Τα μονοπάτια του αγρού. Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο

Transcript

1

2 Τα μονοπάτια του αγρού Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο 1

3 Τα μονοπάτια του αγρού Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο Επιμέλεια έκδοσης: Ευγενία Πανώριου Κείμενα - Δραστηριότητες: Ευγενία Πανώριου & Αθηνά Αντύπα Εικονογράφηση: Δέσποινα Βάττη / AddArt Γραφιστική επιμέλεια: ONArt - Dennis Spearman Εκτύπωση: Colorprint - Τσεκούρας Ε.Π.Ε. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία 2015 Θεμιστοκλέους 80, Αθήνα, Τηλ./Fax: & Κομνηνών 23, Θεσσαλονίκη, Τηλ./Fax: info@ornithologiki.gr ISBN: Προτεινόμενη βιβλιογραφική αναφορά: Πανώριου Ευγενία και Αντύπα Αθηνά (2015). Τα μονοπάτια του αγρού. Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Αθήνα. Ευχαριστίες: Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το προσωπικό των Φορέων Διαχείρισης Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα και Λιμνών Κορώνειας - Βόλβης για την άριστη συνεργασία κατά την πιλοτική εφαρμογή του εκπαιδευτικού υλικού. Επιπλέον, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους εκπαιδευτικούς και μαθητές για τη συμμετοχή τους στην πιλοτική εφαρμογή και για τα σχόλιά τους, τα οποία συνέβαλαν στην οριστική διαμόρφωση του υλικού. Τέλος, ευχαριστούμε την Πέρη Κουράκλη για τη συμβολή της στα εισαγωγικά κείμενα και ειδικότερα στην περιγραφή των διαδρομών παρατήρησης άγριας ζωής. Η έκδοση «Τα μονοπάτια του αγρού» συγχρηματοδοτείται στο πλαίσιο του τοπικού προγράμματος προσέγγισης LEADER - Άξονας 4 του ΠΑΑ , του Νομού Θεσσαλονίκης Μέτρο L323 «Διατήρηση και αναβάθμιση της αγροτικής κληρονομιάς» με τίτλο: «Η ΑΓΡΙΑ ΖΩΗ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΛΙΒΑΔΙ», από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΓΤΑΑ) και το Ελληνικό Δημόσιο. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΓΕΩΡΓΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η Ευρώπη επενδύει στις αγροτικές περιοχές 2

4 Τα μονοπάτια του αγρού Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο Περιεχόμενα Το εκπαιδευτικό υλικό 1. Εισαγωγή Δομή του εκπαιδευτικού υλικού Τρόποι χρήσης του εκπαιδευτικού υλικού Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία Φύλλα Πληροφοριών Α. Το αγροτικό τοπίο Α.1. Η εξέλιξη της γεωργίας Α.2. Δομικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου Β. Τα μονοπάτια του αγρού Β.1. Το μονοπάτι του Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα Β.1.1. Τα σημεία ενδιαφέροντος στο μονοπάτι του Δέλτα Β.1.2. Η φύση στο μονοπάτι του Δέλτα Β.2. Το μονοπάτι των λιμνών Κορώνειας - Βόλβης Β.2.1. Τα σημεία ενδιαφέροντος στο μονοπάτι των λιμνών Β.2.2. Η φύση στο μονοπάτι των λιμνών Γ. Η άγρια ζωή στο εκπαιδευτικό υλικό Γ.1. Είδη πουλιών Γ.2. Άλλα είδη άγριας ζωής Δραστηριότητες 1. Τα μονοπάτια του αγρού Βρες το σμήνος σου Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη Ο δίσκος του ορυζώνα Ο καθένας σπίτι του Παρατήρηση πουλιών στα μονοπάτια του αγρού Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης Ζώα σε κίνδυνο Τα μυστικά του φυτοφράκτη Το δικό μας μονοπάτι Βρες τα σημεία του ορίζοντα Παρελθόν, παρόν και μέλλον! Φύλλο αξιολόγησης για τον εμψυχωτή Φύλλο αξιολόγησης για τα παιδιά Βιβλιογραφία

5 4 Το εκπαιδευτικό υλικό

6 1. Εισαγωγή Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες του υλικού «Τα μονοπάτια του αγρού» έχουν σχεδιασθεί έτσι ώστε να υλοποιηθούν κατά μήκος δύο διαδρομών παρατήρησης άγριας ζωής στην ευρύτερη περιοχή του Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμνονα και των Λιμνών Κορώνειας-Βόλβης. Οι διαδρομές προσδιορίστηκαν στο πλαίσιο του Προγράμματος LEADER Θεσσαλονίκης «Η άγρια ζωή στον αγρό και στο λιβάδι» με σκοπό την ανάδειξη των γεωργικών περιοχών Υψηλής Φυσικής Αξίας (ΥΦΑ). Οι Υψηλής Φυσικής Αξίας περιοχές χαρακτηρίζονται από το μωσαϊκό μικρών καλλιεργειών, συγκεντρώνουν δηλαδή τα περισσότερα χαρακτηριστικά τοπία της υπαίθρου. Η ιδιαιτερότητα αυτή, τις καθιστά ανεκτίμητης αξίας για τη βιοποικιλότητα καθώς υποστηρίζουν ποικιλία ειδών φυτών, πουλιών και άλλων ζώων. Προκειμένου να διαπιστωθεί πιθανή αναπροσαρμογή του υλικού, μέρος του υλοποιήθηκε πιλοτικά στις επιλεγμένες διαδρομές με τη συνεργασία των Φορέων Διαχείρισης Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα και Λιμνών Κορώνειας - Βόλβης με τη συμμετοχή τοπικών σχολείων. Τα σχόλια των εκπαιδευτικών και των μαθητών που συμμετείχαν, συνέβαλαν στην τελική διαμόρφωσή του. Σκοπός των προτεινόμενων δραστηριοτήτων στο σύνολό τους είναι αφενός η βιωματική προσέγγιση της άγριας ζωής που φιλοξενούν οι προτεινόμενες διαδρομές και αφετέρου η ανάληψη πρωτοβουλιών για συγκεκριμένες δράσεις προστασίας της. Στο εκπαιδευτικό υλικό έχει δοθεί έμφαση στην έννοια του αγροτικού οικοσυστήματος, στα δομικά στοιχεία του παραδοσιακού αγροτικού τοπίου και στην άγρια ζωή που αυτά υποστηρίζουν. Στον σχεδιασμό των δραστηριοτήτων έχουν ληφθεί υπόψη τα βασικά χαρακτηριστικά της μελέτης και περιήγησης σε ένα περιβαλλοντικό μονοπάτι ενώ οι περισσότερες δραστηριότητες προτείνεται να υλοποιηθούν στο ύπαιθρο. Οι μέθοδοι και οι προσεγγίσεις που χρησιμοποιούνται αναπτύσσουν δεξιότητες σχετικές με τη συστηματική έρευνα, την έρευνα στο πεδίο, την παρατήρηση (σχεδιασμός και ανάγνωση χάρτη, ασκήσεις προσανατολισμού, αναγνώριση και καταγραφή φυτών, παρατήρηση πουλιών κ.ά.), την προσωπική ανάπτυξη και τη συνεργασία (παιχνίδια γνωριμίας, συνεργασίας, ρόλων, θεατρικό παιχνίδι κ.ά.), τη λήψη αποφάσεων και την επίλυση προβλημάτων. Ειδικότερα, μέσα από την εφαρμογή των δραστηριοτήτων, επιδιώκεται οι μαθητές: Να γνωρίσουν τη φύση των προτεινόμενων διαδρομών Να αναγνωρίζουν βασικά δομικά στοιχεία του παραδοσιακού αγροτικού τοπίου και να διακρίνουν τη σημασία τους για τη βιοποικιλότητα Να αναγνωρίζουν βασικά αγροτικά είδη πουλιών της περιοχής Να αναγνωρίζουν χαρακτηριστικά είδη δέντρων και θάμνων της περιοχής Να αντιληφθούν τη σημασία των αγροτικών οικοσυστημάτων (παραδοσιακό αγροτικό τοπίο, ορυζώνες) για τη βιοποικιλότητα Να κατανοήσουν τη σχέση μεταξύ είδους και ενδιαιτήματος και τις συνέπειες της απώλειας του ενδιαιτήματος για ένα είδος, ειδικά για ένα απειλούμενο είδος Να αναπτύξουν δεξιότητες παρατήρησης και συστηματικής έρευνας Να συνδεθούν με το περιβάλλον και τις πληροφορίες που αντλούν από αυτό Να συμμετάσχουν σε συζητήσεις και να προβληματιστούν για τα περιβαλλοντικά ζητήματα που συνδέονται με την περιοχή Να συμμετάσχουν σε αισθησιοκινητικά παιχνίδια, να εξοικειωθούν με παιχνίδια ρόλων, να εκφραστούν μέσω δραστηριοτήτων που περιλαμβάνουν δρώμενα θεατρικού παιχνιδιού, εικαστικά και δημιουργική γραφή 5

7 2. Δομή του εκπαιδευτικού υλικού Συνολικά έχουν διαμορφωθεί 12 δραστηριότητες οι οποίες διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: δραστηριότητες εξοικείωσης με τη θεματική οι οποίες υλοποιούνται στο μεγαλύτερο μέρος τους στην τάξη, δραστηριότητες μελέτης στο ύπαιθρο καθώς και δραστηριότητες ψυχαγωγίας και δραστηριότητες στοχασμού οι οποίες μπορούν να υλοποιηθούν είτε στο ύπαιθρο είτε στην τάξη. Οι δραστηριότητες απευθύνονται σε μαθητές Δημοτικού (κυρίως των τάξεων Γ έως ΣΤ Δημοτικού) και Γυμνασίου αλλά μπορούν να προσαρμοστούν από τον εμψυχωτή για μεγαλύτερο εύρος ηλικιών. Οι δραστηριότητες που είναι κατάλληλες για κάθε ομάδα ηλικίας φέρουν την αντίστοιχη επισήμανση. Φύλλα Πληροφοριών Τα φύλλα πληροφοριών αποτελούν ενημερωτικά κείμενα προκειμένου ο εμψυχωτής να εμπλουτίσει τις γνώσεις του σχετικά με τις θεματικές του τρέχοντος υλικού. Σε αυτά θα μπορεί να ανατρέχει ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε δραστηριότητας σε γνωστικό επίπεδο. Φύλλα Δραστηριότητας Στις περισσότερες περιπτώσεις, κάθε δραστηριότητα παρουσιάζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος προορίζεται για τον εμψυχωτή ενώ στο δεύτερο παρατίθενται σελίδες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τα παιδιά. Φύλλα Δραστηριότητας για τον εμψυχωτή Στα φύλλα δραστηριότητας για τον εμψυχωτή δίνονται οι βασικές πληροφορίες για την υλοποίηση της δραστηριότητας καθώς και συνοδευτικές πληροφορίες που αφορούν στους επιμέρους στόχους, στην ηλικία, στον προτεινόμενο αριθμό παιδιών, στα απαιτούμενα υλικά, στη διάρκεια, στον τόπο υλοποίησης (σε εσωτερικό ή εξωτερικό χώρο) καθώς και στις ειδικές συνθήκες που απαιτούνται. Τα συνοδευτικά κείμενα βοηθούν τον εμψυχωτή να κατατοπιστεί γρήγορα και να επιλέξει εκείνες τις δραστηριότητες που ταιριάζουν στους στόχους που έχει θέσει ο ίδιος. Συγκεκριμένα, περιγράφονται τα εξής: 6

8 Με λίγα λόγια: δίνεται σύντομη περιγραφή της δραστηριότητας. Βασικοί στόχοι: διατυπώνονται οι βασικοί στόχοι της δραστηριότητας. Ο εμψυχωτής θα εντοπίσει, εφαρμόζοντας τη δραστηριότητα, συμπληρωματικούς στόχους ενώ μπορεί να θέσει και δικούς του προσαρμόζοντάς τη. Τόπος: διευκρινίζεται αν η δραστηριότητα υλοποιείται σε εξωτερικό (διαδρομές περιήγησης) ή σε εσωτερικό χώρο (αίθουσα, σχολική τάξη). Υλικά: αναφέρονται τα απαραίτητα υλικά για την υλοποίηση της δραστηριότητας όπως υλικά που χρησιμοποιούνται συνήθως σε μία τάξη καθώς και τα απαιτούμενα φύλλα δραστηριότητας. Αριθμός ατόμων: δίνεται ο ελάχιστος ή/και μέγιστος αριθμός παιδιών που είναι δυνατόν να συμμετέχουν στη δραστηριότητα. Ο εμψυχωτής μπορεί να προσαρμόσει τη δραστηριότητα αν επιθυμεί να μειώσει ή να αυξήσει τον αριθμό των παιδιών. Διάρκεια: δίνεται εκτίμηση της απαιτούμενης χρονικής διάρκειας για την υλοποίηση της δραστηριότητας. Η διάρκεια είναι ενδεικτική και εξαρτάται κάθε φορά από τον αριθμό των παιδιών, την ηλικία τους και την έμφαση που θέλει να δώσει ο εμψυχωτής σε κάθε σκέλος της. Ο εμψυχωτής καλό είναι να συνυπολογίσει και την απαιτούμενη ώρα προετοιμασίας πριν από κάθε δραστηριότητα. Ηλικία: αναφέρεται αν η δραστηριότητα απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού ή/και Γυμνασίου. Ταυτότητα: περιγράφονται οι ειδικές συνθήκες που απαιτούνται για την υλοποίηση της δραστηριότητας (χρόνος υλοποίησης σε σχέση με το σύνολο του υλικού, κατάλληλη θέση στο ύπαιθρο κ.λπ.). Φύλλα Δραστηριότητας για τα παιδιά Ορισμένες από τις δραστηριότητες υλοποιούνται με τη βοήθεια φύλλων εργασίας που απευθύνονται στα παιδιά. Τα φύλλα αυτά ακολουθούν τα φύλλα δραστηριότητας για τον εμψυχωτή. Μπορεί να βασίζονται στο περιβαλλοντικό σκίτσο (π.χ. σκίτσα αγροτικού τοπίου, σχέδια αγροτικών ειδών πουλιών), να παρέχουν συμπληρωματικές πληροφορίες (π.χ. περιγραφή των ήχων ειδών πουλιών), να υποστηρίζουν την επιστημονική μεθοδολογία (π.χ. έγχρωμος οδηγός αναγνώρισης πουλιών, πρωτόκολλα) ή να αφορούν κατασκευές (π.χ. κατασκευή μάσκας με θέμα απειλούμενα ζώα). Συμπληρωματικά, τα παιδιά κατά την περιήγησή τους στα μονοπάτια προτείνεται να έχουν μαζί τους ένα σημειωματάριο (είτε ατομικά είτε ανά ομάδα). Εναλλακτικά, μπορούν να παραχθούν αντίγραφα του φύλλου «Το σημειωματάριό μου» στο τέλος της παρούσας έκδοσης. 7

9 Το CD «Τα μονοπάτια του αγρού» περιλαμβάνει: CD εκπαιδευτικού υλικού Το σύνολο του υλικού (φύλλα δραστηριότητας για τον εμψυχωτή και τα παιδιά) Υποστηρικτικό υλικό (παρουσίαση με φωτογραφίες ειδών πουλιών της περιοχής, έγχρωμα φύλλα για τις Δραστηριότητες 3 και 6, χάρτες των δύο προτεινόμενων διαδρομών, συντεταγμένες των δύο διαδρομών σε υπόβαθρο Google Earth) 8

10 3. Τρόποι χρήσης του εκπαιδευτικού υλικού Το εκπαιδευτικό υλικό προτείνει δραστηριότητες που υλοποιούνται κυρίως εκτός της σχολικής τάξης, στις προτεινόμενες διαδρομές περιήγησης. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε από την εκπαιδευτική κοινότητα είτε από φορείς που επιθυμούν να περιηγηθούν στις προτεινόμενες διαδρομές περιήγησης (είτε κατά μήκος ολόκληρης της διαδρομής είτε σε ένα μέρος της). Ο εκπαιδευτικός ή ο εμψυχωτής, μπορεί να επιλέξει την εφαρμογή κάθε δραστηριότητας ξεχωριστά ανάλογα με τον τόπο εφαρμογής, την ηλικία των παιδιών, τον διαθέσιμο χρόνο και το ειδικό ενδιαφέρον τους. Μπορεί επίσης να συνδυάσει δύο δραστηριότητες ή να επιλέξει επιμέρους στοιχεία από κάθε δραστηριότητα ώστε να συνθέσει ένα δίωρο, τρίωρο ή πεντάωρο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Στον πίνακα που ακολουθεί αναγράφονται οι τίτλοι των δραστηριοτήτων σε αντιστοιχία με την ηλικία, τη διάρκεια και τον τόπο υλοποίησης. Πίνακας: Δραστηριότητες ανά τόπο, ηλικία, διάρκεια Δραστηριότητα Τόπος Ηλικία Διάρκεια 1 Τα μονοπάτια του αγρού Υ και Α Β, Γ 60 2 Βρες το σμήνος σου Υ ή Α Α, Β, Γ 15 3 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη Α Β, Γ 60 4 Ο δίσκος του ορυζώνα Υ και Α Β, Γ 60 5 Ο καθένας σπίτι του Α Β, Γ 60 6 Παρατήρηση πουλιών στα μονοπάτια του αγρού Υ Α, Β, Γ 30 7 Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης Υ Β, Γ 60 8 Ζώα σε κίνδυνο Υ και Α Α, Β, Γ 90 9 Τα μυστικά του φυτοφράκτη Υ Α, Β, Γ Το δικό μας μονοπάτι Υ Β, Γ Βρες τα σημεία του ορίζοντα Υ Β, Γ Παρελθόν, παρόν και μέλλον! Υ Α, Β, Γ 30 Τόπος: Υ = Δραστηριότητα που υλοποιείται σε εξωτερικό χώρο (ύπαιθρο) και Α = Δραστηριότητα που υλοποιείται σε εσωτερικό χώρο (αίθουσα) Ηλικία: Α = Μικρές τάξεις Δημοτικού, Β = Μεγάλες τάξεις Δημοτικού, Γ = Γυμνάσιο Διάρκεια: Δίνεται σε λεπτά 9

11 4. Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία είναι περιβαλλοντική, μη κερδοσκοπική οργάνωση με σκοπό τη μελέτη και προστασία των άγριων πουλιών και των βιοτόπων τους στην Ελλάδα. Από το 1982 εργάζεται με σκοπό να διασφαλίσει ένα βιώσιμο περιβάλλον τόσο για τα πουλιά, όσο και για τον άνθρωπο. Το έργο της περιλαμβάνει ευρύ φάσμα δράσεων: από την προστασία και τη μελέτη, ως την ενημέρωση, την εκπαίδευση, αλλά και τις παρεμβάσεις για κρίσιμα θέματα του φυσικού περιβάλλοντος. Η Ορνιθολογική είναι εταίρος της BirdLife International, της μεγαλύτερης παγκόσμιας ομοσπονδίας για την προστασία των πουλιών και των βιοτόπων τους. Άλλωστε, τα προβλήματα των πουλιών δεν γνωρίζουν σύνορα Υποστηρικτές της Ορνιθολογικής μπορούν να γίνουν όλοι όσοι ενδιαφέρονται για τα πουλιά και τους βιοτόπους τους, χωρίς να είναι απαραίτητη η ειδική γνώση στα θέματα αυτά. Δραστηριοποίηση της Ορνιθολογικής στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία έκανε τα πρώτα της βήματα στον χώρο της Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης και Εκπαίδευσης, μόλις τέσσερα χρόνια μετά από την ίδρυσή της το 1982, με την υποστήριξη της τότε Διεύθυνσης Περιβάλλοντος της Ε.Ο.Κ. Έπειτα από πολλές δράσεις για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την ενημέρωση δεκάδων χιλιάδων παιδιών, συνεχίζουμε την προσπάθειά μας με αμείωτη όρεξη, θέτοντας υψηλότερους στόχους και ελπίζοντας ότι συμβάλλουμε έστω και λίγο στη διαμόρφωση ενός καλύτερου κόσμου. Δραστηριότητες Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Σκοπός των δράσεων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Ορνιθολογικής είναι να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την ενασχόληση και ευαισθητοποίηση των παιδιών σχετικά με την προστασία των άγριων πουλιών αλλά και γενικότερα με θέματα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Οι δραστηριότητες Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης έχουν δημιουργηθεί έτσι ώστε να προάγουν συνειδητοποίηση, γνώσεις, στάσεις, δεξιότητες, ικανότητες και συμμετοχή. 10

12 Προγράμματα και Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Δραστηριότητες σε αστική περιοχή για τη γνωριμία και εξοικείωση των παιδιών με το φυσικό περιβάλλον (Πάρκο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης «Αντώνης Τρίτσης» - Ίλιον Αττικής). Ετήσια προγράμματα για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων από τους εκπαιδευτικούς («Ταξιδεύοντας με τη Νανόχηνα στους ελληνικούς υγρότοπους», «Φτερωτοί ταξιδιώτες: Το μεταναστευτικό ταξίδι των πουλιών στα Ιόνια νησιά», «Ένα πάρκο για τα πουλιά και τους ανθρώπους»). Δραστηριότητες σε περιοχές που προστατεύονται για τον φυσικό τους πλούτο, όπου εφαρμόζεται Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σε καθημερινή βάση (Υγρότοπος Βραυρώνας, Μαρκόπουλο Αττικής). Φορητά εκπαιδευτικά πακέτα για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων από τους εκπαιδευτικούς: «Ταξιδεύοντας με τον Αιγαιόγλαρο και τον Θαλασσοκόρακα στις ελληνικές θάλασσες», «Ο Μαυροπετρίτης μας ταξιδεύει στο Αιγαίο», «Ταξιδεύοντας με το Κιρκινέζι στους οικισμούς της Θεσσαλίας», «Γνωριμία με το Φυσικό Περιβάλλον του Πάρνωνα», «Εξόρμηση στη φύση του Ταΰγετου», σειρά πακέτων «Γνωριμία με τη φύση των προστατευόμενων περιοχών» (Λίμνες Κορώνεια-Βόλβη, Υγρότοποι Κοτύχι-Στροφυλιά, Εθνικός Δρυμός Ολύμπου, Χελμός-Βουραϊκός, Λίμνη Κερκίνη, Υγρότοπος Άγρα-Βρυτών-Νησίου, Κάρπαθος-Σαρία, Εθνικός Δρυμός Αίνου, Άνδρος, Σκύρος). Βρείτε περισσότερες πληροφορίες για τα Προγράμματα και το Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Ορνιθολογικής στην ιστοσελίδα μας: 11

13 12 Φύλλα Πληροφοριών

14 Α. Το αγροτικό τοπίο Το αγροτικό τοπίο φέρνει αμέσως στον νου τον άνθρωπο καθώς σε μεγάλο βαθμό έχει διαμορφωθεί από τον ίδιο μέσα από την ανάπτυξη ήπιων γεωργικών πρακτικών αλλά και της εκτατικής κτηνοτροφίας. Η ανθρώπινη παρέμβαση στο παραδοσιακό αγροτικό τοπίο αν και ορατή, δεν απειλεί την άγρια ζωή που επιβιώνει σε αυτό. Αντίθετα, πολλά από τα είδη άγριας ζωής προσαρμόστηκαν στη σταδιακή αλλαγή του τοπίου και στις εφαρμοζόμενες εκεί ήπιες αγροτικές πρακτικές και πλέον εξαρτώνται άμεσα ή έμμεσα από τη διατήρησή του. Α.1. Η εξέλιξη της γεωργίας Τα νεότερα χρόνια στην Ελλάδα ( ), το μεγαλύτερο τμήμα της αγροτικής γης καταλαμβάνεται κυρίως από ελαιώνες, αμπέλια, οπωρώνες, αροτραίες καλλιέργειες (π.χ. σιτηρά, βαμβάκι, καπνός), λιβάδια και ορεινά λιβάδια. Είναι η εποχή που το αγροτικό τοπίο υποστηρίζει μία πλούσια άγρια ζωή. Σταδιακά, και μετά από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, με το επιχείρημα της ανάγκης για αύξηση της διαθέσιμης τροφής, ξεκινά η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής με την είσοδο των μηχανών και τη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Η αυξημένη χρήση φυτοφαρμάκων όμως συνδέεται με τη ρύπανση του εδάφους (χημική υποβάθμιση λόγω υψηλής συγκέντρωσης ρύπων) η οποία είναι δύσκολα αντιμετωπίσιμη, την απώλεια βιοποικιλότητας, ζητήματα ασφάλειας τροφίμων (παραμονή στα αγροτικά προϊόντα επιβλαβών για την υγεία χημικών) κ.ά. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται η εφαρμογή μεθόδων γεωργίας συμβατών με την προστασία του περιβάλλοντος (π.χ. βιολογική γεωργία, διατήρηση φυτοφρακτών, καλλιεργούμενα φυτά άγριων ποικιλιών ή συγγενή τους). Α.2. Δομικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου Το παραδοσιακό αγροτικό τοπίο διακρίνεται από την παρουσία συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις παραδοσιακές καλλιεργητικές μεθόδους. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποκαλούνται δομικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου και σχετίζονται με την ύπαρξη και εργασία του ανθρώπου στο ύπαιθρο. Ταυτόχρονα, καταφέρνουν να προσελκύουν την άγρια ζωή και να υποστηρίζουν πλούσια βιοποικιλότητα. Βασικά δομικά στοιχεία θεωρούνται: Κύριες καλλιεργούμενες εκτάσεις: Το βασικό τμήμα του αγροτικού τοπίου. Για κάποια είδη η ίδια η καλλιέργεια μπορεί να αποτελέσει χώρο αναζήτησης τροφής ή φωλιάσματος (ελαιώνες, αμπελώνες, ορυζώνες κ.λπ.). Παρυφές των καλλιεργειών: Οι άκρες των καλλιεργειών. Αν παραμείνουν λίγα εκατοστά ακαλλιέργητα (και άρα χωρίς ψεκασμούς) δημιουργούνται πολλαπλά οφέλη για την άγρια ζωή. Εκεί φυτρώνουν διάφορα είδη φυτών χρήσιμα για την άγρια ζωή ενώ πολλά είδη πουλιών αναζητούν τροφή. Ακαλλιέργητες λωρίδες: Μπορεί να είναι τμήματα γης στα άκρα του χωραφιού αλλά και οποιοδήποτε τμήμα γης που δεν έχει καλλιεργηθεί για διάφορους λόγους (π.χ. υπάρχουν «εμπόδια» όπως ένας βράχος, ένα πηγάδι, ένας στύλος, σωρός από άχρηστα υλικά οπότε και τα γύρω σημεία δεν προσεγγίζονται εύκολα από τα γεωργικά εργαλεία). Εκεί ανενόχλητα, καταφέρνουν και φυτρώνουν πολλά είδη αγριολούλουδων, που με τη σειρά τους προσελκύουν πεταλούδες και άλλα έντομα, πουλιά ενώ συναντά κανείς και μικρά θηλαστικά. Όρια των αγρών: Οι διάφορες κατασκευές που χρησιμοποιούνται για τον διαχωρισμό ή την προστασία των χωραφιών. Όρια των αγρών θεωρούνται οι φυτοφράκτες, τα κλαδοπλέγματα, οι ξερολιθιές κ.ά. Οι φυτοφράκτες προσφέρουν τροφή (καρπούς, έντομα, σπόρους, βλαστούς), καταφύγιο και χώρο φωλιάσματος στην άγρια ζωή. Τα κλαδοπλέγματα, ξερά κλαδιά μαζεμένα συνήθως στην άκρη του χωραφιού, αποτελούν προσωρινό καταφύγιο για διάφορα μικροθηλαστικά αλλά και είδη πουλιών. Οι ξερολιθιές, χαμηλοί πέτρινοι φράκτες, αποτελούν πολύτιμο καταφύγιο για ερπετά (όπως η σαύρα), μικροθηλαστικά, σα- 13

15 λιγκάρια, πολλά έντομα και άλλα ασπόνδυλα, ιδίως όταν είναι χωρίς συνδετικό υλικό καθώς «κρύβονται» ανάμεσα στις πέτρες. Αναβαθμίδες: Οι αναβαθμίδες χρησιμοποιούνταν για τη μετατροπή ενός «αφιλόξενου» εδάφους σε καλλιεργήσιμη έκταση. Έτσι, απότομες πλαγιές «μεταμορφώνονταν» σε μικρές περιοχές χωρίς κλίση, πιο εύκολα καλλιεργήσιμες. Είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος τους στη διατήρηση του χώματος και, στη συνέχεια, στη δημιουργία εκείνων των ιδιαίτερων μικρο-συνθηκών που ευνοούν μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλία χλωρίδας και πανίδας από ότι θα υπήρχε στην απότομη πλαγιά πριν από τη δημιουργία τους. Εκτός από τα παραπάνω βασικά δομικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου υπάρχουν και άλλα, εξίσου σημαντικά για την άγρια ζωή όπως είναι τα μικρά άλση ή αλσύλια (τεχνητά ή φυσικά) για την κοπή ξυλείας τα οποία προσφέρουν σκιά σε ανθρώπους και κτηνοτροφικά ζώα το καλοκαίρι ενώ ταυτόχρονα πολλά είδη ζώων βρίσκουν εκεί ένα ασφαλές καταφύγιο με θέσεις φωλιάσματος αλλά και κρυψώνας. Επίσης, τα μεμονωμένα δέντρα τα οποία εξυπηρετούσαν επίσης την παροχή καταφυγίου ενώ προσέφεραν σκιά και προστασία από άσχημες καιρικές συνθήκες (έντονες βροχοπτώσεις). Οι μικρές λίμνες (ή ακόμα και τα αρδευτικά κανάλια) για το πότισμα των καλλιεργειών συχνά αποτελούν το μοναδικό διαθέσιμο ενδιαίτημα για αμφίβια και πολλά είδη εντόμων (ιδίως στις περιοχές που τα φυσικά έλη απουσιάζουν ή που οι υγρότοποι είχαν αποξηρανθεί στο παρελθόν για τη δημιουργία καλλιεργούμενων εκτάσεων). Οι ποτίστρες, οι βρύσες ή κρήνες, αν και μικρές σε μέγεθος, είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την άγρια ζωή καθώς αποτελούν ιδανικές (και σπάνιες) θέσεις για την αναπαραγωγή αμφιβίων και ορισμένων εντόμων. Σε βοηθητικές κατασκευές (αγροικίες, στάνες, «κονάκια», «ντάμια» κ.λπ.) που χρησιμοποιούνται για την αποθήκευση προϊόντων ή εργαλείων ακόμα και για την προσωρινή διαμονή των αγροτών ή τον σταβλισμό των ζώων, καταφεύγουν διάφορα είδη για να φτιάξουν τη φωλιά τους σε περιπτώσεις όπου δεν μπορούν να βρουν φυσικές θέσεις φωλιάσματος (τρύπες δέντρων, εσοχές βράχων, σπηλιές). Στους πετροσωρούς στις άκρες του χωραφιού, βρίσκουν καταφύγιο πολλά ερπετά, μικροθηλαστικά, έντομα και άλλα ασπόνδυλα (σαλιγκάρια). Τέλος, οι ακαλλιέργητες εκτάσεις (είτε λόγω αγρανάπαυσης είτε λόγω π.χ. εγκατάλειψης της καλλιέργειας) προσφέρουν θέσεις φωλιάσματος ή ημερήσιας ανάπαυσης για τα μεγαλύτερα θηλαστικά (αλεπού, ασβός, ακόμη και τσακάλι) ενώ ταυτόχρονα αποτελούν φυσικούς χώρους όπου η άγρια ζωή θα αναπτυχθεί ελεύθερα (αγριολούλουδα, ορχιδέες κ.λπ.). 14

16 Β. Τα μονοπάτια του αγρού Στις επόμενες ενότητες περιγράφονται οι δύο διαδρομές παρατήρησης άγριας ζωής στην ευρύτερη περιοχή του Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμνονα καθώς και των Λιμνών Κορώνειας-Βόλβης. Οι διαδρομές προσδιορίστηκαν με σκοπό να αναδείξουν τις γεωργικές περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας (ΥΦΑ) οι οποίες χαρακτηρίζονται ως τοπία ανεκτίμητης αξίας για τη βιοποικιλότητα καθώς υποστηρίζουν ποικιλία ειδών φυτών, πουλιών και άλλων ζώων. Β.1. Το μονοπάτι του Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα Η αφετηρία του μονοπατιού του Δέλτα εντοπίζεται 21 χιλιόμετρα δυτικά της Θεσσαλονίκης με συνολικό μήκος 26 χιλιομέτρων. Λόγω του μεγάλου μήκους, η απόσταση μπορεί να διανυθεί με αυτοκίνητο ή με λεωφορείο. Το μονοπάτι ξεκινά από τον οικισμό της Χαλάστρας όπου βρίσκεται και η έδρα του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα (Αφετηρία, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E). Το μονοπάτι του Δέλτα διασχίζει ορυζώνες (Στάση 1, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E), ένα πεδινό λιβάδι, δίπλα από τον Ποταμό Αξιό, το οποίο γειτνιάζει με τον οικισμό του Ανατολικού (Στάση 2, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E), αγροτικές περιοχές όπου εφαρμόζονται εντατικές μέθοδοι καλλιέργειας (ευρύτερη περιοχή Αγίου Αθανασίου) και τερματίζει στην ευρύτερη περιοχή της Νέας Αγχίαλου (Τέρμα, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E). Ο τερματισμός του μονοπατιού μπορεί να αποτελέσει την αρχή για μία επίσης ενδιαφέρουσα περιήγηση στους παραδοσιακούς αμπελώνες στα δυτικά της Περιφερειακής Ενότητας Θεσσαλονίκης. Β.1.1. Τα σημεία ενδιαφέροντος στο μονοπάτι του Δέλτα Η Χαλάστρα, όπως και οι υπόλοιποι περιφερειακοί οικισμοί (π.χ. Ανατολικό, Μάλγαρα, Κύμινα κ.λπ.), έχει άμεση γειτνίαση με το Δέλτα που σχηματίζεται από τέσσερα ποτάμια, τον Γαλλικό, τον Αξιό, τον Λουδία και τον Αλιάκμονα (για λόγους συντομίας η περιοχή συχνά αποκαλείται ως «Γ.Α.Λ.Α.»). Πριν από το εκτεταμένο Δέλτα, οι ποταμοί διαρρέουν ένα σχετικά επίπεδο ανάγλυφο, διαμορφώνοντας με την πάροδο των χρόνων μια εκτενή πεδιάδα με εύφορα εδάφη και πλούσιους υδάτινους πόρους. Οι ορυζώνες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ιστορικό και οικονομικό ενδιαφέρον. Με τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η οικονομική ενίσχυση μέσα από το Σχέδιο Μάρσαλ συμβάλλει στα πρώτα αντιπλημμυρικά έργα. Τότε ξεκινούν σε πειραματικό επίπεδο οι πρώτες ρυζοκαλλιέργειες στην πεδιάδα. Η καλλιέργεια ρυζιού ξεκινά από κατοίκους της Χαλάστρας μετά από τα πρώτα αντιπλημμυρικά έργα. Θα αποδειχθεί μια οικονομικά αποδοτική καλλιέργεια η οποία μετατρέπει σε πλεονέκτημα το μειονέκτημα της περιοχής ακόμη και με τα αντιπλημμυρικά έργα, λόγω της ύπαρξης των ποταμών και του Δέλτα, τα εδάφη παραμένουν βαριά (αργιλώδη) και υγρά. Το πεδινό λιβάδι κατά μήκος της διαδρομής χρησιμοποιείται κυρίως για βόσκηση. Τέτοια λιβάδια ήταν συχνά στην περιοχή αλλά οι αυξανόμενες ανάγκες της γεωργίας στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, τα περιόρισαν σημαντικά. Το συγκεκριμένο λιβάδι έχει διατηρηθεί εξαιτίας της άμεσης γειτνίασης με τον οικισμό του Ανατολικού καθώς ήταν πιο προσιτό στους κτηνοτρόφους σε σχέση με άλλα απομακρυσμένα λιβάδια. Οι αμπελώνες δημιουργήθηκαν στην περιοχή περίπου το 1919 από πρόσφυγες οι οποίοι προέρχονταν από την Ανατολική Ρωμυλία (Βόρεια Θράκη). Οι αμπελώνες της περιοχής αποτελούν παραδοσιακές καλλιέργειες που στηρίζονται σε τοπικές ποικιλίες και ανήκουν στους Δρόμους του Κρασιού της Μακεδονίας. Τα κρασιά της Νέας Αγχίαλου είναι δημοφιλή και καταναλώνονται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. 15

17 Β.1.2. Η φύση στο μονοπάτι του Δέλτα Αν και το τοπίο με μια πρώτη ματιά ίσως να μην μοιάζει ξεχωριστό, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα συνδυασμού διαφορετικών αγροτικών πρακτικών (γεωργίας και κτηνοτροφίας). Κατά μήκος της διαδρομής στην ευρύτερη περιοχή του Δέλτα, ο επισκέπτης συναντά ορυζώνες, λιβάδια, αμπελώνες αλλά και τοπία εντατικής καλλιέργειας. Οι ορυζώνες έχουν πολύ τυπική δομή (τετραγωνικές διατάξεις που χωρίζονται με φυτοφράκτες από καλαμιώνες). Λειτουργούν ως τεχνητοί εποχιακοί υγρότοποι, ειδικά όταν υποχωρεί το νερό στους φυσικούς υγρότοπους της περιοχής οι οποίοι συντηρούνται αποκλειστικά από τις βροχοπτώσεις και τις χιονοπτώσεις. Συνεπώς στην περιοχή, εκτός από τα αγροτικά πουλιά, απαντούν και είδη καλοβατικών πουλιών με πιο χαρακτηριστικό όλων τον Λευκό Πελαργό. Επίσης, εύκολα θα παρατηρήσει κανείς ερωδιούς να αναζητούν τροφή στα ρηχά νερά ή να στέκονται ακίνητοι μέχρι να εντοπίσουν και να εφορμήσουν στη λεία τους. Οι Λευκοί Πελαργοί φωλιάζουν περιφερειακά των ορυζώνων, μέσα σε οικισμούς πάνω σε εκκλησίες ή στύλους της ΔΕΗ ενώ οι ερωδιοί προτιμούν να φτιάξουν τη φωλιά τους σε πιο απόμερες τοποθεσίες, σε δέντρα κοντά στα ποτάμια. Στα λιβάδια, ανάμεσα στα καλλιεργούμενα φυτά για την τροφή των ζώων, φυτρώνουν και φυτά (γαϊδουράγκαθα, βατομουριές, πικραγγουριά) που είναι άριστα για τα φυτοφάγα είδη πουλιών που προτιμούν τους καρπούς. Υπάρχει έντονη παρουσία αγροτικών πουλιών όπως Σπιτοχελίδονα, Σταβλοχελίδονα, Δενδροσπουργίτια, Κεφαλάδες, Γαλιάντρες, Κατσουλιέρηδες, Καρακάξες κ.ά. με ιδιαίτερη παρατήρηση αυτή του Πράσινου Δρυοκολάπτη (εντομοφάγο είδος που συχνά αναζητά τροφή στο έδαφος). Στην περιοχή απαντά και το απειλούμενο είδους του Λαγόγυρου. Ο Λαγόγυρος είναι ένα μικρό θηλαστικό, μέλος της οικογένειας των τρωκτικών. Η Ελλάδα αποτελεί το νοτιότερο όριο εξάπλωσης του είδους στην Ευρώπη (και συγκεκριμένα η περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης). Στις εντατικές καλλιέργειες κατά μήκος της διαδρομής, ο επισκέπτης θα παρατηρήσει τοπίο τύπου «σκακιέρας» (αγροτεμάχια που από ψηλά φαίνεται να διαμορφώνουν ένα τοπίο που θυμίζει σκακιέρα με ελάχιστα φυσικά στοιχεία). Στο σημείο αυτό, είναι φανερή η απουσία φυσικής βλάστησης. Αυτό κατ επέκταση επηρεάζει και την παρουσία άγριας ζωής που είναι περιορισμένη. Τα είδη αρθροπόδων, αμφιβίων, ερπετών, πουλιών και θηλαστικών που διαβιούν εδώ είναι λιγότερα σε σχέση με τις γειτονικές ημιφυσικές αγροτικές περιοχές ή τις περιοχές που γειτνιάζουν του Δέλτα. Στους αμπελώνες παρατηρείται τοπίο που φέρει πιο σύνθετη δομή αφού συντηρεί φυσικά δομικά στοιχεία (π.χ. δέντρα και θάμνους), παραμένει όμως τοπίο τύπου σκακιέρας. Στους αμπελώνες οι καλλιεργητικές πρακτικές είναι πιο ήπιες σε σχέση με αυτές στις εντατικές καλλιέργειες. Διαμορφώνονται συνεπώς συνθήκες με λιγότερη όχληση και λίπανση, ενώ τα ξυλώδη φυτά (αμπέλια) δίνουν ευκαιρίες για τροφή και φώλιασμα στην άγρια ζωή. Ως εκ τούτου, η παρουσία άγριας ζωής είναι πιο έντονη. Είναι σχετικά εύκολο να παρατηρηθούν μικρά ή μεγάλα σμήνη από Σπιτοχελίδονα, σπουργίτια, Κατσουλιέρηδες, Ψαρόνια κ.ά. καθώς και μεμονωμένα άτομα Γερακίνας. 16

18 Β.2. Το μονοπάτι των λιμνών Κορώνειας - Βόλβης Η αφετηρία του μονοπατιού των λιμνών Κορώνειας - Βόλβης εντοπίζεται 23 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Θεσσαλονίκης, στις παρυφές του οικισμού του Λαγκαδά με συνολικό μήκος 48 χιλιόμετρα και διασχίζεται οδικώς. Το μονοπάτι ξεκινά από τα Λουτρά Λαγκαδά (Αφετηρία, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E), συνεχίζει νότια της λίμνης Κορώνειας και κατευθύνεται προς τον Άγιο Βασίλειο (Στάση 1, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E). Στη συνέχεια, διασχίζει την περιοχή όπου βρίσκεται ο Πύργος Αγίου Βασιλείου (Στάση 2, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E), κατευθύνεται ορεινά, προς το Αρδαμέρι (Στάση 3, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E) και τερματίζει στα Λουτρά Βόλβης (Τέρμα, σε συντεταγμένες GoogleEarth: N, E). Β.2.1. Τα σημεία ενδιαφέροντος στο μονοπάτι των λιμνών Στα Λουτρά Λαγκαδά, ανάμεσα από τα σπίτια του Λαγκαδά και την περίφραξη των Λουτρών, σχηματίζεται ένα μικρό μωσαϊκό αγροτικού τοπίου Υψηλής Φυσικής Αξίας (ΥΦΑ). Τα ΥΦΑ αγροτικά τοπία περιλαμβάνουν διαφορετικές χρήσεις και καλύψεις βλάστησης σε μία μικρή έκταση (στη συγκεκριμένη περίπτωση οι χρήσεις αυτές αποτελούν αγροτικές εκμεταλλεύσεις με φυτοφράκτες, έναν λειμώνα και εξοχικές κατοικίες με περιαύλιο χώρο). Στον Άγιο Βασίλειο, το Υψηλής Φυσικής Αξίας αγροτικό τοπίο από ψηλά έχει τη μορφή πλέγματος (δικτυωτό) διαδρόμων. Κυρίαρχο στοιχείο είναι οι φυτοφράκτες, οι οποίοι διαμορφώνουν σύνθετους διαδρόμους (πλέγμα) φυσικής βλάστησης ανάμεσα από τα αγροτεμάχια. Στον Πύργο Αγ. Βασιλείου, κυριαρχεί ίδιας μορφής τοπίο αλλά διαφοροποιείται η άγρια ζωή. Παρατηρούνται περισσότερα είδη που στηρίζονται στην άμεση γειτνίαση με τη λίμνη για την κάλυψη των αναγκών τους (π.χ. ερωδιοί). Σημειώνεται πως ο Πύργος του 14ου αιώνα σχετιζόταν με την τροφοδοσία της Θεσσαλονίκης με αγαθά αλιείας και γεωργίας (δεν ήταν τμήμα της οχύρωσης της πόλης). Λίγο πριν από το Αρδαμέρι, εντοπίζεται ένα τυπικό Υψηλής Φυσικής Αξίας αγροτικό τοπίο με αλληλομπλεκόμενα «δάκτυλα» καθώς από ψηλά το τοπίο θυμίζει δάκτυλα χεριού που μπλέκονται μεταξύ τους. Στο συγκεκριμένο τοπίο παρατηρούνται ρέματα που φέρουν στενές ζώνες φυσικής βλάστησης (μικρές συστάδες παραποτάμιων δέντρων και θαμνώνες) τα οποία τέμνονται με αγροτικές καλλιέργειες (σιτηρών και ηλίανθων). Στα Λουτρά Βόλβης παρατηρείται εναλλαγή εγκαταλελειμμένων χωραφιών και λιβαδιών μαζί με περιφραγμένες δενδρώδεις καλλιέργειες ενώ είναι έντονη η παρουσία φυτοφρακτών. Β.2.2. Η φύση στο μονοπάτι των λιμνών Η άγρια ζωή είναι κυρίαρχη στο μονοπάτι και συνυπάρχει με τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις (γεωργία, κτηνοτροφία). Τα αγροτικά πουλιά (Σπιτοχελίδονα, Σταβλοχελίδονα, σπουργίτια, Γαλιάντρες, Κεφαλάδες, Κατσουλιέρηδες, Καρακάξες κ.λπ.) παρατηρούνται σε όλες τις στάσεις που προτείνονται στο μονοπάτι. Υπάρχουν όμως σημεία που φέρουν κάποια ιδιαίτερα στοιχεία σε σχέση με άλλα και ως εκ τούτου φιλοξενούν και διαφορετικά είδη πανίδας ή χλωρίδας. Οι καλλιέργειες στην ευρύτερη περιοχή των Λουτρών Λαγκαδά, περιλαμβάνουν σιτηρά, κηπευτικά και καλαμπόκι. Υπάρχει ποικιλομορφία στους φυτοφράκτες που αποτελούνται από πολλά και διαφορετικά ξυλώδη φυτά, από τον Φράξο που χρησιμοποιείται ως καλλωπιστικό είδος μέχρι τυπικά ξυλώδη φυτά του παραδοσιακού αγροτικού τοπίου (Κυπαρίσσι, Αγριαχλαδιά ή Γκορτσιά, Λεύκα, Κουφοξυλιά, Bατομουριά, Κληματσίδα και Κισσός). Η εναλλαγή χαμηλής και υψηλής βλάστησης σε συνδυασμό με ήπιες χρήσεις διαμορφώνει το πλέον κατάλληλο ενδιαίτημα για το παγκόσμια απειλούμενο είδος του Λαγόγυρου. Η 17

19 περιοχή είναι μια από τις βασικές περιοχές για το είδος στο Εθνικό Πάρκο Λιμνών Κορώνειας - Βόλβης. Σημειώνεται πως είναι ένα από τα σημεία που εύκολα θα παρατηρήσει ή ακούσει κανείς Αηδόνια. Νότια της λίμνης Κορώνειας, λίγο πριν από τον Άγιο Βασίλειο, οι φυτοφράκτες αν και είναι λίγο πιο πυκνοί, διαμορφώνονται από τα ίδια περίπου είδη ξυλώδης βλάστησης (π.χ. Λεύκα, Παλιούρι, Βατομουριά, Κουφοξυλιά, Κισσός) και κατ επέκταση απαντούν όπως και στην προηγούμενη περιοχή αγροτικά πουλιά, όπως σπουργίτια, Κατσουλιέρηδες, Καρακάξες, χελιδόνια, Τσιχλοποταμίδες, τσιροβάκοι, Καλόγεροι, Σκαρθάκια και Καρδερίνες. Στα σημεία του μονοπατιού που γειτνιάζουν με τη λίμνη Βόλβη, εύκολα μπορεί να παρατηρήσει κανείς Λευκούς Πελαργούς και τις φωλιές τους πάνω στον Πύργο του Αγίου Βασιλείου. Επίσης, είναι πιο πιθανό να παρατηρηθούν αρπακτικά πουλιά όπως ο Θαλασσαετός αλλά και η Αετογερακίνα, η Γερακίνα, το Βραχοκιρκίνεζο και το Ξεφτέρι. Στο μικτό τοπίο με μικρές συστάδες παρόχθιων δασών και καλλιέργειες, παρατηρούνται συχνά δρυοκολάπτες καθώς και εντομοφάγα είδη πουλιών όπως Σπιτοχελίδονα, Μιλτοχελίδονα, Αμπελουργοί, Κιτρινοσουσουράδες, Κοκκινοκεφαλάδες, Ψαρόνια αλλά και Καρακάξες. Η εναλλαγή εγκαταλελειμμένων χωραφιών και λιβαδιών και η έντονη παρουσία φυτοφρακτών δίνει τη δυνατότητα να παρατηρηθούν ευκολότερα αγροτικά είδη πουλιών είτε μεμονωμένα είτε σε μικρά ή μεγάλα σμήνη (π.χ. Σπιτοχελίδονα, Ψαρόνια, σπουργίτια). Στην ευρύτερη περιοχή επίσης, έχουν παρατηρηθεί ίχνη από το απειλούμενο είδος της Βίδρας. Γ. Η άγρια ζωή στο εκπαιδευτικό υλικό Στις επόμενες ενότητες δίνονται πληροφορίες για τα είδη άγριας ζωής που αναφέρονται στο εκπαιδευτικό υλικό. Οι πληροφορίες αφορούν κυρίως το ενδιαίτημα του κάθε είδους και τις βασικές ανάγκες του σε τροφή και θέσεις φωλεοποίησης. Γ.1. Είδη πουλιών Γερακίνα (Κοινή) (Buteo buteo) Από τα πιο κοινά αρπακτικά της χώρας μας, ειδικά τον χειμώνα. Βασικό της χρώμα είναι το καφέ ενώ τα άκρα των φτερών είναι μαύρα. Θα τη συναντήσουμε εύκολα σε ανοιχτές πεδιάδες, κοντά σε δάση, να πετάει γύρω από αγρούς ή να κάθεται σε στύλους και φράχτες αναζητώντας τη λεία της. Προτιμά τα ανοιχτά μέρη με χαμηλή βλάστηση όπου αναζητά την τροφή της αλλά και ψηλά δέντρα όπου θα φτιάξει τη φωλιά της ή/και θα κουρνιάσει. Τρέφεται κυρίως με ποντίκια αλλά και πουλιά, έντομα και ερπετά ακόμα και αμφίβια και γεωσκώληκες. Δεκαοχτούρα (Streptopelia decaocto) Το όνομά της το πήρε από το κάλεσμά της καθώς μοιάζει να φωνάζει «δέκα - οχτώ». Εύκολα αναγνωρίσιμη από το μαύρο σημάδι σαν δαχτυλίδι στον λαιμό της. Παραμένει στη χώρα μας όλο τον χρόνο. Κοινό είδος σε πόλεις, χωριά και όπου υπάρχουν δέντρα όπου φωλιάζει. Σπανιότερα φτιάχνει τη φωλιά της σε περβάζια ή κτίσματα. Τρέφεται κυρίως με σπόρους. Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus) Παρυδάτιο πουλί που μοιάζει με μικρογραφία πελαργού καθώς μοιράζονται το ίδιο ασπρόμαυρο φτέρωμα, το μακρύ ράμφος και τα πολύ ψηλά κόκκινα πόδια. Απαραγνώριστος, θα τον συναντήσουμε σε υγρότοπους με ρηχό νερό, αλμυρόβαλτους, αλυκές, έλη. Ιδιαίτερα συχνός επισκέπτης το καλοκαίρι στη χώρα μας. Το φθινόπωρο αναχωρεί σε κοπάδια για την Αφρική. Φωλιάζει συνήθως σε αποικίες κοντά στο νερό, σε υγρότοπους με ρηχό νερό. Τα πολύ ψηλά πόδια και το μακρύ του ράμφος, του επιτρέπουν να τρέφεται σε ρηχά νερά με υδρόβια έντομα, σκουλήκια, καρκινοειδή κ.ά. 18

20 Καρακάξα (Pica pica): Ζει κοντά στον άνθρωπο καθώς της εξασφαλίζει αφθονία τροφής αλλά και προστασία από τα αρπακτικά. Ξεχωρίζει από το ασπρόμαυρο μεγάλο σώμα της και τη χαρακτηριστική μακριά ουρά. Θα τη συναντήσουμε σχεδόν παντού όλο τον χρόνο, σε χωριά και πόλεις αλλά και όπου υπάρχουν λίγα δέντρα και γυμνό έδαφος. Εξαίρεση αποτελούν τα περισσότερα ελληνικά νησιά καθώς λόγω των χαρακτηριστικών του σώματός της δεν προτιμά να διασχίζει τη θάλασσα. Εύκολα θα παρατηρήσει κανείς τη σχετικά μεγάλη και φτιαγμένη από κλαδιά φωλιά της, ψηλά στα δέντρα. Είναι παμφάγο είδος καθώς τρέφεται με σκουλήκια, έντομα και απομεινάρια τροφής. Καρδερίνα (Carduelis carduelis) Πασίγνωστο ωδικό πουλί με έντονα χρώματα και χαρακτηριστικό κάλεσμα, στοιχεία που παρακινούν την παράνομη αιχμαλωσία και παγίδευσή της σε κλουβί. Την ξεχωρίζει εύκολα κανείς από το έντονα κόκκινο πρόσωπο και την κίτρινη ρίγα στα φτερά. Ζει σε ανοικτές εκτάσεις με χαμηλά δέντρα, θαμνώνες, οπωρώνες, ελαιώνες, αμπελώνες, κήπους και πάρκα. Φτιάχνει τη φωλιά της σε δέντρα και τρέφεται με σπόρους που βρίσκει κυρίως σε γαϊδουράγκαθα. Κατσουλιέρης (Galerida cristata) Ο πιο διαδεδομένος κορυδαλλός που ζει στη χώρα μας όπου και παραμένει όλο τον χρόνο. Συνήθως θα τον παρατηρήσει κανείς στο έδαφος αφού εκεί ζει σχεδόν όλη του τη ζωή. Ξεχωρίζει από τις ζωηρές κινήσεις του και το ανασηκωμένο λοφίο του. Θα τον συναντήσουμε σε χέρσες εκτάσεις, συχνά σε παρυφές δρόμων, βοσκότοπους και καλλιέργειες. Φτιάχνει τη φωλιά του στο έδαφος κάτω από θάμνους. Τρέφεται με έντομα και σπόρους από αγριόχορτα για αυτό και προτιμά χορταριασμένα ή ξηρά εδάφη, χωρίς θάμνους. Κιτρινοσουσουράδα (Motacilla flava) Μεταναστευτικό είδος που έρχεται στη χώρα μας την άνοιξη και αναχωρεί το φθινόπωρο για την Αφρική. Διακρίνεται εύκολα από τη μακριά ουρά και το κίτρινο κάτω μέρος του σώματός της αλλά και από τη συμπεριφορά της. Περπατά γρήγορα στο έδαφος και κουνά νευρικά την ουρά της. Θα τη συναντήσουμε σε υγρά λιβάδια, υγροτοπικές περιοχές, αλμυρόβαλτους κ.ά. Φτιάχνει τη φωλιά της μέσα στα χόρτα στο έδαφος και τρέφεται με έντομα και ασπόνδυλα. Κοκκινοκεφαλάς (Lanius senator) Καλοκαιρινός επισκέπτης στη χώρα μας. Έρχεται τέλος Μαρτίου και τέλη Αυγούστου αναχωρεί για την Αφρική. Όπως λέει και το όνομά του, έχει καστανοκόκκινο χρώμα στο πίσω μέρος του κεφαλιού ενώ ξεχωρίζει και από τα ασπρόμαυρα σχέδια στα φτερά του. Θα τον συναντήσουμε σε ανοιχτές περιοχές με αραιή βλάστηση, σκόρπια δέντρα, καλλιέργειες αλλά και οπωρώνες. Περνά αρκετή ώρα καθισμένος ακίνητος στις κορφές δέντρων ή θάμνων αναζητώντας τη λεία του. Φτιάχνει τη φωλιά του σε κλαδιά δέντρων ή θάμνων και τρέφεται με έντομα, σαύρες, μικρά τρωκτικά ακόμα και μικρά πουλιά. Κουρούνα (Σταχτιά) (Corvus cornix) Ένα από τα κορακοειδή που συναντά κανείς σε αγροτικές περιοχές, προάστια ακόμα και μεγάλα πάρκα πόλεων όλο τον χρόνο. Ξεχωρίζει από το γκρίζο χρώμα στο φτέρωμά της και από το μεγάλο δυνατό ράμφος της. Φτιάχνει τη φωλιά της συνήθως πάνω στα δέντρα. Είναι παμφάγο είδος καθώς τρέφεται με σπόρους, έντομα, αβγά και μικρά πουλιά καθώς και σκουπίδια και νεκρά ζώα. Λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta) Από τους πιο γνωστούς ερωδιούς. Μεταναστευτικό είδος, αν και αρκετοί από αυτούς παραμένουν όλο τον χρόνο στη χώρα μας. Θα τον συναντήσουμε σε υγρότοπους, καλαμιώνες κοντά σε λίμνες, έλη κ.λπ. Φωλιάζει κατά αποικίες σε νησίδες κοντά στην ακτή, πάνω σε δέντρα, θάμνους ή καλαμιώνες. Εύκολα θα τον παρατηρήσει κανείς να περπατά στα ρηχά νερά αναζητώντας τη λεία του. Τρέφεται με βατράχια, μικρά ψάρια, έντομα και σκουλήκια που τσιμπάει με το μυτερό του ράμφος. Ιδιαίτερο γνώρισμά του, ένα μακρύ λοφίο στο κάτω μέρος του κεφαλιού του το οποίο αποκτά την άνοιξη κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Λευκός Πελαργός (Ciconia ciconia) Εύκολα αναγνωρίσιμο είδος από το μεγάλο σώμα του, τις ασπρόμαυρες φτερούγες αλλά και το μακρύ 19

21 κόκκινο ράμφος. Έρχεται στη χώρα μας τον Μάρτιο και φεύγει τον Αύγουστο μέσω Μικράς Ασίας για να ξεχειμωνιάσει στην Αφρική. Θα τον συναντήσουμε σε αγροτικές περιοχές και υγρότοπους, πλημμυρισμένους ορυζώνες και λιβάδια αλλά και σε χωριά όπου φτιάχνει τη φωλιά του. Παλαιότερα έφτιαχνε τη φωλιά του σε μεγάλα δέντρα. Σήμερα, οι περισσότεροι από αυτούς φωλιάζουν σε στύλους της ΔΕΗ, κάποιοι σε στέγες εκκλησιών και σπιτιών. Ανήκει στα απειλούμενα είδη πουλιών καθώς ο πληθυσμός του έχει μειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της καταστροφής των υγροτοπικών οικοσυστημάτων και συγκεκριμένα των φυσικών υγρολίβαδων που είναι το βασικό του ενδιαίτημα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι η σχεδόν απουσία φωνής, την οποία αναπληρώνει με δυνατό κροτάλισμα του ράμφους του. Τρέφεται με βατράχια, έντομα, ποντικούς και φίδια. Σπιτοσπουργίτης (Passer domesticus) Από τα πολύ γνωστά πουλιά που ζουν κοντά στον άνθρωπο. Θα τον συναντήσουμε σε κατοικημένες περιοχές και καλλιεργημένες εκτάσεις συχνά σε μικρές αποικίες. Φωλιάζει σε κουφάλες δέντρων αλλά και τρύπες και ρωγμές κτιρίων, σε κοιλώματα, κάτω από σκεπές, ακόμα και σε παλιές φωλιές χελιδονιών. Είναι από τα είδη που εύκολα προτιμούν τις ξύλινες τεχνητές φωλιές. Τρέφεται κυρίως με σπόρους. Σπιτοχελίδονο (Delichon urbicum) Συνώνυμο του ερχομού της άνοιξης και ίσως πιο συνηθισμένο στις αστικές περιοχές. Μεταναστευτικό είδος που έρχεται στη χώρα μας την άνοιξη και αναχωρεί το φθινόπωρο για να ξεχειμωνιάσει στην Αφρική. Ξεχωρίζει από τα άλλα χελιδόνια από την κοντή του ουρά και το λευκό χρώμα πάνω από αυτήν. Θα το συναντήσουμε σε χωριά και πόλεις αλλά και σε ανοιχτές περιοχές (σε βράχια, κοντά σε υγρά μέρη, σε καλλιεργημένες εκτάσεις). Εύκολα θα διαπιστώσει κανείς αν έχει για συγκάτοικους Σπιτοχελίδονα αν παρατηρήσει τη γνωστή κλειστή τους φωλιά από λάσπη κάτω από μπαλκόνια, στο γείσο των τοίχων κ.ά. Τρέφεται με έντομα, κυρίως κουνούπια. Τσαλαπετεινός (Upupa epops) Βασικό του χαρακτηριστικό, το λοφίο στο κεφάλι το οποίο μερικές φορές ανοίγει σαν βεντάλια. Έρχεται στη χώρα μας νωρίς την άνοιξη (Μάρτιος) και φεύγει στις αρχές του φθινοπώρου (Σεπτέμβριος). Θα τον συναντήσουμε σε αγροτικές περιοχές, βοσκότοπους, ελαιώνες, σε πάρκα πόλεων κ.ά. Αναζητά την τροφή του στο έδαφος καθώς τρέφεται με έντομα, κάμπιες εντόμων, σκουλήκια τα οποία πιάνει με το μακρύ του ράμφος. Φτιάχνει τη φωλιά του σε τρύπες δέντρων και τοίχων και σε ξερολιθιές. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τόσο η φωνή του (ένα επαναλαμβανόμενο χαμηλότονο ουπ-ουπ-ουπ) όσο και το πέταγμά του που θυμίζει πεταλούδα. Τυτώ (Tyto alba) Ανήκει στην οικογένεια των αρπακτικών και συγκεκριμένα στα νυχτόβια. Θα τη συναντήσουμε σε αγρούς, κοντά σε μικρά δάση (συστάδες με δέντρα) αλλά και σε χωριά. Φωλιάζει σε τρύπες δέντρων ή/και κτιρίων, σε εγκαταλελειμμένα αγροτόσπιτα, σε χαλάσματα, στάβλους κ.ά. Τρέφεται με μικρά τρωκτικά που αναζητά στους αγρούς. Η φωνή της θυμίζει τρεμουλιαστή στριγκλιά, άκουσμα που αποτέλεσε (άδικα) την αφορμή για να πάρει από τον άνθρωπο και την ονομασία «χαροπούλι». Ψαρόνι (Sturnus vulgaris) Από τα είδη που παρουσιάζουν πολύ μεγάλες συγκεντρώσεις στην Ελλάδα ιδιαίτερα το φθινόπωρο και τον χειμώνα. Οι εναέριοι σχηματισμοί τους σε σμήνη αποτελούν πάντα εντυπωσιακό θέαμα. Ξεχωρίζει από το μεταλλικό πράσινο και βιολετί φτέρωμά του αλλά και τις λευκές κηλίδες στο σώμα του (τον χειμώνα). Θα το συναντήσουμε σε αγροτικές περιοχές, χωριά και προάστια πόλεων. Κουρνιάζουν σε μεγάλους αριθμούς σε καλαμιώνες, πάρκα πόλεων κ.ά. Φωλιάζει σε κοιλώματα δέντρων και κτιρίων και τρέφεται με έντομα, σκουλήκια, σπόρους αλλά και φρούτα. 20

22 Γ.2. Άλλα είδη άγριας ζωής Αλεπού Η Κόκκινη Αλεπού (Vulpes vulpes) έχει κοκκινωπό τρίχωμα και φουντωτή ουρά που στην άκρη της είναι πάντα λευκή. Κατά τη διάρκεια της ημέρας ξεκουράζεται σε περιοχές με θάμνους και βγαίνει τη νύχτα για αναζήτηση τροφής. Είναι ένα παμφάγο θηλαστικό. Θα τραφεί με άλλα μικρότερα θηλαστικά, πουλιά, έντομα. Σαλιγκάρια Τα σαλιγκάρια δραστηριοποιούνται όταν υπάρχει υγρασία, ενώ σε περιόδους ξηρασίας κρύβονται κάτω από πεσμένους κορμούς δένδρων, κάτω από βράχους κ.ά. Όταν οι συνθήκες είναι υπερβολικά ξηρές υποχωρούν στο κέλυφός τους όπου πέφτουν σε μία κατάσταση νάρκης. Τρέφονται με φυτά (νεκρή φυτική ουσία αλλά και χλωρά φυτά όπως βλαστούς, φύλλα) ενώ θα εναποθέσουν τα αβγά τους σε μικρούς λάκκους που τα ίδια σκάβουν σε μαλακό έδαφος. Τα σκαθάρια της οικογένειας Carabidae καθώς και πολλά πουλιά αποτελούν κάποιους από τους φυσικούς θηρευτές των σαλιγκαριών. Σκαντζόχοιρος Οι σκαντζόχοιροι είναι νυχτόβια θηλαστικά, αλλά είναι πιθανό να τους συναντήσουμε και κατά τη διάρκεια της ημέρας σε αραιά δάση ή αγροτικές εκτάσεις. Είναι σχεδόν παμφάγοι. Τρώνε έντομα, σαλιγκάρια, βατράχια, αβγά, φίδια, χόρτα, ρίζες μέχρι και φρούτα. Φτιάχνουν τη φωλιά τους από φύλλα και βλαστούς. Χελώνα (χερσαία) Χαρακτηριστικό είδος της βόρειας και κεντρικής Ηπειρωτικής Ελλάδας είναι η Γραικοχελώνα (Testudo graeca) (θα τη συναντήσουμε και αλλού όπως σε νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου, στη δυτική Πελοπόννησο κ.ά.). Επιλέγει ποικιλία ενδιαιτημάτων αρκεί να υπάρχει παρουσία φυτών. Στη χώρα μας θα συναντήσουμε επίσης τη Μεσογειακή χελώνα (Eurotestudo hermanni) και την Κρασπεδοχελώνα (Testudo marginata) Και τα 3 είδη είναι αποκλειστικά φυτοφάγα ζώα. Προστατεύονται όλα από την ελληνική νομοθεσία. Λιβελούλες Οι λιβελούλες είναι έντομα που ζουν κοντά σε γλυκό νερό, κυρίως κοντά σε λίμνες και ποτάμια. Οι θηλυκές λιβελούλες γεννούν τα αβγά τους πάνω στο νερό καθώς και σε επιπλέοντα φυτά. Από τα αβγά βγαίνουν οι προνύμφες οι οποίες τρέφονται με ζωντανούς μικροοργανισμούς, κυρίως με προνύμφες και νύμφες κουνουπιών ενώ τα ώριμα άτομα τρέφονται με κουνούπια, μύγες, πεταλούδες κ.ά. Οι λιβελούλες αποτελούν τροφή για πουλιά, σαύρες, βατράχια καθώς και μεγάλα έντομα. Γεωσκώληκες Γεωσκώληκες ονομάζονται τα σκουλήκια με μακρύ, κυλινδρικό σώμα. Βρίσκονται σε όλα σχεδόν τα εδάφη της γης, αρκεί να υπάρχει αρκετή υγρασία αλλά και οργανική ύλη. Τρέφονται κυρίως με νεκρή οργανική ύλη, χώμα και ξερά φύλλα. Με τις τρύπες που ανοίγει, αερίζει το χώμα και το κάνει πιο παραγωγικό για όλα τα φυτά ενώ η συμβολή του είναι καθοριστική στην αποσύνθεση των οργανικών καταλοίπων και στην παρασκευή κοπροχώματος. Οι γεωσκώληκες είναι ερμαφρόδιτοι, αναπαράγονται όλο τον χρόνο και γεννούν μεγάλο αριθμό αβγών μέσα στο χώμα. Βάτραχοι Οι βάτραχοι ως αμφίβια, ζουν κοντά ή μέσα στα νερά ποταμών, λιμνών και βάλτων. Ωστόσο κάποια είδη θα τα συναντήσουμε στην ξηρά, κυρίως σε χωράφια και εκτάσεις με ποώδη βλάστηση. Οι βάτραχοι λατρεύουν να καταπίνουν μύγες, κουνούπια και άλλα έντομα που τα πιάνουν με τη βοήθεια της μακριάς τους γλώσσας και αποτελούν τροφή για φίδια, πελαργούς, ερωδιούς και άλλα πουλιά. Την περίοδο αναπαραγωγής τους (Μάρτιος-Απρίλιος) το κόασμά τους, χαρακτηριστικό των αρσενικών, γίνεται πολύ έντονο. Γεννούν πολλά αβγά στο νερό από όπου εκκολάπτονται μέσα λίγες μέρες οι μικροί γυρίνοι. Πεταλούδες Έντομα που τρέφονται κυρίως με νέκταρ λουλουδιών, χυμούς δέντρων, ώριμα φρούτα. Παρόλο που δεν μεταφέρουν τόσο μεγάλη ποσότητα γύρης όπως οι μέλισσες, θεωρούνται σημαντικοί επικονιαστές για 21

23 κάποια είδη φυτών. Γεννούν τα αβγά τους στα φύλλα των φυτών, ενώ ορισμένες χρειάζονται συγκεκριμένα είδη φυτών για να αποθέσουν τα αβγά τους. Οι κάμπιες που θα εκκολαφθούν τρέφονται αρχικά με το κουκούλι τους και στη συνέχεια με το ίδιο φυτό που τις φιλοξενεί. Οι σοβαρότερες απειλές για τις πεταλούδες είναι η απώλεια των ενδιαιτημάτων τους (δάση, ακαλλιέργητοι αγροί κ.ά.) και η ανεξέλεγκτη χρήση αγροχημικών. Μέλισσες Οι μέλισσες είναι έντομα που τρέφονται με νέκταρ και γύρη και συνεπώς θα τις συναντήσει κανείς όπου υπάρχουν άνθη. Είναι από τους πιο σπουδαίους επικονιαστές των φυτών γενικά αλλά και των καλλιεργούμενων φυτών. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μείωση του αριθμού των κοινών και των άγριων μελισσών. Τα αίτια της μείωσης είναι πολλαπλά και αφορούν σε εχθρούς και ασθένειες, στην αλόγιστη χρήση αγροχημικών προϊόντων κ.ά. Μυγαλή Αν και η εξωτερική τους εμφάνιση θυμίζει ποντικό, οι μυγαλές οι οποίες ξεχωρίζουν για το μακρύ τους ρύγχος, δεν ανήκουν στην οικογένεια των τρωκτικών αλλά σε αυτήν των εντομοφάγων. Μοιράζουν τον χρόνο τους ανάμεσα στο κυνήγι της τροφής τους (έντομα, προνύμφες, σκουλήκια και ασπόνδυλα) και στον ύπνο (μέσα σε υπόγειες στοές). Ποντίκι Τα είδη των αγρών ή των δασών μπορεί να είναι καθαρά εντομοφάγα ενώ άλλα μπορεί να είναι σποροφάγα ή ακόμα και να τρέφονται με πολλές και διαφορετικές τροφές. Θα τα συναντήσουμε σε ποικιλία ενδιαιτημάτων, ανάμεσα στα οποία και τα αγροτικά οικοσυστήματα. Σκάβει μικρές τρύπες στο έδαφος όπου κάνει τη φωλιά του. Σαύρα Είναι ημερόβια και εξαιρετικά δραστήρια ζώα. Σε καθεστώς (θανάσιμου) κινδύνου, η ουρά τους κόβεται. Στη θέση της θα δημιουργηθεί μία νέα ουρά η οποία όμως θα είναι από χόνδρο (δεν θα έχει σκελετό από κόκκαλα) (αυτοτομία). Οι περισσότερες σαύρες τρέφονται κυρίως με ιπτάμενα έντομα (μύγες, κουνούπια, πεταλούδες κ.ά) αλλά ανάμεσά τους υπάρχουν είδη που προτιμούν μυρμήγκια, γρύλους κ.ά. Θα τις συναντήσουμε σε ποικιλία οικοτόπων (βραχώδεις περιοχές, σε δάση, λιβάδια, έλη και παραλίες). 22

24 Τα μονοπάτια του αγρού 01 Με λίγα λόγια Τα παιδιά συνθέτουν τον δικό τους Μικρό Οδηγό Μονοπατιού αξιοποιώντας στοιχεία από γεωφυσικό χάρτη της περιοχής (μικρότερες ηλικίες) ή τη διαδικτυακή εφαρμογή του Google Earth (μεγαλύτερες ηλικίες) καθώς και από την επίσκεψή τους στην περιοχή. Στόχοι: Οι μαθητές να εξοικειωθούν με την περιοχή επίσκεψης, να προσανατολίζονται στον χώρο με τη βοήθεια χάρτη, να περιγράφουν τη διαδρομή των μονοπατιών με τη βοήθεια γεωφυσικού χάρτη ή και γεωαναφερμένα δεδομένα. Σε εσωτερικό & εξωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, μολύβια, ξυλομπογιές, γεωφυσικός χάρτης Κεντρικής Μακεδονίας, λευκές κόλλες, Η/Υ με δυνατότητα σύνδεσης στο διαδίκτυο Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά (στην τάξη) Στην αρχή και το κλείσιμο του Προγράμματος Περιγραφή Επιλέγεται ένα από τα δύο μονοπάτια του φύλλου «Μονοπάτια του αγρού» (το μονοπάτι του Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα ή το μονοπάτι των λιμνών Κορώνειας-Βόλβης). Δημιουργούνται 3-4 ομάδες παιδιών και σε κάθε ομάδα μοιράζεται από ένα αντίγραφο του φύλλου. Τα παιδιά μικρότερης ηλικίας σημειώνουν στο σκαρίφημα την αφετηρία και το τέρμα του μονοπατιού και κυκλώνουν τους κύριους οικισμούς από τους οποίους διέρχεται το μονοπάτι. Με τη βοήθεια γεωφυσικού χάρτη της περιοχής (Κεντρική Μακεδονία) εντοπίζουν τα διαφορετικά οικοσυστήματα που παρατηρούν στον χάρτη (βουνά, λίμνες, δάση). Στη συνέχεια (είτε ατομικά είτε σε ομάδες), ζωγραφίζουν ελεύθερα το σκαρίφημα που τους δίνεται στο φύλλο καθώς και συμπληρωματικά στοιχεία που πιθανώς έχουν παρατηρήσει στον χάρτη. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν χρώματα που αντιπροσωπεύουν τα διάφορα οικοσυστήματα ή και τους οικισμούς όπως σε έναν γεωφυσικό χάρτη. Τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας μπορούν να φτιάξουν το δικό τους σκαρίφημα μονοπατιού με τη βοήθεια της διαδικτυακής εφαρμογής του Google Earth. Εντοπίζουν την περιοχή ενδιαφέροντος στο Google Earth με τη βοήθεια συγκεκριμένων συντεταγμένων που τους δίνονται στο φύλλο «Συντεταγμένες μονοπατιών» και που αφορούν στην αφετηρία, το τέρμα και σε βασικές στάσεις που πραγματοποιούνται στο μονοπάτι. Τα παιδιά χωρίζονται σε 3-4 ομάδες, ανάλογα με το μονοπάτι που έχουν επιλέξει να μελετήσουν. Σε κάθε ομάδα αντιστοιχούν δύο συνεχόμενα σημεία (στάσεις) της διαδρομής όπως αφετηρία και στάση 1, στάση 2 και 3 κ.ο.κ. Σε περίπτωση μεγάλης απόστασης μεταξύ δύο σημείων της διαδρομής, μπορούν να χρησιμοποιήσουν και τις συντεταγμένες από ενδιάμεσα σημεία που θα βρουν στον αντίστοιχο πίνακα του φύλλου. Εστιάζουν στην περιοχή που ορίζουν τα δύο αυτά σημεία και καταγράφουν σε μία λευκή κόλλα 23

25 χαρτί τις παρατηρήσεις τους σε σχέση με: τη βλάστηση, το τοπίο, τις υποδομές. Όταν ολοκληρώσουν, κάθε ομάδα παρουσιάζει τα συμπεράσματά της. Στη συνέχεια (όλες οι ηλικίες), συμπληρώνουν το φύλλο «Κάρτα μονοπατιού». Καταγράφουν το όνομα του μονοπατιού, τη γεωγραφική του θέση, το μήκος, την αφετηρία και το τέρμα. Το μήκος της διαδρομής μπορούν να το εκτιμήσουν μετρώντας τη χιλιομετρική απόσταση από την αφετηρία έως το τέρμα (των αντίστοιχων οικισμών). Μετά από την επίσκεψη τους στην περιοχή, ολοκληρώνουν την ταυτότητα του μονοπατιού, συμπληρώνοντας τα είδη που κατέγραψαν, τυχόν σημεία ενδιαφέροντος καθώς και τι ξεχώρισαν από την περιήγησή τους. Συνθέτουν έτσι, τον δικό τους Μικρό Οδηγό Μονοπατιών που θα προσελκύει το ενδιαφέρον ενός περιηγητή. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν το πρότυπο που θα βρουν στο φύλλο «Κάρτα μονοπατιού» ή να σχεδιάσουν από την αρχή ένα δικό τους φύλλο. Στο πλαίσιο του φύλλου ζωγραφίζουν ένα σκαρίφημα του μονοπατιού, σκιτσάρουν ένα χαρακτηριστικό σημείο του μονοπατιού ή προσθέτουν μία φωτογραφία από την επίσκεψη τους στην περιοχή. Στοιχεία μονοπατιών Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα Λίμνες Κορώνεια - Βόλβη 1 Αφετηρία Χαλάστρα Λουτρά Λαγκαδά 2 Τέρμα Αμπελώνες Ν. Αγχίαλου Λουτρά Βόλβης 3 Μήκος διαδρομής 26 χλμ. 48 χλμ. 4 Χρόνος διάσχισης (αυτοκίνητο) 47 λεπτά 60 λεπτά 24

26 Τα μονοπάτια του αγρού Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα 01 ΑΜΠΕΛΩΝΕΣ ΑΓΧΙΑΛΟΥ ΑΓ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΓΧΙΑΛΟΣ ΠΑΡΑΠΟΤΑΜΙΟ ΔΑΣΟΣ ΑΞΙΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΛΙΒΑΔΙ ΛΑΓΟΓΥΡΟΥ ΟΡΥΖΩΝΕΣ ΑΞΙΟΣ ΠΟΤΑΜΟΣ ΕΘΝΙΚΗ ΟΔΟΣ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΧΑΛΑΣΤΡΑ 25

27 Τα μονοπάτια του αγρού Λίμνες Κορώνεια - Βόλβη 01 ΝΥΜΦΟΠΕΤΡΑ ΛΑΓΚΑΔΑΣ ΠΥΡΓΟΣ ΑΡΔΑΜΕΡΙ ΒΑΣΙΛΟΥΔΙ ΛΑΓΚΑΔΙΚΙΑ ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΛΙΜΝΗ ΒΟΛΒΗ ΝΙΚΟΜΗΔΙΝΟ ΣΤΙΒΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΩΝΑ ΛΟΥΤΡΑ ΒΟΛΒΗΣ ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΛΟΥΤΡΑ ΛΑΓΚΑΔΑ ΛΙΜΝΗ ΚΟΡΩΝΕΙΑ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ 26

28 Τα μονοπάτια του αγρού 01 Συντεταγμένες μονοπατιών Στους παρακάτω πίνακες φαίνονται οι συντεταγμένες των σημείων όπου πραγματοποιούνται στάσεις κατά μήκος των μονοπατιών Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα και Λιμνών Κορώνειας-Βόλβης, στη διαδικτυακή εφαρμογή Google Earth. Επίσης, φαίνονται οι συντεταγμένες των σημείων που βρίσκονται ενδιάμεσα των στάσεων κατά μήκος των μονοπατιών. Η πρώτη στήλη (φ) αφορά στο γεωγραφικό πλάτος (π.χ N) και η δεύτερη (λ) στο γεωγραφικό μήκος (π.χ E). Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα φ λ 1 Αφετηρία: Χαλάστρα N E 2 Ενδιάμεσο σημείο N E 3 Στάση 1η: Χωριό Ανατολικό N E 4 Ενδιάμεσο σημείο Ν Ε 5 Στάση 2η: Δυτική έξοδος από το Ανατολικό N E 6 Ενδιάμεσο σημείο N E 7 Τέρμα: Ν. Αγχίαλος N E Λίμνες Κορώνεια - Βόλβη φ λ 1 Αφετηρία: Λουτρά Λαγκαδά N E 2 Ενδιάμεσο σημείο N E 3 Ενδιάμεσο σημείο N E 4 Στάση 1η: Άγιος Βασίλειος N E 5 Ενδιάμεσο σημείο N E 6 Στάση 2η: Άγιος Βασίλειος (Πύργος) N E 7 Ενδιάμεσο σημείο N E 8 Ενδιάμεσο σημείο N E 9 Στάση 3η: Προς Αρδαμέρι N E 10 Ενδιάμεσο σημείο N E 11 Ενδιάμεσο σημείο N E 12 Τέρμα: Λουτρά Βόλβης N E 27

29 Τα μονοπάτια του αγρού Κάρτα μονοπατιού 01 Όνομα ομάδας Ερευνητές Όνομα μονοπατιού Τοποθεσία Αφετηρία Τέρμα Μήκος διαδρομής Οικισμοί όπου διέρχεται Σημαντικά είδη της περιοχής Αξίζει να δεις Φορείς επικοινωνίας για πληροφορίες 28

30 Βρες το σμήνος σου 02 Με λίγα λόγια Τα παιδιά ανακαλύπτουν τις διαφορετικές φωνές των πουλιών. Μιμούνται τις φωνές διαφόρων αγροτικών πουλιών και επιχειρούν να βρουν τους συντρόφους τους. Στη συνέχεια, αξιοποιώντας τους ήχους που παράγουν τα πουλιά υπό διαφορετικές συνθήκες συμμετέχουν σε μια σειρά από προτεινόμενα αισθησιοκινητικά παιχνίδια. Στόχοι: Οι μαθητές να διακρίνουν τις διαφορετικές φωνές των πουλιών, να διακρίνουν ένα είδος πουλιού από το κελάηδημά του, να εστιάσουν την προσοχή τους στα διαφορετικά είδη πουλιών, να διακρίνουν τα διαφορετικά ηχητικά σήματα που χρησιμοποιούν τα πουλιά στις διαφορετικές συνθήκες της ζωής τους, να ψυχαγωγηθούν. Σε εσωτερικό & εξωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, ψαλίδι Δημοτικό και Γυμνάσο λεπτά Πριν από την υλοποίηση των δραστηριοτήτων που ακολουθούν Περιγραφή Η δραστηριότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον χωρισμό ομάδων με τυχαίο τρόπο. Προτείνεται να προηγηθεί των υπόλοιπων δραστηριοτήτων, ώστε τα παιδιά να εργαστούν στη συνέχεια σε μικρότερες ομάδες. Αρχικά, γίνεται συζήτηση για το κελάηδημα των άγριων πουλιών: Έχουν ακούσει κάποιο άγριο πουλί; Θυμούνται τη φωνή του; Έχουν όλα τα πουλιά την ίδια φωνή; Κάθε πουλί παράγει μόνο μία φωνή; Στη συνέχεια, παράγονται αντίγραφα του φύλλου «Ήχοι πουλιών» και ψαλιδίζονται οι κάρτες του φύλλου. Θα πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον δύο κάρτες από κάθε είδος. Τα παιδιά κάθονται σε κύκλο και ο εμψυχωτής τους δίνει από μία κάρτα. Χωρίς να αποκαλύψουν το περιεχόμενο της κάρτας, μαθαίνουν τη φωνή του είδους τους. Κάθε παίκτης «κελαηδά» τον σκοπό που περιγράφεται στην κάρτα του και επιχειρεί να εντοπίσει εκείνους που έχουν την ίδια κάρτα με αυτόν και άρα «κελαηδούν» τον ίδιο σκοπό. Μόλις σχηματιστούν τα διαφορετικά «σμήνη πουλιών», κάθε ομάδα παρουσιάζει στην ολομέλεια το είδος της, διαβάζοντας το σύντομο κείμενο της κάρτας. Μόλις παρουσιαστούν όλα τα «σμήνη», οι ομάδες μπορούν να ξεκινήσουν διάφορα γλωσσικά ή κινητικά παιχνίδια: Δίνουν μία «συναυλία» Ο εμψυχωτής γίνεται μαέστρος και ζωντανεύει τις «παρέες πουλιών»: μία-μία, δύο-δύο ή όλες μαζί. Με 29

31 διαφορετικά νοήματα καλεί τα παιδιά να του δώσουν χαμηλές ή δυνατές φωνές, να σταματήσουν ή να ξεκινήσουν το κελάηδημα. Στη συνέχεια, τον ρόλο του μαέστρου αναλαμβάνουν τα ίδια τα παιδιά. Το ραντάρ των πουλιών Εντοπίζουν τους ήχους σαν να ήταν «ραντάρ». Ένα από τα παιδιά στέκεται με την πλάτη γυρισμένη στα «σμήνη». Με σύνθημα του εμψυχωτή το παιδί κλείνει τα μάτια και κάθε σμήνος βρίσκει μια θέση στον χώρο. Ο εμψυχωτής ορίζει κάθε φορά δύο «σμήνη» τα οποία ζωντανεύουν τις φωνές τους διαδοχικά. Το παιδί ανοίγει τα μάτια και προσπαθεί να εντοπίσει τα «σμήνη» που «κελαηδούσαν». Το παιχνίδι χρειάζεται γρήγορο ρυθμό για να περάσουν πολλά παιδιά από τον ρόλο του «ραντάρ». Ήχοι πουλιών Τα περισσότερα πουλιά τα ακούμε νωρίς το πρωί γιατί τότε είναι πιο δραστήρια, καθώς αναζητούν τροφή με το πρώτο φως. Εξαίρεση αποτελούν τα νυχτόβια, τα οποία ακούμε το βράδυ, γιατί τότε αναζητούν τροφή. Κάθε είδος πουλιού παράγει διαφορετικές φωνές ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες (κάλεσμα, τραγούδι, φωνές συναγερμού, επιθετικότητας, ερωτοτροπίας, ορισμός επικράτειας, δηλαδή ότι μία ορισμένη περιοχή είναι το «σπίτι» τους κ.ά.). Με αυτόν τον τρόπο, το καθένα μπορεί να βρει το ταίρι του, τους νεοσσούς ή το σμήνος του, να κοινοποιήσει καταστάσεις κινδύνου αλλά και να απωθήσει έναν εχθρό. 30

32 Βρες το σμήνος σου 02 Ήχοι πουλιών Καρδερίνα Χωρίς να ντρέπομαι, έχω κατακόκκινο πρόσωπο. Μου αρέσουν ιδιαίτερα οι σπόροι των γαϊδουράγκαθων. Θα σας χαιρετίσω γρήγορα με ένα τρισύλλαβο: «τικελιτ» Γερακίνα Για αρπακτικό είμαι αρκετά θορυβώδης. Ιδιαίτερα την άνοιξη καθώς πετώ, αφήνω δυνατές κραυγές σαν μακρόσυρτα νιαουρίσματα: «πιιιγα» Δεκαοχτούρα Ξεκίνησα από την Ασία και τα Βαλκάνια για να κατακτήσω μέσα στον 20ο αιώνα όλη την Ευρώπη. Μου αρέσει να φλυαρώ φωνάζοντας: «ντο-ντοοοο-ντο» Κατσουλιέρης Ψάχνω για σπόρους σε αλάνες, χωράφια, δρόμους και αμμόλοφους και πάντα με ενθουσιασμό τραγουδώ: «τρελεπουου» Κουρούνα Είμαι ένα πουλί παμφάγο. Κινούμαι προσεχτικά και καχύποπτά και αν δεν συμπαθώ κάποιο πουλί το διώχνω με ένα παρατεταμένο: «κρρρρ κρρρρρ» Τσαλαπετεινός Το σκουλήκια μου μαζεύω, το λοφίο μου σηκώνω και σας σιγοτραγουδώ: «ουπ-ουπ-ουπ» Ψαρόνι Μαζί με το μεγάλο σμήνος μου τριγυρνούμε σε χωριά, πόλεις και δάση. Μπορώ να μιμηθώ πολλές φωνές άλλων πουλιών αλλά σας χαιρετώ με ένα σύντομο: «τσαρρρ» Σπιτοχελίδονο Έρχομαι κάθε άνοιξη να φάω πολλά από τα κουνούπια γύρω από τα σπίτια σας και ευχάριστα να σας τιτιβίσω ένα αδιάκοπο: «πρρτιτ» Καρακάξα Περπατώ στο έδαφος αναζητώντας την τροφή μου: σκουλήκια, σπόρους ακόμα και απομεινάρια από τη δική σου τροφή. Αν νιώσω κίνδυνο σημαίνω συναγερμό με ένα: «τσε-τσε-τσε-τσε» 31

33 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη 03 Με λίγα λόγια Τα παιδιά συνθέτουν τη δική τους διχοτομική κλείδα αναγνώρισης αγροτικών ειδών πουλιών που απεικονίζονται σε 12 κάρτες και χρωματίζουν ασπρόμαυρα σχέδια των πουλιών με βάση τα πραγματικά τους χρώματα. Στόχοι: Οι μαθητές να αναγνωρίζουν και να ονοματίζουν αγροτικά είδη πουλιών, να ομαδοποιούν συγγενικά είδη, να διαχωρίζουν τα διαφορετικά είδη μεταξύ τους βάσει των εξωτερικών χαρακτηριστικών τους, να ψυχαγωγηθούν. Σε εσωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, έγχρωμα αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας από το CD του υλικού (προαιρετικά), λευκές κόλλες, μολύβια, ξυλομπογιές, ψαλίδια, προβολέας (προαιρετικά) Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά Πριν από την παρατήρηση πουλιών στο πεδίο Περιγραφή Με βάση τα έγχρωμα φύλλα «Πουλιά που ζουν στον αγρό» (μπορούν να παραχθούν έγχρωμα αντίγραφα από το CD του υλικού ή να προβληθεί το αντίστοιχο αρχείο) τα παιδιά ενθαρρύνονται να αναφέρουν τις διαφορές που παρατηρούν ανάμεσα στα είδη αγροτικών πουλιών. Εστιάζουν στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των πουλιών (μέγεθος, μήκος ποδιών, σχήμα ράμφους κ.λπ.). Η συζήτηση προεκτείνεται με τα παιδιά να εντοπίζουν που οφείλονται οι παραπάνω διαφορές. Ένα καλό παράδειγμα είναι τα πόδια ή το μέγεθος του ράμφους των πουλιών σε σχέση με την επιλογή τροφής (π.χ. ο Τσαλαπετεινός τρυπάει το έδαφος με το μακρύ του ράμφος και αποκαλύπτει σκουλήκια και προνύμφες εντόμων). Μπορούν να μαντέψουν ποιο είδος τρώει τι; Στη συνέχεια, τα παιδιά καλούνται να εξοικειωθούν με την αναγνώριση ειδών, συνθέτοντας με συνεργατικό τρόπο τη δική τους διχοτομική κλείδα αναγνώρισης. Χωρίζονται σε 3-4 ομάδες και φτιάχνουν τη δική τους κλείδα αναγνώρισης για 12 αγροτικά είδη πουλιών. Η δραστηριότητα μπορεί να περιοριστεί στην αναγνώριση 6 αγροτικών πουλιών για παιδιά μικρότερης ηλικίας. Αν έχουν παραχθεί έγχρωμα αντίγραφα του φύλλου «Πουλιά που ζουν στον αγρό», ψαλιδίζονται οι κάρτες των φύλλων και σε κάθε ομάδα μοιράζεται από ένα σετ καρτών (ή αντίστοιχα προβάλλονται οι εικόνες). Τα παιδιά παρατηρούν τα εξωτερικά γνωρίσματα κάθε είδους δίνοντας έμφαση στα ιδιαίτερα 32

34 μορφολογικά χαρακτηριστικά των πουλιών (π.χ. μέγεθος, σχήμα ράμφους, μήκος ποδιών, χρώμα, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην εμφάνιση όπως λοφίο στο κεφάλι ή έντονα χρώματα κ.λπ.) και ομαδοποιούν τα είδη των εικόνων σε συγγενικές ή παρόμοιες ομάδες ειδών. Σε μία λευκή κόλλα, καταγράφουν σταδιακά τις εναλλακτικές προτάσεις που διακρίνουν το ένα είδος από ένα άλλο (ή τη μία ομάδα από την άλλη) στην κλείδα αναγνώρισής τους. Για να ξεχωρίζουν τα είδη με τα ονόματά τους συμβουλεύονται το φύλλο «Ονομασίες πουλιών του αγρού» (ο αριθμός που αναγράφεται δίπλα σε κάθε είδος είναι κοινός με αυτόν που αναγράφεται στο αντίστοιχο είδος του έγχρωμου φύλλου «Πουλιά που ζουν στον αγρό»). Ο εμψυχωτής μπορεί να χρησιμοποιήσει το φύλλο «Παράδειγμα Διχοτομικής Κλείδας» για να διευκολύνει τα παιδιά. Μόλις ολοκληρώσουν, κάθε ομάδα σημειώνει στην κλείδα της το όνομά της (ή τα ονόματα των μελών της) και τη δίνει στη διπλανή ομάδα για να αναγνωρίσει τα είδη των εικόνων χωρίς τη βοήθεια του φύλλου «Ονομασίες πουλιών του αγρού». Μόλις τελειώσει, γράφει τα ονόματα των ειδών σε μία λευκή κόλλα και σημειώνει τα σχόλιά της για τη συγκεκριμένη κλείδα (αν ήταν εύχρηστη ή δύσχρηστη και γιατί). Σε αυτό το σημείο, θα φανεί πόσο αποτελεσματική ήταν η κλείδα που ετοιμάστηκε. Έπειτα, όλοι μαζί σχολιάζουν τις κλείδες που έφτιαξαν οι ομάδες και καταλήγουν στα στοιχεία εκείνα που κάνουν λειτουργική ή δυσλειτουργική μία κλείδα. Τέλος, αφού έχουν εξοικειωθεί με τα είδη της δραστηριότητας, ζωγραφίζουν τα είδη των φύλλων «Χρώματα στα πουλιά» με βάση τις κάρτες που χρησιμοποίησαν ή από μνήμης για τα μεγαλύτερα παιδιά. Κλείδα αναγνώρισης Για την αναγνώριση μιας ταξινομικής ομάδας (οικογένεια, γένος, είδος) οι επιστήμονες χρησιμοποιούν κλείδες αναγνώρισης. Οι κλείδες μας οδηγούν σε κάθε βήμα να επιλέξουμε κάποιο χαρακτηριστικό που έχει ή δεν έχει η ταξινομική ομάδα ώστε να οδηγηθούμε στο επόμενο βήμα και να καταλήξουμε τελικά σε μία μοναδική λύση. Κάθε κλείδα παραθέτει μια σειρά προσεκτικά επιλεγμένων προτάσεων. Κάθε πρόταση περιγράφει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός είδους ή μίας ομάδας ειδών. Η πρόταση γίνεται αποδεκτή εάν αυτό το γνώρισμα εμφανίζεται στο είδος που μελετάμε. Εάν όχι, απορρίπτεται και επιλέγεται η εναλλακτική της (που σίγουρα ταιριάζει με τα γνωρίσματα του είδους που μας ενδιαφέρει). Αν οι επιλογές που δίνονται σε κάθε βήμα είναι δύο, τότε η κλείδα ονομάζεται διχοτομική. 33

35 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη Παράδειγμα Διχοτομικής Κλείδας 03 Ξεκίνησε από εδώ Λευκό στην κοιλιά Όχι λευκό στην κοιλιά Κόκκινο στο κεφάλι Όχι κόκκινο στο κεφάλι Χωρίς λοφίο στο κεφάλι Κίτρινη ρίγα στα φτερά Καρδερίνα Μακριά ουρά Καρακάξα Χωρίς μακριά ουρά Λοφίο στο κεφάλι Όχι κίτρινη ρίγα στα φτερά Κοκκινοκεφαλάς Μακρύ ράμφος Λευκός πελαργός Καφέ φτερούγες Κατσουλιέρης Χωρίς μακρύ ράμφος Σπιτοχελίδονο Ασπρόμαυρες φτερούγες Τσαλαπετεινός Κίτρινο στο ράμφος Καφέ στο σώμα Γερακίνα Πράσινη λάμψη στο σώμα Ψαρόνι Όχι κίτρινο στο ράμφος Μαύρο «δαχτυλίδι» στον λαιμό Δεκαοχτούρα Μαύρο στα φτερά Κουρούνα Χωρίς μαύρο «δαχτυλίδι» στον λαιμό Καφέ στα φτερά Σπιτοσπουργίτης 34

36 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη Ονομασίες πουλιών του αγρού 03 Είδος Επιστημονική ονομασία 1 Γερακίνα Buteo buteo 2 Καρδερίνα Carduelis carduelis 3 Λευκός Πελαργός Ciconia ciconia 4 Κουρούνα Corvus cornix 5 Σπιτοχελίδονο Delichon urbicum 6 Κατσουλιέρης Galerida cristata 7 Κοκκινοκεφαλάς Lanius senator 8 Σπιτοσπουργίτης Passer domesticus 9 Καρακάξα Pica pica 10 Δεκαοχτούρα Streptopelia decaocto 11 Ψαρόνι Sturnus vulgaris 12 Τσαλαπετεινός Upupa epops 35

37 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη Χρώματα στα πουλιά (α) 03 Γερακίνα Καρδερίνα Κουρούνα Λευκός Πελαργός Σπιτοχελίδονο Κατσουλιέρης 36

38 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη Χρώματα στα πουλιά (β) 03 Κοκκινοκεφαλάς Σπιτοσπουργίτης Καρακάξα Ψαρόνι Τσαλαπετεινός Δεκαοχτούρα 37

39 Ο δίσκος του ορυζώνα 04 Με λίγα λόγια Τα παιδιά ετοιμάζουν τον δίσκο των ορυζώνων. Αντιστοιχούν τα στάδια διαχείρισης των ορυζώνων με τις εποχές του χρόνου και τα είδη πουλιών που παρατηρούν εκεί ανά εποχή με βάση φύλλα εργασίας που τους δίνονται. Συζητούν τις διαφορές που παρατηρούν ανά εποχή και με βάση τα συμπεράσματά τους συνθέτουν τετράστιχα με θέμα τον ορυζώνα. Στόχοι: Οι μαθητές να γνωρίσουν τον ετήσιο κύκλο διαχείρισης των ορυζώνων, να συνδέσουν τα στάδια διαχείρισης του ορυζώνα με τις ανάγκες τροφοληψίας των υδρόβιων πουλιών της περιοχής, να ερμηνεύουν τον ορυζώνα ως έναν τεχνητό εποχιακό υγρότοπο, σημαντικό για την ορνιθοπανίδα. Σε εσωτερικό & εξωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, ξυλομπογιές, ψαλίδια, διπλόκαρφα, ταμπουρίνο (προαιρετικά) Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά Πριν και μετά από την περιήγηση στις προτεινόμενες διαδρομές Περιγραφή Δίνεται οδηγία στα παιδιά να κινηθούν (είτε σε κλειστό είτε σε ανοιχτό χώρο) όσο ακούν έναν συγκεκριμένο ήχο (συνεχόμενα παλαμάκια, ρυθμός από ταμπουρίνο ή κάποια μουσική). Όταν ο ήχος σταματάει, τα παιδιά μένουν ακίνητα και επαναλαμβάνουν μία από τις παρακάτω λέξεις που ανακοινώνονται από τον εμψυχωτή: ορυζώνες, λεκάνες, κατάκλιση, αποστράγγιση, συγκομιδή. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται για κάθε λέξη ξεχωριστά. Μπορεί να τους ζητηθεί, μία λέξη να την επαναλαμβάνουν με δυνατή φωνή, μία άλλη με σιγανή, άλλη με χροιά θαυμασμού ή περιέργειας κ.ά. Αφού ολοκληρωθεί η διαδικασία γίνεται συζήτηση όπου τα παιδιά προσπαθούν να μαντέψουν τη σημασία των λέξεων ή/και με ποιες άλλες έννοιες αυτές συνδέονται. Οι λέξεις γράφονται στον πίνακα και από κάτω οι συγγενικές έννοιες ή ερμηνείες που δίνουν τα παιδιά. Όλες οι ιδέες γίνονται δεκτές (ανεξάρτητα από την επιστημονική ορθότητά τους) και στο τέλος αποκαλύπτεται στα παιδιά η σημασία των λέξεων και η σύνδεσή τους με τις εργασίες καλλιέργειας ρυζιού. Στη συνέχεια τα παιδιά ετοιμάζουν τον δίσκο των ορυζώνων. Σε κάθε παιδί ή σε ομάδες παιδιών μοιράζονται: Ένα αντίγραφο του φύλλου «Ο δίσκος των ορυζώνων» Ένα αντίγραφο του φύλλου «Ο δίσκος των εποχών» Ένα αντίγραφο του φύλλου «Ο δίσκος των πουλιών» Ο πρώτος δίσκος αφορά στις καλλιεργητικές εργασίες στους ορυζώνες, ο δεύτερος στις 4 εποχές και ο τρίτος στα είδη πουλιών που απαντούν κάθε εποχή στους ορυζώνες. Οι δύο πρώτοι δίσκοι συμπληρώνονται είτε στο πεδίο είτε στην τάξη ενώ ο τελευταίος στο πεδίο κατά την παρατήρηση πουλιών στους ορυζώνες. Σε αυτόν, οι ομάδες συμπληρώνουν στο λευκό τμήμα κάθε «φέτας» του τα ονόματα των πουλιών που παρατηρούν στους ορυζώνες. Κάθε «φέτα» αφορά μια συγκεκριμένη εποχή. Για παράδειγμα, αν 38

40 επισκεφθούν την περιοχή την άνοιξη, επιλέγουν μία από τις 4 «φέτες» και συμπληρώνουν εκεί τις παρατηρήσεις τους. Τα παιδιά κόβουν περιμετρικά όλους τους δίσκους και τους τοποθετούν τον ένα πάνω στον άλλο με την εξής σειρά: Πάνω από τον δίσκο των εποχών τοποθετούν τον δίσκο των πουλιών και τελευταίο τοποθετούν τον δίσκο των ορυζώνων που αποτελεί το εξώφυλλο. Τέλος, ενώνουν τους δίσκους στο κέντρο με ένα διπλόκαρφο. Τα παιδιά, περιστρέφοντας τους δίσκους γύρω από το διπλόκαρφο, εντοπίζουν τους συνδυασμούς που φανερώνουν ποια είδη πουλιών συναντάμε σε σχέση με τις εργασίες στους ορυζώνες ανά εποχή. Σκοπός είναι να διαπιστώσουν την αφθονία παρυδάτιων και καλοβατικών πουλιών όταν οι ορυζώνες πλημμυρίζουν με νερό από τα τέλη της άνοιξης έως το τέλος του καλοκαιριού, σε σχέση με τους αποστραγγισμένους ορυζώνες κατά τη διάρκεια των φθινοπωρινών και χειμωνιάτικων μηνών. Συζητούν τα συμπεράσματά τους για τις αλλαγές στους ορυζώνες ανά εποχή. Χωρίζονται σε τέσσερεις ομάδες, μία για κάθε εποχή, ετοιμάζουν ένα μικρό τετράστιχο που να συνδέει το περιεχόμενο των τριών δίσκων του ρυζιού και το παρουσιάζουν. Ενδεικτικά, μπορεί να τους δοθεί ο παρακάτω άξονας για τη σύνθεσή του: 1ος στίχος: μία εποχή, 2ος στίχος: αγροτική εργασία (μπορούν να χρησιμοποιήσουν και τις λέξεις: ορυζώνες, λεκάνες, κατάκλιση, αποστράγγιση, συγκομιδή), 3ος στίχος: ένα είδος πουλιού, 4ος στίχος: κάτι που εκφράζει την ομάδα. Ορυζώνες Η καλλιέργεια ρυζιού γίνεται σε λεκάνες με ισχυρά αναχώματα που συγκρατούν το νερό κατά την περίοδο ανάπτυξης του φυτού. Την άνοιξη ξεκινά η κατάκλιση της καλλιέργειας με νερό. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και καθώς το ρύζι αναπτύσσεται, η καλλιέργεια παραμένει πλημμυρισμένη με νερό. Στο τέλος του καλοκαιριού γίνεται αποστράγγιση των λεκανών και τον Σεπτέμβρη πραγματοποιείται η συγκομιδή του καρπού. Αμέσως μετά από τη συγκομιδή, ο αγρός οργώνεται. Η απώλεια των φυσικών υγροτόπων της Ευρώπης τις τελευταίες δεκαετίες καθιστά τους ορυζώνες σημαντικούς βιότοπους για πολλά είδη πουλιών καθώς λειτουργούν ως τεχνητοί υγρότοποι και χρησιμοποιούνται από πουλιά όπως ο Λευκοτσικνιάς, ο Καλαμοκανάς, ο Λευκός Πελαργός κ.ά. τα οποία επισκέπτονται τους ορυζώνες για να αναζητήσουν τροφή. 39

41 Ο δίσκος του ορυζώνα Ο δίσκος των ορυζώνων 04 40

42 Ο δίσκος του ορυζώνα 04 Ο δίσκος των πουλιών

43 Ο δίσκος του ορυζώνα Ο δίσκος των εποχών 04 Κατάκλιση με νερό Πλημμυρισμένη καλλιέργεια Αποστράγγιση Όργωμα Συγκομιδή 42

44 Ο καθένας σπίτι του 05 Με λίγα λόγια Τα παιδιά αντιστοιχούν χαρακτηριστικά αγροτικά είδη πουλιών, μικροθηλαστικών, ασπόνδυλων και φυτών στον κατάλληλο για αυτά βιότοπο (εκτατική ή εντατική καλλιέργεια) με βάση τις ανάγκες που τα είδη αυτά εξυπηρετούν. Στόχοι: Οι μαθητές να διακρίνουν τα διαφορετικά αγροτικά τοπία, να συνειδητοποιήσουν ότι σε κάθε τοπίο ζουν διαφορετικά είδη ζώων, να εντοπίζουν τις αλλαγές στις χρήσεις γης, να αναγνωρίζουν την αξία των δομικών στοιχείων του παραδοσιακού αγροτικού τοπίου για την άγρια ζωή. Σε εσωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, κόλλες, ψαλίδια Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά Πριν από την περιήγηση στις προτεινόμενες διαδρομές Περιγραφή Αρχικά γίνεται συζήτηση για τις βασικές ανάγκες των ειδών: η τροφή, το νερό, το καταφύγιο και ο χώρος είναι κοινές και βασικές ανάγκες σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Ο εμψυχωτής επισημαίνει ότι ορισμένα είδη μπορούν να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες μόνο σε συγκεκριμένα ενδιαιτήματα. Παράγονται αντίγραφα των φύλλων «Ο καθένας» και «σπίτι του!». Τα παιδιά χωρίζονται σε ομάδες των 3-4 ατόμων και σε κάθε ομάδα μοιράζεται από ένα σετ φύλλων. Τα παιδιά κόβουν τα σχέδια των ειδών του φύλλου «Ο καθένας» και παρατηρούν τους βιότοπους που εικονίζονται στα φύλλα «σπίτι του!» (παραδοσιακό αγροτικό τοπίο, τοπίο εντατικής καλλιέργειας). Προαιρετικά, μπορούν να χρωματίσουν τόσο τους βιότοπους όσο και τα είδη. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα Φύλλα Πληροφοριών, ο εμψυχωτής δίνει στοιχεία για τα είδη ώστε να βοηθήσει τις ομάδες να επιλέξουν το ενδιαίτημα που θεωρούν περισσότερο κατάλληλο για κάθε είδος. Οι ομάδες κολλάνε το σχέδιο στο αντίστοιχο φύλλο «σπίτι του!». Ειδικά για το παραδοσιακό αγροτικό τοπίο, τα παιδιά καλούνται να τοποθετήσουν το κάθε είδος στο κατάλληλο δομικό στοιχείο του (ξερολιθιά, λίμνη, μεμονωμένο δέντρο, καλλιέργεια κ.λπ.). Όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία, κάθε ομάδα επιλέγει να παρουσιάσει τα αποτελέσματά της για ένα από τα δύο ενδιαιτήματα, αναφέροντας τους λόγους που το επέλεξε για κάθε είδος. Τα παιδιά εστιάζουν την αιτιολόγησή τους στον τρόπο που τα είδη καλύπτουν τις ανάγκες για τροφή και φώλιασμα. Εναλλακτικά, μπορούν να τοποθετηθούν στον πίνακα της τάξης αντίγραφα των 2 φύλλων «σπίτι του» σε μέγεθος Α3. Κάθε παιδί κρατάει δύο ή τρία σχέδια τα οποία καλείται να τοποθετήσει στην αντίστοιχη θέση των φύλλων αιτιολογώντας την απάντησή του. 43

45 Όταν όλες οι ομάδες ολοκληρώσουν την παρουσίασή τους, γίνεται συζήτηση: Σε ποιο τοπίο παρατηρούμε τον μεγαλύτερο αριθμό ειδών και σε ποιο απειλούμενα είδη ζώων; Πώς θα μπορούσε να χαθεί ένα τοπίο εκτατικής καλλιέργειας; Τι θα συμβεί αν χαθεί κάποιο ή κάποια από τα δομικά στοιχεία του αγροτικού τοπίου; Τι μπορούν να κάνουν τα είδη αν χαθεί ο βιότοπος που ζουν ή αν αλλάξει πολύ η μορφή του; Στο τέλος μπορούν να ζωγραφίσουν ελεύθερα τον δικό τους «βιότοπο» με ότι τα ίδια τα παιδιά χρειάζονται και να εντοπίσουν μέσα από συζήτηση σε τι διαφέρει από τον βιότοπο των ζώων. Οι ανάγκες των ειδών Σε κάθε βιότοπο, ζουν συγκεκριμένα είδη φυτών και ζώων. Κάθε είδος είναι προσαρμοσμένο να ζει σε συγκεκριμένες συνθήκες (κλίμα, είδος τροφής, θηρευτές, θέσεις φωλιάσματος). Αυτό σημαίνει ότι στον βιότοπο που ζει είναι ικανό να αναζητήσει τροφή και θέσεις φωλιάσματος καθώς και να αποφύγει θηρευτές, κάτι που δεν θα το έκανε το ίδιο αποτελεσματικά σε έναν διαφορετικό βιότοπο. Κάποια από τα είδη της δραστηριότητας μπορούν να ζήσουν μόνο σε έναν βιότοπο (ή οικοσύστημα) ενώ υπάρχουν είδη που θα τα συναντήσουμε σε παραπάνω από έναν. 44

46 Αντιστοιχία ειδών και βιότοπων Είδη Εκτατική καλλιέργεια Εντατική καλλιέργεια 1 Γερακίνα + 2 Δεκαοχτούρα + 3 Κουρούνα Καρακάξα Τσαλαπετεινός + 6 Λευκός Πελαργός Ψαρόνι Κοκκινοκεφαλάς + 9 Καρδερίνα + 10 Κατσουλιέρης Σπιτοχελίδονο Σπιτοσπουργίτης Τυτώ + 14 Αλεπού + 15 Σκαντζόχοιρος + 16 Μυγαλή Αρουραίος των αγρών Ποντικός των αγρών Λαγόγυρος + 20 Χερσαία χελώνα + 21 Σαύρα + 22 Βάτραχος + 23 Λιβελούλα + 24 Μέλισσα + 25 Πεταλούδα + 26 Σαλιγκάρι + 27 Αγριολούλουδο + 28 Γεωσκώληκας

47 Είδη/Δομικά στοιχεία Φυτοφράκτες Μικρή λίμνη Ακαλλιέργητες νησίδες Καλλιέργεια Δασάκι Μεμονωμένα δέντρα 1 Γερακίνα Δεκαοχτούρα Κουρούνα Καρακάξα Τσαλαπετεινός Λευκός Πελαργός Ψαρόνι Κοκκινοκεφαλάς Καρδερίνα Κατσουλιέρης + 11 Σπιτοχελίδονο + 12 Σπιτοσπουργίτης + 13 Τυτώ Αλεπού Σκαντζόχοιρος Μυγαλή Αρουραίος των αγρών Ποντικός των αγρών Λαγόγυρος Χερσαία χελώνα + 21 Σαύρα + 22 Βάτραχος + 23 Λιβελούλα + 24 Μέλισσα + 25 Πεταλούδα + 26 Σαλιγκάρι Γεωσκώληκας Αγριολούλουδο + 46

48 Ο καθένας σπίτι του Ο καθένας... (α) 05 Γερακίνα Καρδερίνα Λευκός Πελαργός Κουρούνα Σπιτοχελίδονο Κατσουλιέρης Κοκκινοκεφαλάς Σπιτοσπουργίτης Καρακάξα Δεκαοχτούρα Ψαρόνι Τσαλαπετεινός Λευκοτσικνιάς Καλαμοκανάς Κιτρινοσουσουράδα Τυτώ Αλεπού Σκαντζόχοιρος Μυγαλή Αρουραίος 47

49 Ο καθένας σπίτι του Ο καθένας... (β) 05 Ποντίκι Λαγόγυρος Χελώνα Βάτραχος Μέλισσα Σαύρα Γεωσκώληκας Σαλιγκάρι Πεταλούδα Λιβελούλα Αγριολούλουδο 48

50 Ο καθένας σπίτι του...σπίτι του (α) 05 Παραδοσιακό αγροτικό τοπίο Οι λιμνούλες, οι φυτοφράκτες, οι διαφορετικές καλλιέργειες θα προσφέρουν πολλά στην άγρια ζωή: ποικιλία τροφής, νερό αλλά και άφθονες θέσεις φωλιάσματος και κρυψώνας. 49

51 Ο καθένας σπίτι του...σπίτι του (β) 05 Εντατική καλλιέργεια Λίγα ζώα μπορούν να βρουν καταφύγιο στα οργωμένα χωράφια. Εδώ η τροφή είναι άφθονη αλλά μονότονη: σπόροι και ρίζες. 50

52 Παρατήρηση πουλιών στα μονοπάτια του αγρού 06 Με λίγα λόγια Τα παιδιά αναγνωρίζουν σε ποια είδη ανήκουν τα πουλιά που θα συναντήσουν κατά τη διάρκεια της περιήγησης στα μονοπάτια του αγρού. Καταγράφουν τα είδη που παρατηρούν καθώς και τον αριθμό των ατόμων από συγκεκριμένα είδη εφαρμόζοντας τεχνικές καταμέτρησης κοπαδιών ή σμήνους. Στόχοι: Οι μαθητές να είναι σε θέση να ξεχωρίζουν τα ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν αμέσως ένα είδος πουλιού ή μια ομάδα ειδών από τα υπόλοιπα, να εξοικειωθούν με τη μεθοδολογία καταγραφής των άγριων πουλιών, να αναπτύξουν την παρατηρητικότητά τους. Σε εξωτερικό χώρο Έγχρωμα αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας από το CD του υλικού, μολύβια, Σημειωματάριο, κιάλια (προαιρετικά) Δημοτικό και Γυμνάσιο λεπτά Σε σημείο όπου παρατηρείται παρουσία αγροτικών ειδών πουλιών Περιγραφή Η δραστηριότητα αυτή υλοποιείται κατά τη διάρκεια περιήγησης στα προτεινόμενα μονοπάτια. Πριν από την επίσκεψη, μπορεί να προβληθεί το αρχείο «Οδηγός Αναγνώρισης αγροτικών πουλιών» από το CD του υλικού. Παράγονται και μοιράζονται στις ομάδες έγχρωμα αντίγραφα των φύλλων «Οδηγός Αναγνώρισης αγροτικών πουλιών» από το CD του υλικού. Πριν από την περιήγηση, τα παιδιά ενημερώνονται για τον κατάλληλο ρουχισμό και εξοπλισμό για παρατήρηση πουλιών καθώς και πώς μπορούν πιο εύκολα να αναγνωρίζουν ένα είδος. Παρατηρούν προσεκτικά τα διαφορετικά είδη που απεικονίζονται και ξεκινάει συζήτηση με βάση τα παρακάτω ερωτήματα: Ποια κοινά χαρακτηριστικά αναγνωρίζουν στα πουλιά; Τι διαφορές εντοπίζουν μεταξύ των πουλιών σε σχέση με: το μέγεθος, το ράμφος (μικρό, μεγάλο, λεπτό, γαμψό κ.λπ.), τα πόδια, τα φτερά, την ουρά, το σχήμα του σώματος; Μόλις ολοκληρωθεί η συζήτηση κάθε ομάδα επιλέγει ένα είδος πουλιού από τα φύλλα δραστηριότητας και το παρουσιάζει με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Οι υπόλοιπες μαντεύουν το όνομα του είδους. Ακολουθεί η παρατήρηση και αναγνώριση των ειδών. Επιλέγονται κατάλληλες θέσεις που προσφέρουν οπτική επαφή με ομάδες πουλιών. Τα παιδιά χρησιμοποιούν, ατομικά ή σε ομάδες, το φύλλο «Οδηγός Αναγνώρισης αγροτικών πουλιών» προκειμένου να αναγνωρίσουν και να καταγράψουν τα πουλιά που παρατηρούν. Η αναγνώριση γίνεται βάσει των μορφολογικών χαρακτηριστικών των ειδών πουλιών. Δί- 51

53 νουν έμφαση στο μέγεθος, το σχήμα, το χρώμα, το σχήμα ράμφους ή/και ποδιών, το μήκος των ποδιών κ.λπ. Προεκτάσεις Μπορούν να κρατήσουν σε μία λευκή κόλλα χαρτί (ή στο Σημειωματάριο) λεπτομερείς σημειώσεις όπως: ώρα παρατήρησης, θέση παρατήρησης, άλλα είδη πουλιών που παρατηρήθηκαν και δεν περιλαμβάνονται στον Οδηγό, άλλα στοιχεία που έγιναν αντιληπτά όπως αριθμός ατόμων του ίδιου είδους, φύλο, συμπεριφορά κ.λπ. Σε προγραμματισμένη στάση κατά μήκος της διαδρομής, μπορεί να επιλεχθεί συγκεκριμένο σημείο όπου παρατηρείται μεγάλος αριθμός από συγκεκριμένα είδη πουλιών. Με βάση τη μέθοδο καταμέτρησης αριθμού ειδών σε ένα σμήνος ή σε ένα κοπάδι, σημειώνουν στο Σημειωματάριό τους, τον αριθμό ατόμων του είδους, ένα πρόχειρο σκαρίφημα του πουλιού (αν δεν το γνωρίζουν) καθώς και το σημείο παρατήρησης (π.χ. αμπέλια, ορυζώνες κ.λπ.). Δίνεται έμφαση περισσότερο στην εμπειρία της καταμέτρησης και όχι στην ακρίβεια των αποτελεσμάτων (είτε σε επίπεδο είδους είτε σε επίπεδο πληθυσμού). Στο τέλος, γίνεται συζήτηση: Τι τα βοήθησε να διακρίνουν ένα είδος; Ποια είδη παρατηρούν με μεγαλύτερη ευκολία και ποια με μικρότερη; Πού παρατηρούν το κάθε είδος συνήθως; Παρατηρούν κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά του κάθε είδους; Καταμέτρηση σμήνους Ο τρόπος μέτρησης μεγάλου αριθμού πουλιών εξαρτάται από το είδος, το ενδιαίτημα, τους πληθυσμούς και τον διαθέσιμο χρόνο. Για καταμέτρηση π.χ. παπιών, τα πουλιά μετρώνται ανά 10άδες, 20άδες, 50άδες ή 100άδες ανάλογα πόσο μεγάλο είναι το κοπάδι. Αν συναντήσουν ένα σμήνος από πολυάριθμα ψαρόνια τα μετρούν ανά 50δες ή 100δες. Αν συναντήσουν μεμονωμένα άτομα Πελαργών τους μετρούν μεμονωμένα ή σε 10άδες. 52

54 Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης 07 Με λίγα λόγια Τα παιδιά καταγράφουν είδη φυτών και συγκεντρώνουν συγκεκριμένες πληροφορίες σε σχέση με τη βλάστηση σε συγκεκριμένη δειγματοληπτική επιφάνεια καθώς και κατά μήκος της διαδρομής στην οποία περιηγούνται. Στόχοι: Οι μαθητές να εξοικειωθούν με την επιστημονική μεθοδολογία, να αναγνωρίσουν διαφορετικές μορφές βλάστησης σε έναν τόπο, να συσχετίσουν την παρουσία ειδών με τις τοπικές συνθήκες. Σε εξωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, μολύβια, σημειωματάριο, σχοινιά 1 μέτρου (όσα είναι οι ομάδες) Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά Σε σημεία όπου παρατηρείται ποικιλία βλάστησης Περιγραφή Ο εμψυχωτής ορίζει μια διαδρομή φροντίζοντας να χαρακτηρίζεται από ποικιλία δέντρων και θάμνων της περιοχής. Στο πεδίο, τα παιδιά χωρίζονται σε μικρές ομάδες των 3 ή 4 ατόμων. Σε κάθε ομάδα μοιράζονται αντίγραφα των φύλλων «Αναγνώριση φυτών». Κατά την περιήγηση στη διαδρομή γίνεται παρουσίαση των δέντρων και των θάμνων εστιάζοντας στα διαφορετικά σχήματα των φύλλων και των καρπών, χωρίς να αποκαλύπτονται οι ονομασίες των φυτών. Τα παιδιά με τη βοήθεια των φύλλων αναγνωρίζουν τα είδη και εντοπίζουν τα ονόματά τους. Ενθαρρύνονται να εκφράσουν τις ιδέες τους για το τι τους θυμίζουν τα σχήματα των φύλλων, να μαντέψουν είδη ζώων που μπορεί να τρέφονται με καρπούς ή σπόρους των φυτών που συναντούν, να εντοπίσουν κουφάλες στα δέντρα όπου ζώα μπορεί να φωλιάζουν, να χαϊδέψουν τους κορμούς των δέντρων και να αισθανθούν τις διαφορές, να αφουγκραστούν σιωπηλά και με κλειστά μάτια τους ήχους της φύσης για λίγα λεπτά. Στη συνέχεια, κατά μήκος της διαδρομής όλοι μαζί ή και σε ομάδες συμπληρώνουν το φύλλο «Αναγνώριση φυτών» καταγράφοντας τα είδη που παρατηρούν κατά τη διάσχιση του μονοπατιού. Για να διευκολυνθούν στην αναγνώριση, παρατηρούν κυρίως τη μορφή του φύλλου, τις παρυφές (άκρες) και την κορυφή των φύλλων καθώς και τον καρπό ενός δέντρου ή θάμνου. Συμπληρωματικά, για τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας παράγονται αντίγραφα του φύλλου «Παρατήρηση φυτών». Οι ομάδες ορίζουν μία δική τους περιοχή που θα αποτελεί και τη δειγματοληπτική τους επιφάνεια, εμβαδού ενός τετραγωνικού μέτρου. Φροντίζουν ώστε οι περιοχές που θα επιλέξουν, να περιλαμβάνουν εναλλαγές στη βλάστηση (π.χ. συστάδα δέντρων και θάμνοι, πυκνή και αραιή βλάστηση, υψηλή και χαμηλή βλάστηση κ.λπ.). Κάθε ομάδα συγκεντρώνει πληροφορίες με βάση το φύλλο «Παρατήρηση 53

55 φυτών» και τις αποτυπώνει σε αυτό. Μόλις ολοκληρώσουν συγκεντρώνονται όλες οι ομάδες, συγκρίνουν τα αποτελέσματά τους και γίνεται συζήτηση: Πόσα διαφορετικά είδη φυτών μέτρησαν; Ποια είναι η πιο συνηθισμένη μορφή βλάστησης; Πώς επιδρούν οι καιρικές συνθήκες στα δέντρα; Έρχονται συχνά άνθρωποι ή/και φυτοφάγα ζώα; Πώς το συμπεραίνουν; Αναγνώριση φυτών Ένα τοπίο που αρχικά μας φαίνεται μονότονο, είναι για τα φυτά ένα πολύπλοκο μωσαϊκό από υγρές ρεματιές, σκιερές βόρειες πλαγιές και ηλιόλουστες νότιες. Κάθε είδος φυτού ευδοκιμεί στη μία ή στην άλλη γωνιά αυτού του μωσαϊκού ανάλογα με τις ανάγκες και τις προτιμήσεις του. Σε ξερικές πλαγιές κυριαρχούν τα πουρνάρια, κοντά σε ρεματιές, ποτάμια, λίμνες φυτρώνουν τα καλάμια, στις κοιλότητες μιας πλαγιάς θα δει κανείς πουρνάρια, στις νότιες πλαγιές μικρούς θάμνους κ.λπ. Η μορφή του φύλλου μπορεί να είναι βελονοειδής, γραμμοειδής, λογχοειδής, ωοειδής, κυκλική, τριγωνική κ.λπ. Οι παρυφές (άκρες) των φύλλων μπορεί να είναι λείες, κυματοειδείς, οδοντωτές, πριονωτές κ.ο.κ. Η κορυφή των φύλλων μπορεί να είναι στρογγυλή, μυτερή κ.ο.κ. 54

56 Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης Αναγνώριση φυτών (α) 07 Ημερομηνία Ομάδα Ερευνητές Σημειώστε τα είδη φυτών που παρατηρείτε: Ρύζι Oryza sativa Νεροκάλαμο Phragmites australis Γερμανός Solanum elaeagnifolium Πικραγγουριά Ecballium elaterium Γαϊδουράγκαθο Onopordum acanthium Κισσός Hedera helix 55

57 Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης Αναγνώριση φυτών (β) 07 Ημερομηνία Ομάδα Ερευνητές Σημειώστε τα είδη φυτών που παρατηρείτε: Κλιματσίδα ή αγράμπελη Clematis vitalba Βατομουριά Rubus sanctus Κουφοξυλιά Sambucus nigra Λυγαριά Vitex agnus-castus Παλιούρι Paliurus spina-christi 56

58 Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης Αναγνώριση φυτών (γ) 07 Ημερομηνία Ομάδα Ερευνητές Σημειώστε τα είδη φυτών που παρατηρείτε: Πουρνάρι Quercus coccifera Γκορτσιά ή Αγριοαχλαδιά Pyrus amygdaliformis Φράξος Fraxinus ornus Γαύρος Carpinus orientalis Μαύρη Λεύκα Populus nigra Λευκή Ιτιά Salix alba 57

59 Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης Παρατήρηση φυτών Με σκίτσα ή λέξεις αποτυπώστε τα ζητούμενα για τη δειγματοληπτική επιφάνεια που μελετάτε. 07 Ήλιος ή Σκιά Δύναμη ανέμου Δέντρα μικρά ή μεγάλα Θάμνοι Δέντρα στραβά από τον άνεμο Πόσα διαφορετικά είδη δέντρων και θάμνων; Ίχνη φυτοφάγων ή σαρκοφάγων ζώων Πόσα διαφορετικά είδη ποώδους βλάστησης; 58

60 Ζώα σε κίνδυνο 08 Με λίγα λόγια Τα παιδιά φτιάχνουν μάσκες με θέμα απειλούμενα ζώα. Στο πεδίο, επιλέγουν και αξιολογούν ορισμένες περιοχές με βάση τις ανάγκες τριών απειλούμενων ειδών. Στο τέλος, συμμετέχουν σε επιδαπέδιο παιχνίδι με θέμα τις απειλές και τις ανάγκες τους. Στόχοι: Οι μαθητές να γνωρίσουν τα απειλούμενα είδη της περιοχής επίσκεψης, να αξιολογούν την περιοχή ως κατάλληλη ή μη για τα είδη αυτά, να διαπιστώσουν τις δυσκολίες που συναντά η άγρια ζωή στην ικανοποίηση των βασικών της αναγκών, να ψυχαγωγηθούν. Σε εξωτερικό και εσωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, κόλλες, ψαλίδια, ξυλομπογιές, σελοτέιπ, λάστιχο του μέτρου, σημειωματάριο, μολύβια, ζάρι από χαρτόκουτο Δημοτικό και Γυμνάσιο λεπτά Σε όχθες ποταμών, δέλτα λιμνών ή σε ορυζώνες ή σε μεγάλα ξέφωτα Περιγραφή Αρχικά, γίνεται συζήτηση για τις βασικές ανάγκες των ζώων (τροφή, καταφύγιο, θέσεις για φωλιά, χώρο) η οποία στην πορεία εστιάζει στον εντοπισμό των ιδιαίτερων αναγκών των εξής απειλούμενων ειδών: Λευκός Πελαργός, Λαγόγυρος, Βίδρα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα παρακάτω ερωτήματα: Τι χρειάζονται αυτά τα ζώα για να ζήσουν; Πού αναζητούν την τροφή τους; Πού φτιάχνουν τη φωλιά τους; Οι απαντήσεις για τις ανάγκες των συγκεκριμένων ειδών βρίσκονται στο φύλλο «Απειλούμενα είδη ζώων». Στη συνέχεια, κάθε παιδί επιλέγει ένα από τα παραπάνω ζώα και του μοιράζεται η αντίστοιχη μάσκα από τα φύλλα «Μάσκες απειλούμενων ζώων». Τα παιδιά χρωματίζουν και φτιάχνουν τις μάσκες τους με βάση τις οδηγίες που δίνονται. Προτείνεται να τις φορούν στο πεδίο κατά την υλοποίηση της δραστηριότητας. Η δραστηριότητα συνεχίζεται στο πεδίο. Δημιουργούνται μικρές ομάδες παιδιών που αντιπροσωπεύουν και τα τρία είδη. Περιηγούνται σε μία κοντινή διαδρομή όπου κάθε ομάδα επιλέγει μία μικρή περιοχή (10x10m) την οποία και αξιολογεί ως προς τις ανάγκες των ζώων αυτών σε σχέση με την τροφή, τη διαθεσιμότητα κατάλληλων θέσεων φωλιάς και την κάλυψη από εχθρούς ή κακοκαιρία. Κάθε παιδί φοράει τη μάσκα του, «γίνεται» το ζώο που έχει επιλέξει και φαντάζεται πώς θα είναι η ζωή του στην περιοχή που έχουν ορίσει. Τα παιδιά μπορεί να βοηθηθούν με ερωτήσεις όπως: Θα βρει την τροφή που χρειάζεται; Υπάρχουν θέσεις για να κάνει τη φωλιά του; Έχει καταφύγιο για να προστατευθεί από εχθρούς και την κακοκαιρία; 59

61 Σημειώνουν τις απαντήσεις τους στο φύλλο «Έχω ανάγκη για». Μετά από λεπτά, οι ομάδες επιστρέφουν και ανακοινώνουν τα συμπεράσματά τους: Είναι κατάλληλη η περιοχή που διάλεξαν για το κάθε είδος; Τι θα συμβεί αν αυτές οι περιοχές χαθούν; Τι θα μπορούσαν να κάνουν τα ίδια τα παιδιά ώστε να μην χαθούν οι περιοχές αυτές; Στη συνέχεια τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας χωρίζονται σε 3 μεγάλες ομάδες, μία για κάθε είδος και συμμετέχουν σε επιδαπέδιο παιχνίδι. Σκοπός του παιχνιδιού είναι το είδος που αντιπροσωπεύει κάθε ομάδα να επιβιώσει καλύπτοντας τις ανάγκες του σε τροφή, φώλιασμα και καταφύγιο. Όσα μέλη της κάθε ομάδας θέλουν να αντιπροσωπεύουν την ανάγκη για τροφή, βάζουν τα χέρια στην κοιλιά τους. Για τη φωλιά αγκαλιάζουν τον εαυτό τους και για το καταφύγιο βάζουν τα χέρια πάνω στο κεφάλι. Προσοχή! Κάθε ομάδα για να επιβιώσει το είδος της, χρειάζεται να έχει παίκτες και για τις τρεις ανάγκες του. Αφού αποφασιστεί τι αντιπροσωπεύει κάθε παιδί, τα μέλη των ομάδων στέκονται το ένα δίπλα στο άλλο σε σειρές. Οι τρεις σειρές σχηματίζουν τις τρεις πλευρές ενός τριγώνου. Με ένα λάχνισμα αποφασίζεται ποια ομάδα θα παίξει πρώτη. Πρώτος ρίχνει το ζάρι ο παίκτης που είναι πρώτος στη σειρά. Κάθε ζαριά είναι μια οδηγία. Οι οδηγίες βρίσκονται στο φύλλο «Ζαριές» το οποίο μπορεί να εκτυπωθεί και να μοιραστεί σε κάθε ομάδα. Εναλλακτικά οι οδηγίες ανακοινώνονται από τον εμψυχωτή. Αν η οδηγία γράφει «Χάνεις μία τροφή» ο παίκτης «τροφή» που βρίσκεται πιο κοντά σε αυτόν που έριξε το ζάρι βγαίνει από το παιχνίδι. Μπορεί να μπει ξανά στο παιχνίδι όταν σε άλλη ζαριά ακουστεί η οδηγία «Κερδίζεις μία τροφή». Αν ακουστεί η οδηγία «Κερδίζεις μία τροφή» και κανείς παίκτης δεν είναι έξω, η ομάδα κερδίζει έναν πόντο. Οι πόντοι καταγράφονται από τον εμψυχωτή σε μία λευκή κόλλα. Το παιχνίδι τελειώνει όταν όλοι οι παίκτες ρίξουν το ζάρι από μία φορά. Αν οι ομάδες δεν είναι ίσες κάποιοι παίκτες παίζουν δύο φορές. Αν στο τέλος του παιχνιδιού υπάρχουν παίκτες εκτός παιχνιδιού θα πρέπει η ομάδα τους να σκεφτεί τρόπους για να τους ξανακερδίσει. Π.χ. Τι θα πρέπει να γίνει για να φωλιάζει με ασφάλεια ο Λευκός Πελαργός; Βρίσκοντας τη λύση κερδίζουν πίσω τους παίκτες τους και εξασφαλίζουν μια καλή ζωή για το είδος τους! Βασικές ανάγκες ειδών Ένας βιότοπος, για να είναι κατάλληλος για ένα είδος ζώου θα πρέπει να ικανοποιεί τις βασικές ανάγκες του σε τροφή και καταφύγιο. Επειδή κάθε είδος έχει διαφορετικές ανάγκες, κανένας βιότοπος δεν είναι κατάλληλος για όλα τα είδη. Κάθε ζώο χρειάζεται: Τροφή (φύλλα, καρποί, άλλα ζώα, νερό) Κάλυψη (από βλάστηση, χώμα, βράχο) για να προφυλαχθεί από τους εχθρούς του και την κα- κοκαιρία. Θέσεις για φωλιές (στο χορτάρι, στα κλαδιά, σε τρύπα στο ξύλο/ χώμα/ βράχο). Διαθέσιμο χώρο, αρκετό για πολλά άτομα του ίδιου είδους (ένα μόνο άτομο δεν θα μπορέσει να ζευγαρώσει και σύντομα θα εξαφανιστεί). Συνύπαρξη ειδών δραστηριότητας Σημειώνεται πως δεν είναι εφικτό στον ίδιο χώρο να παρατηρηθούν και τα 3 είδη. Ο Λευκός Πελαργός μπορεί να συνυπάρξει χωρικά με τη Βίδρα ή /και τον Λαγόγυρο, ο Λαγόγυρος όμως δεν μπορεί να συνυπάρξει με τη Βίδρα καθώς έχουν διαφορετικές απαιτήσεις ως προς την ικανοποίηση των αναγκών τους. Προτείνεται να επιλεχθεί ένα σημείο και να διαπιστωθεί πως δεν είναι ταυτόχρονα κατάλληλο και για τα 3 είδη ή να επιλεχθούν για την υλοποίηση της δραστηριότητας δύο ή τρία διαφορετικά σημεία ανάλογα με το ενδιαίτημα κάθε είδους. 60

62 Ζώα σε κίνδυνο 08 Πρόσωπο: ΛΕΥΚΟ Βλέφαρα: ΜΑΥΡΑ Μάσκα Λευκού Πελαργού Β Β Α Α 1. Τσακίζεις στις διακεκομμένες γραμμές 2. Κολλάς τα σημεία Α στα σημεία Β 3. Ενώνεις μπροστά το ράμφος του πουλιού (με κόλλα ή σελοτέιπ) Ο Λευκός Πελαργός σου είναι έτοιμος! Ράμφος: ΚΟΚΚΙΝΟ 61

63 Ζώα σε κίνδυνο Μάσκα Λαγόγυρου 08 Μάγουλα: ΛΕΥΚΑ Βλέφαρα: ΜΑΥΡΑ Πρόσωπο: ΑΝΟΙΧΤΟ ΚΑΦΕ Μύτη: ΡΟΖ 1. Χρωματίζεις τη μάσκα 2. Κόβεις τη μάσκα και το εσωτερικό των ματιών Ο Λαγόγυρός σου είναι έτοιμος! 62

64 Ζώα σε κίνδυνο Μάγουλα: ΛΕΥΚΑ Μάσκα Βίδρας 08 Εσωτερικό αυτιών: ΣΚΟΥΡΟ ΚΑΦΕ Πρόσωπο: ΚΑΦΕ 1. Χρωματίζεις τη μάσκα 2. Κόβεις τη μάσκα και το εσωτερικό των ματιών Η Βίδρα σου είναι έτοιμη! 63

65 Ζώα σε κίνδυνο Απειλούμενα είδη ζώων 08 Λευκός Πελαργός (Ciconia ciconia) Τροφή: Τρέφεται με κάθε είδους μικρά ζώα όπως ακρίδες, σαύρες, βατράχια, μικρά θηλαστικά, φίδια αλλά και με σκουλήκια. Θα τον συναντήσουμε: Σε πεδινές αλλά και ημιορεινές περιοχές. Φωλιά: Προτιμά να κάνει τη φωλιά του σε περιοχές με υγροτόπους, πλημμυρισμένους ορυζώνες, φυσικά υγρολίβαδα και εκτατικές καλλιέργειες. Φτιάχνει τη φωλιά του κυρίως σε στύλους της ΔΕΗ ή σε στέγες εκκλησιών και σπιτιών αν και παλαιότερα την έφτιαχνε σε μεγάλα δέντρα. Κατηγορία κινδύνου στην Ελλάδα: Τρωτό. Βασικοί λόγοι της μείωσης του πληθυσμού είναι η εκτεταμένη καταστροφή που έχουν υποστεί τα πεδινά υγροτοπικά οικοσυστήματα και κυρίως τα φυσικά υγρολίβαδα και η υψηλή θνησιμότητα του είδους από ηλεκτροπληξία σε στύλους της ΔΕΗ όπου κυρίως φτιάχνουν τις φωλιές τους. Λαγόγυρος (Spermophilus citellus) Ο Λαγόγυρος είναι ένα μικρό θηλαστικό, μέλος της οικογένειας των τρωκτικών. Τροφή: Ο Λαγόγυρος είναι παμφάγο είδος. Τρέφεται με σπόρους, ρίζες, βλαστούς, φύλλα, αρθρόποδα. Θα τον συναντήσουμε: Σε εύκρατα λιβάδια, χορτολίβαδα καθώς και σε ξέφωτα μεγάλης έκτασης, αρκεί να επικρατεί χαμηλή βλάστηση. Περνά ένα σημαντικό μέρος της ζωής του σε υπόγεια λαγούμια. Φωλιά: Η φωλιά του βρίσκεται σε λαγούμια στο έδαφος με αρκετές εισόδους/εξόδους, συνήθως σε μικρά υψώματα για καλή παρατήρηση ή κοντά σε θάμνους και χαμηλή βλάστηση για να προφυλάσσεται από τους εχθρούς. Κατηγορία κινδύνου στην Ελλάδα: Τρωτό. Βασικές απειλές του είδους είναι οι εκτεταμένες γεωργικές καλλιέργειες καθώς και η ανάπτυξη υποδομών στις περιοχές όπου ζει. Βίδρα (Lutra lutra) Η Βίδρα ή Ενυδρίδα είναι θηλαστικό με βασικό ενδιαίτημα τις περιοχές με γλυκό νερό. Τροφή: Τρέφεται κυρίως με ψάρια καθώς και άλλα υδρόβια ζώα (καβούρια, καραβίδες, βατράχια, νερόφιδα, μικρά θηλαστικά, πουλιά κ.λπ.). Θα τη συναντήσουμε: Σε υγροτοπικές περιοχές κυρίως σε ποτάμια, ρυάκια, λίμνες, δέλτα και εκβολές ποταμών, λιμνοθάλασσες καθώς και σε αρδευόμενες εκτάσεις (αρδευτικά κανάλια, ορυζώνες), σε αποστραγγιστικά κανάλια και τάφρους. Φωλιά: Ο χώρος φωλιάσματός της βρίσκεται πάντα στην ξηρά, συνήθως κοντά σε νερό. Κατηγορία κινδύνου στην Ελλάδα: Κινδυνεύον. Βασικές απειλές του είδους είναι: η καταστροφή και υποβάθμιση των υγροτοπικών οικοσυστημάτων (αποξήρανση υγροτόπων, καταστροφή της παρόχθιας βλάστησης λόγω κοπής δέντρων ή κάψιμο καλαμιώνων, κατασκευή υδροηλεκτρικών φραγμάτων κ.λπ.), τα υδροηλεκτρικά φράγματα, η ρύπανση των νερών, ο ευτροφισμός υγρότοπων (λόγω μείωσης ψαριών). 64

66 Ζώα σε κίνδυνο Έχω ανάγκη για Ημερομηνία Ομάδα Ερευνητές Σημείωσε με Χ το απειλούμενο είδος σου: Λευκός Πελαργός Ciconia ciconia Λαγόγυρος Spermophilus citellus Βίδρα Lutra lutra Τρέφομαι με:... Φωλιάζω:... Θα με συναντήσεις σε:... Η περιοχή που διάλεξα καλύπτει τις ανάγκες μου σε: Τροφή: Φωλιά: Καταφύγιο: 65

67 Ζώα σε κίνδυνο 08 Ζαριές Λευκός Πελαργός Νο1: Στις κοντινές καλλιέργειες όπου αναζητάς τροφή έχουν χρησιμοποιηθεί πολλά φυτοφάρμακα και δεν βρίσκεις ακρίδες. Χάνεις δύο τροφές. Νο2: Οι στύλοι της ΔΕΗ στην περιοχή όπου ζεις δεν είναι προφυλαγμένοι και κινδυνεύεις να πάθεις ηλεκτροπληξία αν φωλιάσεις εκεί. Χάνεις μία φωλιά. Νο3: Η ΔΕΗ κάλυψε με ειδικό πλαστικό τα γυμνά καλώδια στην περιοχή όπου φωλιάζεις. Κερδίζεις μία φωλιά. Νο4: Τα υγρά λιβάδια που χρησιμοποιούσες για να τραφείς έχουν γίνει εντατικές καλλιέργειες. Αναζητάς άλλο μέρος για να ζήσεις. Χάνεις δύο καταφύγια και μία τροφή. Νο5: Τα μεγάλα δέντρα όπου κάνεις τη φωλιά σου κόπηκαν. Χάνεις μία φωλιά και ένα καταφύγιο. Νο6: Ειδικοί επιστήμονες καταγράφουν όλα τα ζευγάρια του είδους σου. Παρατηρούν ότι ο πληθυσμός σου μειώνεται και θα πάρουν μέτρα προστασίας σου. Κερδίζεις μία τροφή και ένα καταφύγιο. Λαγόγυρος Νο1: Η χρήση πολλών φυτοφαρμάκων στις καλλιέργειες που βρίσκονται κοντά στην περιοχή όπου ζεις, σου στερεί τους βλαστούς με τους οποίους τρέφεσαι. Χάνεις δύο τροφές. Νο2: Η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή όπου φωλιάζεις έχει αυξηθεί. Ενοχλείσαι. Χάνεις μία φωλιά. Νο3: Επιστήμονες σε παρατηρούν συχνά με σκοπό να πάρουν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία σου. Κερδίζεις μία φωλιά και ένα καταφύγιο. Νο4: Το λιβάδι όπου ζεις αποφασίζουν να το καλλιεργήσουν εντατικά. Αναζητάς άλλο μέρος για να ζήσεις. Χάνεις δύο καταφύγια και μία τροφή. Νο5: Στην περιοχή όπου ζεις ξεκίνησαν έργα κατασκευής αυτοκινητόδρομου. Χάνεις μία φωλιά και ένα καταφύγιο. Νο6: Οι αγρότες της περιοχής ενημερώθηκαν για τις συνέπειες των φυτοφαρμάκων στο φυσικό περιβάλλον. Όλο και περισσότεροι περιορίζουν τα χημικά στις καλλιέργειές τους. Κερδίζεις μία τροφή. Βίδρα Νο1: Τα ψάρια που ζουν στη λίμνη της γειτονιάς σου λιγοστεύουν λόγω ευτροφισμού. Χάνεις μία τροφή. Νο2: Τα φυτοφάρμακα που καταλήγουν στον υγρότοπο όπου ζεις σε αναγκάζουν να μετακομίσεις. Χάνεις ένα καταφύγιο και μία τροφή. Νο3: Οι αγρότες της περιοχής ενημερώθηκαν για τις συνέπειες των φυτοφαρμάκων στο φυσικό περιβάλλον. Όλο και περισσότεροι περιορίζουν τα χημικά στις καλλιέργειές τους. Κερδίζεις μία τροφή. Νο4: Κόπηκαν όλα τα καλάμια στις όχθες του ποταμού όπου μένεις. Δεν βρίσκεις μέρος να φωλιάσεις και να αναζητήσεις τροφή. Χάνεις δύο φωλιές και μία τροφή. Νο5: Φορτηγά παίρνουν το χώμα από τις όχθες του ποταμού όπου ζεις. Χάνεις δύο καταφύγια. Νο6: Ο τόπος όπου ζεις προστατεύεται από τη νομοθεσία. Η κοπή δέντρων ή καλαμιώνων απαγορεύεται. Κερδίζεις μία φωλιά και ένα καταφύγιο. 66

68 Τα μυστικά του φυτοφράκτη 09 Με λίγα λόγια Τα παιδιά παρατηρούν τους φυτοφράκτες που συναντούν κατά την περιήγησή τους και συμμετέχουν σε κινητικό παιχνίδι. Αναπαριστούν με το σώμα τους έναν φυτοφράκτη και την άγρια ζωή που βρίσκει καταφύγιο σε αυτόν. Στόχοι: Οι μαθητές να μάθουν να αναγνωρίζουν φυτοφράκτες και τα βασικά χαρακτηριστικά τους, να συνειδητοποιήσουν την αξία των φυτοφρακτών για την άγρια ζωή και την προστασία των καλλιεργειών. Σε εξωτερικό χώρο Σημειωματάριο, μολύβια (προαιρετικά) Δημοτικό και Γυμνάσιο λεπτά Σε σημείο με παρουσία φυτοφρακτών Περιγραφή Επιλέγεται σημείο της διαδρομής με παρουσία φυτοφρακτών, όπου τα παιδιά μπορούν να πλησιάσουν και να παρατηρήσουν έναν φυτοφράκτη. Τα παιδιά αρχικά από απόσταση καλούνται να παρατηρήσουν τον φυτοφράκτη και να διακρίνουν τα διαφορετικά ύψη, την πυκνότητα και την ποικιλία των δέντρων ή/ και των θάμνων που συνθέτουν τον φυτοφράκτη αλλά και να εντοπίσουν τυχόν κινητικότητα πουλιών ανάμεσα στη βλάστηση. Στη συνέχεια, πλησιάζουν τον φυτοφράκτη και επιλέγουν να εστιάσουν την παρατήρησή τους σε ένα δέντρο ή έναν θάμνο. Τους δίνεται λίγος χρόνος για να παρατηρήσουν το δέντρο ή τον θάμνο που έχουν επιλέξει: τη μορφή του, την πυκνότητα των κλαδιών του, το φύλλωμα, τη χαμηλή βλάστηση κάτω από αυτό, την κινητικότητα των εντόμων, την απόσταση του από άλλα δέντρα ή θάμνους, τα ίχνη από μικροθηλαστικά. Προαιρετικά κρατούν σημειώσεις για τις παρατηρήσεις τους στο Σημειωματάριο (βλάστηση, είδη πουλιών, έντομα, άλλα ζώα). Στη συνέχεια, με τυχαίο τρόπο τα παιδιά χωρίζονται σε δύο ίσες ομάδες. Τα παιδιά της μίας ομάδας καλούνται να αναπαραστήσουν με το σώμα τους το δέντρο ή τον θάμνο που επέλεξαν και όλα μαζί να συνθέσουν έναν φυτοφράκτη. Τα παιδιά της δεύτερης ομάδας καλούνται να αναπαραστήσουν είδη της άγριας ζωής ή καιρικά φαινόμενα. Για μεγάλο αριθμό παιδιών μπορούν να δημιουργηθούν 4 ομάδες. Σε απόσταση περίπου 5 μέτρων από τον «φυτοφράκτη» που έχουν σχηματίσει, χαράσσεται μία γραμμή ίση σε μήκος με αυτόν. Τα παιδιά της δεύτερης ομάδας στέκονται πίσω από τη γραμμή και με το σύνθημα του εμψυχωτή προσπαθούν να φέρουν σε πέρας κάθε ένα από τα παρακάτω ζητούμενα. Για κάθε ζητούμενο έχουν στη διάθεση τους 30 δευτερόλεπτα. Η χρονομέτρηση γίνεται από την πρώτη ομάδα όπου συντονισμένα μετράει από το 1 έως το 30. Ζητούμενα: Είσαι άνεμος δυνατός που απειλεί τις καλλιέργειες και προσπαθείς να περάσεις από τον φυτοφράκτη. Αν τον ακουμπήσεις, πας πίσω από τη γραμμή και ξεκινάς ξανά. Είσαι έντομο βλαβερό για τις καλλιέργειες. Όμως, στα κλαδιά του φυτοφράκτη έχουν φωλιάσει έντομα και πουλιά που σε τρώνε. Αν ακουμπήσεις τον φυτοφράκτη πας πίσω από τη γραμμή και ξεκινάς ξανά. 67

69 Είσαι πουλί που βρίσκει καταφύγιο στον φυτοφράκτη. Κρύψου ανάμεσα στα κλαδιά χωρίς να φαίνεσαι καθόλου. Αν φαίνεσαι (στα μάτια του εμψυχωτή) επιστρέφεις πίσω από τη γραμμή και προσπαθείς ξανά. Είσαι σκαντζόχοιρος που βρίσκει καταφύγιο στον φυτοφράκτη. Κρύψου ανάμεσα στις ρίζες και τους κορμούς χωρίς να φαίνεσαι καθόλου. Αν φαίνεσαι (στα μάτια του εμψυχωτή) επιστρέφεις πίσω από τη γραμμή και προσπαθείς ξανά. Το παιχνίδι επαναλαμβάνεται με τις ομάδες να αλλάζουν ρόλους. Παραλλαγή Στα παιδιά της δεύτερης ομάδας μοιράζονται διαφορετικοί ρόλοι: αλεπούδες, σκαντζόχοιροι, μικροπούλια, άνεμος, έντομα κ.λπ. Με το σύνθημα του εμψυχωτή, κινούνται με βάση τον ρόλο τους προς τον «φυτοφράκτη». Πρώτα π.χ. κινούνται ταυτόχρονα οι σκαντζόχοιροι. Με δεύτερο σήμα από τον εμψυχωτή κινούνται τα μικροπούλια κ.ο.κ. Με το σύνθημα του εμψυχωτή, η ομάδα «φυτοφράκτης» κινείται με σκοπό να απωθήσει ή να φιλοξενήσει τη δεύτερη ομάδα. Αν πλησιάζουν οι σκαντζόχοιροι, θα πρέπει ο «φυτοφράκτης» να είναι χαμηλός ώστε να κρυφτούν στα χαμηλά του κλαδιά (χαμηλώνουν στις μύτες των ποδιών τους). Αν έρχεται ο άνεμος, ο «φυτοφράκτης» θα πρέπει να τον απωθήσει άρα πυκνώνει και ψηλώνει (μικραίνουν τις αποστάσεις μεταξύ τους και σηκώνουν τα χέρια τους ψηλά) κ.ο.κ. Η δραστηριότητα κλείνει με συζήτηση με βάση τα παρακάτω ερωτήματα: Γιατί νομίζετε ότι οι αγρότες ήθελαν στους αγρούς τους να έχουν φυτοφράκτες; Τι κάνει έναν φυτοφράκτη πιο αποτελεσματικό; Η αξία ενός φυτοφράκτη Ο φυτοφράκτης είναι μία στενή ή γραμμική ζώνη, πυκνά φυτεμένων δέντρων και θάμνων που διατηρούνται ως ένα συνεχές φυσικό φράγμα. Υπάρχουν φυτοφράκτες (α) χαμηλοί και μονόροφοι (με χαμηλά δέντρα ή/και θάμνους), (β) υψηλοί και μονόροφοι (με ψηλά δέντρα), (γ) διπλή ορόφωση (με χαμηλά και ψηλά δέντρα και θάμνους). Η μεγάλη αξία των φυτοφρακτών είναι γνωστή από παλιά. Α) Προστατευτική δράση. Προστατεύουν τις καλλιέργειες και τα αγροτικά ζώα από τις άσχημες καιρικές συνθήκες και κυρίως τον δυνατό άνεμο, από τη διάβρωση του εδάφους, από βλαβερά έντομα αφού φιλοξενούν έντομα και πουλιά θηρευτές αυτών. Β) Παραγωγή προϊόντων. Από τη διαχείριση των φυτοφρακτών παράγονται φρούτα, γύρη και μέλι, φυτά για φαρμακευτικούς σκοπούς, προϊόντα ξύλου, παραγωγή φυλλοσανού για τα ζώα. Επίσης χρησιμοποιούνται ως τόποι για άμεση βόσκηση αγροτικών ζώων. Γ) Ενίσχυση της βιοποικιλότητας. Πολύ σημαντικός αναδεικνύεται ο ρόλος των φυτοφρακτών στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, ως δεξαμενή γενετικού υλικού αλλά και στη μείωση της απομόνωσης μεταξύ δασών και μικρότερων δενδρωδών εκτάσεων. Αναλυτικότερα, αυξάνουν την ποικιλία φυτών δίνοντας ασφαλές καταφύγιο και σε σπάνια είδη χλωρίδας, αποτελούν σημαντικό ενδιαίτημα των πουλιών και τέλος, αποτελούν σημαντικό βιότοπο για πολλά είδη πανίδας, μεταξύ των οποίων και τα ασπόνδυλα. 68

70 Το δικό μας μονοπάτι 10 Με λίγα λόγια Τα παιδιά ορίζουν τα δικά τους σύμβολα σήμανσης και ερμηνείας σε ένα μονοπάτι. Χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες με σκοπό την εύρεση και σήμανση του δικού τους μονοπατιού. Τέλος, κάθε ομάδα ερμηνεύοντας τα σύμβολα επιχειρεί να εντοπίσει την άλλη. Στόχοι: Οι μαθητές να ορίσουν βασικά σύμβολα προσανατολισμού σε ένα μονοπάτι, να ασκήσουν την παρατηρητικότητά τους, να ψυχαγωγηθούν. Σε εξωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλων δραστηριότητας, σημειωματάριο και μολύβια (προαιρετικά) Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά Σε σημείο με πυκνή βλάστηση Περιγραφή Επιλέγεται μια περιοχή όπου οι μαθητές μπορούν να κινηθούν με άνεση και ασφάλεια. Τα παιδιά χρησιμοποιώντας κομμάτια ξύλου διαφορετικού μεγέθους, που θα εντοπίσουν στο έδαφος κατά την περιήγησή τους, φτιάχνουν τα δικά τους σύμβολα ερμηνείας (βέλη, αδιέξοδο, συνέχισε ευθεία, αριστερή ή δεξιά στροφή κ.λπ.) και συμφωνούν σε έναν κοινό κώδικα για την ερμηνεία του κάθε συμβόλου. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα σύμβολα που προτείνονται στο φύλλο «Σήμανση μονοπατιού» αλλά και να εφεύρουν δικά τους σύμβολα τα οποία θα συμπληρώσουν στο Σημειωματάριό τους. Στη συνέχεια χωρίζονται σε 2 μεγάλες ομάδες. Κάθε ομάδα εξερευνά τον χώρο και ορίζει μια δική της διαδρομή. Είναι σημαντικό να δοθεί συγκεκριμένος χρόνος (π.χ. 10 λεπτά,) ενώ μπορεί να οριοθετηθεί και η απόσταση που θα διανύσουν (π.χ. 100 βήματα). Η κάθε ομάδα ορίζει την αφετηρία και το τέρμα καθώς και τα σημεία από τα οποία πρέπει να περάσει κανείς για να εντοπίσει το τέρμα, σηματοδοτώντας τα σημεία αυτά με τα «ξύλινα» σύμβολα. Φροντίζουν να τοποθετήσουν αρκετά σημεία σήμανσης ιδίως σε σημεία όπου ένα φυσικό μονοπάτι χωρίζεται σε αρκετές κατευθύνσεις ή όπου υπάρχει πυκνή βλάστηση. Κάποιος από την ομάδα μπορεί να ελέγχει αν όντως τα σύμβολα είναι βοηθητικά. Μπορούν να το κάνουν ακόμα πιο δύσκολο και η κάθε ομάδα να χωριστεί σε 2 υπό-ομάδες ακολουθώντας διαφορετική διαδρομή, φροντίζοντας όμως να το δείξουν με κατάλληλη σήμανση (π.χ. βέλη με δύο κορυφές διαφορετικών κατευθύνσεων). Μπορούν να σχεδιάσουν στο Σημειωματάριό τους ένα απλό σκαρίφημα της διαδρομής τους, ορίζοντας συγκεκριμένα σημάδια (μεγάλο δέντρο, σημεία με πέτρες κ.λπ.). Με τη λήξη του χρόνου που έχει δοθεί, δίνεται σήμα από τον εμψυχωτή (σφύριγμα, 3 συνεχόμενα παλαμάκια κ.λπ.) για να επιστρέψει η μία από τις δύο ομάδες η οποία και αναλαμβάνει τον ρόλο του «ιχνηλάτη». Ξεκινούν τον εντοπισμό της άλλης ομάδας με οδηγό τους τα σύμβολα ερμηνείας. Μόλις καταφέρουν να την εντοπίσουν, επιστρέφουν στο τέρμα της δικής τους διαδρομής και η δεύτερη ομάδα γίνεται τώρα «ιχνηλάτης»! Στο τέλος, γίνεται συζήτηση: Πώς βοήθησαν τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος να ορίσουν τη διαδρομή τους; Ήταν βοηθητική η σήμανση που επιλέχθηκε; Θα άλλαζαν κάτι; Ποιος είναι ο ρόλος της σήμανσης στα μονοπάτια; 69

71 Το δικό μας μονοπάτι Σήμανση μονοπατιού 10 Πήγαινε δεξιά Πήγαινε αριστερά Συνέχισε ευθεία Αδιέξοδο Η ομάδα χωρίστηκε στα δύο Εμπόδιο μπροστά (π.χ. ποτάμι, θάμνος κ.λπ.) 70

72 Βρες τα σημεία του ορίζοντα 11 Με λίγα λόγια Τα παιδιά εντοπίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα αξιοποιώντας στοιχεία που συναντούν στο ύπαιθρο. Με βάση αυτά, χωρίζονται σε ομάδες και συγκεντρώνουν πληροφορίες που συνδέονται με τον ήχο, το τοπίο και την άγρια ζωή. Συνθέτουν μια δική τους ιστορία την οποία παρουσιάζουν στις υπόλοιπες ομάδες. Στόχοι: Οι μαθητές να ορίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με εμπειρικό τρόπο, να εστιάσουν την προσοχή τους στο τοπίο που συναντούν στην περιοχή επίσκεψης, να προσεγγίσουν τη φύση με τη φαντασία τους. Σε εξωτερικό χώρο Κομμάτια ξύλου (προαιρετικά) Μεγάλες τάξεις Δημοτικού και Γυμνάσιο λεπτά Σε σημείο θέας Περιγραφή Τα παιδιά εντοπίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα αξιοποιώντας στοιχεία που συναντούν στο μονοπάτι. Μπορούν να δοκιμάσουν τις εξής τεχνικές (με βάση τον καιρό την ημέρα της περιήγησης). Εντοπίζουν την Ανατολή με τη βοήθεια 2 ίσιων μακριών ξύλων. Τοποθετούν αρχικά ένα μεγάλο και σχετικά ίσιο κομμάτι ξύλου κάθετα σε μια επίπεδη εδαφική επιφάνεια. Μετά, τοποθετούν ένα δεύτερο κομμάτι ξύλο ξαπλωτά στο έδαφος πάνω στη σκιά που σχηματίζει το όρθιο ξύλο. Επιστρέφουν μετά από λεπτά. Η σκιά έχει μετακινηθεί από την Ανατολή προς τη Δύση. Έτσι έχουν μια ένδειξη για τον Βορρά και τον Νότο. Εντοπίζουν τον Νότο με τη βοήθεια μια μυρμηγκοφωλιάς (σε περίπτωση που δεν έχει ηλιοφάνεια). Αναζητούν μία ενεργή μυρμηγκοφωλιά. Τοποθετούν στην είσοδο της φωλιάς προσεχτικά ένα λεπτό ξυλαράκι ή ένα άχυρο φωλιάς προσπαθώντας να διαπιστώσουν την κατεύθυνση της φωλιάς η οποία δείχνει τον Νότο (για να προστατεύονται από τις άσχημες καιρικές συνθήκες). Εναλλακτικά, παρατηρούν από ποια πλευρά τα μυρμήγκια έχουν τοποθετήσει τον μεγαλύτερο όγκο χώματος που «εξορύσσουν». Η πλευρά αυτή δείχνει τον Βορρά. Θα πρέπει να μην έχει αλλοιωθεί ή καταστραφεί η φωλιά. Αν στο οπτικό τους πεδίο υπάρχει εκκλησάκι μπορούν εύκολα να εντοπίσουν την Ανατολή, αφού το Ιερό κάθε εκκλησίας είναι πάντα προσανατολισμένο προς την Ανατολή. Μόλις εντοπίσουν τα 4 σημεία του ορίζοντα, χωρίζονται σε 4 ομάδες και η κάθε ομάδα ακολουθεί ένα από τα σημεία του ορίζοντα διανύοντας μία απόσταση περίπου 30 μέτρων ή μία απόσταση ώστε η μία ομάδα να μην βλέπει εύκολα και να μην ακούει την άλλη. Η κάθε ομάδα συγκεντρώνει πληροφορίες σε σχέση με τα εξής: Τι ακούς; Παρατήρηση των ήχων που ακούν (με κλειστά τα μάτια): Αφού σταθούν με κλειστά τα μάτια για λίγα λεπτά, αφουγκράζονται τους ήχους της φύσης (κελάηδισμα, τρίξιμο ξύλων, σφύριγμα αέρα, ομιλίες κ.λπ.). Τι βλέπεις; Παρατήρηση τοπίου (θέα που αντικρίζουν): Για λίγα λεπτά προσπαθούν να παρατηρήσουν το ανάγλυφο, τις καλλιέργειες, τις πεδιάδες κ.λπ. Τι βρίσκεις; Αναζήτηση για ίχνη ζώων: Τα ίχνη μπορεί να είναι πατημασιές, φτερά, φαγωμένα φύλλα ή καρποί, ιστός από αράχνη, τρύπες στο έδαφος ή στα δέντρα κ.λπ. 71

73 Οι ομάδες αντλούν έμπνευση και στοιχεία από τα 3 παραπάνω βασικά ερωτήματα και ετοιμάζουν μία σύντομη ιστορία με αρχή, μέση και τέλος. Μπορεί συμπληρωματικά να τους δοθεί ένας βασικός άξονας για την ιστορία τους (ποιος; πού; γιατί; Τι έγινε στο τέλος;). Δίνονται λεπτά για την προετοιμασία του δρώμενού τους. Με το σήμα του εμψυχωτή (σφύριγμα, παλαμάκια κ.λπ.) η κάθε ομάδα επιστρέφει στο σημείο όπου βρίσκεται η φυσική «πυξίδα» τους και αναπαριστούν την ιστορία τους με τον δικό τους τρόπο (θεατρικό δρώμενο, αφήγηση, παγωμένη εικόνα κ.λπ.). 72

74 Παρελθόν, παρόν και μέλλον! 12 Με λίγα λόγια Τα παιδιά προσεγγίζουν το φυσικό τοπίο μέσα από δραστηριότητα α στο ύπαιθρο που σχετίζεται με τις αλλαγές ανάμεσα στο χθες και το σήμερα. Στόχοι: Οι μαθητές να αναγνωρίσουν τις αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου, να εκφράζουν τις απόψεις τους για τις αλλαγές αυτές με ποικίλους τρόπους. Σε εξωτερικό χώρο Αντίγραφα φύλλου δραστηριότητας (προαιρετικά) Δημοτικό και Γυμνάσιο λεπτά Στο κλείσιμο του Προγράμματος στο πεδίο Περιγραφή Τα παιδιά φέρνουν στον νου τις διαφορετικές εικόνες που είδαν κατά την περιήγησή τους. Κοιτούν το Σημειωματάριό τους και τα φύλλα δραστηριότητας και θυμούνται: Τα είδη ζώων ή/και φυτών που φιλοξενούν οι βιότοποι που συνάντησαν Τους λόγους που καθένα από τα είδη έχει επιλέξει τον κάθε βιότοπο για να ζήσει Την αξία της ευρύτερης περιοχής για τον άνθρωπο (καλλιέργειες, αναψυχή, διαμονή κ.λπ.). Είτε σε ομάδες είτε ατομικά, επιλέγουν ένα συγκεκριμένο τοπίο της διαδρομής που τους έκανε εντύπωση και φαντάζονται πώς μπορεί να ήταν στο παρελθόν αλλά και πώς είναι πιθανό να μοιάζει στο μέλλον. Αν θέλουν, κρατούν σημειώσεις ή φτιάχνουν ένα πρόχειρο σκίτσο στο Σημειωματάριό τους. Πιθανοί άξονες που μπορεί να διευκολύνουν τα παιδιά είναι η παρουσία άγριας ζωής (ποικιλία), η αξία για τον άνθρωπο (αναψυχή, εργασία, διατροφή), η μορφολογία τοπίου (καλλιέργειες, οικισμός κ.λπ.) κ.ά. Στη συνέχεια, χαράσσεται στο έδαφος μία ευθεία γραμμή (10 μέτρα). Η μία άκρη της γραμμής συμβολίζει το παρελθόν, η μέση το παρόν και η άλλη άκρη το μέλλον. Τα παιδιά καλούνται να επιλέξουν μία από τις χρονικές περιόδους που θα ήθελαν να ζήσουν σε σχέση με το τοπίο που επέλεξαν και στέκονται δίπλα από το αντίστοιχο σημείο. Οι ομάδες ανακοινώνουν τις ιδέες τους, εξηγούν για ποιον λόγο επέλεξαν το κάθε σημείο και γίνεται συζήτηση: Σε ποιο σημείο στάθηκαν οι περισσότερες ομάδες; Ποια στοιχεία του παρελθόντος που έχουν πια χαθεί θα ήθελαν να έχουν διατηρηθεί; Ποια στοιχεία του παρόντος θα ήθελαν να διατηρηθούν και στο μέλλον; Τι πρόκειται να συμβεί αν: αυξηθούν οι εντατικές καλλιέργειες, αποξηρανθεί ένας υγρότοπος, οργανωθούν περιηγήσεις στα μονοπάτια κ.λπ. Στη συνέχεια, δίνεται στα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας το φύλλο «Κάποτε συνέβη» όπου διατυπώνονται συγκεκριμένες προτάσεις οι οποίες προέρχονται από το διαδίκτυο και που αφορούν στις λίμνες Κορώνεια-Βόλβη και στο Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα (ανάλογα με την περιοχή επίσκεψης). Εναλλακτικά, οι προτάσεις ανακοινώνονται μία-μία από τον εμψυχωτή. Τα παιδιά είτε ατομικά είτε σε ομάδες καταγράφουν πώς αλλάζουν τα συναισθήματα και οι σκέψεις τους για την περιοχή αν μετατρέψουν τις καταφατικές προτάσεις σε αρνητικές. Συμπληρωματικά, μπορούν να μετατρέψουν τις προτάσεις σε ερωτηματικές και να καταγράψουν τι είδους έρευνα στο πεδίο θα μπορούσαν να κάνουν για να βρουν απαντήσεις στα ερωτήματα που διατυπώθηκαν. 73

75 Παρελθόν, παρόν και μέλλον! Κάποτε συνέβη 12 Λίμνες Κορώνεια - Βόλβη Τοπικά εκτεταμένοι καλαμώνες υπάρχουν γύρω από τις λίμνες Κορώνεια-Βόλβη και κατά μήκος των όχθεων των ρεμάτων. Οι εναλλαγές στο τοπίο στις λίμνες Κορώνεια - Βόλβη το μετατρέπουν σε έναν υπέροχο προορισμό για τους επισκέπτες. Μικρές δασωμένες εκτάσεις (δασάκια, φράκτες, δενδροστοιχίες) βρίσκονται κοντά στις λίμνες. Πολυάριθμα απειλούμενα, ενδημικά ή/και σπάνια είδη φυτών και ζώων απαντούν στην περιοχή των λιμνών Κορώνειας - Βόλβης. Η λίμνη Κορώνεια κάποτε ήταν από τις πιο παραγωγικές λίμνες της Ελλάδας σε αλιεύματα. Στα νερά της Βόλβης ψαράδες ρίχνουν καλάμια και βάρκες και πουλιά ψαρεύουν ανενόχλητα. Ο Λαγκαδάς φημίζεται για τα λουτρά του. Ο οικισμός του Αγίου Βασίλειου ζούσε αποκλειστικά από τη λίμνη και είχε αναδειχθεί σε αγαπημένο προορισμό των Θεσσαλονικέων. Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα Η περιοχή του Δέλτα είναι πολύ σημαντική περιοχή για τα μεταναστευτικά πουλιά ως σταθμός ξεκούρασης. Η ποικιλομορφία των βιοτόπων είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των δέλτα που σχηματίζονται από τους ποταμούς Αξιό και Αλιάκμονα και των εκβολών του Λουδία. Η γειτνίαση του υγροτόπου με την πόλη, προσφέρει δυνατότητα εύκολης πρόσβασης για πεζοπορία, ποδηλασία, φωτογράφηση, παρατήρηση της φύσης και γνωριμία με τις δραστηριότητες των κατοίκων της περιοχής (οστρακοκαλλιέργειες, καλλιέργεια ρυζιού κ.λπ.). Η ορυζοκαλλιέργεια που απαιτεί τα χωράφια με το ρύζι να μένουν πλημμυρισμένα πολλούς μήνες το χρόνο, θεωρείται πάρα πολύ σημαντική για το οικοσύστημα, ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες όταν το γλυκό νερό μειώνεται αισθητά. Ο πλούτος των ζωικών ειδών που ζουν στο Δέλτα και ειδικά η ορνιθοπανίδα έχει ήδη δώσει στην περιοχή διεθνή αναγνώριση. Ειδικά για την πόλη της Θεσσαλονίκης η κοιλάδα του Αξιού παίζει πολύ σημαντικό ρόλο από κλιματική άποψη. Οι ευεργετικοί άνεμοι που τη διαπνέουν καθαρίζουν την ατμόσφαιρα της πόλης. Το Δέλτα αποτελεί έναν τόπο ιδανικό για Περιβαλλοντική Εκπαίδευση σχετικά με τη φύση, τη ζωή των ανθρώπων και γενικότερα τον πολιτισμό. Ανάμεσα στις απειλές της περιοχής του Δέλτα συμπεριλαμβάνονται η παράνομη δόμηση, η εντατική κτηνοτροφία, η μόλυνση των υδάτων από βιομηχανίες και η εντατική γεωργία. 74

76 Οι σημειώσεις μου από μία ημέρα στον αγρό... Το σημειωματάριό μου Το σχολείο μου:... Η ομάδα μου:... Το όνομά μου:... 75

77 Φύλλο αξιολόγησης για τον εμψυχωτή Η εκπαιδευτική ομάδα της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας ζητά τη δική σας συμβολή για την αξιολόγηση και βελτίωση της δουλειάς της στο μέλλον. Παρακαλούμε, συμπληρώστε, αν θέλετε, το φύλλο αξιολόγησης και στείλτε το στην Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία: Διεύθυνση: Θεμιστοκλέους 80, Τ.Κ , Αθήνα - Fax: info@ornithologiki.gr (το φύλλο βρίσκεται σε ηλεκτρονική μορφή στο CD που περιλαμβάνεται στο υλικό) Σχολείο: Τάξη: Μας άρεσε Εκπαιδευτικό υλικό Πραγματοποιήθηκε Πάρα πολύ Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου Εισαγωγικά κείμενα Δραστηριότητες 1 Τα μονοπάτια του αγρού 2 Βρες το σμήνος σου 3 Αναγνώριση αγροτικών πουλιών στην τάξη 4 Ο δίσκος του ορυζώνα 5 Ο καθένας σπίτι του 6 7 Παρατήρηση πουλιών στα μονοπάτια του αγρού Αναγνώρισε διαφορετικές μορφές βλάστησης 8 Ζώα σε κίνδυνο 9 Τα μυστικά του φυτοφράκτη 10 Το δικό μας μονοπάτι 11 Βρες τα σημεία του ορίζοντα 12 Παρελθόν, παρόν και μέλλον! Σχόλια - παρατηρήσεις: Για τη Δραστηριότητα Νο.... θα έλεγα ότι Για τη Δραστηριότητα Νο.... θα έλεγα ότι

78 Φύλλο αξιολόγησης για τα παιδιά Επισκέφθηκα την περιοχή:... Ημερομηνία:... Με λένε:... Πηγαίνω στο σχολείο:... Η τάξη μου είναι:... Η δραστηριότητα που ξεχώρισα: Γιατί: Για εμένα η καλύτερη στιγμή του προγράμματος ήταν: Στο πρόγραμμα θα άλλαζα: