Tudor Dinu Η εικόνα του ηγεµόνος στο Βίο του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου του Πέτρου Δεπάστα του Πελοποννησίου

Transcript

1 Tudor Dinu Η εικόνα του ηγεµόνος στο Βίο του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου του Πέτρου Δεπάστα του Πελοποννησίου Εκπαιδευµένος σ ένα ευνοϊκό πνευµατικό περιβάλλον, επιµελής αναγνώστης των βιβλίων της εντυπωσιακής βιβλιοθήκης που είχε συγκεντρώσει ο πατέρας του 1, βαθύς γνώστης της ελληνικής, λατινικής, τουρκικής, ρουµανικής, γαλλικής και ιταλικής 2, τρέφοντας µία εκτενέστατη διανοητική περιέργεια, ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος ήταν ένας µεγάλος λάτρης και προστάτης του πολιτισµού, ο οποίος άνοιξε τις πύλες των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών προς τη δυτική επίδραση 3. Ενδιαφερόµενος όχι µόνο για τις πολιτικές εξελίξεις της Ευρώπης, συνδροµητής σηµαντικών δυτικών περιοδικών 4 όπου και δηµοσίευσε τη µεταρρυθµιστική του νοµοθεσία 5, αντάλλασσε αλληλογραφία µε διαπρεπείς Ευρωπαίους διανοούµενους, ενηµερωνόταν συνεχώς για την πορεία των ιδεών και προσπαθούσε να σχηµατίσει δικές του απόψεις σχετικά µε όσο το δυνατόν περισσότερα θέµατα. Ταυτόχρονα, αυτός συνεισέφερε στη µεταρρύθµιση και στην ενίσχυση της ρουµανικής παιδείας 6, στην ανύψωση της θρησκευτικής και πολιτιστικής στάθµης του κλήρου, στην άνθιση της γραµµατείας και της ιστοριογραφίας, µεταµορφώνοντας τις Ρουµανικές Ηγεµονίες σ ένα γνήσιο κέντρο ακτινοβολίας του Διαφωτισµού. Σε αυτές τις συνθήκες στην αυλή του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου βρήκαν φιλοξενία και προστασία επιφανείς λόγιοι, οι οποίοι όχι µόνο ανταποκρίθηκαν στις προσωπικές ανάγκες του ηγέτη, αλλά και συνέπραξαν στην υλοποίηση των πολιτιστικών του σχεδίων. Μεταξύ αυτών απαριθµούνται, παραδείγµατος χάριν, ο Γενουάτης ζωγράφος Liotard, ο µεγαλύτερος Έλληνας ποιητής της εποχής Κωνσταντίνος (Καισάριος) Δαπόντες, ο µελλοντικός µητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας Νεόφυτος ο Κρης, ο γεωγράφος Μάρκος Κατσαΐτης και ο τυπογράφος Δούκας Σωτήριοβιτς από τη Θάσο 7. Πολύ πιο συνδεδεµένος από όλους αυτούς µε το Φαναριώτη ηγεµόνα, κοντά στον οποίο παραβρέθηκε τόσο σε δύσκολες όσο και σε καλές στιγµές, ήταν ο Πέτρος Δεπάστας, Έλληνας, ο οποίος καταγόταν από το Μοριά της Πελοποννήσου. Ταυτόχρονα, γιατρός και φιλόσοφος, καθώς αυτοπαρουσιάζεται µε κατάδηλη υπερηφάνεια 8, αυτός φαίνεται να έχει τεθεί πρώιµα στην υπηρεσία του Φαναριώτη ηγεµόνα. Βρισκόταν σίγουρα στο Βουκουρέστι το 1739, ως προσωπικός ιατρός του Μαυροκορδάτου, ο οποίος τον αποστέλλει να θεραπεύσει το Μεµίς Πασά 9. Δέκα χρόνια αργότερα το 1749 ο Δεπάστας συνοδεύει τον καθαιρεθέντα προστάτη του στο δρόµο του προς την οθωµανική πρωτεύουσα και συµµερίζεται την αγωνία του (320, 47-48). Επιπλέον, όταν ο Μαυροκορδάτος εξορίζεται στο νησί της Λήµνου, ο Δεπάστας τον επισκέπτεται, ενθαρρύνοντάς τον να αντέξει τις δυστυχίες που τον είχαν πλήξει 1 Markos A. Katsaitis, Călătorie de la Constantinopol la Iaşi şi de la Iaşi la Bucureşti în anul 1742, ediţie de Elena Moisiuc şi D. Limona, στο Saeculum, Documente inedite, Editura Junimea, Iaşi, 1977, σελ Ένθα αν., σελ Κ.Θ. Δηµαράς, Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, ρουµανική µετάφραση, Βουκουρέστι, 1968, σελ Remus Niculescu, Jean-Etienne Liotard a Jassy, στη Genova, XXX (1981), σελ Anne-Marie Cassoly, Autour de l insertion dans le "Mercure de France" de la "Constitution" de Constantin Mavrocordato, στη Revue des études sud est européennes, XIX, 1981, 4, σελ Ariadna Camariano-Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leur professeurs, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki, 1974, σελ Nicolae Iorga, Istoria literaturii române în secolul al XVIII-lea ( ), vol. I, Editura Didactică şi pedagogică, Βουκουρέστι, 1969, σελ Erbiceanu Constantin, Cronicari greci care au scris despre români în epoca fanariotă, Ediţie anastatică, Editura Cronicar, Βουκουρέστι, 2003, σελ Στο κείµενο αυτής της ανατυπωµένης έκδοσης παραπέµπουµε κάθε φορά στην εργασία µας. 9 Κ. Δαπόντες, Δακικαί Εφηµερίδες, έκδοση Legrand, B τόµος, σελ. 372, Παρίσι,

2 2 και φέρνει στην Κωνσταντινούπολη µία επιστολή του µε την οποία ο ηγεµόνας προσπαθούσε να ανακτήσει την εύνοια του σουλτάνου (322, , 21). Μεταγενέστερα, παρόλο που δεν το ισχυρίζεται ρητά στο έργο του, είναι πολύ πιθανόν να είχε επιστρέψει µαζί µε το Μαυροκορδάτο στις Ηγεµονίες, όπου είχε ξεκινήσει και κάποιες επιχειρηµατικές δουλειές 10. Ο βίος του θα τελευτήσει επίσης στο Βουκουρέστι το 1770, όπου θα ταφεί στο µητροπολιτικό ναό 11. Τα βήµατα τον οδήγησαν όµως και στη Βενετία, όπου αποπερατώνει το έργο του (295), µία εγκωµιαστική βιογραφία του προστάτη του. Φέρνοντας το στοµφώδη τίτλο Κωνσταντῖνος βοεβόδας ἤτοι Δακικῶν ἀπομνημονευμάτων ξυγγραφὴ τῶν περὶ ἑκατέραν δηλαδὴ ἐν τῇ Δακίᾳ ἐπικράτειαν τῆς τε τῶν Βλάχων και Μολδαβῶν, ὑπὸ τοῦ ἐκλαμπροτάτου, εὐσεβεστάτου καὶ ὑψηλοτάτου αὐθέντου και ἡγεμόνος μεγαλοπρεπεστάτου πάσης Οὐγγροβλαχίας Κυρίου Κυρίου Ιωάννου Κωνσταντίνου Νικολάου Βοεβόδα, αυτή συµπεριλαµβάνει µία αφιερωµατική επιστολή, ένα προοίµιο και την καθεαυτό βιογραφία του Φαναριώτη αυθέντη. Στα πλαίσια της πρώτης ο συγγραφέας αναπτύσσει τη θεωρία της κυκλικής κινήσεως στην οποία βασίζονται όλες οι εξελίξεις του σύµπαντος και την οποία θεωρεί εφαρµόσιµη και στο επίπεδο της πολιτικής ζωής και της ανθρώπινης ύπαρξης. Εν συνεχεία, αυτός δικαιολογεί τη δική του πρωτοβουλία να συγγράψει µία βιογραφία του Έλληνα ηγεµόνα και µας ανακαλύπτει τους στόχους που επεδίωξε στη σύνταξή της, δηλαδή τη διατήρηση για τους µεταγενέστερους των λαµπρών κατορθωµάτων του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου, τα οποία αρµόζει να αποτελέσουν παράδειγµα για όλους τους µελλοντικούς ηγέτες, αλλά και την παροχή προς τον ηγεµόνα ενός κατόπτρου το οποίο να του επιτρέψει την ανάλυση της δικής του συµπεριφοράς και την περαιτέρω βελτίωσή της. Το κυρίως προοίµιο έχει έναν ακόµα πιο κατάδηλο φιλοσοφικό και δοκιµιακό χαρακτήρα. Ο Δεπάστας δείχνει ότι οι θείοι σπόροι του λογικού, έµφυτοι στους ανθρώπους, είναι ικανοί να καθοδηγήσουν την ανθρωπότητα προς κορυφές αρετής. Μολαταύτα, οι άνθρωποι έπεσαν θύµατα των ακάθαρτων παθών, τα οποία τους παρεξέκλιναν από την ορθή οδό. Για τη διόρθωση των πεπτωκότων αποδείχθηκε αναγκαία η ίδρυση των νόµων και η σύσταση των κρατών τα οποία θα έπρεπε να τους εφαρµόσουν, αναπαριστώντας την τάξη και το φυσικό ορθολογισµό. Για την οµαλή πορεία των πραγµάτων είναι όµως απαραίτητο οι ηγέτες των κρατών να υπακούουν πλήρως στους νόµους. Η κυρίως βιογραφία του ηγεµόνα αρχίζει µε το εγκώµιο της οικογένειάς του, της οποίας οι εκπρόσωποι συνδύασαν λαµπρά την πολιτική µε την πνευµατική δραστηριότητα και συνεχίζει µε την πολύπλευρη παιδεία που παρείχε στο νέο πρίγκιπα ο πατέρας του Νικόλαος ο Μαυροκορδάτος, ο οποίος τον κατάρτιζε, παρ όλη την τρυφερή του ηλικία, για την άνοδο στο θρόνο της Μολδαβίας. Η πατρική επιθυµία θα υλοποιηθεί µόνο µετά το θάνατο του Νικολάου το 1730, όταν οι άρχοντες του τόπου εκλέγουν τον µόλις δεκαοκτάχρονο νεαρό στο πηδάλιο της Βλαχίας. Μία εξέγερση στην Οθωµανική Αυτοκρατορία οδηγεί τον ηγεµόνα να χάσει τον µόλις αποκτηθέντα θρόνο προς όφελος του Μιχαήλ Ράκοβιτσα, αλλά σύντοµα τον ανακτά χάρη στην επέµβαση του πασά του Βιδινίου, ο οποίος είχε γίνει εντωµεταξύ βεζίρης. Στη συνέχεια, ο Δεπάστας εξετάζει τις διαδοχικές ηγεµονίες του Μαυροκορδάτου στα δύο ρουµανικά κράτη µε τις αντιξοότητες που τις συνόδευσαν: τη µετάθεση στη Μολδαβία ύστερα από τις δολοπλοκίες του Γρηγρορίου Γκίκα, τους αγώνες µε τους Τατάρους, την επάνοδο για την τρίτη φορά στο θρόνο της Βλαχίας και τη συµµετοχή στον πόλεµο µεταξύ των Τούρκων και των Αυστριακών, οι οποίοι είχαν εισβάλλει στη χώρα, τα µεταρρυθµιστικά µέτρα υιοθετηµένα µετά την Τουρκική νίκη και την ενοποίηση της Ολτενίας µε τη Βλαχία, τη δεύτερη ηγεµονία στη Μολδαβία µε τις σχετικές µεταρρυθµίσεις, την τέταρτη ηγεµονία στη Βλαχία και την τρίτη στη Μολδαβία, κατά τη 10 Erbiceanu, ένθα αν., LXXI. 11 Erbiceanu, ένθα αν. LXX.

3 3 διάρκεια της οποίας λαµβάνει µέτρα ενόψει της ανάπτυξης της εκπαίδευσης και της βελτίωσης του εκκλησιαστικού βίου. Μετά την εκδίωξή του από το µολδαβικό θρόνο το 1749 για το Μαυροκορδάτο αρχίζουν τα βάσανα (η εξορία, η οικονοµική πτώχευση, οι κατηγορίες των εχθρών, οι δίκες για τα ανεξόφλητα χρέη ακόµα και η φυλάκιση), στα οποία ο συγγραφέας αφιερώνει ένα ευρύτερο χώρο παρά στις ηγεµονίες, αποσκοπώντας µόνιµα να τους αποδώσει µία φιλοσοφική και διδακτική σηµασία. Από αυτή την οπτική, η επάνοδος µετά από οκτώ έτη στο θρόνο της Βλαχίας (1757) θεωρείται µία ανταµοιβή του στωικισµού µε τον οποίο υπέφερε όλες τις δοκιµασίες. Με παρόµοιο τρόπο, η έκτη βλαχική ηγεµονία (από το 1761), που κρίνεται ως γνήσιος χρυσός αιώνας, παρουσιάζεται ως αδιαφιλονίκητη απόδειξη της θέσεως της κυκλικότητας των ιστορικών διαδικασιών την οποία είχε διατυπώσει ο Δεπάστας στην αφιερωµατική επιστολή. Η παρουσία όλων αυτών των διάσπαρτων κατά µήκος του έργου του Δεπάστα δεδοµένων θα µπορούσε να απατήσει ως προς την αληθινή του φύση. Δεν βρισκόµαστε µπροστά σε ένα καθεαυτό ιστορικό σύγγραµµα διότι τα προαναφερθέντα συγκεκριµένα δεδοµένα και γεγονότα εξαφανίζονται µέσα σε µία αχώνευτη µάζα ψευδοφιλοσοφικών κοινών τόπων, γνωµικών, λόγιων παραθεµάτων και σχηµάτων του λόγου. Ακόµα και οι πληροφορίες µε αναµφισβήτητο ιστορικό χαρακτήρα είναι αόριστες, αφού ο συγγραφέας µας κατατοπίζει, παραδείγµατος χάριν, για τις διάφορες µεταρρυθµίσεις του Φαναριώτη ηγεµόνα, αλλά είναι άκρως φειδωλός µε τις συγκεκριµένες λεπτοµέρειές τους. Αν έπρεπε να χαρακτηρίσουµε µε τη σύγχρονη ορολογία το έργο του Δεπάστα θα το θεωρούσαµε σύγγραµµα ιστορικής εκλαϊκεύσεως, στο οποίο το συγγραφέα τον ενδιαφέρει µόνο να επιβάλει στη συνείδηση των αναγνωστών την εξέχουσα προσωπικότητα του Μαυροκορδάτου, όχι και να προσφέρει µία πλήρη και ακριβή εικόνα των πράξεών του. Αλλιώς, ο Δεπάστας δεν θεωρεί τον εαυτό του ιστορικό, αλλά τρέφει φιλοδοξίες φιλοσόφου. Η φιλοσοφία του περιορίζεται όµως σε κάµποσες πολύ κοινές ιδέες, οι οποίες εκφράζονται µε ένα στοµφώδες ύφος και επαναλαµβάνονται µε ενοχλητικό τρόπο κατά µήκος του έργου. Πρόκειται, επί παραδείγµατι, για την προαναφερθείσα αντίληψη της κυκλικότητας των εξελίξεων στη φύση και στη κοινωνία ή για την ιδέα της αστάθειας των ανθρώπινων πραγµάτων. Επιπλέον, οι φιλοσοφικές κλίσεις του συγγραφέα εκδηλώνονται και µε την παροχή σύντοµων ορισµών εννοιών ή σχολίων σχετικά µε αυτές (η εξέγερση, 305, 25-28, οι ευεργεσίες, 308, 37-38, η δυστυχία, 309, 18-21, η δικαιοσύνη, 317, κτλ.) που είτε είναι προσωπικές, είτε ανήκουν σε διάσηµους διανοητές της ελληνικής αρχαιότητας, όπως ο Πλάτων (321, 4-5), ο Εµπεδοκλής (316, ,2), ο Δηµάδης (317, 15-17) ή ο Θέσπις (308, 37-38). Εξαιτίας αυτού του προσανατολισµού του Δεπάστα ο Βίος του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου γίνεται ένα σύγγραµµα µε θέση, το οποίο αποβλέπει στο να αποδείξει µε τα διάφορα επεισόδια του βίου του Μαυροκορδάτου τις λίγες προαναφερθείσες ιδέες του συγγραφέα. Επιπλέον, για το Δεπάστα η φιλοσοφία συµβαδίζει µε τη θρησκεία, έτσι ώστε οι περιπέτειες του Φαναριώτη ηγεµόνα είτε εξηγούνται διαµέσου θρησκευτικών ιδεών, είτε χρησιµοποιούνται για να τεκµηριώσουν τις τελευταίες. Αναφερόµαστε, παραδείγµατος χάριν, στην αντίληψη ότι η δυστυχία του αυθέντη και των οικείων του οφείλεται στα αµαρτήµατα που είχαν διαπράξει (320, 45-46), σε εκείνη ότι ο Θεός τιµωρεί ενόψει της διόρθωσης, και όχι για την απώλεια (328, 10-11) ή στην ιδέα του θείου ελέους που συνοδεύει τη δικαιοσύνη (328, 7-9). Περισσότερο από ιστορικός ή φιλόσοφος ο Δεπάστας είναι ένας πολυµαθής, πεπαιδευµένος στο σχολείο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και πολιτισµού, αλλά λίγο δεκτικός των κατακτήσεων της σύγχρονης ευρωπαϊκής διανόησης, της οποίας ο µοναδικός εκπρόσωπος που χρησιµοποιεί, αλλά δεν αναφέρει ονοµαστικά είναι ο Giovanni Battista Vico (296, 29-47). Όσο εκτενής είναι η πολυµάθειά του, δεδοµένου ότι ο συγγραφέας παραθέτει πολλά χωρία των κλασικών, όπως του Πλάτωνα (314, 32-34, 321, 4-5), του Εµπεδοκλή, (316,45-317,2), του Κράτη (300, 11-12), του Οµήρου (298, 36-37, 39-41, 322, 12-13), του

4 4 Πινδάρου (301, 5-7), του Ευριπίδη (312, 18-19), του Πλουτάρχου (301, 3-10, 315,17-39), του Δηµάδη (317, 15-17) κτλ. τόσο στείρα είναι, αφού δεν οδηγεί στη διατύπωση καµίας πρωτότυπης φιλοσοφικής ιδέας ή τουλάχιστον καµίας διεισδυτικής προσωπικής παρατηρήσεως. Με παράδοξο τρόπο, αρνητικές συνέπειες έχει και η καλή γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, η οποία επιτρέπει στο συγγραφέα να σχηµατίσει ατέλειωτες φράσεις, µε σπάνιες και ποµπώδεις λέξεις, που καθιστούν πλήρως δυσανάγνωστο το κείµενο του Βίου του Μαυροκορδάτου. Δυστυχώς, ο Δεπάστας αποδεικνύεται ανίκανος να αξιοποιήσει επαρκώς το προτέρηµα της στενής προσωπικής σχέσης που είχε µε το Φαναριώτη αυθέντη. Θεωρητικά, θα ήταν προσδοκώµενο να προσφέρει στους αναγνώστες άγνωστες λεπτοµέρειες για τον άνθρωπο Κωνσταντίνο Μαυροκορδάτο και για τα βιώµατα και τις αντιδράσεις του µπροστά στις αµέτρητες δυστυχίες που τον έπληξαν κατά τη διάρκεια της ζωής του. Αλλά ο Δεπάστας προτιµά να υποδυθεί το ρόλο του επίσηµου, ψυχρού βιογράφου, που µας οµιλεί µε εγκωµιαστικούς, αλλά νεκρούς όρους για έναν µονάρχη που τοποθετεί πάνω σε ένα απρόσιτο βάθρο. Ένα µοναδικό απόσπασµα αντιβαίνει σ αυτή τη γενική τάση του έργου και είναι ίσως το πιο πετυχηµένο. Σε µια φράση ο συγγραφέας αναπολεί νοσταλγικά τους περιπάτους που έκανε στο νησί της Λήµνου µε τη συντροφιά του ηγεµόνα, είτε στην ακτή της θάλασσας, είτε σε ορεινά µονοπάτια, είτε στη δροσιά ενός κήπου, απολαµβάνοντας έτσι την οµορφιά της φύσης και λησµονώντας τα βάσανα (323, 41-48). Από την άλλη όµως, η προσωπική σχέση µε τον ηγεµόνα του επιτρέπει να γνωρίσει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο τον τρόπο µε τον οποίο αυτός επιθυµούσε να εµφανιστεί στα µάτια των συγχρόνων. Αυτό είναι αλλιώς και το σηµείο µεγίστου ενδιαφέροντος του έργου και το θέµα που θα µας απασχολήσει στην παρούσα ανακοίνωση: η αναπαράσταση της εικόνας του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου που διαγράφει ο Δεπάστας στη βιογραφία του. Φυσικά δε θα προσδοκούσαµε αντικειµενικότητα ή κριτικό πνεύµα, διότι, παρ όλες τις δηλωµένες προθέσεις να συµβάλει µε τα λεγόµενά του στη βελτίωση της δραστηριότητας του ηγεµόνα, ο συγγραφέας δεν διατυπώνει καµία κριτική εις βάρος του προστάτη του. Μπορούµε όµως να ελπίζουµε ότι θα συναντήσουµε µία επίσηµη προσωπογραφία που να εκφράζει και την προσωπική συναίνεση του αυθέντη. Ένα ερώτηµα στο οποίο έπρεπε να απαντήσει ο Δεπάστας ήταν σε πιο βαθµό ήταν ο Μαυροκορδάτος ένας αυτόνοµος αυθέντης ή µόνο ένας απλός υπάλληλος της Υψηλής Πύλης. Την απάντηση την έδωσε, πρώτα, στα πλαίσια του πλασµατικού, βεβαίως, λόγου που εκφώνησε ο ηγεµόνας προς τους Αυστριακούς οι οποίοι τον προέτρεπαν στην προδοσία και στους οποίους ανταποκρίθηκε ρητά ότι δεν έχει την εξουσία να τους δώσει ό,τι δεν του ανήκει (οὐκ ἔστιν, ἔφη, πρὸς ἐμοῦ δοῦναι ὅπερ οὐκ ἐμὸν, 309, 4-5). Λίγο αργότερα έµελλε να προσθέσει ότι ο θείος και ο πολιτικός νόµος τον κωλύουν από οποιαδήποτε εξέγερση κατά του σουλτάνου (ἀποσκιρτώντα βασιλέως ἐκστῆναι θεῖος ἀπείργει καὶ πολιτικὸς νόμος, 309,7-8). Παρουσιάζοντάς τον έτσι, ο Δεπάστας διαγράφει τη συµβατική εικόνα του Φαναριώτη ηγεµόνα, που θεωρεί τον εαυτό του µόνο έναν ταπεινό λειτουργό της Πύλης στην οποία οφείλει ασάλευτη πίστη και ολοκληρωτική υπακοή. Οµολογώντας αυτή την αδιαφιλονίκητη πραγµατικότητα, ο συγγραφέας δε θα επιµείνει πολύ για να µη βλάψει την εικόνα του ηγέτη Μαυροκορδάτου. Στα πλαίσια του συγγράµµατός του βρίσκουµε όµως διάσπαρτα και άλλα στοιχεία τα οποία προδίδουν τη στάση του Φαναριώτη ηγεµόνα ως υφισταµένου: όταν εκλέγεται από τη Βουλή της Χώρας, ο Κωνσταντίνος αρνείται την ενθρόνιση παρ όλες τις επιµονές των ντόπιων αρχόντων µέχρι την έλευση του αυτοκρατορικού φιρµανίου (304, 31-36) και όταν καθαιρείται από το αξίωµά του κατευθύνεται χωρίς αντίρρηση προς την Κωνσταντινούπολη, παρόλο που προαισθάνεται ότι θα εξοριστεί (320, 41-43). Επιπλέον, ούτε µετά τη νίκη στο Καµπουλούγκ εναντίον των αυστριακών στρατευµάτων, ιδιοποιείται την επιτυχία, αλλά απευθύνει θερµά συγχαρητήρια προς το βεζίρη (311, 32-35). Αντίθετα, τόσο η ακλόνητη πίστη απέναντι στο σουλτάνο, όσο

5 5 και η πλήρης ικανοποίηση των επιβαρυντικών σε πολεµικό καιρό απαιτήσεων της Πύλης παρουσιάζονται από το συγγραφέα ως αληθινά κατορθώµατα του Μαυροκορδάτου (312, 25-32). Τα αντιτουρκικά συναισθήµατα που πηγάζουν από αρκετά χωρία του συγγράµµατος του Δεπάστα εστιάζονται αποκλειστικά εναντίον των Οθωµανών στρατιωτικών και εµπόρων που διέπρατταν αυθαιρεσίες και δεν αµφισβητούν µε κανέναν τρόπο την οθωµανική κυριαρχία, ιδιαιτέρως επειδή οι επίσηµοι εκπρόσωποι της Πύλης παρουσιάζονται ερχόµενοι να αποκαθιστούν τη δικαιοσύνη (319, 16-30). Και όµως στο λόγο που απευθύνει προς τους Αυστριακούς, ο Μαυροκορδάτος δηλώνει ότι θα υπηρετήσει µε ακλόνητη πίστη εκείνους στους οποίους το Θείο θα απονείµει τη νίκη (ὁτῳ δὲ ἂν οὖν τὸ θεῖον τὴν νἰκην ἐπιβραβευόμενον δῴη κτήσεσθαι, ὡδέ ἐν πίστει ἀπεριτρέπτῳ ὑπουργησάμην, 309, 5-7), µην αποκλείοντας το ενδεχόµενο να συµπαραταχθεί µε τους Αψβούργους και να αποτινάξει έτσι τον οθωµανικό ζυγό. Για το Δεπάστα όµως η εικόνα του Μαυροκορδάτου ως πιστού της Πύλης δεν αντιτίθεται διόλου σε εκείνη του µονάρχη. Η µοίρα του Κωνσταντίνου ως ηγέτη διαγράφεται ακόµα από τα παιδικά του χρόνια όταν ο πατέρας του Νικόλαος του προσφέρει µία πολύπλευρη, ταυτόχρονα θεωρητική και πρακτική παιδεία, της οποίας τον ολοφάνερο σκοπό αποτελεί η άνοδος στο θρόνο της Μολδαβίας (τῶν Μολδάβων [...] ἡγεμόνα) (303, 47-48). Εκφραζόµενος εκούσια ασαφώς, ο Δεπάστας µιλά µε την ευκαιρία της επανόδου του Μαυροκορδάτου στο θρόνο της Βλαχίας µετά από µία µακρά περίοδο εξορίας και διωγµών για τη στέψη και την ένδυσή του µε πορφύρα (τὸ τῆς ἀρχη'ς λαμπρὸν ἀνεδήσατο στέμμα καὶ δόξης περιβέβληται τὴν ἀλουργίδα, 330, , 2). Η ορολογική ανακρίβεια που ο συγγραφέας µεταχειρίζεται δεξιοτεχνικά δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση ότι ο Μαυροκορδάτος στέφεται ως γνήσιος βασιλέας, δίχως όµως ο συγγραφέας να ισχυριστεί όντως αυτό το γεγονός. Μην µπορώντας να παρουσιάσει από ευκολονόητους λόγους τον προστάτη του ως καθεαυτό µονάρχη, ο Δεπάστας σκιαγραφεί την προσωπογραφία του ιδανικού πολιτικού άνδρα, προσφεύγοντας γι αυτό το σκοπό στους ορισµούς που δίδει ο Πλούταρχος στα Πολιτικά Παραγγέλµατα (315, 17-39). Το µακρύ απόσπασµα αναφέρει έναν αξιοσηµείωτο αριθµό προσόντων που δεν έχουν καµία σχέση µε το συγκεκριµένο πρόσωπο του Μαυροκορδάτου και µε τη δύσκολη θέση στην οποία βρισκόταν, αλλά συµπεριλαµβάνει και ένα ουσιώδες συστατικό της προσωπογραφίας που διαγράφει ο Δεπάστας, την ευµένεια και τη φροντίδα για τους συνανθρώπους (ακριβέστερα, για τους υπηκόους). Συµπεριφερόµενος ως γνήσιος πατέρας της χώρας (ὅσα πατὴρ ἐγκολπωσάμενος, 312, 20-21), ο Μαυροκορδάτος καθόρισε ως θεµελιώδη αρχή των πράξεών του την ευµένεια (τῷ πάλαι προπαγέντι τῆς εὐμενείας κανόνι, 308, 35-36), η οποία, ανάλογα µε εκείνους που αφορά, εκδηλώνεται µε ποικίλες µορφές. Αυτή µπορεί να υλοποιηθεί µε ευεργεσίες, ήτοι µε απονοµές χαρών, τίτλων και αξιωµάτων, τα οποία απολαµβάνει, σύµφωνα µε το Δεπάστα, ένας πολύ µεγάλος αριθµός ατόµων, τόσο οικείων και πιστών του ηγεµόνα (307, 39, 308, 38-39), όσο καθηγητών και µαθητών (319, 42-44), ακόµα και, εν εσχάτη περιπτώσει, ξένων, οπαδών των προκατόχων του (308, 39) και αντιπάλων (307, 39-40). Αντί για να εξιδανικεύσει τη γενναιοδωρία του αυθέντη, ο βιογράφος µας ανακαλύπτει τα βαθύτερα ελατήρια αυτής της συµπεριφοράς, συγκεκριµένα την επιθυµία του Μαυροκορδάτου να υποχρεώσει και να υποτάξει µε αυτό τον τρόπο όσο περισσότερους θα µπορούσαν να του είναι µεταγενέστερα ωφέλιµοι (307, 40-41). Στην περίπτωση της ευρείας µάζας των υπηκόων, η ευµένεια αποκτά τη µορφή της προστασίας, η οποία αποτελεί µία από τις µείζονες ασχολίες του ηγεµόνα. Αποδεικνύοντας ένα φλογερό ζήλο για την υπεράσπιση των καταδυναστευµένων, αυτός επεµβαίνει περισσότερες φορές στην Υψηλή Πύλη για να διώξει από τη χώρα τους στρατιώτες οι οποίοι επιδίδονταν σε λεηλασίες (312, 45-49) ή τους απίστους (Τούρκους, Λαζούς), που, µε την πρόφαση του εµπορίου, καταπίεζαν τους γηγενείς (316, 21-36, 318, 17-26, 319, 2-37).

6 6 Επιπροσθέτως, ο Μαυροκορδάτος γράφει στο σουλτάνο για να αποκτήσει την άφεση και τον επαναπατρισµό των Ρουµάνων που είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους µπροστά στην Αυστριακή εισβολή (312, 4-12, 313, 10-13). Η βελτίωση της κατάστασης των κατοίκων των Ηγεµονιών αποτελεί, κατά το Δεπάστα, µαζί µε την ανάγκη ικανοποίησης των οικονοµικών απαιτήσεων της αυτοκρατορίας, την οποία ο οξυδερκής βιογράφος δεν αγνοεί, έναν από τους λόγους της επιβολής της φορολογικής µεταρρύθµισης του Μαυροκορδάτου (314, 47-50). Αυτή η ευγενική επιθυµία εξηγεί και την απελευθέρωση των δουλοπαροίκων (318, 9-17). Μολαταύτα, σε µία προσεκτικότερη ανάλυση του κειµένου του Δεπάστα µπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι η φροντίδα του ηγεµόνα για τους υπηκόους του δεν είναι τόσο ανιδιοτελής όσο µπορεί να φανεί σε µία επιπόλαια ανάγνωση, µια και αποσκοπεί να τους καταστήσει πιστούς (ἀμοιβαίαις ἐπιχωρίων στοργαῖς και πειθήνοις φρονήμασιν ἐποχούμενος, 306, 23-24). Επιπλέον, ο ίδιος ήπιος και πατρικός Κωνσταντίνος ξέρει να είναι άκρως σκληρός µε τους υπηκόους που δεν εκπληρώνουν τις οικονοµικές τους υποχρεώσεις, οργανώνοντας µία ανελέητη εκστρατεία καταστολής των χρεοφειλετών, οι οποίοι αντιτάσσονταν πολεµικά στην περιοχή του Ρωσικού (Μολδαβικού) Καµπουλόυγκ (316, 1-13). Αυτό το διάβηµα δικαιολογείται από άλλη ουσιώδη συντεταγµένη, η οποία καθορίζει τις πράξεις του ηγεµόνα, συγκεκριµένα το αίσθηµα της δικαιοσύνης, που ο Μαυροκορδάτος ακόµα και θεωρητικοποιεί σ ένα λόγο του. Προορισµένη να εξηγήσει τη δικαστική µεταρρύθµιση, η οποία επεδίωξε, κατά το Δεπάστα, τη βελτίωση της αόριστης νοµοθεσίας και την αποβολή της διαφθοράς από τη δικαιοσύνη, αυτή η οµιλία κηρύττει την υπεροχή της αρχής της δικαιοσύνης από την οποία ο ηγεµόνας δεν πρέπει να παρεκκλίνει ούτε µε το πρόσχηµα της συµπόνιας που νιώθει για τους υπηκόους (318, 21-22). Πέραν αυτών των φανερά προπαγανδιστικών ισχυρισµών, ο βιογράφος αποδεικνύει και µε συγκεκριµένα παραδείγµατα τη φροντίδα του αυθέντη για την τήρηση της δικαιοσύνης. Εύγλωττες είναι, από αυτή την άποψη, οι ενέργειες του ηγεµόνα στην απελευθερωµένη από την αψβουργική κατοχή Ολτενία, όπου αναπαριστάνει τα δικαιώµατα των καταχρηστικά αποστερηµένων και τιµωρεί, µέσω της δικαιοσύνης, µε εξορία ή µε πρόστιµα εκείνους που είχαν διαπράξει αυθαιρεσίες. Όλες οι προαναφερθείσες ενέργειες και στάσεις του ηγεµόνα (η πίστη απέναντι στο σουλτάνο, η εκπλήρωση των απαιτήσεων της Πύλης, οι ευεργεσίες, η ευµένεια προς τους υπηκόους, η προστασία της χώρας από τις λεηλασίες κ.τ.λ.) παρουσιάζονται ως καρποί της επιδεξιότητας, της σύνεσης και των προσόντων καλού διαχειριστή, που ο Δεπάστας θεωρεί την πεµπτουσία της πλουταρχικής προσωπογραφίας του πολιτικού άνδρα (ἐμμέλειαν πολιτικοῦ φρονήματος ἐκδεικνύμενος καὶ ῥυθμὸν διοικήσεως τηλικοῦτον, 315, 43-44). Επιπλέον, η πολιτική επιδεξιότητα του Μαυροκορδάτου τεκµηριώνεται κατά µήκος του κειµένου και από άλλες ενέργειες εκτός των προαναφερθεισών όπως είναι, επί παραδείγµατι, ο τρόπος µε τον οποίο διαπραγµατεύεται µε τους Τατάρους εγκατεστηµένους κοντά στο Δνίσπερο, πείθοντάς τους µε κολακείες και άφθονα δώρα να µη βλάψουν τη Μολδαβία (307, , 11). Με τη σειρά τους, τα προσόντα καλού διαχειριστή του ηγεµόνα τεκµηριώνονται, κατά τη γνώµη του Δεπάστα, από το συνετό τρόπο µε τον οποίο αυτός διανέµει τα αξιώµατα και τα έξοδα (306, 25-28), ή από τη µεταφορά νότια του Δούναβη των αναγκαίων τροφίµων για τον εφοδιασµό των τουρκικών και ρουµανικών στρατευµάτων που µάχονταν κατά των Αυστριακών (310, 18-33). Για το Δεπάστα, ο Μαυροκορδάτος δεν είναι µόνο ο επιδέξιος και συνετός πολιτικός, αλλά και ο ενθουσιώδης προστάτης της παιδείας και του πολιτισµού, στο πνεύµα της λαµπρής οικογενειακής παράδοσης στην οποία αναφέρεται ο συγγραφέας όταν µνηµονεύει τα λογοτεχνικά και επιστηµονικά έργα του παππού του Αλεξάνδρου Εξαπορρήτων (302, 11-28) και του πατέρα του Νικολάου (302, 3-8), καθώς και την εγκυκλοπαιδική παιδεία που έλαβε ο Κωνσταντίνος στα εφηβικά του χρόνια (303, 1-7). Με τη σειρά του, αυτός έµελλε να παραδώσει και στους υιούς του την ίδια αγάπη για τα γράµµατα, αφιερώνοντάς τους πλήρως

7 7 στις Μούσες (τίτθαις ταῖς Μούσαις καθωσιώσατο, 307, 1). Ταυτόχρονα, ο Μαυροκορδάτος ιδρύει σχολεία όχι µόνο στην πρωτεύουσα, αλλά και σε ολόκληρη τη χώρα (315, 7-8, 316, 36-43, 332, 17), παραχωρώντας στους καθηγητές γενναιόδωρα επιδόµατα, φορολογικές διευκολύνσεις και πολυάριθµες τιµές και προσελκύοντας τους µαθητές µε δώρα και παραινέσεις (316, 39-43, 319, 38-46). Με αυτό τον τρόπο ο ηγεµόνας πετυχαίνει, κατά την εµπνευσµένη έκφραση του βιογράφου, να αναπαραστήσει στην αρχαία γη της Γετίας την ένδοξη εικόνα της Ελλάδος ( Ελλάδος ἐν Γετικῇ εἰκόνα τινα παρεμφαίνεσθαι, 319, 47-48). Επιπλέον, ο Κωνσταντίνος είναι τόσο αφοσιωµένος στη χριστιανική θρησκεία και στην εκκλησία, όσο ήταν ερωτευµένος µε τον πολιτισµό. Κυριευµένος από ένα φλογερό ζήλο για τα θεία (θείου ζήλου πυρσῷ, 320, 3-4), αυτός ιδρύει θεολογικά διδασκαλεία (315, 6-7), προσφέρει δωρεές προς τα ορθόδοξα Πατριαρχεία της Ανατολής (317, 46-47) και συγκαλεί µια εκκλησιαστική σύνοδο µε σκοπό τη διασαφήνιση κανονικών και τυπικών ζητηµάτων και την ηθική εξυγίανση των πιστών. Έτσι, τόσο χάρη στην ευλάβεια του αυθέντη, όσο και στην οργάνωση του κράτους βάσει χριστιανικών αρχών, η ηγεµονία της Βλαχίας µεταµορφώνεται σε ένα οµοίωµα της βασιλείας των ουρανών (εἰκὼν τῷ αρχετύπῳ παρείκασται τῆς θείας ἀρχῆς, 320) όπως επεδίωκε άλλοτε να είναι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Εκτός από την εικόνα του εν ενεργεία ηγεµόνος, ο Δεπάστας διαγράφει και την προσωπογραφία του Μαυροκορδάτου ως εξόριστου, η οποία χαρακτηρίζεται από ένα υψηλότερο ακόµα βαθµό εξιδανίκευσης και συµβατικότητας. Μπροστά στο σωρό δυστυχιών που τον πληµµυρίζουν, ο Κωνσταντίνος προσφεύγει στην παρηγοριά της φιλοσοφίας (322, 37-39, 323, 21-26, 327, 38-39), στο συλλογισµό των θείων (327, 37) ή στις λογοτεχνικές ασχολίες (327, 37-38). Μ αυτό τον τρόπο καταλήγει σε µία πλήρη γαλήνη που του επιτρέπει να αντέξει σαν βράχος τα πλήγµατα του πεπρωµένου (322, 36-39), µπορώντας να αποσπαστεί από οποιαδήποτε εξωτερική υποστήριξη. Το ψυχικό του σθένος εκδηλώνεται και τότε που στέλνεται στη φυλακή (324, 29-32), αφού η υποµονή, η σιδηρά αντοχή και η ήρεµη αποδοχή του αναπόφευκτου τον συνοδεύουν καθ όλες τις αντιξοότητες. Αν εξαιρέσουµε το στρυφνό ύφος του συγγράµµατος και τη µεροληπτική θέση του συγγραφέα, η επίσηµη προσωπογραφία του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου που σχεδιάζει ο Δεπάστας αποδεικνύεται αρκετά περίπλοκη και λεπτή, ανακαλύπτοντας στον αναγνώστη πολλές πτυχές της πολύµορφης προσωπικότητας του Φαναριώτη ηγεµόνα. Παρ όλο τον εγκωµιαστικό χαρακτήρα του συγγράµµατος, ο Δεπάστας δεν παραµορφώνει σοβαρά την ιστορική πραγµατικότητα και δεν επινοεί ανύπαρκτες ενέργειες του ηγεµόνα για να του εξάρει αβάσιµα την προσωπικότητα. Αφοσιωµένος, εντός κάποιων ορίων, στην Πύλη που τον είχε διορίσει, ο Μαυροκορδάτος δεν διεκδικεί ούτε ενώπιον του ελληνόγλωσσου κοινού µία βασιλική θέση που δεν του ανήκει, αλλά ικανοποιείται να επιβληθεί ως µονάρχης de facto χάρη στη δραστηριότητά του στις ηγεµονίες. Ενεργώντας µε πολλή επιδεξιότητα, προσπαθεί να προσελκύσει µε τη γενναιοδωρία του την υποστήριξη σηµαντικών τοπικών κύκλων εξουσίας και να κερδίσει τη συµπάθεια του πληθυσµού µε µέτρα εµπνευσµένα από ένα οξύ αίσθηµα της δικαιοσύνης, κατανοώντας επίσης ότι η ικανοποίηση των ογκούµενων υλικών απαιτήσεων της Πύλης ήταν δυνατή µόνο κάτω από τις συνθήκες ύπαρξης µίας πλατιάς µάζας φορολογουµένων ικανών να εκπληρώσουν τις οικονοµικές τους υποχρεώσεις προς το δηµόσιο. Ο ίδιος προσέτρεξε σε σκληρότατα µέτρα εναντίον εκείνων που, παρά τις παραχωρηµένες διευκολύνσεις, αρνούνταν την εξόφληση των φόρων. Χωρίς να επιµείνει όπως θα έπρεπε πάνω στις µεταρρυθµίσεις του Μαυροκορδάτου, ο Δεπάστας αναφέρει τα µέτρα που έλαβε στο φορολογικό, διοικητικό, δικαστικό ή εκκλησιαστικό τοµέα. Περισσότερη σηµασία δίνει στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης, χάριν της οποίας οι ηγεµονίες µεταµορφώνονται σε γνήσια κέντρα ελληνικού πολιτισµού. Στα µάτια των αναγνωστών διαγράφεται έτσι µε αρκετή σαφήνεια η εικόνα ενός πεφωτισµένου δεσπότη, η

8 8 προσωπικότητα του οποίου βρίσκεται σε φανερή αντίθεση µε τη δυσµενή εποχή κατά την οποία ζεί.