«Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημοτική Βιβλιοθήκη Μεταμόρφωσης Παρασκευή 19 Φεβρουαρίου 2016

Transcript

1 «Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημοτική Βιβλιοθήκη Μεταμόρφωσης Παρασκευή 19 Φεβρουαρίου 2016 ΑΘΗΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Η συμβολή του κύκλου του Ρήγα Βελεστινλή στη διαμόρφωση της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας και της λυρικής ποίησης. Βιογραφικό σημείωμα Η Στέση Αθήνη είναι πτυχιούχος του τμήματος Γαλλικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ και του τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Παν. Ιωαννίνων (ειδίκευση Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής Φιλολογίας). Έχει πραγματοποιήσει μεταπτυχιακές σπουδές στη Συγκριτική Φιλολογία (DEA, Université de la Sorbonne-Paris III). Είναι διδάκτορας του τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ. Έχει διδάξει στα πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης, Κρήτης, στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και από το 2005 υπηρετεί ως μέλος ΔΕΠ στο τμήμα Φιλολογίας του Παν. Πατρών, όπου σήμερα κατέχει τη θέση του μόνιμου επίκουρου καθηγητή. Έχει επίσης διδάξει στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus στα πανεπιστήμια του Μονάχου, της Μάλαγα και του Βουκουρεστίου και έχει δώσει διαλέξεις στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, στην École des Hautes Études και στο Institut Néohellénique του Université Paris-Sorbonne. Συμμετείχε στο ερευνητικό πρόγραμμα Θαλής: «Χρυσαλλίς»/Chrysallis» - «Πολιτισμική μεταφορά και «εθνικός χαρακτήρας» στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα» (Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ) και συνεργάζεται με το ερευνητικό πρόγραμμα Transfer und Überlagerung. Wissenskonfigurationen in der Zeit der griechischen homines novi im Osmanischen Reich ( ) (Freie Universität Berlin). Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν στη Νεοελληνική Φιλολογία (πεζογραφία, ποίηση, κριτική) του 18ου και του 19ου αιώνα, στην ιστορία των ελληνικών μεταφράσεων, στην ιστορία του Τύπου, στη Συγκριτική Φιλολογία και τις λογοτεχνικές ανταλλαγές. Το βιβλίο της Όψεις της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας, Ο διάλογος με τις ελληνικές και ξένες παραδόσεις στη θεωρία και την πράξη (Αθήνα 2010) κυκλοφορεί από το Ι.Ν.Ε./Ε.Ι.Ε. (Βιβλιοθήκη των Ιδεών 7). Έχει συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια και έχει δημοσιεύσει τριάντα μελέτες σε Πρακτικά Συνεδρίων και επιστημονικά περιοδικά. Πρόσφατα ολοκλήρωσε σε συνεργασία με τον Γιάννη Ξούρια τη συγγραφή του ηλεκτρονικού συγγράμματος (Open Access) Νεοελληνική Γραμματεία: στο πλαίσιο της Δράσης Κάλλιπος. athini@upatras.gr 1

2 «Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημοτική Βιβλιοθήκη Μεταμόρφωσης Παρασκευή 19 Φεβρουαρίου 2016 ΑΘΗΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Η συμβολή του κύκλου του Ρήγα Βελεστινλή στη διαμόρφωση της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας και της λυρικής ποίησης. Περίληψη εκπαιδευτικού σεμιναρίου Το όνομα του Ρήγα Βελεστινλή συσχετίζεται, κυρίως, με το ιδεολογικό του πρόγραμμα, την επαναστατική του δράση και τη σύνθεση των θουρίων. Η λογοτεχνική του συμβολή για τη διαμόρφωση της νεοελληνικής πεζογραφίας και ποίησης είναι παραγνωρισμένη. Μέσα από τη συλλογή Σχολείον των ντελικάτων εραστών (Βιέννη 1790) ο Ρήγας εισήγαγε ένα νεωτερικό είδος, τη νουβέλα επίσης, με την πρωτοβουλία του να παρεμβάλει στιχουργήματα στη ροή της αφήγησης, αντλημένα από τη χειρόγραφη φαναριώτικη παρακαταθήκη, προετοίμασε το έδαφος για την αξιοδότηση της λυρικής ποίησης. Η γόνιμη αξιοποίηση του παραδείγματός του από πρόσωπα του κύκλου του, μας επιτρέπει πλέον να μιλάμε για μια συνειδητή προσπάθεια συγκρότησης μιας «λογοτεχνικής σχολής», στις δημοσιευμένες πραγματώσεις της οποίας ανήκουν: η συλλογή διηγημάτων Έρωτος αποτελέσματα (Βιέννη 1792) του Ιωάννη Καρατζά του Κύπριου και το μυθιστόρημα Γαλάτεια μεταφρασμένο από τον Αντώνιο Κορωνιό τον Χίο (Βιέννη 1796), με έναν πρόλογο «μανιφέστο» που αποτυπώνει τις κοινές αισθητικές και ποιητολογικές αρχές της «σχολής». Η εμφάνιση στα 1811 της ποιητικής συλλογής Λυρικά του Αθανάσιου Χριστόπουλου του επονομαζόμενου «Νέου Ανακρέοντα» η οποία τοποθετείται στις πρώτες προσπάθειες του νεοελληνικού λυρισμού να αποκτήσει την αυταξία του, όπως και η εντεινόμενη καλλιέργεια του πεζού μυθοπλαστικού λόγου στη διάρκεια του 19ου αιώνα, καταδεικνύουν τον προδρομικό χαρακτήρα αυτής της «χαμένης γενιάς». 2

3 «Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημοτική Βιβλιοθήκη Μεταμόρφωσης Παρασκευή 19 Φεβρουαρίου 2016 ΑΘΗΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Η συμβολή του κύκλου του Ρήγα Βελεστινλή στη διαμόρφωση της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας και της λυρικής ποίησης. Σημειώσεις εκπαιδευτικού σεμιναρίου 1. Εισαγωγή 1.1. Τα ιστορικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα: τα χρόνια της κορύφωσης του νεοελληνικού Διαφωτισμού και η κρίσιμη δεκαετία του Η κινητικότητα στον φαναριώτικο χώρο (Βουκουρέστι) και τη διασπορά της Κεντρικής Ευρώπης (Βιέννη). Η αύξηση των εκδόσεων. Η ίδρυση εφημερίδων και η συσπείρωση των λογίων Το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό πλαίσιο : το διαφωτιστικό αίτημα του miscere utile dulci και η λογοτεχνία ως μέσο διοχέτευσης κοινωνικών και φιλοσοφικών ιδεών η έκφραση της ευαισθησίας και η ανάδυση της ποίησης-τραγούδι στο τέλος ενός «αντιποιητικού αιώνα» Η λογοτεχνική ανανέωση της νεοελληνικής γραμματείας μέσα από το διάλογο με τις ευρωπαϊκές γραμματείες. Η μετάφραση: δεσπόζουσα μορφή του διαλόγου και η συμβολή της στη διαμόρφωση της πεζογραφίας και του θεάτρου. 2. Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο κύκλος του: τα πρόσωπα, οι ιδέες, η δικτύωση, η ματαίωση των σχεδίων. 3. Οι εκδοτικές πρωτοβουλίες του Ρήγα: Φυσικής απάνθισμα και Σχολείον των ντελικάτων εραστών (Βιέννη 1790) Ηθικός Τρίπους, Νέος Ανάχαρσις και Νέα πολιτική διοίκησις [Θούριος] ( Βιέννη 1797). Σύντομη παρουσίαση και ένταξη στο ιδεολογικό του πρόγραμμα. 4. Το Σχολείον των ντελικάτων εραστών. Βιβλίον ηθικόν, περιέχον τα περίεργα συμβεβηκότα των ωραιοτέρων γυναικών του Παρισίου, ακμαζουσών κατά τον παρόντα αιώνα : τα περικείμενα της έκδοσης και η ερμηνεία τους To περιεχόμενο της συλλογής. Η δομή και η θεματική των έξι νουβελών. Ο αστικός χρονοτόπος. Η παλαιότερη αμηχανία της κριτικής: «νεανικό αμάρτημα» και οικειοποίηση ξένου έργου Το ζήτημα της πατρότητας. Ο συγγραφέας του γαλλικού προτύπου Rétif de la Bretonne: ένας «Ρουσσώ του δρόμου ή της λαϊκής αγοράς» ή ένας «Βολταίρος για τις καμαριέρες και τις μοδίστρες» Η μεταποίηση του γαλλικού προτύπου και ο υβριδικός ειδολογικός χαρακτήρας του έργου: διάλογος και θεατρικότητα προσθήκη φαναριώτικων στιχουργημάτων. 3

4 5. Η παρακαταθήκη της φαναριώτικης λυρικής ποίησης. Οι χειρόγραφες ανθολογίες («μισμαγιές»). Μορφολογικά και θεματικά γνωρίσματα. Τα στιχουργήματα/ τραγούδια και οι δημιουργοί τους: στιχουργοί ή συνθέτες; Η μουσική και οι επιρροές της. 6. Η αξιοποίηση του παραδείγματος του Σχολείου των ντελικάτων εραστών από τον κύκλο του Ρήγα (Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος και Αντώνιος Κορωνιός) Τα Έρωτος Αποτελέσματα (Βιέννη 1792) και ο αρχικώνυμος συγγραφέας τους. Το περιεχόμενο της έκδοσης. Η δομή και η θεματική των τριών νουβελών. Συλλογή διηγημάτων ή έντυπη ανθολογία φαναριώτικης ποίησης; 6.2. Το ποιμενικό μυθιστόρημα Γαλάτεια (Βιέννη 1796) μετάφραση από τα γαλλικά και ο πρόλογος «μανιφέστο» της φαναριώτικης λυρικής ποίησης από τον Αντώνιο Κορωνιό για όσους δεν θέλουν «ελληνικούς στίχους μόνον με ποδάρια». Η δημόσια διατύπωση του αιτήματος της αξιοποίησης της τυπογραφίας για την ανάπτυξη της ποίησης: «Άμποτες κάθε ποιητής ονομαστός να εσύναζε τα ποιήματά του, να τα εσχολίαζε με τες προσήκουσες σημειώσεις, και να τα εκοινολογούσε εις όλους δια του τύπου» [αυτό μπορούσε να] «εγείρει εκείνην την φιλοτιμίαν, όπου είναι η μητέρα των εφευρέσεων, και δεν ηθέλαμεν αργήσει να ιδούμεν Ανακρέοντας, Μόσχους και ίσως και κανέναν Όμηρον». 7. Η «λογοτεχνική σχολή» του Ρήγα και η ανανέωση της αφηγηματικής παράδοσης. Η σύμμειξη στίχου και πρόζας: μέσο διαχείρισης της κρίσιμη μετάβασης από τον έμμετρο στον πεζό λόγο; 8. Η έντυπη εκφορά των φαναριώτικων στιχουργημάτων και η συμβολή τους προς την πορεία για την αυτονόμηση της φαναριώτικης ποίησης και την αισθητική αυταξία του νεοελληνικού λυρισμού: τα Ηθικά και αστεία στιχουργήματα (Βιέννη 1818) του Ζήση Δαούτη και τα Λυρικά του «Νέου Ανακρέοντα» Αθανάσιου Χριστόπουλου (Βιέννη 1811 κ.ε.). 9. Οι τύχες και οι ατυχίες των λογοτεχνικών επιδόσεων μιας «χαμένης γενιάς». Επιλογή βιβλιογραφίας Στέση Αθήνη, Όψεις της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας ( ). Ο διάλογος με τις ελληνικές και ξένες παραδόσεις στη θεωρία και την πράξη, Αθήνα, ΙΝΕ/ΕΙΕ, Στέση Αθήνη Γιάννης Ξούριας, Νεοελληνική Γραμματεία , Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, Γιώργος Ανδρειωμένος, εισαγωγή-επιμέλεια, Αθανάσιος Χριστόπουλος. Ποιήματα, Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Λ. Ι., Βρανούσης, Οι Πρόδρομοι, Βασική Βιβλιοθήκη, τ. 11, Αθήνα Δημαράς, Κ. Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα, Ερμής,

5 Π. Μ. Κιτρομηλίδης, εισαγωγή-επιμέλεια, Ρήγας Βελεστινλής. Νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, Άπαντα τα Σωζόμενα, τ. 5, Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, μετάφραση Στέλλα Νικολούδη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, Μίλτος Πεχλιβάνος, «Οι εκδόσεις των Λυρικών του Αθανάσιου Χριστόπουλου έως του τέλους του γραπτού», στο: Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρακτικά Ζ Επιστημονικής Συνάντησης, χ. ε., Θεσσαλονίκη 1998, σ Π. Σ. Πίστας, εισαγωγή-επιμέλεια, Ρήγας Βελεστινλή. Σχολείον των ντελικάτων εραστών, Αθήνα, Εστία, 2009 (11971). Π. Σ. Πίστας, εισαγωγή-επιμέλεια, Ρήγας Βελεστινλή. Σχολείον των ντελικάτων εραστών, Άπαντα τα Σωζόμενα, τ. 1, Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, Άννα Ταμπάκη Ines Di Salvo, εισαγωγή-επιμέλεια, Ρήγα Βελεστινλή. Ο Ηθικός Τρίπους. Άπαντα τα Σωζόµενα, τ. 3, Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, Άννα Ταμπάκη, εισαγωγή-επιμέλεια, Ρήγα Βελεστινλή. Νέος Ανάχαρσις. Άπαντα τα σωζόμενα, τ., Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, Ελένη Τσαντσάνογλου, εισαγωγή-επιμέλεια, Αθανάσιος Χριστόπουλος. Λυρικά, Αθήνα, Εστία, 1999 (11970). Mario Vitti, εισαγωγή επιμέλεια, Ι*** Κ***. Έρωτος Αποτελέσματα, Αθήνα, Οδυσσέας, Φαναριώτικα και αστικά στιχουργήματα στην εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, επιστημονική επιμέλεια: Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister Χαρίτων Καρανάσιος Matthias Kappler Χαράλαμπος Χοτζάκογλου, Αθήνα, Πανεπιστήμιο Κύπρου (Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών) Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών (Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού), Άντεια Φραντζή, εισαγωγή-επιμέλεια, Μισμαγιά. Ανθολόγιο φαναριώτικης ποίησης κατά την έκδοση Ζήση Δαούτη (1818), Αθήνα: Εστία, Ηλεκτρονικές διευθύνσεις 1. Εκδόσεις πρωτοτύπων Ρήγας Βελεστινλής, Σχολείον των ντελικάτων εραστών Βιέννη 1790 [ Ι*** Κ***, Έρωτος Αποτελέσματα, Βιέννη 1792, Βιέννη 1809, Βενετία 1816, Βενετία1836. [ [ [ 5

6 Ζήσης Δαούτης, Διάφορα ηθικά και αστεία [=αστικά] στιχουργήματα [ 2. Βιβλιογραφία διαθέσιμη στο διαδίκτυο Στέση Αθήνη, «Μετάφραση, παράδοση και ανανέωση: Τα νεοελληνικά σύμμεικτα αναγνώσματα (18ος αι.)», Μετάφραση και Διαπολιτισμικές σχέσεις. Ταυτότητα και ετερότητα στη Λογοτεχνία, 18ος - 20ός αιώνας, τόμ. 3, Αθήνα, Δόμος, 2001, σ [ Στέση Αθήνη, «Η φαναριώτικη λυρική ποίηση και το τυπωμένο βιβλίο: 1790-τέλος 19ου αιώνα», Φαναριώτικα και αστικά στιχουργήματα στην εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2013, σ [ Γιάννης Ξούριας, «Τα δικαιώματα του πάθους. Τα έρωτος αποτελέσματα στο φαναριώτικο τραγούδι», Σύναψις. Επιθεώρηση Ψυχιατρικής, Νευροεπιστημών και Επιστημών του Ανθρώπου, τχ. 6 (Μάιος-Αύγ. 2007), σ [ Ιωάννης Πλεμμένος, «Εν ελλείψει ποιήσεως αληθούς : λαϊκά πρότυπα στη φαναριώτικη μουσικοποιητική παραγωγή», Φαναριώτικα και αστικά στιχουργήματα της εποχής του Διαφωτισμού, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2013, σ [ Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, «Εις το θέατρον του κόσμου : Αποτυπώσεις του Μπαρόκ στα φαναριώτικα στιχουργήματα», Φαναριώτικα και αστικά στιχουργήματα της εποχής του Διαφωτισμού, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2013, σ [ Julia Chatzipanagioti-Sangmeister, Old Tunes, new Tones: (Re-)Defining the Phanariot Verses of the Greek Enlightenment, The Historical Review/La Revue Historique 10 (2013), p [ Πολυμεσικό υλικό Χριστοφιλόπουλος, Κ. (επιμ.) (1999) Ρήγας Βελεστινλής, παραγωγή: ΕΡΤ ΑΕ [ «Εις τα βάθη της καρδιάς μου». Φαναριώτικο τραγούδι. Τραγουδά ο τραγουδά ο Κωστής Γεωργαλής. Επίσης εδώ. [ 6