Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ) Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ Τμήμα Χημείας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Transcript

1 Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ) Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ Τμήμα Χημείας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 3 η ΗΜΕΡΙΔΑ «Υγεία και ασφάλεια στα ερευνητικά εργαστήρια» Συνεδριακό Κέντρο Κάρολος Παπούλιας. Ιωάννινα,

2 KAΛΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤO ΕΡΓΑΣΤΗΡΙO ΒΙΟΧΗΜΕΙAΣ Μαριλένα Ε. Λέκκα Καθηγήτρια, Πρόεδρος του Τμήματος Χημείας Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ) Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ «Υγεία και ασφάλεια στα ερευνητικά εργαστήρια» Ιωάννινα,

3 Χημεία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τα στοιχεία και τις ενώσεις από τις οποίες απαρτίζεται η ύλη, καθώς και με τις σχετικές ιδιότητες και μεταβολές Βιοχημεία είναι η χημεία της «ζωντανής» ύλης

4 ΤΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΜΕ ΣΤΟ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Χημικές ενώσεις (αέριες, υγρές, στερεές, αερολύματα, λιποδιαλυτές, υδατοδιαλυτές) Βιολογικά υλικά Πειραματόζωα Ηλεκτρισμός Μηχανική κίνηση (περιστροφικές συσκευές, φυγόκεντροι, ομογενοποιητές κλπ) Συσκευές υπό πίεση (οβίδες αερίων) Γυάλινα σκεύη - εσμυρίσματα Κεντρικές παροχές διαφόρων ρευστών Ακτινοβολίες (UV, ραδιενέργεια) Iσχυρά μαγνητικά πεδία Θερμές επιφάνειες Γυμνή φλόγα Αιχμηρά αντικείμενα Ηχητικά κύματα (υπέρηχοι)

5 Προσωπική προστασία ΚΑΛΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Συμπεριφορά στο εργαστήριο Καθαριότητα και τάξη Καταγραφή μηχανημάτων, ενώσεων, διαλυμάτων Αποθήκευση υλικών Έλεγχος γυάλινων σκευών και άλλων συσκευών Διαχείριση αποβλήτων Συμπεριφορά σε περίπτωση ατυχήματος Προϋποθέσεις για εργασία μέχρι αργά Κατανόηση ξενόγλωσσων υποδείξεων Οργάνωση πειραμάτων (επίπεδα υπευθυνότητας, τήρηση πειραματικών τετραδίων - καταγραφή αποτελεσμάτων, υπολογισμός πειράματος) Νομοθεσία / Ηθική / Δεοντολογία

6 ΜΕΘΑΝΟΛΗ CH 3 OH Προσοχή: Κατάποση, εισπνοή ή ενδοφλέβια χορήγηση μπορεί να προκαλέσει δηλητηρίαση Οξείες δράσεις: πονοκέφαλος, κόπωση, ναυτία, τύφλωση (περιστασιακή ή μόνιμη), μυδρίαση, οξέωση, αναπνευστική ανεπάρκεια, θάνατος

7 ΒΙΟ-ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΕΝΩΣΕΙΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΥΛΙΚΑ (παθογόνα, ιοί) ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΑ

8 ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΓΙΑ ΝΑ ΕΚΤΙΜΗΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΩΣΗΣ : Αέρια, υγρή, στερεή, αερόλυμα, λιποδιαλυτή, υδατοδιαλυτή ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ: σωματιδιακή, φωτεινή, ενέργεια ΤΡΟΠΟΣ ΕΙΣΟΔΟΥ: Αναπνοή, κατάποση, λύση δέρματος κλπ. ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ: Οξεία / Χρόνια ΠΡΟΣΒΑΛΛΟΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: νευρικό, αναπαραγωγικό κλπ ΤΡΟΠΟΣ ΔΡΑΣΗΣ: τοξικότητα, ανοσολογική αντίδραση, επίδραση στο DNA, απενεργοποίηση (πχ με θερμική καταστροφή)

9 ΧΗΜΙΚΑ ΕΥΡΕΙΑΣ ΧΡΗΣΗΣ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑ Διαλύτες Αναστολείς πρωτεασών, λιπασών, αναστολείς βιοχημικών πορειών (πχ αναπνευστικής αλυσίδας, όπως κυανιούχα), απορρυπαντικά (SDS), ακρυλαμίδιο, κλπ Υγρό άζωτο Αέρια υπό πίεση ΚΑΡΚΙΝΟΓΟΝΑ Ακτινοβολίες, χημικά

10 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΜΟΛΥΣΜΑΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ: Αίμα, εκκρίσεις κλπ Πιθανές ασθένειες: Ηπατίτιδα B (HBV), Ηπατίτιδα C (HCV), Σύνδρομο ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV), Βρουκέλλωση, Σύφιλη, Ελονοσία ΚΑΡΚΙΝΟΓΟΝΑ: Ιοί

11 ΕΠΙΠΕΔΑ ΒΙΟΑΣΦΑΛΕΙΑΣ (Biosafety level, BSL) BSL 1: Βασικό επίπεδο ασφάλειας, όπου εφαρμόζονται διαδικασίες ρουτίνας. BSL 2: Αφορά διαδικασίες που εφαρμόζονται σε κλινικό, διαγνωστικό επίπεδο και για εκπαίδευση, με βιολογικά υγρά. Ιός ηπατίτιδας Β, τοξόπλασμα κλπ εντάσσονται στο επίπεδο αυτό. BSL 3: Αφορά διαδικασίες που εφαρμόζονται σε κλινικό, διαγνωστικό επίπεδο και για εκπαίδευση, με βιολογικά υγρά. Μυκοβακτήριο φυματίωσης, εγκεφαλοϊοί κλπ εντάσσονται στο επίπεδο αυτό. BSL 4: Επικίνδυνα αντιδραστήρια, εξωτικές ασθένειες κλπ με υψηλό ποσοστό εμφάνισης θανάτων, μολύνσεις που μεταφέρονται μέσω του αέρα ή αντιδραστήρια με άγνωστο βαθμό μετάδοσης.

12 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΑ Ειδικές εγκαταστάσεις για διαμονή των πειραματοζώων Ειδικές εγκαταστάσεις για πειράματα Ειδικά μέτρα για πρόληψη μόλυνσης (Animal Biosafety Levels 1-4) Εξειδικευμένο προσωπικό Κανονισμοί λειτουργίας χώρων και χειρισμού πειραματοζώων

13 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΚΥΤΤΑΡΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ Κύριο χαρακτηριστικό των εργαστηρίων κυτταροκαλλιεργειών είναι οι στείρες συνθήκες που πρέπει να επικρατούν στον χώρο. ΘΑΛΑΜΟΣ ΝΗΜΑΤΩΔΟΥΣ ΡΟΗΣ

14 ΘΑΛΑΜΟΣ ΝΗΜΑΤΩΔΟΥΣ ΡΟΗΣ 1. Πριν δουλέψουμε στον θάλαμο, διαβάζουμε τις οδηγίες χρήσης. Κάθε θάλαμος έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. 2. Εάν ο θάλαμος εξαερίζεται καθέτως δεν δουλεύουμε πάνω από ανοιχτά μπουκάλια. Εάν εξαερίζεται οριζοντίως δεν δουλεύουμε πίσω από ανοιχτά μπουκάλια. 3. Δεν θα πρέπει να εμποδίζουμε την ροή αέρα του θαλάμου. Γρήγορες κινήσεις των χεριών και ανοιχτές πόρτες στο εργαστήριο μπορούν να μειώσουν την αποτελεσματικότητα του θαλάμου. 4. Προγραμματίζουμε την δουλειά μας έτσι, ώστε να μην χρειάζεται να βγάζουμε τα χέρια μας συχνά έξω από τον θάλαμο 5. Στο θάλαμο τοποθετούμε μόνο όσα υλικά χρειάζονται για το πείραμά μας, για να μειώσουμε την πιθανότητα μόλυνσης και να μην εμποδίζουμε την ροή του αέρα

15 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΥΓΡΟ ΑΖΩΤΟ Χρησιμοποιούμε πάντα υφασμάτινα χοντρά για την αποφυγή εγκαυμάτων. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΥΓΙΕΙΝΗ Πλύσιμο χεριών για απομάκρυνση μικροοργανισμών και ενυδάτωση, ώστε να μην πέφτουν νεκρά κύτταρα στον θάλαμο. Τα γάντια ψεκάζονται με 70% αιθανόλη κάθε φορά που βγάζουμε τα χέρια μας από τον θάλαμο. Τα μαλλιά θα πρέπει να είναι πιασμένα πίσω. Οταν είμαστε άρρωστοι, αποφεύγουμε να δουλεύουμε στο θάλαμο.

16 ΕΙΣΟΔΟΣ ΠΑΘΟΓΟΝΩΝ Επαφή με μολυσμένο αίμα ή με βιολογικά υγρά που περιέχουν αίμα Βλεννογόνοι του σώματος: μάτια, στόμα, μύτη Λύση της συνέχειας του δέρματος Μολυσμένες βελόνες, σύριγγες ή άλλα αιχμηρά αντικείμενα

17 ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ ΑΠΌ ΑΕΡΟΜΕΤΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΒΙΑ Χρήση εστίας κατάλλλου επιπέδου βιοασφαλείας (hood) Φυγοκέντρηση με καπάκια ασφαλείας Αεροστεγής φύλαξη καλλιεργειών, ιστών και βιολογικών υγρών

18 ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ ΑΠΟ ΒΕΛΟΝΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΑΙΧΜΗΡΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ Οι σύριγγες και οι βελόνες που χρησιμοποιούνται είναι αποστειρωμένες και μιας χρήσεως Οι χρησιμοποιημένες βελόνες φυλάσσονται σε ειδικό δοχείο που βρίσκεται στον πάγκο εργασίας Σπασμένα γυαλιά ή άλλα αιχμηρά αντικείμενα δεν πρέπει να πιάνονται με τα χέρια

19 ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ ΑΠΟ ΑΙΜΑ, ΙΣΤΟΥΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΥΓΡΑ Αντιμετώπιση όλων των βιολογικών υγρών σαν να είναι μολυσμένα Πλύσιμο χεριών, Χρήση κατάλληλου προστατευτικού εξοπλισμού (γάντια, μάσκες κ.α) Aπολύμανση χώρου εργασίας

20 ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ Έλεγχος της αρτιότητας του προστατευτικού εξοπλισμού Τήρηση όλων των κανόνων ασφαλείας κατά την διεξαγωγή των πειραμάτων Προληπτικός εμβολιασμός για την Ηπατίτιδα Β

21 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Αποστείρωση Απολύμανση Απενεργοποίηση Απόρριψη σε ειδικά δοχεία (σύριγγες) Απόρριψη σύμφωνα με τη νομοθεσία Προστασία περιβάλλοντος

22 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΡΑΔΙΟΪΣΟΤΟΠΩΝ

23 ΚΑΛΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΡΑΔΙΟΪΣΟΤΟΠΩΝ Κατάλληλη ένδυση Χρήση προστατευτικών πετασμάτων ανάλογα με την ακτινοβολία Μετρήσεις ακτινοβολίας με την κατάλληλη μέθοδο Ελεγχόμενη πρόσβαση στους χώρους όπου φυλάσσονται βιολογικά και ραδιενεργά υλικά Οδηγίες, νομοθεσία, ασφαλής φύλαξη και σωστή σήμανση Αρχεία καταγραφής πειραμάτων Καταγραφή και έλεγχος εισερχομένων / εξερχομένων υλικών Καταγραφή συμβάντων Πλάνο αντιμετώπισης ατυχημάτων Διαχείριση ραδιενεργών αποβλήτων Προστασία περιβάλλοντος

24 ΙΣΟΤΟΠΑ ΚΑΙ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΟΣ ΔΙΑΣΠΑΣΗ Ισότοπα ονομάζονται άτομα με τον ίδιο αριθμό πρωτονίων (ατομικό αριθμό) και διαφορετικό αριθμό νετρονίων (ατομικό βάρος) Πολλά από τα φυσικά ή τεχνητά ισότοπα είναι ασταθή και εκπέμπουν φωτόνια ή σωματίδια. Αυτά τα ισότοπα ονομάζονται ραδιοϊσότοπα. Λόγω της διαδικασίας διάσπασης, πολλά ισότοπα έχουν εξαφανισθεί από τη φύση. Τα περισσότερα ραδιοϊσότοπα που χρησιμοποιούνται στη βιοχημεία εκπέμπουν σωματίδια β ή ακτινοβολία γ. Χρησιμοποιούνται στη βιοχημεία για την παρακολούθηση αντιδράσεων

25 ΡΑΔΙΟΪΣΟΤΟΠΑ ΣΤΗ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ 3 H: λ1/2 = έτη, β -, 18.5 kev, μέσο βεληνεκές ανοικτής πηγής: 1 cm στον αέρα 14 C: λ1/2 = 5730 έτη, β - : 156 kev, μέσο βεληνεκές ανοικτής πηγής: 10 cm στον αέρα 32 P: λ1/2 = 8.7 μέρες, β -, 1710 kev, μέσο βεληνεκές ανοικτής πηγής: 4 m στον αέρα 35 S: λ1/2 = 88 μέρες, β -, kev, μέσο βεληνεκές ανοικτής πηγής: 10 cm στον αέρα Δοσίμετρα β - counters γ- κάμερα

26 ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΕΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΕΣ

27 Οξεία τοξικότητα Καρκινογένεση ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ

28 ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ

29 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ

30 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η γνώση και τήρηση των κανόνων ασφαλείας στα εργαστήρια και γενικότερα η εφαρμογή καλής εργαστηριακής πρακτικής είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιδιότητα του χημικού Η εκπαίδευση των χημικών πρέπει να θέτει σε προτεραιότητα τα θέματα ασφάλειας και της καλής εργαστηριακής πρακτικής

31 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Λειτουργία οργανωμένης γραμματείας για συγκέντρωση πληροφοριακού υλικού και συντονισμό δραστηριοτήτων που σχετίζονται με ασφάλεια (νέες υποδείξεις, νομοθεσία, εκπαίδευση, σηματοδότηση χώρων) Ανάθεση υπευθυνότητας ασφάλειας (με σαφή ορισμό καθηκόντων) Ανάθεση υπευθυνότητας καλής λειτουργίας οργάνων (μέλη ΔΕΠ με σαφή ορισμό καθηκόντων) Ανάθεση υπευθυνότητας καθαριότητας (με σαφή ορισμό καθηκόντων) Οργάνωση εκπαίδευσης με συγκεκριμένα θέματα (χρήση ραδιοϊσοτόπων, πειραματόζωα, χρήση βιολογικών υλικών κλπ). Πριν αρχίσει κάποιος να εργάζεται σε ειδικούς χώρους ενημερώνεται για τον κανονισμό ασφαλείας και ελέγχεται από επιτροπή. Σηματοδότηση χώρων

32 Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α 9:00 Έναρξη 9:00-9:15 ΜΕΡΟΣ Ι - ΕΙΣΑΓΩΓΗ Χαιρετισμοί: Ιωάννης Γεροθανάσης, Καθηγητής, Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Τριαντάφυλλος Αλμπάνης, Καθηγητής, Πρόεδρος του Τμήματος Χημείας 9:15 9:25 Σταυρούλα Σκούλικα, Αναπλ. Καθηγήτρια «Επάγγελμα Χημικός» ΜΕΡΟΣ ΙΙ - ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 9:35 10:00 10:00 10:30 Παύλος Βάγγης, Ηλεκτρολόγος-Μηχανολόγος, Προϊστάμενος Τμήματος Τεχνικής και Υγειονομικής Επιθεώρησης Ιωαννίνων του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας (ΣΕΠΕ) «Προδιαγραφές Ασφάλειας και Υγείας Εργασιακών Χώρων» Σπύρος Δοντάς, Δρ. Χημικός, Υπεύθυνος Διασφάλισης ποιότητας του ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. «Υγεία και ασφάλεια στα χημικά εργαστήρια» ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ - ΠΥΡΑΣΦΑΛΕΙΑ 10:30 10:50 Κωνσταντίνος Δαλάτσης, Φώτης Δεληγιάννης, Πυροσβεστική Υπηρεσία «Κανόνες πυρασφάλειας» 10:50 11:15 Διάλειμμα ΜΕΡΟΣ ΙV - ΤΟ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 11:15 11:30 10:30 10:45 9:25 9:35 11:45 12:30 Τριαντάφυλλος Αλμπάνης, Καθηγητής, Πρόεδρος του Τμήματος Χημείας «Το Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Λειτουργία Προγράμματος Σπουδών Ειδικοί χώροι / υποδομές» Ελένη Ψωμιάδου, Λέκτορας «Είδη κινδύνων - Μέτρα προστασίας στους εργαστηριακούς χώρους Ο ρόλος των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας (προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών, των μελών ΔΕΠ, του τεχνικού προσωπικού)» Μαριλένα Λέκκα, Αναπλ. Καθηγήτρια «Ορθή εργαστηριακή πρακτική» ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΧΗΜΕΙΑΣ Βασίλης Μούσης, Χημικός, Εργαστήριο Οργανικής Χημείας, «Χειρισμός αντιδραστηρίων Οργανικής Χημείας» Βασίλης Τσιατούρας, Χημικός, Εργαστήριο Ανόργανης Χημείας, «Χειρισμός αντιδραστηρίων Ανόργανης Χημείας» Ιωάννης Φιαμέγκος, ΕΤΕΠ, Εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας, «Φιάλες αερίων: Ασφάλεια Χρήση» Ελένη Ανεμογιάννη, ΕΤΕΠ, Εργαστήριο Φυσικοχημείας, «Χειρισμός υάλινων συσκευών» Ευαγγελία Ρόζου, ΕΤΕΠ, Εργαστήριο Βιοχημείας, «Χειρισμός βιολογικών υλικών» Χριστίνα Πιπερίδη, ΕΤΕΠ, Εργαστήριο Χημείας Τροφίμων, «Χειρισμός εύφλεκτων χημικών αντιδραστηρίων» Παναγιώτης Κύρκος, ΕΤΕΠ, Εργαστήριο Βιομηχανικής Χημείας, «Χειρισμός μηχανολογικού εξοπλισμού εργαστηρίων»