Οικονομία και στρατιωτικός σχεδιασμός

Transcript

1 Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος Οικονομία και στρατιωτικός σχεδιασμός Η περίπτωση των δύο παγκοσμίων πολέμων ( & )

2

3 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ( & )

4 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ( & ) Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος Διορθώσεις: Βασιλική Μπουρδάρα Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου Σχεδιασμός εξωφύλλου: Γιώργος Ανδρέου Εποπτεία έκδοσης: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης Copyright: Εκδόσεις «Ιωλκός» & Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος Φεβρουάριος 2012 Α Έκδοση ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΙΩΛΚΟΣ» Ανδρέου Μεταξά 12 & Ζ. Πηγής, Αθήνα Τηλ.: , , Fax: ISBN

5 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ( & ) ΙΩΛΚΟΣ

6

7 Στην οικογένειά μου, την Αρετή, τη Μαίρη και τη Νίκη

8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Α - ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Α & Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( & ) 1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟN ΠΟΛΕΜΟ: ΕΝΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Β - Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( ) 2. ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( ): Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( ) ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ( ): ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ: OIKONOMIA KAI ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ( ) Γ - Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( ) 6. ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ( ) ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ TO

10 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ 8. ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ( ) ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ( ): ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

11 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΡΓΟ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ, η οποία αναφέρεται στη συσχέτιση των αρχών της οικονομικής θεωρίας με το στρατιωτικό σχεδιασμό, και συνιστά τη συνέχεια και τη συμπλήρωση προηγούμενων μελετών του συγγραφέα 1. Στις προηγούμενες μελέτες αναλύθηκε ο συσχετισμός οικονομικής ισχύος και στρατιωτικής κινητοποίησης πόρων σε πολεμική και ειρηνική περίοδο, με έμφαση στο χρονικό διάστημα Επίσης, έγινε ανάλυση των δυνάμεων της σύγκρουσης και της συνεργασίας στο διεθνές σύστημα, διαχρονικά από την εποχή της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης μέχρι και σήμερα. Βέβαια, η συσχέτιση οικονομικής ισχύος και στρατιωτικής κινητοποίησης αφορούσε το μακροοικονομικό επίπεδο της εθνικής οικονομίας, καθώς και το επίπεδο της πολιτικής επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα, τονίστηκε η σημασία της μεγιστοποίησης των παραγωγικών συντελεστών, καθώς και της βέλτιστης χρήσης αυτών για παραγωγή πολεμικού υλικού, χωρίς να παραγνωρίζονται οι ανάγκες των πολιτών και του εσωτερικού μετώπου σε μια μακροχρόνια σύγκρουση. Ακόμη επισημάνθηκε η πολιτική των επιχειρήσεων, οι οποίες σε συνθήκες πολέμου οφείλουν να αναθεωρήσουν στόχους για κέρδη, μερίσματα, επενδύσεις κ.λπ., όπως και να αναπροσαρμόσουν τις απαιτήσεις τους σε πρώτες ύλες και σε εργατικό δυναμικό, τμήμα του οποίου αναγκάζεται να κινητοποιηθεί στην πολεμική μηχανή. Το κράτος είναι αυτό που πρέπει να βελτιώσει το σύστημα φορολογίας για την κάλυψη των αμυντικών δαπανών, ενώ εξίσου σημαντικός, σε παρατεταμένο συμβατικό πόλεμο, είναι και ο ρόλος των χρηματαγορών, της κεντρικής τράπεζας και των λοιπών τραπεζι- 1. Βλ. 1) Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος, Οικονομία και ολοκληρωτικός πόλεμος: Η περίπτωση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου , τόμος Α, Σειρά «Επιστημονική Βιβλιοθήκη» (Scientific Library), εκδ. Kριτική, Σεπτέμβριος ) Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος, Οικονομία και ολοκληρωτικός πόλεμος: Η περίπτωση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου , τόμος Β, Σειρά «Επιστημονική Βιβλιοθήκη» (Scientific Library), εκδ. Kριτική, Οκτώβριος ) Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος, Χρήμα, πολιτική και πόλεμος: Συνεργασία και ανταγωνισμός: Από τη Βιομηχανική Επανάσταση στον 21ο αιώνα, εκδ. Κάδμος, Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος ) Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος, Β Παγκόσμιος Πόλεμος Γερμανική οικονομία: Θρίαμβος, τραγωδία και παραλογισμός , εκδ. Ιωλκός, Αθήνα, Ιούλιος

12 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ κών ιδρυμάτων. Ειδικότερα, οι χρηματαγορές οφείλουν να χρηματοδοτήσουν τμήμα του υψηλού δημοσίου χρέους, που δημιουργείται από τις αμυντικές δαπάνες και το οποίο πρέπει να είναι μακροχρόνιο και με χαμηλό επιτόκιο. Σε περίπτωση που αυτό δεν είναι εφικτό, τότε και η κεντρική τράπεζα οφείλει να χρηματοδοτήσει τμήμα των αυξημένων δαπανών, με αύξηση της προσφοράς χρήματος, σε τέτοιο όμως βαθμό ώστε να μη δημιουργείται υπερπληθωρισμός στην οικονομία. Παράλληλα, και οι καταθέσεις στο τραπεζικό σύστημα θα πρέπει να χρηματοδοτούν σε μεγάλο βαθμό την πολεμική προσπάθεια. Οι ανωτέρω παράγοντες οδηγούν σε νίκη ή ήττα σε επίπεδο υψηλής στρατηγικής. Δεν μπορούν, όμως, να καθορίσουν τους παράγοντες που οδηγούν σε νίκη ή ήττα σε τακτικό επίπεδο ή σε επίπεδο πολιτικο-οικονομικό, δηλαδή σε επίπεδο περιορισμένου πολέμου 2. Έτσι, μολονότι η συσχέτιση οικονομίας και άμυνας αναλύθηκε σε μεγάλο βαθμό στα προηγούμενα έργα, δημιουργήθηκαν νέα ερωτήματα. O σκοπός του παρόντος έργου είναι να απαντήσει στην ακόλουθη προβληματική: για μεγάλο χρονικό διάστημα (μέχρι την αρχή του Μεγάλου Πολέμου) η κυρίαρχη στρατιωτική άποψη συνοψιζόταν στην έννοια της στρατηγικής της (στρατιωτικής) εκμηδένισης του αντιπάλου (niederwerfungsstrategie), η οποία υπάρχει στον Κλαούζεβιτς. Συγκεκριμένα, η στρατηγική του εκμηδενισμού επιτυγχάνεται με δύο τρόπους. Ο πρώτος τρόπος είναι μια αποφασιστική μάχη (vernichtungsschlact), για την οποία πολλές φορές απαιτείται ένας στρατιωτικός ελιγμός (kesselschlacht). Ο δεύτερος τρόπος είναι η στρατηγική της φθοράς ή ο πόλεμος φθοράς των αντίπαλων δυνάμεων (ermattungsstrategie), δηλαδή μια σειρά επιτυχημένων μαχών. Ουσιαστικά, ο πόλεμος μέχρι το 1914 ήταν συνδεδεμένος με την επιτυχία ή την αποτυχία στο πεδίο της μάχης, ενώ η οικονομική παράμετρος του πολέμου, αν και σημαντική, είχε περιθωριοποιηθεί. Ωστόσο, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι έδειξαν ότι πέρα από την τακτική νίκη, αυτή στο πεδίο της μάχης, η επιτυχία ή η αποτυχία θα συνδεόταν με τη δυνατότητα στρατιωτικού πλήγματος των οικονομικών υποδομών των αντιπάλων. Έτσι, η στρατιωτική ηγεσία θα έπρεπε να προχωρά σε κατανομή δυνάμεων, 2. Στο σημείο αυτό υιοθετώ την ανάλυση του Martel (2007), ο οποίος αναγνωρίζει τρεις διαφορετικές κατηγορίες νίκης (ή ήττας). Η πρώτη κατηγορία είναι η «τακτική νίκη», δηλαδή η επικράτηση του ενός εκ των αντιπάλων σε μια διαδοχική σειρά μαχών μικρής ή μεγάλης έκτασης. Οι τακτικές αυτές νίκες δεν είναι βέβαιο ότι οδηγούν και σε καθολική επικράτηση (νίκη σε πόλεμο). Η δεύτερη κατηγορία είναι η «πολιτικοστρατιωτική νίκη», όπου μετά την επικράτηση του ενός εκ των αντιπάλων σε μια διαδοχική σειρά μαχών, μικρής ή μεγάλης έκτασης, υπάρχει νίκη σε περιορισμένης έκτασης πόλεμο. Τέλος, η τρίτη κατηγορία νίκης αναφέρεται σε «νίκη υψηλής στρατηγικής». Σε αυτή την περίπτωση ένας εκ των αντιπάλων επικρατεί σε επίπεδο υψηλής στρατηγικής, αλλάζει πλήρως το status quo, αλλά ακόμα μπορεί να παρέμβει στο εσωτερικό του ηττημένου, αλλάζοντας το καθεστώς, τη δομή του κ.λπ. Δηλαδή πρόκειται για ολοκληρωτική νίκη μετά από ολοκληρωτικό πόλεμο. Βλ. αναλυτικά: William C. Martel, Victory in war foundations of modern military policy, Cambridge University Press, 2007, σελ

13 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ ώστε να διαθέτει επαρκή στρατεύματα για την κάλυψη του μετώπου (δυνάμεις πρώτης γραμμής και εφεδρείες), αλλά και δυνάμεις για την καταστροφή ή την κατάκτηση των οικονομικών υποδομών (εργοστάσια, λιμάνια, μεταφορικά δίκτυα, αεροδρόμια κ.λπ.) του αντιπάλου. Παράλληλα, οι οικονομικές υποδομές των φίλιων δυνάμεων θα έπρεπε να προστατευθούν. Το ζήτημα αυτό γίνεται αντιληπτό μόνο εν μέρει στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (Α ΠΠ), ενώ στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (Β ΠΠ) ήταν κυρίαρχο. Στον Α ΠΠ η σημασία του οικονομικού πολέμου έγινε αντιληπτή, στη Γερμανία, από τους λεγόμενους οπαδούς της Ανατολικής Στρατηγικής και του απεριόριστου υποβρυχιακού πολέμου. Ειδικότερα, η τελευταία ΟΗL (Χίντενμπουργκ και Λούντεντορφ) θεωρούσε ότι το Δεύτερο Ράιχ έπρεπε να εκμεταλλευτεί τις τεράστιες αγροτικές εκτάσεις της Ουκρανίας, για να αντιμετωπίσει το συμμαχικό ναυτικό αποκλεισμό, και, παράλληλα, να εξαπολύσει απεριόριστο υποβρυχιακό πόλεμο κατά των ναυτικών δυνάμεων, με σκοπό να τις πλήξει ακριβώς στο ζήτημα του εφοδιασμού με πρώτες ύλες και καύσιμα. Αντίθετα, οι προηγούμενες στρατιωτικές διοικήσεις (Μόλτκε ο νεότερος και Φάλκενχαϊν) ουσιαστικά εκτιμούσαν ότι η νίκη είναι αποτέλεσμα μιας στρατιωτικής εκμηδένισης του αντιπάλου στο μέτωπο. Σε αυτό το σημείο τίθεται το ακόλουθο ερώτημα: Η στρατιωτική ηγεσία εφαρμόζει στο πεδίο της μάχης στρατιωτικό σχεδιασμό, ο οποίος έχει οικονομικό υπόβαθρο; Το ερώτημα εναλλακτικά μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Σε ποιο βαθμό η νίκη ή η ήττα στο πεδίο της μάχης (τακτικό επίπεδο) αντανακλά ευρύτερες οικονομικές αρχές και οικονομικό συσχετισμό ισχύος; Ή, ειδικότερα, σε ποιο βαθμό η στρατιωτική ηγεσία σχεδιάζει την εξέλιξη των επιχειρήσεων στο πεδίο της μάχης, λαμβάνοντας υπόψη τις αρχές της οικονομικής επιστήμης; Σε ποιο βαθμό οι στόχοι μιας εκστρατείας είναι οικονομικοί; Το ερώτημα μπορεί να διατυπωθεί και ως εξής: Υπήρξε κάποιο σημείο καμπής στον Α ΠΠ το οποίο να οδήγησε σε ήττα τις Κεντρικές Δυνάμεις; Σε αυστηρά στρατιωτικό επίπεδο έχουν προταθεί τρία διαφορετικά γεγονότα: το πρώτο αναφέρεται στην αποτυχία του σχεδίου Σλίφεν το 1914, γεγονός που οδηγούσε σε παρατεταμένο χρονικά πόλεμο, στον οποίο οι Κεντρικές Δυνάμεις δεν μπορούσαν να υπερισχύσουν. To δεύτερο αφορά την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο, τον Απρίλιο του 1917, και τη γερμανική αδυναμία να αντισταθμίσει την αμερικανική ισχύ. Τέλος, ως τρίτο γεγονός αναφέρεται η αποτυχία των γερμανικών επιθέσεων στο δυτικό μέτωπο την περίοδο Μαρτίου-Ιουνίου Βλ. αναλυτικά: 1) M.V. Creveld, Supplying war: Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge University Press, 2004, σελ , για τη σημασία της αποτυχίας του σχεδίου Σλίφεν. 2) John Keegan, The First World War, Pimlico editions, 1999, σελ , για τη σημασία της αποτυχίας του υποβρυχιακού πολέμου και της εισόδου των ΗΠΑ. 3) Τέλος, τα απομνημονεύματα του ίδιου του στρατάρχη Χίντενμπουργκ, ο οποίος αναφέρεται στις αποτυχημένες επιθέσεις του Field Marshal von Hindenburg, The great war, Greenhill books, 2006, σελ

14 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ Ως σημείο καμπής, στο πλαίσιο της παρούσης μελέτης, ορίζεται εκείνο το σημείο όπου ταυτόχρονα σε στρατηγικό και τακτικό επίπεδο η ισχύς του ενός αντιπάλου αυξάνει (και αντίστοιχα του άλλου μειώνεται) σε τέτοιο βαθμό, ώστε η νίκη του πρώτου και η ήττα του δεύτερου να είναι βέβαιη. Είναι ουσιαστικά το χρονικό σημείο όπου οι πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες των αντιπάλων θέλουν να επιτύχουν τη νίκη στον πόλεμο. Με βάση τον ανωτέρω ορισμό, και οι τρεις προαναφερθείσες υποθέσεις δεν είναι ρεαλιστικές. Το Δεκέμβριο του 1914 μπορεί η Γερμανία να είχε βιώσει την αποτυχία του σχεδίου Σλίφεν, αλλά βρισκόταν εντός του γαλλικού εδάφους, έχοντας προκαλέσει στους Δυτικούς μεγαλύτερες ανθρώπινες και υλικές απώλειες, ενώ παράλληλα είχε συντρίψει τους Ρώσους στο ανατολικό μέτωπο. Έτσι, το Δεκέμβριο του 1914 αυτοί που είχαν μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν οι Σύμμαχοι και όχι οι Κεντρικές Δυνάμεις. Το δεύτερο σημείο αναφοράς είναι εξίσου προβληματικό. Μπορεί το 1917 οι ΗΠΑ να εισήλθαν στον πόλεμο, αλλά ήταν ανέτοιμες να προσφέρουν άμεση στρατιωτική βοήθεια. Την ίδια περίοδο οι Σύμμαχοι γνώρισαν την καταστροφή στο δυτικό μέτωπο από την επίθεση Νιβέλ και τη στάση του γαλλικού στρατού, ενώ παράλληλα βίωσαν την κατάρρευση της Ρωσίας, τη σχεδόν ολοκληρωτική ήττα της Ιταλίας και την πλήρη επικράτηση της Γερμανίας και των συμμάχων της στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη και στον Καύκασο. Τέλος, και το τρίτο σημείο είναι προβληματικό. Είναι αληθές ότι ο γερμανικός στρατός υπέστη τρομακτικό πλήγμα από την αποτυχία των επιθέσεων του 1918 και από τη μετέπειτα συμμαχική αντεπίθεση. Όμως, η ανακωχή της 11ης Νοεμβρίου 1918 βρήκε το γερμανικό στρατό με αρκετές ακόμη δυνάμεις σε άνδρες και υλικό, εντός του συμμαχικού εδάφους. Συνεπώς, και οι τρεις θεωρίες για τα σημεία καμπής του πολέμου είναι προβληματικές. Αντίθετα, η παρούσα μελέτη υποστηρίζει ότι η καμπή του πολέμου υπήρξε πολύ νωρίτερα, και ειδικά στη μάχη του Βερντέν. Επιφανειακά πρόκειται για μια μάχη στην οποία τόσο οι Γερμανοί όσο και οι Σύμμαχοι είχαν σχεδόν ίδιες απώλειες. Ωστόσο, η παρούσα μελέτη αποδεικνύει ότι ο πόλεμος χάθηκε για τη Γερμανία την περίοδο του Αν και για τον Α ΠΠ έχουν προταθεί τρία σημεία, στην περίπτωση του Β ΠΠ η διεθνής βιβλιογραφία ακόμη προσπαθεί να εντοπίσει το αντίστοιχο σημείο καμπής. Όπως και στην περίπτωση του Α ΠΠ, έχουν προταθεί διάφορα γεγονότα: 1) η γερμανική αποτυχία στη μάχη της Αγγλίας καλοκαίρι με φθινόπωρο του 1940, 2) η γερμανική εμπλοκή στα Βαλκάνια τον Απρίλιο και τον Ιούνιο του 1941, 3) η γερμανική επίθεση στην ΕΣΣΔ τον Ιούνιο του 1941, 4) η ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ και η είσοδος των ΗΠΑ στον πόλεμο το Δεκέμβριο του 1941, με την ταυτόχρονη σοβιετική αντεπίθεση στα πρόθυρα της Μόσχας, 5) η ιαπωνική ήττα στο Μίντγουεϊ το καλοκαίρι του 1942, -14-

15 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ 6) η γερμανική ήττα στο Στάλινγκραντ το Φεβρουάριο του 1943, η ήττα στην Αφρική το Μάιο του 1943 και η ήττα στο Κουρσκ τον Ιούλιο του 1943, 7) η συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία τον Ιούνιο του 1944, με την ταυτόχρονη σχεδόν σοβιετική επιχείρηση Μπαγκρατσιόν, 8) η αποτυχία της γερμανικής επίθεσης στις Αρδένες το Δεκέμβριο του 1944, 9) ο αεροπορικός πόλεμος των Συμμάχων κατά της Γερμανίας, και 10) η ήττα της Γερμανίας στη μάχη του Ατλαντικού 4. Στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η ανωτέρω διάκριση και διαμάχη είναι έντονη ειδικά στην περίπτωση της Γερμανίας. Ειδικότερα, τις περισσότερες φορές οι στρατηγοί του γερμανικού επιτελείου σκέπτονται και προτείνουν σχέδια με κύριο (και σχεδόν αποκλειστικό) σκοπό τη νίκη στο πεδίο της μάχης. Αντίθετα, ο Χίτλερ πάντα αναφέρεται σε στρατηγικές αποφάσεις. Έτσι, η απόφασή του να επιτεθεί στη Δανία και τη Νορβηγία έχει αποκλειστικά οικονομικό στόχο τη διασφάλιση του εφοδιασμού της γερμανικής βιομηχανίας με σιδηρομετάλλευμα από τη Σουηδία και την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας στη Βόρεια Θάλασσα. Η απόφαση του Χίτλερ για εισβολή στα Βαλκάνια έχει επίσης διπλό οικονομικό στόχο: πρώτα την εξασφάλιση των πετρελαιοπηγών της Ρουμανίας από τυχόν βρετανικά βομβαρδιστικά που θα επιχειρούσαν από τη Γιουγκοσλαβία ή την Ελλάδα, και έπειτα την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων των δύο χωρών. Επίσης, η απόφαση επίθεσης εναντίον της ΕΣΣΔ πολύ σύντομα είχε οικονομικό στόχο. Τον Αύγουστο του 1941 ο Χίτλερ όρισε ως κύριο στόχο τους σιτοβολώνες της Ουκρανίας, θεωρώντας ότι στο Νότο έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα, απόφαση που εξασφάλιζε και τα πετρέλαια της Ρουμανίας από τυχόν σοβιετική επίθεση. Το καλοκαίρι του 1942 επίσης ο στόχος της γερμανικής επίθεσης ήταν οικονομικός: τα πετρέλαια του Καυκάσου. Αντίθετα, ο στόχος της επιχείρησης Zitadelle το καλοκαίρι του 1943 ήταν αυστηρά στρατιωτικός. Ο Χίτλερ επανήλθε στην οικονομική του λογική το 1944, όταν στόχος της γερμανικής αντεπίθεσης στις Αρδένες ήταν το λιμάνι της Αμβέρσας. Αν είχε επιτευχθεί ο στόχος, η δυνατότητα ανεφοδιασμού των Συμμάχων θα είχε ελαχιστοποιηθεί και, παράλληλα, οι Γερμανοί θα είχαν πρόσβαση σε τεράστια αποθέματα πετρελαίου. Αντίστοιχα, η οικονομική λογική του Χίτλερ καθόρισε και τη στρατηγική στο ανατολικό μέτωπο (προστασία των πετρελαίων της Ρουμανίας και έπειτα προστασία της γερμανικής βιομηχανίας στη νότια Γερμανία). Η ιαπωνική στρατηγική στον Ειρηνικό είχε αντίστοιχη οικονομική διάσταση. Η επέκταση στον Ειρηνικό και η δημιουργία της Ασιατικής Σφαίρας 4. Για τις ανωτέρω εκτιμήσεις βλ. 1) Ian Kershaw, Fateful choices: Ten decisions that changed the world , Allen Lane, ) John Mosier, Cross of iron: The rise and fall of the German war machine, Holt, ) Evan Mawdsley, Thunder in the East: The Nazi-Soviet War , Hodder Arnold, ) Oscar Pincus, The war aims and strategies of Adolf Hitler, ) R. Overy, Why the Allies won, Pimlico, ) John Keegan, The Second World War, Pimlico,

16 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ Ευημερίας είχαν ως στόχο την εξασφάλιση των απαραίτητων πρώτων υλών και πετρελαίου για την ιαπωνική οικονομία. Τέλος, και η ιταλική στρατηγική, η οποία έδινε προτεραιότητα στο μέτωπο Μεσογείου-Βόρειας Αφρικής, είχε επίσης οικονομικό περιεχόμενο, αφού απέβλεπε στην εκμετάλλευση των παραγωγικών πόρων Μεσογείου-Βόρειας Αφρικής. Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω και ακολουθώντας σχεδόν ίδια μεθοδολογία όπως και στο πρώτο μέρος, η παρούσα μελέτη υπογραμμίζει ότι το σημείο καμπής του Β ΠΠ υπήρξε η μάχη του Κουρσκ. Ειδικότερα, τονίζεται ότι, ενώ σε στρατηγικό επίπεδο ο πόλεμος είχε κριθεί ήδη από το 1942, σε τακτικό επίπεδο η Γερμανία εξακολουθούσε μέχρι και τα μέσα του 1943 να είναι ικανή να επιτύχει μια τακτική νίκη, η οποία θα της επέτρεπε να διαπραγματευθεί μια συνθήκη ειρήνης. Υποστηρίζουμε ότι, αν στα μέσα του 1943 η γερμανική πλευρά είχε επιλέξει ως κέντρο βάρους το θέατρο της Μεσογείου και είχε αποκρούσει τις συμμαχικές αποβάσεις σε Σικελία και Ιταλία, θα είχε τη δυνατότητα να διαπραγματευθεί μια ειρήνη με τις ναυτικές δυνάμεις. Στο σημείο αυτό τονίζουμε ότι σκοπός του έργου είναι η μελέτη του σημείου καμπής του πολέμου, δηλαδή εκείνου του σημείου όπου τυχόν τακτική νίκη ή ήττα έχει καταλυτικές επιπτώσεις ταυτόχρονα σε τακτικό και στρατηγικό επίπεδο και οδηγεί σε οριστική μελλοντική νίκη ή ήττα. Το έργο απαρτίζεται από τρία μέρη και έχει την ακόλουθη διάρθρωση. Το πρώτο μέρος της μελέτης αναλύει το θεωρητικό πλαίσιο των πολέμων με τις εξελίξεις του Α και του Β ΠΠ. Ειδικότερα, το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στη συσχέτιση της οικονομικής θεωρίας και του στρατιωτικού σχεδιασμού στην περίπτωση ενός στατικού πολέμου, όπως ο πόλεμος Το συγκεκριμένο κεφάλαιο περιλαμβάνει συγκεκριμένες αρχές της οικονομικής θεωρίας, οι οποίες θα έπρεπε να υιοθετηθούν από τις στρατιωτικές ηγεσίες των αντιμαχόμενων πλευρών. Επίσης, παρουσιάζει την εξέλιξη της ποσοτικής και ποιοτικής σύνθεσης των στρατιωτικών σχηματισμών των αντιπάλων στη διάρκεια του πολέμου και εξετάζει σε ποιο βαθμό οι αλλαγές στη σύνθεση των στρατιωτικών σχηματισμών αντανακλά οικονομικές αρχές. Το κεφάλαιο εν μέρει παρουσιάζει και το θεωρητικό πλαίσιο του Β ΠΠ, ο οποίος ήταν ένας μηχανοκίνητος και αεροναυτικός πόλεμος. Το δεύτερο μέρος του έργου αναφέρεται στον Α ΠΠ. Ειδικότερα, το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο περιγράφουν τη συνοπτική εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων στο στρατιωτικό, το ναυτικό και τον αεροπορικό πόλεμο, στη διάρκεια του πολέμου. Το τέταρτο κεφάλαιο αποτελεί ανάλυση περιπτώσεων. Ουσιαστικά, αναλύει τους παράγοντες νίκης και ήττας κατά έτος και σε επιλεγμένες συγκρούσεις της περιόδου , καθώς και τους οικονομικούς παράγοντες σε τακτικό και επιχειρησιακό επίπεδο, οι οποίοι οδήγησαν στο συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Τέλος, ακολουθούν τα συμπεράσματα της μελέτης του δεύτερου μέρους, που συνθέτουν τη σημασία του οικονομικού παράγοντα και της οικονομικής -16-

17 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ ισχύος σε μακροοικονομικό επίπεδο και σε επίπεδο στρατιωτικών επιχειρήσεων. Το τρίτο μέρος έχει περίπου αντίστοιχη διάρθρωση και αναφέρεται στην περίπτωση του Β ΠΠ ( ), όπου πλέον το επίπεδο μηχανοκίνησης των μέσων και ο ρόλος του αεροπορικού όπλου έχουν αλλάξει πλήρως το πεδίο της μάχης. Το τρίτο μέρος έχει την ακόλουθη διάρθρωση: τα πρώτα τρία κεφάλαια αναφέρονται στην εξέλιξη του πολέμου. Ειδικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται η εξέλιξη της περιόδου , στο δεύτερο κεφάλαιο η σύγκρουση κατά το 1942 και στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η σύγκρουση κατά την περίοδο Θα πρέπει να επισημανθεί ότι στα κεφάλαια αυτά συμπεριλαμβάνονται οι ναυτικές και οι αεροπορικές επιχειρήσεις, οι οποίες δεν έχουν παρουσιαστεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Αυτό συμβαίνει διότι ο ρόλος της αεροπορίας και του ναυτικού κατά τη διάρκεια του Β ΠΠ ήταν σημαντικότερος από ό,τι την περίοδο Παράλληλα, πολλές φορές ήταν και συμπληρωματικός ο ρόλος του στρατού ξηράς (Κρήτη 1941, Βόρεια Αφρική 1942, Σικελία 1943, Νορμανδία 1944, Ειρηνικός κ.λπ.). Στο τέταρτο κεφάλαιο του τρίτου μέρους της μελέτης αναλύονται επιλεγμένες συγκρούσεις σε ξηρά, θάλασσα και αέρα υπό το πρίσμα του οικονομικού μοντέλου. Ακολουθεί μια συγκριτική αποτίμηση των δύο παγκοσμίων πολέμων, καθώς και τα τελικά συμπεράσματα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων κύριο Νικόλαο Δάρρα για τη σημαντική συμβολή του στη χρήση μαθηματικών μοντέλων μάχης. Όμως, η μεγαλύτερη ηθική συμβολή προέρχεται από την οικογένειά μου, την οποία θα ήθελα για άλλη μία φορά να ευχαριστήσω για την υποστήριξή της στη διάρκεια συγγραφής και αυτής της μελέτης. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω τον Κωνσταντίνο Ι. Κορίδη για την απόφασή του να εκδώσει το παρόν πόνημα, τη Ζωή Ιωακειμίδου για το χρόνο της κατά τη σελιδοποίηση και τη Βασιλική Μπουρδάρα για τις διορθώσεις. Δρ. Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος Οικονομολόγος-Διεθνολόγος -17-

18

19 Α Τ Ο Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Α & Β Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο Σ Π Ο Λ Ε Μ Ο Σ ( & )

20

21 1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟN ΠΟΛΕΜΟ: ΕΝΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Εισαγωγή Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι η συσχέτιση της οικονομίας και του στρατιωτικού σχεδιασμού με έμφαση στην περίοδο των δύο παγκοσμίων πολέμων ( & ). Ο Α ΠΠ υπήρξε ο τελευταίος στατικός πόλεμος της ιστορίας, αφού σε όλα τα πολεμικά μέτωπα δημιουργήθηκαν από τους αντιμαχόμενους τεράστιες αμυντικές γραμμές με χαρακώματα σε βάθος, και αντικειμενικός σκοπός κάθε επιθετικής στρατηγικής ήταν η διάσπαση της αμυντικής γραμμής του αντιπάλου. Η προσπάθεια διάσπασης της αμυντικής γραμμής με μαζικές επιθέσεις χρειαζόταν τεράστιους ανθρώπινους και υλικούς πόρους, οι οποίοι πολλές φορές σπαταλήθηκαν και από τους δύο αντιμαχόμενους παράλογα. Ο Β ΠΠ υπήρξε αρχικά ένας μηχανοκίνητος πόλεμος με κυρίαρχο χαρακτηριστικό πολλές κεραυνοβόλες επιθέσεις από τη γερμανική πολεμική μηχανή, με συνδυασμό τεθωρακισμένων, πυροβολικού, αεροπορίας και πεζικού. Όμως, από το 1943 και έπειτα (μετά την τελευταία προσπάθεια κεραυνοβόλου πολέμου από τη Γερμανία στο ανατολικό μέτωπο στο Κουρσκ) ο Β ΠΠ αποκτά χαρακτηριστικά πολέμου φθοράς. Ειδικότερα, στα μέτωπα Αφρικής, Ιταλίας και Δυτικής Ευρώπης ( ) οι αγγλοσαξονικές δυνάμεις, λόγω αεροπορικής και ναυτικής υπεροχής, έχουν τον κύριο λόγο για διεξαγωγή του πολέμου σε αεροπορικό και ναυτικό επίπεδο. Στο ανατολικό μέτωπο ο Ερυθρός Στρατός σε μεγάλο βαθμό αντιγράφει το γερμανικό δόγμα του κεραυνοβόλου πολέμου, έχοντας όμως ως αιχμή του δόρατος τη χρήση του πυροβολικού και συνεπικουρούμενος από τεθωρακισμένα και αεροπορία. Στο μέτωπο του Ειρηνικού ο πόλεμος είναι κατεξοχήν αεροναυτικός, ενώ οι χερσαίες επιχειρήσεις έχουν συμπληρωματικό ρόλο. Επανερχόμενοι στο θεωρητικό πλαίσιο, η επίτευξη νίκης ή ήττας σε πολεμική επιχείρηση υπήρξε αντικείμενο μελέτης διαφόρων επιστημών. Ειδικότερα, τόσο η οικονομική επιστήμη όσο και η επιστήμη της στρατηγικής, αλλά και των μαθηματικών, προσπάθησαν με διάφορους τρόπους να προσεγγίσουν τη στρατιωτική νίκη ή ήττα. Το συγκεκριμένο κεφάλαιο έχει ως στόχο να παρουσιάσει τις μελέτες και τα πορίσματα από τις ανωτέρω επιστήμες και να προχωρήσει σε μια κριτική αξιολόγηση, επιχειρώντας να δημιουργήσει ένα εναλλακτικό θεωρητικό πλαίσιο ανάλυσης. Έτσι, το συγκεκριμένο κεφάλαιο έχει την ακόλουθη διάρθρωση: -21-

22 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ Στην πρώτη ενότητα αναφέρονται συγκεκριμένες αρχές της οικονομικής θεωρίας, οι οποίες θα έπρεπε να υιοθετηθούν από τις στρατιωτικές ηγεσίες των αντιμαχόμενων πλευρών. Ουσιαστικά, η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τις μελέτες και τα πορίσματα της οικονομικής επιστήμης σε σχέση με την επίτευξη νίκης ή ήττας στο πεδίο της μάχης. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη νίκη ή την ήττα σε πολεμικές επιχειρήσεις στη διάρκεια ενός πολέμου, όπως αυτοί έχουν αναλυθεί από τους στρατιωτικούς αλλά και την επιστήμη της στρατιωτικής στρατηγικής. Οι αρχές αυτές σχετίζονται με όλους τους τύπους πολεμικών επιχειρήσεων και όπλων (στρατός ξηράς) και αναφέρονται στη σημερινή εποχή. Όμως, οι αρχές αυτές σε μεγάλο βαθμό ίσχυαν τόσο στη διάρκεια στατικού πολέμου, όπως την περίοδο , όσο και στη διάρκεια μηχανοκίνητου και αεροναυτικού πολέμου, όπως την περίοδο Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζεται η άποψη της μαθηματικής επιστήμης. Ειδικότερα, οι μαθηματικοί υιοθέτησαν σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις της στρατιωτικής στρατηγικής και προσπάθησαν να επιβεβαιώσουν ή να ανατρέψουν τα πορίσματά της με τη χρήση μαθηματικών εργαλείων (εξισώσεις κ.λπ.). Στην τέταρτη και στην πέμπτη ενότητα, οι οποίες είναι απαραίτητες για την ανάλυση διακλαδικών επιχειρήσεων, εξετάζονται ζητήματα τα οποία αναφέρονται σε ναυτική και αεροπορική στρατηγική. Τέλος, στην έκτη ενότητα του παρόντος κεφαλαίου γίνεται συσχέτιση των ανωτέρω θεωρητικών παραγόντων, που έχουν διατυπώσει οι επιστήμες της στρατιωτικής στρατηγικής και των μαθηματικών, με τις συγκεκριμένες οικονομικές αρχές που έχουν ήδη διατυπωθεί. Η φιλοδοξία της συγκεκριμένης ενότητας είναι η δημιουργία ενός νέου θεωρητικού πλαισίου ερμηνείας της νίκης ή της ήττας σε συμβατικό πόλεμο. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο κυρίαρχος είναι ο ρόλος των διαφόρων οικονομικών μεταβλητών. Αρχές οικονομικής: Η συμβολή τ ης οικονομίας στην εξέταση τ ης στρατιωτικής νίκης ή ήττας σε τακτικό επίπεδο Σκοπός της ενότητας είναι η παρουσίαση αρχών οικονομικής που συνδέονται με την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Αυτές έχουν αναλυθεί άμεσα ή έμμεσα στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, που αναφέρεται στα οικονομικά της άμυνας και του πολέμου. Έτσι, επιβάλλεται μια συνοπτική αναφορά στη βιβλιογραφία, η οποία προσπαθεί να συνδέσει την οικονομική επιστήμη με τη στρατιωτική τακτική σε επίπεδο πολεμικών επιχειρήσεων, σχεδιασμού εθνικής πολιτικής ασφάλειας κ.λπ. Η πρώτη προσπάθεια εφαρμογής οικονομικών θεωριών στο στρατιωτικό σχεδιασμό (όχι, όμως, στο σχεδιασμό του πεδίου της μάχης) αναφέρεται στον κλάδο των οικονομικών της άμυνας. Πρόκειται για κλάδο της οικονομικής επιστήμης, ο οποίος εξετάζει το ύψος των αμυντικών δαπανών και τις επιπτώσεις αυτών στην οικονομία, τους εξοπλιστικούς ανταγωνισμούς, το εμπόριο όπλων, την οικονομική θεωρία των συμμαχιών, την ανταγωνιστικότητα της πολεμικής βιομηχανίας και τις οικονομίες κλίμακας και σκοπού σε αυτήν. Εξετάζει, επίσης, θέματα όπως το κόστος ευκαιρίας των εξοπλισμών, η διάχυση του οφέλους των δαπανών ανάπτυξης και έρευνας στον -22-

23 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ πολιτικό τομέα της οικονομίας, το κόστος του αφοπλισμού, το κόστος/όφελος της αγοράς οπλικών συστημάτων, το οικονομικό κόστος ασύμμετρων απειλών κ.λπ. 5 Η δεύτερη προσπάθεια μερικής εφαρμογής οικονομικών αρχών σε ζητήματα στρατιωτικού σχεδιασμού έλαβε χώρα το 1982, όταν οι Brennan & Tullock (1982) εφάρμοσαν τη θεωρία παιγνίων στις στρατιωτικές τακτικές. Συγκεκριμένα, υποστήριξαν ότι κάθε στρατιώτης έχει την τάση να δρα σε συνθήκες μάχης για το προσωπικό του όφελος και όχι για το συνολικό καλό του στρατεύματος. Επομένως, είναι απαραίτητο ένα σύστημα επιτήρησης και ελέγχου για την αποφυγή τέτοιων συμπεριφορών 6. Η τρίτη προσπάθεια, η οποία αναφέρεται στην εφαρμογή οικονομικών αρχών στη στρατιωτική πρακτική, προέρχεται από τους Brauer & Van Tuyll (2008) 7. Οι συγγραφείς αναλύουν επιλεγμένες στρατιωτικές πρακτικές και σχεδιασμούς από την εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης μέχρι και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Προσπαθούν να αποδείξουν, όχι πάντοτε με επιτυχία, ότι οικονομικές αρχές υπήρχαν σε μεγάλο βαθμό στη σκέψη στρατιωτικών ηγετών. Έτσι, για παράδειγμα στο Μεσαίωνα η απόφαση για τη δημιουργία και διατήρηση ενός κάστρου, παρά το αυξημένο οικονομικό κόστος, ήταν προτιμότερη επιλογή από αυτήν της διατήρησης ενός μεγάλου μεγέθους μισθοφορικού στρατεύματος. Το επιχείρημα των συγγραφέων είναι ότι ο σχεδιασμός και η εκτέλεση ενός πολέμου απαιτούν επιλογές οι οποίες καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από έξι οικονομικές αρχές: 1) κόστος ευκαιρίας, 2) αναμενόμενο οριακό κόστος και οριακό όφελος, 3) υποκατάσταση, 4) φθίνουσες οριακές αποδόσεις, 5) ασύμμετρη πληροφόρηση & κρυμμένα χαρακτηριστικά, 6) κεκαλυμμένη δράση & κρυμμένα χαρακτηριστικά. Το κόστος ευκαιρίας αναφέρεται στη δαπάνη συγκεκριμένων ανθρώπινων και υλικών πόρων για την επίτευξη ενός αποτελέσματος, όταν αυτοί θα μπορούσαν να έχουν εναλλακτικές χρήσεις. Παραδείγματος χάριν, η εφαρμογή του σχεδίου Σλίφεν οδηγούσε στη μεγιστοποίηση χρήσης υλικών και ανθρώπινων πόρων στο δυτικό μέτωπο. Εναλλακτικά, αυτές οι στρατιωτικές δυνάμεις θα μπορούσαν να είχαν στραφεί εναντίον της Ρωσίας, γεγονός που θα απέτρεπε τις ήττες του αυστροουγγρικού στρατού το Το αναμενόμενο οριακό κόστος και οριακό όφελος υιοθετεί την αρχή ότι μια πράξη είναι ορθή, εφόσον το όφελος από τη συγκεκριμένη πράξη είναι υψηλότερο του κόστους. Έτσι, σε στρατιωτικούς όρους, η ύπαρξη εκπαιδευμένης εφεδρείας 5. Βλ. 1) Todd Sandler & Keith Hartley, The economics of defense, Cambridge University Press, ) Keith Hartley & Todd Sandler (eds.), The economics of defence spending, Routledge, ) Stephen Martin (ed.), The economics of offsets, Harwood Academic Publisers, ) R. Coopey & M.R.H. Uttley & G. Spinardi (eds.), Defence science and technology adjusting to change, Harwood Academic Publishers, Βλ. G. Brennan & G. Tullock, An economic theory of military tactics, Journal of Economic Behavior and Organization, No.3, 1982, σελ Βλ. Jurgen Brauer & Hubert Van Tuyll, Castles, battles, & bombs: How economics explains Military History, University of Chicago Press, 2008, και ειδικά σελ Στην παρούσα ενότητα υιοθετώ τις οικονομικές αρχές των Brauer & Hubert Van Tuyll (2008), αλλά προσδίδω διαφορετική εφαρμογή στο στρατιωτικό πλαίσιο. -23-

24 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ από την εποχή της ειρήνης μπορεί να συσχετίζεται με κόστος, αλλά την περίοδο του πολέμου το όφελος είναι υψηλότερο, αφού οι συγκεκριμένοι άνδρες έχουν υψηλότερη μαχητική ικανότητα και μικρές απώλειες. Παράλληλα, η ύπαρξη μιας συμμαχίας σε περίοδο ειρήνης μπορεί να συνδέεται με ορισμένο κόστος, αλλά σε περίοδο πολέμου το όφελος είναι υψηλότερο, καθώς μαζί με τις φίλιες δυνάμεις μάχονται και οι συμμαχικές. Στην τρέχουσα μελέτη χρησιμοποιούμε το μέσο κόστος ή γενικά τη μεθοδολογία κόστους-οφέλους, διότι το οριακό κόστος, αν και καλύτερο και ακριβέστερο μέσο μέτρησης και αποτίμησης, είναι πρακτικά αδύνατο να υπολογιστεί. Η έννοια της υποκατάστασης εφαρμόζεται επίσης στον πόλεμο. Ποιο όπλο θα χρησιμοποιηθεί σε μια επιχείρηση (στρατός, ναυτικό ή αεροπορία) για να πλήξει τον αντίπαλο; Ο αντίπαλος θα δεχθεί επίθεση από πεζικό, ιππικό ή τεθωρακισμένα (στους νεότερους πολέμους) ή από το συνδυασμό των ανωτέρω; Ποιοι οι ρόλοι του πυροβολικού; Οι ερωτήσεις αυτές συνδέονται τόσο με τη δαπάνη οικονομικών πόρων και την κατανομή του ανθρώπινου δυναμικού από την περίοδο της ειρήνης όσο και με τη χρήση πολεμικού υλικού και ανθρώπινου δυναμικού την περίοδο του πολέμου. Η έννοια των φθινουσών οριακών αποδόσεων συνδέεται με τη θεωρία της παραγωγής. Ένας εργαζόμενος μπορεί να παράγει 10 μονάδες του αγαθού Χ (έστω πορτοκαλάδα) ημερησίως, ένας δεύτερος εργαζόμενος παράγει 9 μονάδες, ένας τρίτος 8 μονάδες κ.ο.κ. Ο μεγαλύτερος αριθμός εργαζομένων μπορεί να συνδέεται με αύξηση της συνολικής παραγωγής, αλλά η αύξηση αυτή έχει φθίνοντα ρυθμό. Μια λύση στο πρόβλημα είναι η τεχνολογική ανάπτυξη, καθώς η τεχνολογία μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα των εργαζομένων. Σε στρατιωτικούς όρους, η έννοια των φθινουσών οριακών αποδόσεων έχει εφαρμογή. Ειδικότερα, ξεκούραστα στρατεύματα με υψηλό ηθικό έχουν άλλη απόδοση σε σχέση με κουρασμένα στρατεύματα και χαμηλό ηθικό. Ο εφοδιασμός των συγκεκριμένων στρατευμάτων με τεχνολογικά εξελιγμένα οπλικά συστήματα δεν είναι βέβαιο ότι λειτουργεί θετικά. Παρά τον εφοδιασμό των αμερικανικών στρατευμάτων με εξαιρετικής ποιότητας οπλικά συστήματα σε σχέση με αυτά των Βιετκόνγκ, η ήττα στο Βιετνάμ σε μεγάλο βαθμό έλαβε χώρα από την κόπωση των στρατευμάτων και το χαμηλό ηθικό. Η έννοια της ασύμμετρης πληροφόρησης και των κρυμμένων χαρακτηριστικών είναι επίσης σημαντική. Ως οικονομικοί παίκτες τα άτομα έχουν διαφορετικό επίπεδο πληροφόρησης. Όμως, η ασύμμετρη πληροφόρηση υπάρχει κατεξοχήν στις πολεμικές επιχειρήσεις. Έτσι, δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα τα σχέδια του αντιπάλου, τη σύνθεση των δυνάμεών του, την ύπαρξη ή όχι οπλικών συστημάτων νέας τεχνολογίας στο αντίπαλο οπλοστάσιο. Πολλές φορές δε γνωρίζουμε πλήρως το πεδίο της μάχης και τη γεωγραφία της περιοχής, το χρόνο επίθεσης ή αντεπίθεσης του αντιπάλου, το μέγεθος των εφεδρικών δυνάμεων κ.λπ., όπως και το ηθικό και τη δύναμη πυρός του αντιπάλου. Είναι σαφές ότι υπάρχουν ασύμμετρη πληροφόρηση και κρυμμένα χαρακτηριστικά. Η κεκαλυμμένη δράση και τα κρυμμένα χαρακτηριστικά στην οικονομική θεωρία αναφέρονται στην ανάλυση εργοδότη/πελάτη-εργαζομένου (principal/agent). Ο πελάτης ζητά μια υπηρεσία την οποία παρέχει ο εργαζόμενος. Όμως, ο πελάτης δεν μπορεί να είναι βέβαιος για την ποιότητα του έργου του εργαζομένου, λόγω οπορτουνιστικής συμπεριφοράς του τελευταίου. Παραδείγματος χάριν, όταν ο πελάτης -24-

25 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ πληρώνει για την επισκευή του αυτοκινήτου του, δε γνωρίζει αν πράγματι ο εργαζόμενος δαπάνησε τον αριθμό των ωρών που ο ίδιος ισχυρίζεται για την επισκευή, ούτε γνωρίζει αν τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι τα κατάλληλα. Στις πολεμικές επιχειρήσεις οι στρατιώτες δε γνωρίζουν αν υπηρετούν «εθνικές στρατηγικές» ή απλώς και μόνο τη στρατηγική σκέψη ενός στρατηγού που αυτός θεωρεί ότι η επίθεση ή η άμυνα τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή στο συγκεκριμένο γεωγραφικό σημείο είναι ορθή. Μήπως οι στρατιώτες είναι θύματα των ανωτέρων τους, οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν προσωπικές στρατηγικές; Τα παραδείγματα, από τη μελέτη της στρατιωτικής ιστορίας, είναι ανεξάντλητα. Στο σημείο αυτό αναφέρεται μόνο ένας μικρός αριθμός. Ειδικότερα, την περίοδο στο γερμανικό επιτελείο διεξήχθη μια τεράστια διαμάχη μεταξύ του τότε αρχηγού Φάλκενχαϊν και της λεγόμενης ανατολικής σχολής (Χίντενμπουργκ - Λούντεντορφ). Ο Φάλκενχαϊν έδινε προτεραιότητα στο δυτικό μέτωπο και στον πόλεμο φθοράς, ενώ αντίθετα οι Χίντενμπουργκ - Λούντεντορφ έδιναν προτεραιότητα στο ανατολικό μέτωπο και στον πόλεμο της αποφασιστικής μάχης που θα κατέστρεφε το στρατιωτικό δυναμικό του αντιπάλου. Δεν επρόκειτο απλώς για σύγκρουση διαφορετικής στρατιωτικής παιδείας και φιλοσοφίας, αλλά υπήρχε άμεση σύνδεση και με προσωπικά οφέλη των συγκεκριμένων στρατηγών, αλλά και όσων τους ακολουθούσαν 8. Το πρόβλημα του εργοδότη/πελάτη-εργαζομένου μπορεί να λειτουργήσει και αντίστροφα. Έτσι, ο Ιταλός στρατηγός και αρχηγός του επιτελείου Καντόρνα δε θα μπορέσει να νικήσει τους Αυστριακούς στο Ισόνζο στη διάρκεια του πολέμου , παρά την υλική υπεροχή των Ιταλών. Ο Καντόρνα πολλές φορές εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του για την ποιότητα των ανδρών που διοικούσε. Αντίστροφα, οι Ιταλοί στρατιώτες εξέφρασαν πολλές φορές τη δυσαρέσκειά τους για το σώμα των Ιταλών αξιωματικών και τις ηγετικές ικανότητες του Καντόρνα. Το ισχυρότερο και πλέον εντυπωσιακό παράδειγμα των προβληματικών σχέσεων στρατού - ηγεσίας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο είναι η στάση των Γάλλων στρατιωτών το 1917 μετά την αποτυχία της λεγόμενης επίθεσης Νιβέλ. Τέλος, το ανωτέρω πρόβλημα αναφέρεται και στις σχέσεις πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Πολλές φορές οι πολιτικοί έχουν κατηγορήσει τους στρατιωτικούς για το ατυχές αποτέλεσμα ενός πολέμου ή μιας συγκεκριμένης επιχείρησης. Από την άλλη πλευρά, όμως, οι στρατιωτικοί έχουν κατηγορήσει τους πολιτικούς για ανύπαρκτη πολεμική προπαρασκευή από την περίοδο της ειρήνης ή για ανεφάρμοστους στόχους και απαιτήσεις σε περίοδο πολέμου. Η ρήση του Κλεμανσό είναι χαρακτηριστική: «Ο πόλεμος είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στα χέρια των στρατιωτικών». Η συγκεκριμένη ρήση αποτελεί την ισχυρότερη απόδειξη της εμπλοκής των πολιτικών τόσο στην εκπόνηση στρατιωτικών σχεδίων όσο και στην εκτέλεση πολεμικών επιχειρήσεων. Οι σχέσεις πολεμικής βιομηχανίας και στρατιωτικού μηχανισμού αποτελούν επίσης αντικείμενο κριτικής. Πολλές φορές οι πολεμικές βιομηχανίες έχουν κατηγορηθεί ότι προσφέρουν οπλικά συστήματα εκτός των στρατιωτικών προδιαγραφών, με μόνο 8. Βλ. Robert T. Foley, German strategy and the path to Verdun, Cambridge University Press,

26 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ γνώμονα το κέρδος. Αντίστροφα, οι βιομήχανοι κατηγορούν τους στρατιωτικούς για έλλειψη τεχνολογικών και οικονομικών γνώσεων, με αποτέλεσμα να αδυνατούν να συλλάβουν τις πραγματικές παραγωγικές δυνατότητες της πολεμικής βιομηχανίας 9. Όταν ο γερμανικός στρατός το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1941 σάρωνε τη σοβιετική επικράτεια, οι στρατηγοί έριζαν για τους αντικειμενικούς σκοπούς, προσπαθώντας να αποσπάσουν έκαστος την εύνοια του Χίτλερ. Στο συμμαχικό στρατόπεδο η προσωπική διαμάχη Μοντγκόμερι - Άιζενχαουερ και κυρίως η διαμάχη Μοντγκόμερι - Πάτον, ο «Πόλεμος των στρατηγών», όπως εύστοχα έχει χαρακτηριστεί από τον Ίρβινγκ (Irving), το 1944 υπήρξε ένας σημαντικός παράγοντας καθυστέρησης της συμμαχικής νίκης 10. Το ανωτέρω θεωρητικό σχήμα μπορεί να επεκταθεί και να περιλάβει ακόμη περισσότερες οικονομικές έννοιες και μεταβλητές. Ειδικότερα, μπορούμε να εφαρμόσουμε στη στρατιωτική τεχνική τη διάκριση μεταξύ βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας περιόδου, όπως ακριβώς και στην περίπτωση της οικονομίας. Συγκεκριμένα, στην οικονομική θεωρία βραχυχρόνια είναι η περίοδος κατά την οποία οι συντελεστές παραγωγής δε μεταβάλλονται, ενώ μακροχρόνια θεωρείται η περίοδος κατά την οποία υπάρχει δυνατότητα αυξομείωσης παραγωγικών συντελεστών. Έχοντας ως δεδομένο ότι οι περισσότεροι πόλεμοι μέχρι και το τέλος του εικοστού αιώνα ήταν μακροχρόνιοι, είναι απόλυτα κατανοητό να υποθέσουμε ότι υπάρχει διάκριση μεταξύ βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας πολεμικής περιόδου. Έτσι, στη βραχυχρόνια πολεμική περίοδο δεν υπάρχουν ενισχύσεις σε άνδρες και υλικό. Αντίθετα, στη μακροχρόνια πολεμική περίοδο, η οποία συνδέεται με πλήρη 9. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου μια από τις πλέον διαδεδομένες ιστορίες κατά της πολεμικής βιομηχανίας αναφερόταν στις βρετανικές εταιρείες Hetherington και Wilson. Οι εταιρείες, με έδρα το Εδιμβούργο, συνέχισαν μετά την έναρξη του πολέμου τον εφοδιασμό της γερμανικής εταιρείας Krupp, με σίδηρο μέσω του Ρότερνταμ. Στους ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων επεβλήθη πρόστιμο στερλινών και φυλάκιση έξι μηνών. Βλ. William Manchester, The arms of Krupp , BackBay Books, 2003, σελ Oι απαιτήσεις του προγράμματος Χίντενμπουργκ για τη γερμανική πολεμική βιομηχανία δεν μπορούσαν να πραγματοποιηθούν πλήρως, αφού σε μεγάλο βαθμό ήταν για τους βιομήχανους εκτός πραγματικότητας. Βλ. Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος, Οικονομία και ολοκληρωτικός πόλεμος: Η περίπτωση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου , τόμος Α, Σειρά «Επιστημονική Βιβλιοθήκη», εκδ. Kριτική, Σεπτέμβριος 2007, σελ Βλ. επίσης και τις κριτικές για πλουτισμό που εκτοξεύτηκαν εναντίον της ρωσικής και της ιταλικής πολεμικής βιομηχανίας στην ίδια πηγή, σελ. 221 και Άλλη μια χαρακτηριστική περίπτωση, η οποία παραμένει ακόμα και σήμερα σκοτεινή υπόθεση, είναι ο ισχυρισμός σύμφωνα με τον οποίο πολλές βρετανικές οβίδες έφεραν το σήμα KPz 96/04, το οποίο ήταν γερμανικό, και αυτό επειδή οι συγκεκριμένες οβίδες ήταν εφοδιασμένες με πυροκροτητή της γερμανικής Krupp, τον οποίο κατασκεύαζε κατόπιν αδείας η βρετανική Vickers. Για κάθε πυροκροτητή η βρετανική εταιρεία πλήρωνε στη γερμανική πλέον του ενός σελινίου. Βλ. Peter Batty, The house of Krupp, Dorset Press, New York, 1966, σελ Για τη διαμάχη των Γερμανών στρατηγών και το ρόλο του Χίτλερ βλ. Ρ. Καρτιέ, Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τόμος Α, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1995, σελ Για τις διαμάχες των στρατηγών των Συμμάχων βλ. David Irving, Ο πόλεμος των στρατηγών: Στα ενδότερα των Συμμαχικών Δυνάμεων , εκδ. Ιωλκός, Νοέμβριος

27 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ οικονομική κινητοποίηση τόσο του εργατικού και ανθρώπινου δυναμικού όσο και των πρώτων υλών και λοιπών πόρων της οικονομίας, υπάρχει αύξηση της μαχητικής ισχύος, λόγω ενισχύσεων μεγάλης κλίμακας. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η πλευρά που θα κινητοποιήσει σε μικρότερο χρονικό διάστημα το μέγιστο των ανθρώπινων και υλικών ενισχύσεων θα επιτύχει τη νίκη στο μέτωπο του πολέμου. Σημαντική είναι και η έννοια της καμπύλης αδιαφορίας. Στην οικονομική επιστήμη η καμπύλη αδιαφορίας αναφέρεται στην επιλογή διαφορετικών συνδυασμών ποσοτήτων αγαθών Χ, Υ από τον καταναλωτή, οι οποίοι συνδυασμοί, όμως, παρέχουν το ίδιο επίπεδο χρησιμότητας (ωφέλειας). Η ανωτέρω έννοια βρίσκει επίσης εφαρμογή και στη στρατιωτική επιστήμη. Ειδικότερα, ένας στρατηγός μπορεί να είναι αδιάφορος στην εφαρμογή του ενός ή του άλλου σχεδίου, αν θεωρεί ότι αμφότερα τα σχέδια οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα (νίκη στο πεδίο της μάχης). Μπορεί, λοιπόν, να επιλέξει το σχέδιο Α, το οποίο προβλέπει συνδυασμό 100 αρμάτων μάχης και ανδρών για μια επίθεση, ή το σχέδιο Β, το οποίο προβλέπει συνδυασμό 200 πυροβόλων και ανδρών για μια επίθεση. Αν και θεωρητικά θα μπορούσαμε να εισαγάγουμε την ανωτέρω συνιστώσα στην ανάλυσή μας, η έλλειψη στοιχείων μάς ανάγκασε να μην την υιοθετήσουμε στο τελικό μας μοντέλο. Σίγουρα η κλασική αρχή του Άνταμ Σμιθ για τον καταμερισμό της εργασίας έχει πλήρη εφαρμογή στο στρατιωτικό σύστημα. Συγκεκριμένα, ο Σμιθ τόνισε ότι κάθε άτομο, επειδή έχει συγκεκριμένες δεξιότητες, θα πρέπει να τις αναπτύσσει ελεύθερα και να επικεντρώνεται στην αποτελεσματική παραγωγή ενός και μόνο αγαθού. Ό,τι δεν παράγεται από το ίδιο το άτομο θα πρέπει να έρχεται στην κατοχή του μέσω του ελεύθερου διεθνούς εμπορίου. Η αρχή του καταμερισμού της εργασίας οφείλει να ισχύει στη στρατιωτική επιστήμη και τεχνική. Έτσι, ένας λαός μπορεί να έχει κλίση στο ναυτικό και όχι στον κατά ξηρά πόλεμο. Επίσης, αν η αεροπορική ιδέα είναι αρκετά διαδεδομένη, μπορεί ένας λαός να έχει κλίση στην αεροπορία. Τέλος, και εντός του στρατού ξηράς κάθε άτομο (τόσο σε περίπτωση κληρωτών όσο και σε περίπτωση επαγγελματιών στρατιωτών) πρέπει να χρησιμοποιείται με κριτήριο την κλίση του σε κάποιο αντικείμενο. Αν και θεωρητικά θα μπορούσαμε να εισαγάγουμε την ανωτέρω συνιστώσα στην ανάλυσή μας, η έλλειψη στοιχείων μάς ανάγκασε να μην την υιοθετήσουμε στο τελικό μας μοντέλο. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι στο πλαίσιο του στρατιωτικού γίγνεσθαι έχουν (ή πρέπει να έχουν) εφαρμογή τουλάχιστον εννέα οικονομικές αρχές. Τη θεωρητική συσχέτιση οικονομικών και στρατιωτικών παραγόντων θα εξετάσουμε εκ νέου στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου. Προς το παρόν θα διατυπώσουμε τις κυριότερες στρατιωτικές αρχές. Αρχές στρατιωτικής στρατ ηγικής: Η συμβολή τ ης στρατ ηγικής στην εξέταση τ ης στρατιωτικής νίκης ή ήττας σε τακτικό επίπεδο Η παρούσα ενότητα παρουσιάζει τις γενικές αρχές στρατιωτικού σχεδιασμού (στο πλαίσιο του στρατού ξηράς), οι οποίες ερμηνεύουν τη νίκη ή την ήττα στο πεδίο της μάχης. Οι αρχές αυτές είναι πολλές και σημαντικές. Ορισμένες από αυτές μπορούν -27-

28 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ να εφαρμοστούν ευρύτερα και να υιοθετηθούν ως ερμηνευτικές μεταβλητές νίκης ή ήττας τόσο σε ναυμαχίες όσο και σε αερομαχίες, δηλαδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο πλαίσιο του ναυτικού και αεροπορικού σχεδιασμού. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα χερσαίας στρατιωτικής ισχύος Τα πλεονεκτήματα των χερσαίων δυνάμεων είναι πολλά. Πρώτα απ όλα ο στρατός ξηράς είναι το όπλο που μπορεί να κατακτήσει ξένο (εχθρικό) έδαφος και παράλληλα να απελευθερώσει φίλιο έδαφος, το οποίο βρίσκεται υπό εχθρική κατοχή. Ο στρατός είναι επίσης ένας μηχανισμός που μπορεί να πραγματοποιήσει ένα τεράστιο εύρος επιχειρήσεων, από ολοκληρωτικό πόλεμο μέχρι τη συμμετοχή στη διανομή ανθρωπιστικής βοήθειας, όπως και να χρησιμοποιηθεί σε επιχειρήσεις περιορισμένης ή μεγάλης κλίμακας. (Στην τελευταία περίπτωση υπάρχει πάντα η πιθανότητα το κόστος της νίκης να είναι υψηλότερο του οφέλους.) Τέλος, ο στρατός ξηράς χαρακτηριζόταν πάντοτε από κινητικότητα. Ο βαθμός κινητικότητας διαφέρει από εποχή σε εποχή, ενώ μια απλή σύγκριση μεταξύ των αποστάσεων που μπορούσε να καλύψει το πεζικό στους Ναπολεόντειους πολέμους σε σχέση με τους δύο παγκόσμιους πολέμους και σε σχέση με τις σημερινές δυνατότητες μηχανοκίνησης πείθει για την ορθότητα του επιχειρήματος. Ο στρατός ξηράς είναι το απόλυτο όπλο υψηλής στρατηγικής, αφού μπορεί να νικήσει, αλλά και να κατακτήσει τα εχθρικά εδάφη, να αλλάξει το πολιτικό καθεστώς της κατακτημένης χώρας και να συντρίψει για πάντα, μέσω μακροχρόνιας κατοχής, τυχόν αναθεωρητικές επιδιώξεις του ηττημένου, ελέγχοντας (ανάμεσα στα άλλα) και την οικονομική υποδομή του. Η στρατιωτική ισχύς, όμως, έχει και μειονεκτήματα. Συγκεκριμένα, η κινητοποίηση ικανής στρατιωτικής ισχύος είναι χρονοβόρα διαδικασία. Έτσι, η επιστράτευση και αποστολή στο μέτωπο εκατοντάδων χιλιάδων ή εκατομμυρίων ανδρών δεν είναι μια γρήγορη χρονικά διαδικασία, καθώς απαιτεί χρόνο και πολύ χρήμα. Παράλληλα, ο στρατός ξηράς έχει διαφορετικό επίπεδο αποτελεσματικότητας απέναντι σε διαφορετικούς αντιπάλους και είδη επιχειρήσεων. Η απόδοση ενός στρατεύματος είναι διαφορετική όταν αντιμετωπίζει έναν αντίπαλο σε μάχη εκ παρατάξεως, και διαφορετική όταν αντιμετωπίζει μικρές ανταρτικές ομάδες σε συνθήκες ανταρτοπόλεμου. Επιπλέον, η ανάπτυξη ενός στρατεύματος συνδέεται με μακροχρόνια παραμονή στο πεδίο της μάχης έως ότου επιτευχθεί ολοκληρωτική νίκη επί των αντιπάλων. Οι βάσεις ανεφοδιασμού και λογιστικής υποστήριξης ενός στρατεύματος πρέπει να ακολουθούν την πορεία του. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, τότε μετά από προέλαση η υποστήριξη και ο εφοδιασμός του στρατεύματος παρουσιάζουν δυσκολίες, με αποτέλεσμα να τίθενται σε κίνδυνο τα όποια οφέλη αποκτήθηκαν μετά από νικηφόρα προέλαση 11. Τέλος, το σημαντικότερο μειονέκτημα της χερσαίας ισχύος είναι ότι αυτή εκμηδε- 11. Βλ. William C. Martel, Victory in war foundations of modern military policy, Cambridge University Press, 2007, σελ

29 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΠ νίζεται μπροστά σε μεγάλες υδάτινες εκτάσεις. Ο Mearsheimer (2007) επισημαίνει: «Όταν αντίπαλοι στρατοί πρέπει να διασχίσουν μια μεγάλη υδάτινη έκταση όπως ο Ατλαντικός ωκεανός ή η Μάγχη, για να επιτεθούν ο ένας στον άλλον, κανείς τους δεν αναμένεται να έχει αρκετή επιθετική ικανότητα εναντίον του αντιπάλου του, ανεξάρτητα από το μέγεθος και την ποιότητα αντίπαλων στρατών. Η ανασχετική δύναμη του νερού έχει μεγάλη σημασία, όχι μόνο λόγω μιας κεντρικής πτυχής της χερσαίας ισχύος, αλλά και επειδή έχει σημαντικές συνέπειες για την έννοια της ηγεμονίας. ( ) Η παρουσία ωκεανών ( ) καθιστά αδύνατο για οποιοδήποτε κράτος να επιτύχει πλανητική ηγεμονία. Ακόμη και το ισχυρότερο κράτος του κόσμου δεν μπορεί να κατακτήσει μακρινές περιφέρειες στις οποίες η πρόσβαση μπορεί να γίνει μόνο με πλοία» 12. Παράγοντες ισχύος στρατού ξηράς Αρχές στρατιωτικού σχεδιασμού Ο σχεδιασμός που αφορά το στρατό ξηράς (χερσαίες δυνάμεις) έχει τρεις διαστάσεις: η πρώτη αναφέρεται στον ανθρώπινο παράγοντα, η δεύτερη στον παράγοντα υλικών και εφοδίων και η τρίτη σε ένα σύνολο «μη συστημικών» παραγόντων. Ο ανθρώπινος παράγοντας αναλύει την αναλογία δημογραφικού δυναμικού ανάμεσα στους αντιπάλους, τη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού στη διάρκεια της μάχης, αλλά και τη λογιστική υποστήριξή του (την υγιεινή των στρατιωτών, τις ενισχύσεις, τις αντικαταστάσεις, την πληρωμή του προσωπικού, την πειθαρχία του στρατεύματος, το ηθικό και τη διαχείριση των αιχμαλώτων πολέμου). Η δεύτερη διάσταση του στρατιωτικού σχεδιασμού αναφέρεται στη λογιστική υποστήριξη και ειδικά στο υλικό, και αφορά πυρομαχικά, τρόφιμα και νερό, καύσιμα, ιματισμό και λοιπό ατομικό εξοπλισμό στρατιωτών, επισκευές στρατιωτικού υλικού, συντήρηση και ανταλλακτικά στρατιωτικού υλικού, στρατωνισμό και λοιπές βοηθητικές υπηρεσίες (ταχυδρομείο, θρησκευτικό σώμα κ.λπ.). Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι στο πλαίσιο της σύνδεσης/υποστήριξης σημαντικός είναι ο ρόλος σωμάτων ασφαλείας (της πυροσβεστικής, η οποία θα αντιμετωπίσει πυρκαγιές από βομβαρδισμούς, της αστυνομίας, η οποία θα επιβάλει δημόσια τάξη σε πόλεις/πληθυσμούς, της ακτοφυλακής, η οποία θα περιπολεί σε ακτές, κ.λπ.). Στη συγκεκριμένη κατηγορία εντάσσονται και άλλοι παράγοντες, όπως πληροφορίες-κατασκοπεία και αντικατασκοπία, στρατιωτική ηγεσία και ηθικό 13. Τέλος, υπάρχει μια τρίτη διάσταση, ένα σύνολο «μη συστημικών» παραγόντων, δηλαδή παραγόντων που ξεπερνούν τις δυνατότητες των στρατιωτικών ηγεσιών. Τέτοιοι παράγοντες είναι η μορφολογία εδάφους και οι καιρικές συνθήκες. Είναι φανερό ότι, παρά τους περιορισμούς, ο στρατός ξηράς είναι το κυρίαρχο όπλο πο- 12. Βλ. John J. Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων, ελληνική έκδοση, εκδ. Ποιότητα, 2007, σελ Το ηθικό θεωρείται μεταβλητή η οποία μπορεί να ελεγχθεί, αφού η προπαγάνδα, ακόμα και ο εκφοβισμός του στρατιωτικού προσωπικού, μέσω της στρατονομίας, μπορεί να επιφέρει πτώση ή ενίσχυσή του. -29-

30 ΙΩΑΝΝΗΣ-ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΑΛΑΒΡΑΚΟΣ λιτικής. Υπό αυτό το πρίσμα, οι αρχές του στρατιωτικού σχεδιασμού συνοψίζονται κατωτέρω: Αρχές στρατιωτικού σχεδιασμού: Ανθρώπινος παράγοντας, υλικό, εξωγενής παράγοντας Όπως ήδη τονίστηκε, οι κύριοι παράγοντες που αναφέρονται στη στρατιωτική στρατηγική είναι το ανθρώπινο δυναμικό, το υλικό και οι εξωγενείς παράγοντες. Ανθρώπινος παράγοντας: Aναλογία δυνάμεων επιτιθέμενων - αμυνόμενων Η κλασική στρατιωτική θεωρητική σχέση έχει προτείνει την αναλογία 3:1 ή 1,5:1 ως την κατάλληλη αναλογία μεταξύ επιτιθέμενων και αμυνόμενων δυνάμεων. Πρόκειται για τον κλασικό κανόνα αναλογίας δυνάμεων (FFR = Force to Force Ratio) 14. Όμως, το πρόβλημα με την ανωτέρω συλλογιστική είναι ότι αυτή αναφέρεται στην Αρχική Δύναμη (Α.Δ.) μεταξύ δύο αντιμαχόμενων. Πολύ πιο σημαντική είναι η Τελική Δύναμη (Τ.Δ.) και ακόμη περισσότερο η Συνολική Δύναμη (Σ.Δ.), την οποία εμπλέκουν οι αντιμαχόμενες πλευρές στη μάχη. Ακόμα και αν οι επιτιθέμενοι διαθέτουν αρχική αριθμητική υπεροχή της τάξης του 3:1, δεν είναι βέβαιο ότι θα κυριαρχήσουν στο πεδίο της μάχης. Ειδικότερα, θα πρέπει να είναι σε θέση να ενισχύουν τις στρατιωτικές τους δυνάμεις με άνδρες σε όλη τη διάρκεια της μάχης, ώστε να διατηρήσουν (ή και να αυξήσουν) την αρχική αριθμητική υπεροχή. Αν, όμως, αυτό δεν είναι δυνατό, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα μπορέσουν να υπερισχύσουν στο πεδίο της μάχης έναντι των αντιπάλων τους. Παράλληλα, υπάρχουν και άλλοι λόγοι οι οποίοι κάνουν την ανωτέρω κλασική θεώρηση του κανόνα 3:1 προβληματική. Ειδικότερα, πιο σημαντικός δείκτης είναι ο λόγος αναλογία δυνάμεων/έκταση μετώπου (FSR = Force to Space Ratio), έναντι του κανόνα αναλογίας δυνάμεων (FFR). Έτσι, αν το εύρος του μετώπου είναι μικρό, τότε η αμυνόμενη δύναμη, αν και αριθμητικά κατώτερη της επιτιθέμενης, ίσως να είναι σε θέση να αποκρούσει τις εχθρικές επιθέσεις. Επίσης, λόγω στενότητας μετώπου οι επιτιθέμενοι ίσως δεν μπορούν να αναπτύξουν το σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εκμεταλλευτούν το αριθμητικό τους πλεονέκτημα. Ανθρώπινος παράγοντας: Απώλειες (νεκροί) Οι απώλειες των αντιπάλων πρέπει να ακολουθούν, στο πλαίσιο του παραδοσιακού στρατιωτικού σχεδιασμού, την ακόλουθη συλλογιστική: Επιτυχημένη επίθεση υπάρχει όταν έχουν επιτευχθεί οι ακόλουθοι σκοποί: 14. Βλ. Stephen Biddle, Military power: Explaining victory and defeat in modern battle, Princeton University Press, 2004, σελ. 15 και 245. O Dunnigan (1993) θεωρεί ότι ο λόγος δυνάμεων μπορεί να αυξηθεί στην αναλογία 1:10 υπέρ του επιτιθέμενου. Βλ. James F. Dunnigan, How to make war, W. Morrow & Co., 1993, σελ