγιώτης Κορδούτης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Διαβάστε περισσότερα

International Conference of Greek Linguistics. the 10th. DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE

International Conference of Greek Linguistics. the 10th. DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012 Οργανωτική

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Π3.1.2 Ανάπτυξη μεθοδολογίας για τη διδασκαλία των επιμέρους γνωστικών αντικειμένων στο μάθημα της ελληνικής γλώσσας με τη δημιουργική αξιοποίηση της επιστήμης και των εργαλείων ΤΠΕ ΜΕΡΟΣ ΙΙ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Σχετικά με τις βιολογικές προϋποθέσεις της ηθικής: επιθετικότητα, αλληλεγγύη και ανθρώπινη φύση

Σχετικά με τις βιολογικές προϋποθέσεις της ηθικής: επιθετικότητα, αλληλεγγύη και ανθρώπινη φύση Σχετικά με τις βιολογικές προϋποθέσεις της ηθικής: επιθετικότητα, αλληλεγγύη και ανθρώπινη φύση Λες και μέσα μας τ' αντίθετα τραβάν να ψηφίσουμε στο ίδιο παραβάν σαν αιώνιο Ιησούν ή Βαραβάν του ανθρώπου

Διαβάστε περισσότερα

Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), Νοέμβριος 2014

Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), Νοέμβριος 2014 Το παρόν εγχειρίδιο αποτελεί συλλογή αποσπασμάτων από εκδόσεις διεθνών, περιφερειακών και εθνικών φορέων και οργανισμών, που έχουν διατεθεί στην Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες για τους σκοπούς

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη για τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη και την εφαρμογή σεναρίων στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση:

Μελέτη για τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη και την εφαρμογή σεναρίων στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Π.3.1.3 Μεθοδολογία και διαδικασίες ανάπτυξης εκπαιδευτικών σεναρίων στα Γλωσσικά μαθήματα Μελέτη για τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη και την εφαρμογή σεναρίων στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: για διαθεματικές

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΟΤΗΤΑ 1α Εκπαιδευτική Αξιολόγηση

ΕΝΟΤΗΤΑ 1α Εκπαιδευτική Αξιολόγηση Πρόγραμμα Εξειδίκευσης ΕΝΟΤΗΤΑ 1α Εκπαιδευτική Αξιολόγηση 1.1. Τι είναι η εκπαιδευτική αξιολόγηση και ποια η διαφορά της από τη διάγνωση ύπαρξης µαθησιακών δυσκολιών; Α3 1.2. Τι περιέχει η εκπαιδευτική

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ: Η ΚΥΡΙΑ ΜΕ ΤΗ ΣΤΡΥΧΝΙΝΗ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ: Η ΚΥΡΙΑ ΜΕ ΤΗ ΣΤΡΥΧΝΙΝΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ: Η ΚΥΡΙΑ ΜΕ ΤΗ ΣΤΡΥΧΝΙΝΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΣΙΜΟΥ (Α.Μ.: 48/05)

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ - ΥΛΗ Γ ΕΞΑΜΗΝΟΥ

ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ - ΥΛΗ Γ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ - ΥΛΗ Γ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος «διακοσμητικές εφαρμογές» αφορά μια τεράστια ποικιλία αντικειμένων που μας περιβάλλουν και που είναι δύσκολο να τα απαριθμήσουμε ένα-ένα με τις

Διαβάστε περισσότερα

Κρίση, Αναδιάρθρωση και Ταξική Πάλη στα Πανεπιστήμια

Κρίση, Αναδιάρθρωση και Ταξική Πάλη στα Πανεπιστήμια Πρόλογος της εκδοτικής ομάδας Κρίση, Αναδιάρθρωση και Ταξική Πάλη στα Πανεπιστήμια Με λίγα λόγια στη ζωή μου είχα κάνει όλες τις δουλειές. Οικοδόμος, αχθοφόρος, λαντζέρης, εργάτης γης, μέχρι και σπουδαστής,

Διαβάστε περισσότερα

δημιουργία ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ «Η ΘΕΟΜΗΤΩΡ» ΤΕΥΧΟΣ 13 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ 2015 1η θέση διαγωνισμός φωτογραφίας

δημιουργία ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ «Η ΘΕΟΜΗΤΩΡ» ΤΕΥΧΟΣ 13 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ 2015 1η θέση διαγωνισμός φωτογραφίας ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ «Η ΘΕΟΜΗΤΩΡ» ΤΕΥΧΟΣ 13 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ 2015 1η θέση διαγωνισμός φωτογραφίας ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ Διαγωνισμός Φωτογραφίας Aποτελέσματα Νικήτρια του διαγωνισμού μας αναδείχτηκε η μαθήτρια

Διαβάστε περισσότερα

ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ: ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΖΗΤΗΜΑ

ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ: ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ: ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΖΗΤΗΜΑ Αλέξης Κόκκος «Ο απώτερος στόχος, ο βασικός σκοπός της εκπαίδευσης ενηλίκων είναι να βοηθάει τους ανθρώπους να συνειδητοποιούν τις δυνατότητές τους, να γίνονται πιο

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH Eρ ε υ ν α - Με λ ε τ η Ερευνεσ για τουσ Μεταναστεσ στην Ελλαδα Ερευνητικεσ Εμμονεσ και Εκκρεμοτητεσ Χαρα Στρατουδακη Κείμενα Εργασίας

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ: ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΥΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΩΝ

ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ: ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΥΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ: ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΥΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΩΝ Η σύγκριση δεν μπορεί να παρουσιαστεί για μελέτη πριν να εξετάσουμε την κατάσταση της ιατρικής κουλτούρας, αν

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΟΑΕ» Κ. Κουνενού, Επικ. Καθηγήτρια ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ

Διαβάστε περισσότερα