ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ο κύκλος της Υποβάθμισης- Αναβάθμισης στα Κέντρα των Πόλεων ως σύνθετη Κοινωνικο- Χωρική διαδικασία: Διεθνής, Ελληνική εμπειρία και μια Μελέτη Περίπτωσης στο Γκάζι. Διπλωματική Εργασία Συντάκτης: Ραχιώτης Ορέστης, ΑΕΜ: 276 Επιβλέπων καθηγητής: Φραγκόπουλος Ιωάννης Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2015

2 Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 6 Περίληψη... 7 Abstract... 8 Εισαγωγή- Θεωρητικές Έννοιες - Μεθοδολογία Αστικοί μετασχηματισμοί και η παραγωγή της υποβάθμισης: Από την προβιομηχανική πόλη στη μεταμοντέρνα μητρόπολη Πρώτες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και οι απαρχές της αστικής υποβάθμισης Ενταντικοποίηση της υποβάθμισης Μεταμοντέρνα μορφή αστικής υποβάθμισης Θεωρητικές προσεγγίσεις του κύκλου της υποβάθμισης και της αναβάθμισης Υποβάθμιση και θεωρήσεις Μεταπολεμικές θεωρήσεις των αστικών μετασχηματισμών και προσεγγίσεις της αναβάθμισης Διεθνής εμπειρία Αμερική Ευρώπη Η Ελληνική περίπτωση και μια μελέτη περίπτωσης του Γκαζιού Ο κύκλος της υποβάθμισης-αναβάθμισης στην Ελλάδα Η μελέτη περίπτωσης του Γκαζιού Ιστορική εξέλιξη της περιοχής του Γκαζιού και αρχή της υποβάθμισης Μετέπειτα εξέλιξη και περίοδος αναβάθμισης της περιοχής Εμπειρική διερεύνηση του φαινομένου στο Γκάζι Ερευνητικοί Στόχοι Μεθοδολογία Έρευνας Ερωτηματολόγιο

3 5.4. Ομάδα στόχος (target group) Πιλοτική έρευνα Ανάλυση αποτελεσμάτων έρευνας Το προφίλ του δείγματος Αντιλήψεις- χωρικές αναπαραστάσεις για την περιοχή Προηγούμενη εγκατάσταση, ελκτικότητα και προσδοκίες της περιοχής Υποβάθμιση- αναβάθμιση και στοιχεία διακύμανσης τιμών ακινήτων Απόψεις περιστασιακών ή συστηματικών χρηστών Συσχετίσεις μεταβλητών- Στατιστικοί έλεγχοι Αποτύπωση κοινωνικοχωρικών αναπαραστάσεων σε σχέση με την περίοδο εγκατάστασης Αποτύπωση κοινωνικής στρωμάτωσης σε σχέση με την περίοδο εγκατάστασης στην περιοχή Χωρικές στρατηγικές και εισοδηματικές κατηγορίες Χωρικές αναπαραστάσεις στρατηγικών εγκατάστασης και ηλικιακές κατηγορίες Συμπεράσματα Συμπεράσματα Βιβλιογραφία/Πηγές Ελληνόγλωσση Ξενόγλωσση Ηλεκτρονικές Πηγές Παράρτημα

4 Περιεχόμενα Εικόνων Εικόνα 1 Conway, Wales (14ος αιώνας) Εικόνα 2 Pittsburgh (1857) Εικόνα 3 Ludgate Hill, London (1872) Εικόνα 4 Νέα Υόρκη (21ος αιώνας) Εικόνα 5 Λονδίνο (21ος αιώνας) Εικόνα 6Πληθυσμός Πόλεων Εικόνα 7 Πρωτοσέλιδο για την υποβάθμιση της Πλάκας, Εικόνα 8 Η Πλάκα σήμερα Εικόνα 9 Τα Λαδάδικα παλιά Εικόνα 10 Τα Λαδάδικα σήμερα Εικόνα 11 Ο εξευγενισμός στο Μεταξουργείο Εικόνα 12 Η πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη-Schaubert για την πόλη των Αθηνών του Εικόνα 13 Το πολεοδομικό σχέδιο του Klenze του 1834, που αποτελούσε αναθεώρηση της πρότασης Κλεάνθη-Schaubert Εικόνα 14 Το πολεοδομικό σχέδιο του Gartner του Εικόνα 15 Το Γκάζι τη δεκαετία του Εικόνα 16 Το Γκάζι σήμερα Περιεχόμενα Σχημάτων Σχήμα 1 Διαδικασίες εισβολής-διαδοχής Περιεχόμενα Γραφημάτων Γράφημα 1 Πληθυσμιακή εξέλιξη της Αττικής και του Δήμου Αθηναίων Γράφημα 2 Ποσοστιαία σύνθεση του πληθυσμού του Δ. Αθηναίων και του συνόλου της μητροπολιτικής περιοχής με ελληνική και ξένη υπηκοότητα (2001) Γράφημα 3 Κάτοικος περιοχής Γράφημα 4 Φύλο

5 Γράφημα 5 Ηλικία Γράφημα 6 Οικογενειακή κατάσταση Γράφημα 7 Επαγγελματική διάρθρωση Γράφημα 8 Εκπαίδευση Γράφημα 9 Εθνικότητα Γράφημα 10 Εισόδημα Γράφημα 11 Χρονολογία εγκατάστασης Γράφημα 12 Λόγοι επιλογής ως τόπο κατοικίας Γράφημα 13 Απόψεις για την κοινωνικοχωρική στρωμάτωση Γράφημα 14 Απόψεις για τους τρόπους αναβάθμισης Γράφημα 15 Προβλήματα περιοχής προηγούμενης εγκατάστασης Γράφημα 16 Προσδοκίες εγκατάστασης στην περιοχή Γράφημα 17 Πόλοι ελκτικότητας στην περιοχή Γράφημα 18 Ελκτικότητα- προσδοκίες, επιβεβαίωση τους Γράφημα 19 Ιδιοκτησιακό καθεστώς Γράφημα 20 Τύπος σπιτιού Γράφημα 21 Παλαιότητα Γράφημα 22 Λόγος επίσκεψης Γράφημα 23 Συχνότητα επίσκεψης Γράφημα 24 Απόψεις χρηστών για το χωροκοινωνικό προφίλ Γράφημα 25 Θα μένατε στην περιοχή; Γράφημα 26 Αντιλήψεις και χωρικές αναπαραστάσεις, ανα περίοδο εγκατάστασης 83 Γράφημα 27 Κοινωνική στρωμάτωση σε σχέση με την περίοδο εγκατάστασης στην περιοχή Γράφημα 28 Χωρικές στρατηγικές και εισοδηματικές κατηγορίες Γράφημα 29 Στρατηγικές εγκατάστασης και ηλικιακές κατηγορίες

6 Περιεχόμενα Πινάκων Πίνακας 1 Ποσοστιαία κατανομή επιλεγμένων κοινωνικοεπαγγελματικώ κατηγοριών ανα κοινωνικό τύπο περιοχής κατοικίας Περιεχόμενα Χαρτών Χάρτης 1 Περιοχή Μελέτης Χάρτης 2 Χωρική αναπαράσταση ερωτηματολογίων Χάρτης 3 Εθνικότητες ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Η.Π.Α. Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Β Π.Π.- Β Παγκόσμιος Πόλεμος 5

7 Ευχαριστίες Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της εργασίας μου, κ. Φραγκόπουλο Ιωάννη, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για την αμέριστη ηθική και επιστημονική συμπαράσταση καθώς και για την καθοριστική συμβολή του στην αποπεράτωσή της. Ακόμα, οφείλω να ευχαριστήσω όλους όσους συμμετείχαν στη διαδικασία της συνέντευξης, αλλά και των ερωτηματολογίων, παραχωρώντας πληροφορίες και δεδομένα, που υπήρξαν πολύτιμα για την διεξαγωγή της κοινωνικής έρευνας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου, που με βοήθησαν και με στήριξαν ηθικά το διάστημα που πραγματοποιούσα την παρούσα εργασία, αλλά και στο σύνολο των προπτυχιακών σπουδών μου. 6

8 Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία φέρει τίτλο «Ο κύκλος της Υποβάθμισης- Αναβάθμισης στα Κέντρα των Πόλεων ως σύνθετη Κοινωνικο-Χωρική διαδικασία: Διεθνής, Ελληνική εμπειρία και μια Μελέτη Περίπτωσης στο Γκάζι». Κύριος στόχος της, αποτελεί η διερεύνηση των αιτιών της υποβάθμισης των κέντρων πόλεων, η καταγραφή της κοινωνικο-χωρικής μεταβολής λόγω της υποβάθμισης, αλλά και οι προσπάθειες αναβάθμισης των πόλεων. Επίσης, θέλουμε να δούμε και πως όλα τα παραπάνω εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στο Γκάζι της Αθήνας. Ακόμα, στόχος είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων για το πώς επηρεάζει ο κάθε διαφορετικός τρόπος αναβάθμισης την κοινωνία. Η υποβάθμιση εκφράζεται μέσα από τις επιπτώσεις της έντονης αστικοποίησης που ήταν αποτέλεσμα της ανάπτυξης της βιομηχανίας στην αρχή, αλλά και της προαστιοποίησης που αποτελεί το επόμενο στάδιο αυτής. Τα δύο αυτά φαινόμενα, συσχετίζονται με την υποβάθμιση, διότι με την βιομηχανική επανάσταση, αυξήθηκε απότομα ο αστικός πληθυσμός, χωρίς όμως να υπάρχει ένα οργανωμένο σχέδιο υποδοχής αυτού, επομένως η συσσώρευση του πληθυσμού στα κέντρα των πόλεων «γέννησε» την υποβάθμιση την περίοδο εκείνη. Μετέπειτα, η προαστιοποίηση συνέχισε να υποβαθμίζει τα κέντρα, διότι τα ευπορότερα στρώματα, από το κέντρο μεταφερόντουσαν στα προάστια, και στις θέσεις στους εγκαθίστανται χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αφήνοντας την περιοχή να παρακμάσει. Η αναβάθμιση, στη συνέχεια, εκφράζεται μέσα από τη διαδικασία του εξευγενισμού, που αποτελεί ένα εργαλείο «αναγέννησης» μιας περιοχής μέσα από τον «εκτοπισμό» των χαμηλότερων στρωμάτων από τα υψηλότερα στρώματα. Ουσιαστικά, αποτελεί την αντίστροφη διαδικασία της υποβάθμισης. Στη συνέχεια, στη μελέτη περίπτωση μας στο Γκάζι, καταγράφεται η πορεία της υποβάθμισης της περιοχής, που ξεκινάει με την εφαρμογή του πρώτου σχεδίου πόλεως για την Αθήνα, η οποία εντατικοποιείται αρχικά με την εγκατάσταση βιομηχανιών στην περιοχή και με το κλείσιμο αυτών τελικά. Επιπρόσθετα, γίνεται αναφορά στην αναβάθμισή της και γίνεται κατηγοριοποίηση σε τρείς χρονικές περιόδους, ανάλογα με την ένταση και τους τρόπους αναβάθμισης, όπου από το άνοιγμα μερικών χώρων πολιτισμού, περνάμε στο άνοιγμα μαγαζιών μαζικής διασκέδασης. Τέλος, με αφορμή όλα τα παραπάνω, αλλά και με τη μεθοδολογία που επιλέξαμε για την εμπειρική διερεύνηση, θα επιχειρηθεί να απαντηθεί το ερώτημα, πότε, πού και γιατί άρχισαν να υποβαθμίζονται τα κέντρα πόλεων, ποία η κοινωνικοχωρική μεταβολή, αν τελικά ο εξευγενισμός αποτελεί εργαλείο αναβάθμισης υποβαθμισμένων περιοχών αλλά και πως όλα αυτά εφαρμόστηκαν και τι αποτελέσματα είχαν στο Γκάζι της Αθήνας. Λέξεις κλειδιά: Υποβάθμιση, αναβάθμιση, εξευγενισμός, αστικοποίηση, προαστιοποίηση, κέντρα πόλεων, βιομηχανική επανάσταση, κοινωνικο-χωρική μεταβολή, βιομηχανική πόλη, Γκάζι. 7

9 Abstract The main aim of this research paper The cycle of degradation-upgrade in city centers as a complex social-spatial process: International and Greek experience and a case study of Gazi is the exploration of the causes of the degradation of city centers, the record of the social-spatial change and the efforts in upgrading these cities. Also we want to see what impact all the above have in Greece and specific in Gazi of Athens. Moreover, a different aim is to export conclusions about how the different ways of upgrades affects the society. Degradation is expressed through the effects of intense urbanization which was a result of industrial development initially, but also of suburbanization which was the following stage. These two phenomena are related with degradation because with the industrial revolution, the urban population increased rapidly, without though an organized plan of accepting this, therefore the accumulation of population in city centers created the degradation in that period. Moreover, suburbanization continued to downgrade centers due to the transfer of the wealthier from the centers to the suburbs and replacing them with lower social strata, leaving the area to decline. The upgrade of city centers, is expressed through the procedure of gentrification which consist of a tool of regenerating an area through the displacement of the lower strata from the higher strata. Essentially, it is the reverse process of degradation. Also, in our case study of Gazi the process of degradation on this area is recorded, which initially starts with the first city plan and then intensifies with the establishment of industries and then with the shutdown of them. Moreover, we categorize the period of the upgrade in three phases, depending on the intensity and the different ways of upgrade, where from the opening of some spaces of culture, we go to the opening of mass entertainment shops. Finally, in response to all the above, and the methodology chosen for empirical investigation, an attempt to answer the questions of when, how and why the degradation of city centres started, what the social-spatial change is, and finally, if gentrification is a tool of upgrading downgraded areas, and also what was the impact all these on Gazi, will be executed. Keywords: Degradation, upgrade, gentrification, urbanization, suburbanization, city centres, industrial revolution, social-spatial change, industrial city, Gazi 8

10 Εισαγωγή- Θεωρητικές Έννοιες - Μεθοδολογία Η εργασία αυτή, αποτελεί διπλωματική εργασία του τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της πολυτεχνικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πραγματεύεται την υποβάθμιση των κεντρικών περιοχών των πόλεων και τις προσπάθειες αναβάθμισης αυτών και στη συνέχεια γίνεται μελέτη πάνω σε ένα ελληνικό παράδειγμα, στο Γκάζι της Αθήνας. Στόχος λοιπόν της εργασίας, είναι η εύρεση των πηγών της υποβάθμισης των πόλεων και πώς αυτή επηρεάζει την κοινωνικοχωρική δομή αυτών, αλλά και τις προσπάθειες αναβάθμισης αυτών μέσω της διαδικασίας του εξευγενισμού και πως τα παραπάνω επηρέασαν την περιοχή του Γκαζιού. Δηλαδή, να καταγράψουμε εάν η αναβάθμιση αυτή είχε θετική επίδραση στη ζωή των κατοίκων, και εάν υπήρχε αλλαγή στα κοινωνικά στρώματα. Δευτερεύων στόχος της εργασίας είναι, η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους αναβαθμίστηκε η περιοχή, πως αυτοί οι διαφορετικοί τρόποι προσέλκυσαν ανθρώπους διαφορετικής ηλικίας, αλλά και εισοδηματικών κατηγοριών, αλλά και τέλος πόσο επηρέασαν στην επίδραση απόφασης εγκατάστασης στην περιοχή. Η εργασία χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Αστικοί μετασχηματισμοί και η παραγωγή της υποβάθμισης: Από την προβιομηχανική πόλη στη μεταμοντέρνα μητρόπολη», μελετάται η δομή και η κοινωνική γεωγραφία της πόλης με το πέρασμα των χρόνων, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Εν συνεχεία, παρουσιάζεται η σχέση της υποβάθμισης, με την βιομηχανική επανάσταση, έτσι ώστε να φανούν και τα πρώτα στάδια υποβάθμισης. Το δεύτερο κεφάλαιο, φέρει τίτλο «Θεωρητικές προσεγγίσεις του κύκλου της υποβάθμισης και της αναβάθμισης» και γίνεται προσπάθεια ανάλυσης και ερμηνείας του φαινομένου υποβάθμισης μέσω της αστικοποίησης και της προαστιοποίησης, αλλά και του φαινομένου της αναβάθμισης μέσω του εξευγενισμού. Στο τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Διεθνής εμπειρία», αναφερόμαστε στον αντίκτυπο αυτών των φαινομένων στην Αμερική και στην Ευρώπη. Στο επόμενο κεφάλαιο με τίτλο «Η Ελληνική περίπτωση και μια μελέτη περίπτωσης του Γκαζιού» γίνεται αναφορά των επιδράσεων αυτών των φαινομένων στην Ελλάδα, αλλά και μια αναλυτικότερη μελέτη για το Γκάζι. Το τελευταίο κεφάλαιο «Εμπειρική διερεύνηση του φαινομένου στο Γκάζι», αποτελεί τη μελέτη περίπτωση μας και γίνεται αναφορά στα αποτελέσματα της έρευνας μας. Το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας αποτελείται από έννοιες που έχουν να κάνουν με την ιστορική εξέλιξη της πόλης από το μεσαίωνα μέχρι και τη μορφή της σύγχρονής πόλης. Δε χρησιμοποιείται μια ενιαία θεωρία αλλά ένας αριθμός εννοιολογικών εργαλείων σχετικά με την αναβάθμιση και την υποβάθμιση. Αναλυτικότερα, για την ανάλυση του φαινομένου της υποβάθμισης, χρησιμοποιούνται οι έννοιες της αστικοποίησης και της προαστιοποίησης, όπου όπως 9

11 εξηγεί και η Σχολή του Σικάγο, αποτελεί την τάση ορισμένων κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από το συνωστισμένο και υποβαθμισμένο κέντρο. Επιλέχθηκαν αυτές οι δύο έννοιες διότι έχουν κεντρικό ρόλο στη κοινωνικοχωρική διαμόρφωση της πόλης, αλλά και ευθύνονται για την υποβάθμιση της. Στη συνέχεια για την ανάλυση του φαινομένου της αναβάθμισης, χρησιμοποιείται η έννοια του εξευγενισμού, όπου σύμφωνα με τον Hamnett C. (1984:284 στο Στεφανάτου,2010:37-40) αποτελεί «ένα φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο, το οποίο περιλαμβάνει την εισβολή των μεσαίων τάξεων ή των ομάδων υψηλού εισοδήματος στις περιοχές που υπήρξαν μέχρι πρότινος γειτονιές της εργατικής τάξης ή «ζώνες του λυκόφωτος» και την αντικατάσταση ή τον εκτοπισμό πολλών από τους προηγούμενους κατοίκους. Περιλαμβάνει, επίσης, τη φυσική αποκατάσταση του παρακμασμένου οικιστικού αποθέματος, το οποίο αναβαθμίζεται, με βάση τις απαιτήσεις των νέων ιδιοκτητών. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής το οικιστικό απόθεμα υποβάλλεται σε μία σημαντική ανατίμηση, είτε ανακαινίζεται, είτε όχι. Αυτή η διαδικασία της μεταμόρφωσης της γειτονιάς συχνά οδηγεί σε ένα βαθμό σε μετατροπή του καθεστώτος κατοχής από μισθωτικό σε ιδιοκτησιακό». Μεθοδολογικά η εργασία στηρίζεται σε βιβλιογραφικές πηγές, τόσο ξένες όσο και ελληνικές, σε δευτερογενή ποσοτικά δεδομένα, σε χάρτες, διαγράμματα και φωτογραφίες σχετικά με την υποβάθμιση και αναβάθμιση περιοχών. Επιπλέον η ιστορική εξέλιξη αλλά και οι θεωρητικές προσεγγίσεις του κύκλου της υποβάθμισηςαναβάθμισης στηρίχθηκε στο υλικό που συλλέχθηκε κατά την εκπόνηση της ερευνητικής μας εργασίας. Εργαστήκαμε τέλος με 124 ερωτηματολόγια στην περιοχή του Γκαζιού στο Δήμο Αθηναίων, που μοιράστηκαν και συγκεντρώθηκαν από τον Μάιο έως και τον Ιούνιο του Η στατιστική επεξεργασία του δείγματος έγινε με τη χρήση του λογισμικού πακέτου SPSS. Αναλυτικότερα, η μεθοδολογία της εμπειρικής μελέτης ακολούθησε συγκεκριμένα βήματα: i) καθορισμός των γενικών και ειδικών ερευνητικών στόχων που οδηγούν στη διαμόρφωση των ερωτημάτων, ii) o καθορισμός της ομάδας-στόχου (target group), iii) η επιλογή της τεχνικής της δειγματοληψίας, iv) οι διερευνητικές συνεντεύξεις που οδηγούν στην διαμόρφωση του ερωτηματολογίου, v) η πιλοτική έρευνα προκειμένου να βελτιωθεί και να διορθωθεί το ερωτηματολόγιο, vi) η διανομή και συλλογή των ερωτηματολογίων, vii) η κωδικοποίηση και επεξεργασία των ερωτηματολογίων, viii) η ερμηνεία των αποτελεσμάτων, ix) οι διασταυρώσεις διαφόρων μεταβλητών και η ερμηνεία τους, x) η εξαγωγή συμπερασμάτων της εμπειρικής μελέτης. 10

12 1. Αστικοί μετασχηματισμοί και η παραγωγή της υποβάθμισης: Από την προβιομηχανική πόλη στη μεταμοντέρνα μητρόπολη Στο κεφάλαιο αυτό, θα γίνει προσπάθεια διερεύνησης της δομής και της κοινωνικής γεωγραφίας της πόλης, βάσει πάντα με τη χρονική εξέλιξή της, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Διαλέξαμε αυτήν την ιστορική εξέλιξη της πόλης, έτσι ώστε, να φανεί αρχικά πότε και πώς αρχίζει να υποβαθμίζεται η πόλη και στη συνέχεια, αν και ποιές είναι οι προσπάθειες αντιμετώπισής τουαναβάθμιση. Συνεπώς σε αυτές τις τρείς χρονικές περιόδους έχουμε την Προβιομηχανική, τη Βιομηχανική και τη Μεταβιομηχανική Πόλη. Ο λόγος που επιλέχθηκε αυτή η χρονική περίοδος είναι διότι ο μεταβαλλόμενος ρόλος της τεχνολογίας αναφέρεται συχνά ως κρίσιμος για τη διαμόρφωση της δομής της πόλης. Σε κάθε μια από αυτές τις φάσεις που πέρασε η πόλη, υπάρχουν πολλές ανταγωνιστικές τεχνολογίες, αλλά για το ποια θα χρησιμοποιηθεί έχει να κάνει με πολλές παραμέτρους όπως οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές. Ακόμα κάθε μια από αυτές τις περιόδους αντικατοπτρίζει το επίπεδο κοινωνικής, οικονομικής, τεχνολογικής, πολιτιστικής κτλ. ανάπτυξης. Η Προβιομηχανική Πόλη (preindustrial) ή και παραδοσιακή (traditional) πόλη ιδρύθηκε και αναπτύχθηκε πριν από την εκβιομηχάνιση που έγινε στο 19 ο και 20 ο αιώνα. Στη συνέχεια, η πόλη που στηρίζεται η οικονομία της στην παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων, τόσο της ελαφριάς όσο και της βαριάς βιομηχανίας, ονομάζεται Βιομηχανική Πόλη (industrial). Τέλος, ως Μεταβιομηχανική Πόλη (postindustrial) ονομάζεται η πόλη που η οικονομική της δραστηριότητα δε στηρίζεται στη βιομηχανία, αλλά στον τριτογενή τομέα (Λαμπριανίδης, 2000: 332) Πρώτες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και οι απαρχές της αστικής υποβάθμισης Η προβιομηχανική πόλη αναφέρεται στην εποχή πριν τη βιομηχανική επανάσταση, με πιο χαρακτηριστική, όμως, την εποχή του Μεσαίωνα (από τον 6ο έως τον 15ο αι. περίπου). Η μεσαιωνική πόλη είναι μια μετεξέλιξη των πόλεων της αρχαιότητας (πχ Βαβυλώνα, Ρώμη κ.α.). Σύμφωνα με τους Knox και Pinch (2009: 59), κατά τον 19 ο αιώνα, πριν δηλαδή από την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης, οι πόλεις ήταν οικισμοί μικρής κλίμακας και η οικονομία τους βασιζόταν κυρίως στο εμπόριο και σε μια άκαμπτη κοινωνική δομή η οποία προερχόταν από την παράδοση της 11

13 μεσαιωνικής φεουδαρχίας. Χαρακτηριστικό των περισσότερων αυτών πόλεων είναι ότι ήταν περιτειχισμένες με σκοπό αφενός την προστασία τους και αφετέρου να ορίσουν τα όρια της. Τα κτίρια ήταν συγκεντρωμένα σε ένα ακανόνιστο δίκτυο στενών δρόμων. Ήταν συνήθως μονώροφα και διώροφα, εκτός όμως από τα δημόσια κτίρια που ήταν κυρίως υψηλότερα. Οι κάτοικοι, ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο, τη χειροτεχνία και λίγο πιο ασυνήθιστα με τις θρησκευτικές και διοικητικές λειτουργίες. Γενικότερα συναντάται ανάμιξη δραστηριοτήτων και μόνο κατ εξαίρεση εμφανίζεται μια εμβρυακή μορφή του διαχωρισμού των δραστηριοτήτων (Λαμπριανίδης, 2000: 334). Στην προβιομηχανική πόλη υπάρχουν δυο κύριες απόψεις, αυτή του Sjoberg και αυτή του Vance. Σύμφωνα με την πρώτη, όπως αναφέρουν οι Knox-Pinch (2009: 61), ο Sjoberg (1960) κατανέμει την ελίτ στο κέντρο της πόλης-οικισμού, ενώ οι χαμηλότερες τάξεις και παρίες ζούσαν μακριά από το κέντρο, στην υποβαθμισμένη περιφέρεια. Έπειτα, αυτοί που έλεγχαν τις λειτουργίες της πόλης (κοινωνικές, διοικητικές, θρησκευτικές και πολιτικές) αποτελούσαν και την λεγόμενη ελίτ. Η ελίτ ήταν ένα μεμονωμένο κομμάτι της κοινωνίας και δεν μπορούσαν άλλοι να ενταχθούν σε αυτή, ακόμα και οι πλούσιοι έμποροι. Λόγω της κοινωνικής της ταυτότητας, επέλεγε να κατοικεί στο κέντρο, με σκοπό να είναι κοντά σε πολιτικούς, διοικητικούς και θρησκευτικούς θεσμούς και ιδρύματα. Γύρω από αυτήν την περιοχή ζούσαν τα χαμηλότερα στρώματα με μια μικρή διαφοροποίηση λόγω των συντεχνιών που υπήρχαν και προωθούσαν τη χωρική συγκέντρωση των μελών τους. Στη συνέχεια, στις παρυφές της πόλης βρίσκονταν οι φτωχοί, μέλη εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, άτομα με ανειδίκευτη δουλεία και με δύσοσμα επαγγέλματα. Οι περιοχές αυτές ήταν πυκνοκατοικημένες και με άθλιες συνθήκες κατοικίας. Όπως επισημαίνουν ο Knox και o Pinch (2009: 61-62), με τη σειρά του ο Vance, αμφισβήτησε την ιδέα της προβιομηχανικής πόλης τους Sjoberg, όπου αποτελούνταν από μια κοινωνικά αμιγή κεντρική περιοχή η οποία περιστοιχιζόταν από μια ευρύτερη περιοχή όπου η κοινωνική θέση και ο πλούτος μειωνόταν με την απόσταση από το κέντρο. Σύμφωνα με τον Vance (1971), η προβιομηχανική πόλη στην περιοχή των χαμηλών στρωμάτων είχε πολλά κέντρα, καθένα με τα δικά του καταστήματα, τους τόπους δουλείας και το ευρύ φάσμα κατοίκων. Οι χώροι εργασίας, οι κατοικίες και οι αποθήκες, σε αυτές τις περιοχές, ήταν οργανωμένοι με μία κάθετη χωρική λογική, δηλαδή οι χώροι εργασίας στο ισόγειο, η κατοικία του μάστορα και της οικογένειας του στον πρώτο όροφο, και οι αποθήκες και τα δωμάτια των υπαλλήλων ακόμα ψηλότερα. Βέβαια, άξιο αναφοράς είναι πως, όπως ο Sjoberg έτσι και ο Vance αναγνωρίζει την ύπαρξη της ελίτ στο κέντρο και τους φτωχούς στις παρυφές. Το αποτέλεσμα ήταν «ένα πρότυπο πόλης όπου η χωρική διαφοροποίηση κυριαρχούνταν από ένα μωσαϊκό επαγγελματικών περιοχών, με τη στρωματοποίηση κατά κοινωνική τάξη και γόητρο να συνεισφέρει μια δευτερεύουσα μόνο διάσταση, η οποία μάλιστα εκφραζόταν περισσότερο καθέτως παρά οριζοντίως» (Knox-Pinch 2009: 62). 12

14 Συμπερασματικά, προκύπτει ότι η προβιομηχανική πόλη (με πιο χαρακτηριστική τη μεσαιωνική), η οποία αναφέρεται σε μια εκτενέστατη περίοδο (από την αρχαιότητα ως το τέλος του Μεσαίωνα), έχει ως βασικά χαρακτηριστικά τις άκαμπτες κοινωνικές δομές (χωρικός διαχωρισμός και ανισότητες μεταξύ της ελίτ και των κατώτερων στρωμάτων), τη συμπαγή χωρική δομή (με χαρακτηριστικό τα τείχη που την περιβάλλουν), ενώ ταυτόχρονα δεν παρουσιάζονται σημαντικές κοινωνικοοικονομικές μεταβολές, αφού κυριαρχεί το φεουδαρχικό πρότυπο οικονομικής οργάνωσης, όπου η φεουδαρχική ελίτ ελέγχει τη γη και την παραγωγική διαδικασία. Επίσης, είναι μια «πόλη που μπορεί να περπατηθεί», αφού οι αποστάσεις από την κατοικία στη δουλεία περιορίζονται δραματικά λόγω της οργάνωσης της δουλειάς σε οικογενειακές ομαδοποιήσεις αλλά και την ύπαρξη συντεχνιών. Επιπρόσθετα χαρακτηριστικά της είναι η ύπαρξη, ενός παγιωμένου κοινωνικού καθεστώτος που βασίζεται σε ένα παραδοσιακό και μη υλιστικό σύστημα αξιών, η χωροθέτηση της ελίτ στο κέντρο, ένας αριθμός επαγγελματικών διαφοροποιημένων αλλά κοινωνικά μεικτών περιοχών γύρω από το κέντρο και τέλος μιας ομάδας φτωχών που ζουν στις παρυφές της πόλης με άσχημες συνθήκες κατοικίας. Συνεπώς λοιπόν, μια μορφή υποβάθμισης συναντάται στις παρυφές της πόλης όπου ζουν οι φτωχοί με άθλιες συνθήκες κατοικίας. Εικόνα 1 Conway, Wales (14ος αιώνας) Πηγή

15 1.2. Ενταντικοποίηση της υποβάθμισης Όπως είπαμε και προηγούμενος η βιομηχανική πόλη αναφέρεται στην πόλη όπου η οικονομία της βασίζεται στην παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων. Η δημιουργία της οφείλεται στην απότομη ανάπτυξη της βιομηχανίας (κατά τα μέσα του 18 ο αιώνα έως και τα μέσα του 19 ο αιώνα περίπου), τη λεγόμενη βιομηχανική επανάσταση και κατά συνέπεια την απότομη αστικοποίηση. Αφού το φαινόμενο της αστικοποίησης είναι άρρηκτα δεμένο με το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης, είτε με την έννοια ότι γύρω από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις φτιάχνονται πόλεις, είτε με την έννοια της αύξησης του πληθυσμού στις πόλεις όπου εγκαθίστανται η βιομηχανία (Λαμπριανίδης, 2000: 336). Όμως, η βιομηχανική επανάσταση δεν ήταν το μοναδικό αίτιο, αναφέρει ο Αραβαντινός (2007: 37). Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια εξελικτική πορεία συσσώρευσης πληθυσμού στις πόλεις, πριν τη βιομηχανική επανάσταση, που χαρακτηρίσθηκε και από άλλα σημαντικά γεγονότα σταθμούς, τα οποία είναι τα εξής: «α) Η σημαντική γεωγραφική επέκταση και ένταση των εμπορικών δραστηριοτήτων μετά την Αναγέννηση, ιδίως μετά την προσάρτηση των αποικιών από «Μεγάλες Δυνάμεις», όπως η Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία κ.α. β) Η σταδιακή άνοδος και διόγκωση της αστικής τάξης, καθώς και η κατάργηση των κοινωνικών στεγανών, που έθετε το φεουδαρχικό σύστημα. γ) Η σταδιακή συσσώρευση κεφαλαίων που συνοδευόταν από στροφή προς επενδυτικές δραστηριότητες (εμφάνιση του «καπιταλισμού»). δ) Η εξέλιξη της επιστήμης από μια θεολογική και φιλοσοφική ενατένιση, που ήταν στον Μεσαίωνα σε μια δραστηριότητα με σαφή πρακτικό και τεχνολογικό χαρακτήρα». Σε ότι έχει να κάνει με τη κοινωνικοχωρική δομή της βιομηχανικής πόλης και την υποβάθμισή της θα αναφερθούμε παρακάτω. Όπου αρχικά το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης που ξεκίνησε από την Αγγλία τον 18ο με 19ο αιώνα, σαφώς επηρέασε πρώτα τις αγγλικές πόλεις, μέχρι να εξαπλωθεί και στον υπόλοιπο κόσμο σε σύντομο χρονικό διάστημα. Συνεπώς με την εκβιομηχάνιση των πόλεων, έρχεται αλλαγή στα δεδομένα της κοινωνικοοικονομικής και χωρικής οργάνωσης που επικρατούσε στην προβιομηχανική πόλη. Σύμφωνα με την Stevenson (2007: 42), με την εκβιομηχάνιση, οι αρχαϊκές πόλεις του ευρωπαϊκού 19ου αιώνα υπέστησαν μια βίαιη επέκταση: τα χωριά έγιναν κωμοπόλεις, οι κωμοπόλεις πόλεις, για να καταλήξουν κάποιες από αυτές σε μητροπόλεις. Αντιθέτως, λίγες ήταν οι πόλεις που μπόρεσαν και κράτησαν κάποια από τα χαρακτηριστικά της προβιομηχανικής πόλης (π.χ. κάστρα, καθεδρικούς ναούς, τα παλάτια και άλλα δημόσια κτίρια), κάποιες από αυτές είναι η Μπολόνια, η Μπρούζ, το Νόργουιτς και το Στέρλινγκ (Knox & Pinch, 2009: 64). Πολλές άλλες, όμως, δημιουργήθηκαν από το πουθενά, σύμφωνα με τα νέα πλαίσια της βιομηχανικής κοινωνίας. Επιπρόσθετα, επισημαίνουν πως η χωρική και στεγαστική διαφοροποίηση λαμβάνει χώρα με βάσει την κοινωνική θέση, τη δομή της οικογένειας, την εθνότητα και τον τρόπο ζωής και όχι σύμφωνα με το επάγγελμα. Ο πλούτος πλέον είναι αυτός που καθορίζει την κοινωνική ισχύ και όχι οι παραδοσιακές αξίες. Η χωρική δομή της πόλης άλλαξε σημαντικά, καθώς ο τόπος εργασίας διαφοροποιείται πλέον από τον τόπο κατοικίας, παράλληλα η ιδιοκτησία γης έπαψε να είναι συνυφασμένη με τη χρήση της, ενώ οι παραδοσιακές ομάδες 14

16 χάνουν σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο της γης που είχαν ως τότε και τέλος, οι οικογενειακές δομές μετασχηματίζονται. Τέλος, επισημαίνουν πως ένα κύριο φαινόμενο που εμφανίζεται στη βιομηχανική πόλη, είναι η δημιουργία δύο «νέων» κοινωνικών ομάδων: των βιομηχάνων καπιταλιστών-μιας νέας ελίτ- και των ανειδίκευτων εργοστασιακών εργατών-ενός νέου προλεταριάτου. Γενικότερα, στη βιομηχανική πόλη υπήρξε έντονη και μαζική αστικοποίηση που ήταν συνδεδεμένη με την ανάπτυξη του βιομηχανικού συστήματος και τη νεοσύστατη μορφή του βιομηχανικού καπιταλισμού. Ακόμα, όπως επισημαίνει ο Λαμπριανίδης (2000: 337), η σχετική βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και περίθαλψης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πληθυσμιακή έκρηξη αφού μείωσε την παιδική θνησιμότητα και τις επιδημίες. Παράλληλα και οι βελτιώσεις στην αγροτική παραγωγή που λίγο αργότερα επέτρεψαν το πλεόνασμα τροφίμων, συντέλεσαν με τη σειρά τους στην υποστήριξη του αυξανόμενου αστικού πληθυσμού. Πιο συγκεκριμένα, στο κέντρο πυρήνα της πόλης παρέμενε το εμπόριο, η δημόσια διοίκηση, ενώ στις γειτονιές που αναπτύσσονταν μέσα στην πόλη αλλά και περιμετρικά αυτής οι κατοικίες της ανώτερης και μεσαίας τάξης, αντιθέτως με την εργατική τάξη που κατοικούσε στις ζώνες γύρω από τις βιομηχανίες. Και ενώ στο κέντρο της πόλης, όπου αναγνωρίζονται οι εκφράσεις της τοπικής εξουσίας, έγιναν επεμβάσεις για την ανάπλαση του ώστε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα και τις επιδιώξεις της κυρίαρχης τάξης, οι γειτονιές της εργατικής τάξης, αποκτούν άναρχη ρυμοτομία που ήταν αποτέλεσμα της προσπάθειας στέγασης της συνεχούς αυξανόμενης έλευσης πληθυσμού στις μεγαλουπόλεις. Χαρακτηριστικό αυτών των ζωνών ήταν η ανομία, η εγκληματικότητα αλλά και η έλλειψη βασικών υγειονομικών σταθερών που οδηγούσε σε ασθένειες. Όλα τα παραπάνω είχαν άμεση επίδραση στο κέντρο και τις συνοικίες της ευημερούσας τάξης (αύξηση εγκληματικότητας, ασθένειες), προκρίνοντας την αναγκαιότητα αντιμετώπισης του φαινομένου. Σε συνδυασμό όμως με τις διαδοχικές βελτιώσεις στα συστήματα αστικών συγκοινωνιών συντέλεσαν στη σταδιακή μεταφορά του χώρου κατοικίας της ανώτερης και μεσαίας τάξης στα προάστια (Stevenson, 2007: 41-44). Όπως αναφέρει ο Λαμπριανίδης (2000: ), τα ευπορότερα στρώματα, αρχίζουν να εγκαθίστανται στα προάστια, όπου όλο και η περισσότερη και συνεχόμενη χρήση του αυτοκινήτου έντεινε αυτή τη διαδικασία, εγκαταλείποντας το παλιότερο οικιστικό απόθεμα. Ο εξαθλιωμένος πληθυσμός συνωστιζόταν στις φτωχογειτονιές (slums) του πυρήνα των πόλεων, μέσα σε πολυώροφες πολυκατοικίες υποδιαιρούμενες σε πολυάριθμα μικρά διαμερίσματα. Οι Knox & Pinch (2009: 66), γράφουν πως σύμφωνα με τον Engles, το εμπορικό κέντρο του Μάντσεστερ, σε μεγάλο βαθμό χωρίς κατοίκους, περιστοιχιζόταν από: «[ ] αμιγείς περιοχές κατοικίας εργατών, που απλώνονταν σαν μεγάλη λωρίδα πάχους 1,5 περίπου μιλίου (περίπου 2,4χλμ.)[ ] Πιο έξω, πέρα από αυτή τη λωρίδα, ζει η υψηλή και η μεσαία αστική τάξη, η μεσαία τάξη σε περιοχές με κανονική ρυμοτομία κοντά στις εργατικές γειτονιές [ ], η υψηλή αστική τάξη σε πιο απομακρυσμένες 15

17 επαύλεις με κήπους [..], στον ελεύθερο και καθαρό αέρα της εξοχής, σε όμορφες και άνετες κατοικίες από τις οποίες περνούν κάθε μισή ώρα ή κάθε τέταρτο μεταφορικά μέσα που πηγαίνουν στην πόλη. (Engels, 1844: 80)». Στη συνέχεια υποστηρίζουν πως, τυπικό γνώρισμα τον βιομηχανικών πόλεων, κυρίως του αγγλοσαξονικού κόσμου, είναι πλέον το σχήμα τον ομόκεντρων πόλεων του Burgess, όπου στο κέντρο βρίσκονται οι φτωχοί και στα προάστια η ελίτ. Στο Λονδίνο, η κεντρική ζώνη χαρακτηρίζεται από υπερπληθυσμό και φτώχεια. Στη δεύτερη ζώνη συναντάται λιγότερη φτώχεια και λιγότερο συνωστισμό. Στην τρίτη ζούσε ο εργαζόμενος με μικρή καθημερινή μετακίνηση για εργασία ο οποίος ανήκε στη χαμηλή μεσαία τάξη. Η τέταρτη ζώνη ανήκε αποκλειστικά στους πλουσίους. Λόγω του ανταγωνισμού για τη χωροθέτηση στο κέντρο, η τιμή της γης αυξήθηκε, με αποτέλεσμα η βιομηχανία άρχισε να φεύγει από το εμπορικό κέντρο. Εικόνα 2 Pittsburgh (1857) Πηγή 2 Στη συνέχεια της έρευνας αναφερόμαστε στις κοινωνικές επιπτώσεις που έχει η υποβάθμιση των πόλεων. Αρχικά, η βιομηχανική πόλη του 19 ου αιώνα, όπως την παρουσιάζει ο Λαμπριανίδης (2000: 338), στην πρώτη φάση της ανάπτυξής της δε διέθετε ούτε το στοιχειώδη κοινωνικό εξοπλισμό. Οι συνθήκες υγιεινής και κατοικίας ήταν, τουλάχιστον για το βιομηχανικό προλεταριάτο, απαράδεκτες, οι κοινωνικές αντιθέσεις έντονες, η εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας σήμαινε ότι οι μισθοί των εργατών δεν ανταποκρίνονταν στο ελάχιστο όριο διαβίωσης. Το δίκτυο ύδρευσης-αποχέτευσης-γκαζιού ήταν συχνά ανεπαρκές. Σε αυτό το σημείο θα πάρουμε μια εικόνα για το πώς ήταν να ζει κανείς σε μια βιομηχανική πόλη. Όπως παραθέτει ο Καρύδης (2008: ), στην έκθεση του επιθεωρητή Υγείας για την κατάσταση της κατοικίας στο Newcastle το 1866: «Η μεγάλη συσσώρευση πλούτου τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έφερε σημαντική αύξηση και βελτίωση στην προσφερόμενη κατοικία για τα μεσαία στρώματα, των εμπόρων και των βιοτεχνών, αλλά δεν υπήρξε αντίστοιχη πρόοδος στην κατοικία των εργατικών 16

18 στρωμάτων. [ ] Τα ψηλά, παλιά σπίτια στους στενούς και κακά αεριζόμενους δρόμους, στα οποία κάποτε κατοικούσαν κτηματίες κα έμποροι, και οι οποίοι τώρα τα εγκατέλειψαν φεύγοντας στα προάστια, νοικιάζονται σε εργάτες σε ψηλές τιμές». Για μια ακόμα κεντρική περιοχή στην Αγγλία, αυτή του Gateshead, μια άλλη επιθεώρηση υγείας έγραφε το 1850: «κανένα σχέδιο και καμία γραπτή περιγραφή δεν μπορούν να δώσουν σε κάποιον να καταλάβει την αληθινή κατάσταση των ενοικιαζομένων δωματίων και όσων κατοικούν σε αυτά. [ ] Οι τοίχοι είναι υγροί και σαθροί. Τα παράθυρα είναι σπασμένα, παλιά κουρέλια, άχυρο και ξύλινες τάβλες αντικαθιστούν τα σπασμένα τζάμια και έτσι δεν υπήρχε φωτισμός και αερισμός. Δεν υπάρχει δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης» Τέλος, σειρά έχουν οι αρρώστιες, όπως αναφέρει ο Engels: «οι λεγόμενες φτωχές γειτονιές, όπου στοιβάζονται οι εργάτες, είναι εστίες όλων εκείνων των επιδημιών που από καιρό σε καιρό χτυπάνε τις πόλεις μας. Η χολέρα, ο τύφος, τυφοειδής πυρετός, η ευλογιά και άλλες εξολοθρευτικές αρρώστιες απλώνουν τα μικρόβια τους στον μολυσμένο αέρα και το δηλητηριασμένο νερό αυτών των εργατικών συνοικιών. και μόλις οι συνθήκες το επιτρέψουν εξελίσσονται σε επιδημίες και τότε εξαπλώνονται πέρα από τις αρχικές εστίες στα πιο καθαρά μέρη της πόλης όπου μένουν οι καπιταλιστές». Σε αυτό το σημείο, αξίζει να σημειωθεί πως όλες αυτές οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης στην πόλη, οδήγησαν βαθμιαία στην ανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης και στη διεκδίκηση καλύτερων συνθηκών ζωής στην πόλη. Οι κοινωνικοοικονομικές μεταβολές που συνόδευσαν την αστικοποίηση, η φτώχεια, η εξέλιξη της πολιτικής σκέψης, η συνειδητοποίηση ότι η κοινωνική ανισότητα δεν είναι αναπόφευκτη αλλά προϊόν μιας συγκεκριμένης κοινωνικής οργάνωσης, οδήγησαν στην ανάγκη διαχείρισης της πόλης στη σύγχρονη πολεοδομία (Λαμπριανίδης 2000: 338). Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στις πρώτες προσπάθειες αναβάθμισης. 17

19 Εικόνα 3 Ludgate Hill, London (1872) Πηγή 3 Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως η βιομηχανική πόλη αποτελεί σημείο κλειδί για την ιστορία και την εξέλιξη της πόλης. Η κοινωνικοχωρική δομή της προβιομηχανικής πόλης υπέστη ριζική μεταβολή (αλλάζουν οι οικονομικές, κοινωνικές και θεσμικές πτυχές της κοινωνίας της πόλης), σηματοδοτώντας έτσι μια πορεία προς τη σύγχρονη πόλη της εποχής μας. Πλέον προχωράμε σε ένα υλιστικό σύστημα αξιών με επίκεντρο το χρήμα, οι ευκατάστατες ομάδες ωθούνται προς τα προάστια ενώ το κέντρο κατακλύζεται από εργατική τάξη, φτωχούς και άπορους, όπου είναι μια περιοχή που λειτουργεί σαν πηγή επιδημιών. Λόγω αυτών των προβλημάτων σιγά σιγά αναπτύσσεται η ανάγκη οργανωμένου σχεδίου πόλεως. Συνεπώς, αρχίζουν να εμφανίζονται διάφορα κινήματα πολεοδομικού σχεδιασμού, που επηρέασαν σημαντικά τη μετέπειτα πολεοδομική και αρχιτεκτονική σκέψη. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν αυτή που άνθησε τη βιομηχανική πόλη, αλλά παράλληλα ήταν και αυτή που την κατέστρεψε. Τέλος, η βιομηχανική πόλη, συνιστά και τις απαρχές, στην 18

20 ουσία, της ανάπτυξης και εξέλιξης/έντασης διάφορων φαινομένων όπως: της αστικοποίησης, των άθλιων συνθηκών διαβίωσης στο κέντρο-την υποβάθμισή του και της προαστιοποίησης Μεταμοντέρνα μορφή αστικής υποβάθμισης Η σύγχρονη πόλη, αναφέρεται κυρίως μετά τη κρίση του μοντέλου παραγωγής του αμερικανού Ford, γνωστό και ως φορντισμός, κατά τη δεκαετία του Πλέον περνάμε σε ένα νεοφορντιστικό ή μεταφορντιστικό σύστημα που επέτρεπε στις επιχειρήσεις να έχουν περισσότερη ευελιξία. Υπήρξε μεταφορά των βιομηχανιών που παρήγαγαν «ώριμα» προϊόντα σε περιοχές χαμηλού κόστους, μακριά από τα δυτικά κράτη. Συνεπώς, αποτέλεσμα αυτής της μετακίνησης ήταν η μαζική αποβιομηχάνιση. Ταυτόχρονα παρακμάζει και η βαριά βιομηχανία στην καρδία της Βρετανίας αλλά και στις Η.Π.Α. Όμως, σιγά σιγά αρχίζει να εμφανίζεται ένα νέο μοντέλο χωροθέτησης βιομηχανιών, τα clusters. Παράλληλα με αυτές τις εξελίξεις, ο κλάδος των υπηρεσιών αρχίζει να αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, καθώς η απασχόληση σε αυτόν το τομέα όλο και αυξανόταν. Η ανάπτυξη αυτή είχε σαν αποτέλεσμα την περαιτέρω ένταση της κοινωνικής πόλωσης, αφού από τους σχετικά καλοπληρωμένους εργάτες των βιομηχανιών, που τοποθετούνταν στο μέσο της εισοδηματικής κλίμακας, οι υπηρεσίες χαρακτηρίζονται άλλοτε από θέσεις με υψηλές αμοιβές και άλλοτε από χαμηλές αμοιβές. Η κοινωνική αυτή πόλωση, γίνεται πιο έντονη, λόγω της παγκοσμιοποίησης, σε οικουμενικές πόλεις (world cities) όπως την Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και το Τόκιο, καθώς το καλοπληρωμένο προσωπικό των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών χρειάζεται πολλές καταναλωτικές υπηρεσίες, οι οποίες παρέχονται από εργαζομένους με χαμηλούς μισθούς. Όπως αναφέρουν και οι Knox & Pinch (2009: 78-86), η πόλωση αυτή εκφράζεται και στην κοινωνική γεωγραφία, αφού ακριβές κατοικίες των εργαζομένων του χρηματοπιστωτικού τομέα, μπορεί να κατασκευάζονται δίπλα σε κατοικίες χαμηλής ποιότητας, όπως στα Ντόκλαντς του Λονδίνου, που πολλές φορές αυτό αποτελεί αποτέλεσμα της αναβάθμισης-εξευγενισμού. Γενικότερα όμως, δεν υπήρξε σημαντική μεταβολή στην κοινωνικόχωρική δομή, αφού τα πιο εύπορα στρώματα παραμένουν στα προάστια μακριά από τα χαμηλά στρώματα του κέντρου. 19

21 Εικόνα 4 Νέα Υόρκη (21ος αιώνας) Πηγή 4 Εικόνα 5 Λονδίνο (21ος αιώνας) Πηγή 5 Ανακεφαλαιώνοντας σε αυτό το κεφάλαιο δείξαμε ότι η κοινωνία βρίσκεται σε μια συνεχή εξέλιξη, η οποία χαρακτηρίζεται από κάποια κομβικά σημεία. Στην εξέλιξη αυτή καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν: η τεχνολογική εξέλιξη, η πληθυσμιακή αύξηση, η ανάπτυξη οικονομικών κ.α. θεσμών και η επιστημονική πρόοδος. Αναλυτικότερα, αρχικά δείξαμε την κοινωνικοχωρική δομή της προβιομηχανικής πόλης όπως αναφέρει ο Sjoberg και ο Vance, με την ελίτ να βρίσκεται στο κέντρο και 20

22 τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα γύρω από αυτό που ζουν σε περιοχές με κακές συνθήκες διαβίωσης. Στη συνέχεια αναφερθήκαμε στη βιομηχανική πόλη και στην παραγωγή της υποβάθμισης. Αυτό το είδος πόλης, αποτελεί σταθμό στην εξέλιξη της δομής της, αφού οι κοινωνικοχωρικές μεταβολές είναι έντονες, διότι τα ευπορότερα κοινωνικά στρώματα μετακινούνται προς τα προάστια και τα χαμηλά προς το κέντρο, που πλέον αποτελεί εστία μόλυνσης. Επιπρόσθετα, λόγω των κακών συνθηκών διαβίωσης γίνεται μια προσπάθεια αντιμετώπισης αυτού, έχουμε δηλαδή μια πρώιμη ύπαρξη του φαινομένου της αναβάθμισης. Τέλος αναφερθήκαμε στην μεταβιομηχανική πόλη, που δεν υπάρχει έντονη μεταβολή της κοινωνικοχωρικής δομής, οι βιομηχανίες πλέον μεταφέρονται μακριά από τα δυτικά κράτη σε περιοχές χαμηλού κόστους και ο τομέας των υπηρεσιών πλέον αναπτύσσεται, δημιουργώντας μια καινούργια κοινωνική πόλωση ανάμεσα στους υψηλόμισθους υπαλλήλους του χρηματοπιστωτικού τομέα και τους χαμηλόμισθους εργάτες. Ένα άξιο αναφοράς χαρακτηριστικό στην πορεία της δομής της πόλης, είναι η παγκόσμια αύξηση του πληθυσμού, και κυρίως του αστικού, συνιστώντας την εντεινόμενη αστικοποίηση, με αποτέλεσμα την μεγάλη συσσώρευση πληθυσμού στο κέντρο των πόλεων και κατ επέκταση την υποβάθμιση του και τελικά την προαστιοποίηση, με τις πόλεις να μην έχουν σαφή όρια (μητροπολιτικές περιοχές). Σε αυτή τη συνεχόμενη εξέλιξη της κοινωνίας, η βιομηχανική επανάσταση με την εκβιομηχάνιση, έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο, αφού δημιούργησε πολλές θέσεις εργασίας, έλκοντας ανθρώπους κοντά στις βιομηχανίες (που ήταν στα κέντρα των πόλεων, άρα συνεπώς υπάρχει αστικοποίηση), που αργότερα λόγω της συσσώρευσης αυτών, υποβαθμίζεται η ζωή στο κέντρο, και τα ευπορότερα στρώματα αναζητούν κατοικία στα προάστια με αποτέλεσμα την περαιτέρω υποβάθμιση του κέντρου. Συνεπώς, από τα προϊστορικά χρόνια με τις ολιγομελείς κοινωνίες και με τις πιο απλές δομές, προχωρήσαμε λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης σε μια πόλη που δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες της κοινωνίας, αφού δεν μπορεί να «φιλοξενήσει» όλους τους κατοίκους της σύμφωνα με τα ελάχιστα επίπεδα διαβίωσης, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ζωής σε αυτήν και εν τέλει, φτάνουμε σήμερα στην πολυπληθή κοινωνία με τις πολυσύνθετες δομές της, οι οποίες εκφράζονται δυναμικά στον κατά πολύ διευρυμένο αστικό χώρο (σύγχρονη πόλη). Στο επόμενο κεφάλαιο, λοιπόν θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε το φαινόμενο της υποβάθμισης των κέντρων πόλεων αλλά και τις προσπάθειες αναβάθμισης του. 21

23 2. Θεωρητικές προσεγγίσεις του κύκλου της υποβάθμισης και της αναβάθμισης Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, θα γίνει προσπάθεια ανάλυσης του κύκλου της υποβάθμισης-αναβάθμισης μέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις των κλασσικών κοινωνιολόγων, της σχολής τους Σικάγο αλλά και νεότερων προσεγγίσεων. Αρχικά, ο κύκλος αυτός, της υποβάθμισης και μετέπειτα της αναβάθμισης των κέντρων τον πόλεων στην βιομηχανική και μεταβιομηχανική εποχή, συναντάται στον Αγγλόφωνο κόσμο, αφού στο μεγαλύτερο τμήμα του κόσμου, η ελίτ δεν εγκατέλειψε το κέντρο την εποχή της βιομηχανικής ανάπτυξης, αλλά οι βιομηχανικές δραστηριότητες και τα εργατικά στρώματα ήταν αυτά που εγκαταστάθηκαν στην περιφέρεια, αλλά και ο χώρος που απελευθέρωσαν οι βιομηχανικές χρήσεις ήταν λίγος και συνεπώς τα σενάρια περί ριζικής υποβάθμισης πριν και αναβάθμισης μετά δεν έστεκαν. Γενικότερα σε αρκετές περιοχές της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης, δε συναντάται μαζική έξοδος εργατικού δυναμικού, αλλά συντονισμένες προσπάθειες κοινωνικής προστασίας και επανένταξης στην απασχόληση. Σε αυτές τις περιοχές, το φαινόμενο του gentrification εμφανίστηκε ελάχιστα αφού στοχευόμενες πολιτικές επέβαλαν μέτρα σε αντιδιαχωριστική κατεύθυνση. Μετέπειτα, κάτι παρόμοιο συνέβαινε και στις πόλεις της Ανατολικής Ασίας, όπου το αναπτυξιακό κράτος με τις πολύμορφα εξισωτικές πολιτικές του στο εσωτερικό της αγοράς εργασίας, μείωσε σημαντικά τις συνέπειες της αποβιομηχάνισης. Συνεπώς, η συγκέντρωση των βιομηχανιών δίπλα στα επιχειρηματικά κέντρα του Αγγλόφωνου κόσμου, ώθησε την ελίτ προς τα προάστια για αναζήτηση νέων περιοχών κατοικίας. Βέβαια, τα προβλήματα των κέντρων των βιομηχανικών πόλεων αντιμετωπίζονταν ως προβλήματα που χαρακτήριζαν τον αστικό χώρο στο σύνολό του και όχι μόνο του κέντρου, σε σχέση με τον αγροτικό, και σε μια προοπτική ραγδαίας αστικοποίησης με όχημα τη βιομηχανική ανάπτυξη (Lees 1985). Εν τέλει το κέντρο έγινε πρόβλημα, σε συνθήκες που δημιούργησε η κρίση του Φορντισμού και της Κεϋνσιανής διαχείρισης, η παγκοσμιοποίηση και η αποβιομηχάνιση στις μέχρι τότε προηγμένες βιομηχανικά χώρες και πόλεις. Συνεπώς, όπως αναφέρει και ο Μαλούτας (2013: 31-36), η υποβάθμιση τους κέντρου εμφανίζεται ως πρόβλημα της μεταβιομηχανικής πόλης, καθώς τα προβλήματα εισάγονται στην κοινωνική και πολιτική ημερήσια διάταξη. 22

24 2.1. Υποβάθμιση και θεωρήσεις Αρχικά πριν αναφερθούμε στο θεωρητικό υπόβαθρο της αστικοποίησης ως τρόπος υποβάθμισης, ας δούμε πρώτα με ποσοτικά στοιχεία το φαινόμενο αυτό. Η έντονη αστικοποίηση αρχίζει μετά τη βιομηχανική επανάσταση, παρατηρεί ο Μαλούτας (2008: 27-28), όπου το Σικάγο αποτελεί παράδειγμα ταχείας αστικοποίησης αλλά και αθρόας εισαγωγής νέων μεταναστών. Όταν ουσιαστικά η αστικοποίηση ολοκληρώθηκε στις ευρωπαϊκές πόλεις, σταματά και η μετακίνηση από αγροτικές σε αστικές περιοχές, και το «κενό» αυτό γεμίζει με μετανάστες από άλλα κράτη (διακρατική μετανάστευση). Όλες οι σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες είναι έντονα εξαστισμένες, επισημαίνει ο Giddens (2002: ). Οι μεγαλύτερες πόλεις στις βιομηχανοποιημένες χώρες έχουν πληθυσμό που φτάνει τα είκοσι εκατομμύρια. Αρχικά, η Βρετανία, η πρώτη κοινωνία που βιομηχανοποιήθηκε, ήταν και από τις πρώτες που πέρασε από την φάση μιας αγροτικής στην φάση μιας προεξαρχόντως αστεακής χώρας. Το 1800 λιγότερο από το 20% του πληθυσμού ζούσε σε κωμοπόλεις ή πόλεις με περισσότερους από κατοίκους. Το 1900 το ποσοστό αυτό είχε ανέβει στο 74%. Το 1800 ο πληθυσμός του Λονδίνου έφτανε περίπου τους κατοίκους, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα ο πληθυσμός ξεπέρασε τα Έπειτα, αναφέρει πως παρόλο που ο εξαστισμός των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών και των Η.Π.Α. σημειώθηκε κάπως αργότερα, μπορεί να αναπτύχθηκε όμως πιο γρήγορα. Το 1800 οι Η.Π.Α. ήταν μια κοινωνία περισσότερο αγροτική από ότι οι μεγαλύτερες χώρες της Ευρώπης την ίδια εποχή. Λιγότερο από το 10% του πληθυσμού ζούσε σε κοινότητες μεγαλύτερες των κατοίκων. Μεταξύ του 1800 και του 1900 ο πληθυσμός της Νέα Υόρκης ανέβηκε από τις στα 4,8 εκατομμύρια. Στον 20ο αιώνα, ο εξαστισμός έχει γίνει μια παγκόσμια διαδικασία. Πριν το 1900 οι σημαντικές αυξήσεις του πληθυσμού των πόλεων σημειωνόντουσαν στη Δύση, ενώ στον Τρίτο Κόσμο μια κάποια αύξηση που υπήρχε εμφανίστηκε στα επόμενα πενήντα χρόνια. Μεταξύ του 1960 και του 1962 ο αστικός πληθυσμός σε ολόκληρο τον κόσμο αυξήθηκε κατά 14 εκατομμύρια. Επιπρόσθετα, οι πληθυσμοί των πόλεων αυξάνονται με ταχύτερους ρυθμούς από ότι ο συνολικός πληθυσμός της γης: το 39% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε αστεακές περιοχές το Το 2000 πρόβλεπαν ότι θα αντιστοιχεί το 50% και το 2025 το 63%. Η Ανατολική και Νότια Ασία θα έχει περίπου το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού το 2025 και την ίδια εποχή ο αστεακός πληθυσμός της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής θα ξεπερνάει σε καθεμία από τις δύο αυτές περιοχές, τον πληθυσμό της Ευρώπης. Συμπερασματικά, ο εξαστισμός ή αλλιώς αστικοποίηση αποτελεί ένα διαχρονικόπαγκόσμιο φαινόμενο-που μπορεί να οφειλόταν είτε στην «εθνική-τοπική» μετανάστευση πληθυσμών από τις αγροτικές περιοχές, τα χωριά και τις μικρές πόλεις είτε στη «διεθνής» μετανάστευση-όπου αναμφισβήτητα έχει αρκετές επιπτώσεις, 23

25 Εικόνα 6Πληθυσμός Πόλεων Πηγή 6 Giddens (2002: 617) 24

26 τόσο στο δομημένο περιβάλλον (επέκταση των πόλεων), όσο και στο κοινωνικό περιβάλλον (φτώχεια, κακές συνθήκες διαβίωσης). Στην εικόνα που ακολουθεί, γίνεται εμφανές το αντίκτυπο της αστικοποίησης στον πληθυσμό των πόλεων κατά το πέρασμα τον χρόνων. Όπως είχαμε αναφέρει και στο προηγούμενο κεφάλαιο, η υποβάθμιση των πόλεων άρχισε να εμφανίζεται στη βιομηχανική πόλη, λόγω της απότομης αύξησης του πληθυσμού στις πόλεις- αστικοποίηση. Συνεπώς θα αναφερθούμε σε αυτό το φαινόμενο. Όσον αφορά τους Κλασικούς Κοινωνιολόγους, ο Marx και ο Engels, ανάγουν την αστικοποίηση και την διαμόρφωση της σύγχρονής πόλης στον καταμερισμό της εργασίας, στην αντίθεση πόλης-υπαίθρου και τέλος στην κίνηση των δυνάμεων της ανάπτυξης του καπιταλισμού (Κομνηνός, 1986α: 17-18). Συνεχίζουν, υποστηρίζοντας ότι το χρηματικό κεφάλαιο που σχηματίσθηκε από την τοκογλυφία, την ληστεία και το εμπόριο δεν μπορεί να μετατραπεί σε βιομηχανικό μέσα στον συντεχνιακό έλεγχο των μεσαιωνικών πόλεων. Συνεπώς, οι νέοι βιομήχανοι επιλέγουν να εγκατασταθούν σε σημεία μακριά από τον έλεγχο των συντεχνιών και των παλιών δήμων και συμπαρασύρουν μαζί τους μεγάλες μάζες αγροτικού πληθυσμού. Έπειτα, ακολουθεί η άποψη του M. Weber, όπως αναφέρει ο Φραγκόπουλος (2008: 17), όπου η συγκρότηση της πόλης θεμελιώνεται πάνω στην οικονομία άλλα και αναγνωρίζει την ανάδυση νέων δυνάμεων που ανατρέπουν τις παραδοσιακές εξουσίες των βασιλέων και των ευγενών. Ακόμη, ο Durkheim (1967) εντοπίζει τον μοναδικό ρόλο της πόλης στο τέλος της μεσαιωνικής περιόδου στην κατάλυση των δεσμών της παραδοσιακής ηθικής και στην επιτάχυνση του καταμερισμού της εργασίας που οδηγεί στην σύγχρονη κοινωνία. Οι θεωρίες αυτές, των κλασικών, μένουν όμως στο περιθώριο της σχετικής προβληματικής για μεγάλο διάστημα. Οι αναφορές του Marx στην αντίθεση πόλης υπαίθρου και στον ρόλο της πόλης στον καπιταλισμό βρίσκουν συνέχεια μόλις μετά το Το δοκίμιο του Μ. Weber για την πόλη έρχεται στην επικαιρότητα το 1958, αν και η σκέψη του επηρεάζει την κυρίαρχη στην περίοδο σχολή του Σικάγο. Οι απόψεις του Durkheim μένουν χωρίς ουσιαστική συνέχεια μέχρι που θετικιστές κοινωνιολόγοι ξαναπροσεγγίζουν τα ζητήματα της αλλοτρίωσης και της ανομίας (Χαστάογλου 1984). Η Σχολή του Σικάγο με τη σειρά της, ήταν η πρώτη σχολή που προσπάθησε να ερμηνεύσει το φαινόμενο της αστικοποίησης και των επιπτώσεών της και σύμφωνα με τον Φραγκόπουλο (2015: 29) «μιλάει για ένα μωσαϊκό φυσικών περιοχών, όπου οι συνοικίες δεν χωροθετούνται με τη λογική ενός σχεδίου, αλλά ο τρόπος χωροθέτησης πηγάζει απ τις αυθόρμητες τάσεις της αστικής πραγματικότητας». Μια πρώτη προσέγγιση ήταν η αστεακή οικολογία ή αλλιώς οικολογική προσέγγιση. Στα πλαίσια, λοιπόν, της οικολογικής προσέγγισης, όπως αναφέρει και η Νικολαΐδου (1993: 181), οι βασικότερες οικολογικές διαδικασίες είναι οι εξής: α) συγκέντρωσης (concentration): ατόμων και δραστηριοτήτων σε περιοχές με ευνοϊκότερες συνθήκες για την ικανοποίηση αναγκών. β) Κεντρικότητας (centralization): πύκνωση ατόμων και δραστηριοτήτων σε κεντρικά σημεία της πόλης. γ) Εξειδίκευσης (specialization): 25

27 συγκέντρωση σε διαφορετικές υποπεριοχές της πόλης με παρόμοια χαρακτηριστικά. δ) Εισβολής (invasion): οι προαναφερθέντες περιοχές, «απειλούνται» από άλλες κοινωνικές ομάδες που τις διεκδικούν, πράγμα που συμβαίνει παράλληλα με τη μεγέθυνση της πόλης και τις μεταβολές των ανθρώπινων αναγκών, όπως και στον τρόπο ικανοποίησης αυτών. ε) Διαδοχής (succession): μετά την εισβολή παρατηρούνται μεταβολές ως προς τη χωρική κατανομή του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων, οπότε με τη διαδοχή των κοινωνικών ομάδων αλλάζει και η κοινωνικοχωρική (και η οικονομική) οργάνωση των περιοχών, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, των νέων ομάδων. στ) Αποκέντρωσης (decentralization): τάση μερικών κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από τα κεντρικά σημεία, λόγω προβλημάτων που επιφέρει ο συνωστισμός ανθρώπων (και υποδομών) και δραστηριοτήτων, δεδομένων, όμως και των αλλαγών που επιφέρει η τεχνολογική πρόοδος (ανάπτυξη μεταφορικών μέσων και δικτύων, προσβασιμότητα κτλ), όπως και εισοδηματικών μεταβολών (αύξηση). ζ) Τυποποίησης (routinization): η ρουτίνα που εμφανίζεται στον τρόπο ζωής των ανθρώπων (δραστηριότητες όπως η καθημερινή μετακίνηση από τον τόπο κατοικίας στον τόπο εργασίας). η) Κυριαρχίας: αφορά την ολοκλήρωση διάφορων δραστηριοτήτων σε μια περιοχή (οικονομική, πολιτική, ιδεολογική ή να αφορά ένα εξειδικευμένο προϊόν ή κάποιος συνδυασμός όλων αυτών). Σε κάθε μια από τις περιοχές αυτές κυριαρχεί και ένα τύπος πληθυσμού με ισχυρή οικονομία που έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τη συνοικία που θα εγκατασταθεί (Φραγκόπουλος, 2015: 29). Η κάθε μια από τις περιοχές αυτές επηρεάζει την άλλη, ενώ μπορεί και να μεταβάλλεται ο χαρακτήρας τους, καθώς δημιουργούνται συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ τους και εμφανίζονται σχέσεις εξάρτησης. Ουσιαστικά, στα αρχικά στάδια της ανάπτυξης των σύγχρονων πόλεων, οι βιομηχανίες επιλέγουν να εγκατασταθούν σε περιοχές κοντά στις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούν, κοντά στις γραμμές εφοδιασμού τους. Στη συνέχεια, ο πληθυσμός συγκεντρώνεται γύρω από αυτούς τους τόπους εργασίας και οι ανέσεις που δημιουργούνται γίνονται έτσι πιο ελκυστικές και αναπτύσσεται μεγαλύτερος ανταγωνισμός για την απόκτησή τους. Μετέπειτα, οι αξίες γης και οι φόροι ακίνητης περιουσίας αυξάνονται, καθιστώντας πιο δύσκολη την παραμονή των μη εύπορων οικογενειών στις κεντρικές περιοχές, εκτός αν συνωστίζονται σε μικρά-ετοιμόρροπα σπίτια όπου τα νοίκια είναι πιο χαμηλά. Σε ακόλουθη φάση, το κέντρο αρχίζει να κυριαρχείται από τις επιχειρήσεις και τα κέντρα ψυχαγωγίας, ενώ οι πιο εύπορες οικογένειες, μετακινούνται προς τα έξω, δημιουργώντας προάστια-εμφάνιση της προαστικοποίησης. Χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η έννοια των ομόκεντρων κύκλων, δηλαδή οι πόλεις σχηματίζονται κατά ομόκεντρους κύκλους. Στο κέντρο βρίσκονται οι περιοχές του εσωτερικού δακτυλίου, ένα μείγμα ευμάρειας των μεγάλων επιχειρήσεων και ιδιωτικών κατοικιών που καταρρέουν. Πέρα από αυτά ζουν εργάτες με μόνιμες χειρωνακτικές εργασίες, πιο πέρα είναι τα προάστια όπου τείνουν να ζουν οι εισοδηματικά ανώτερες πληθυσμιακές ομάδες. Ανάμεσα στα διάφορα τμήματα των 26

28 ομόκεντρων κύκλων εμφανίζονται διαδικασίες εισβολής και διαδοχής (Giddens, 2002: ). Σχήμα 1 Διαδικασίες εισβολής-διαδοχής Πηγή 7 Ιδία επεξεργασία Συνεπώς, όταν υποβαθμίζονται οι ιδιοκτησίες στις περιοχές μέσα ή κοντά στο κέντρο, αρχίζουν να εγκαθίστανται εκεί εθνοτικές μειονοτικές ομάδες. Όσο προχωράει η εγκατάσταση τέτοιον ομάδων, όλο και περισσότεροι από τους παλιούς κατοίκους αρχίζουν να φεύγουν προς άλλες γειτονιές της πόλης ή προς τα προάστια Μεταπολεμικές θεωρήσεις των αστικών μετασχηματισμών και προσεγγίσεις της αναβάθμισης Στην μεταπολεμική φιλολογία για την αστικοποίηση, συνδέεται η αστικοποίηση με την εκβιομηχάνιση, άρα και η εκβιομηχάνιση με την υποβάθμιση. Ο Ν. Anderson (1964), υποστηρίζει ότι μια χώρα με ψηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης έχει και ψηλό επίπεδο αστικοποίησης (το τελευταίο μετριέται από το ποσοστό του πληθυσμού που ζει στις πόλεις) και στην συνέχεια επεξεργάζεται έννοιες όπως υπεραστικοποίηση και υποαστικοποίηση, υπερεκβιομηχάνιση και υποεκβιομηχάνιση. Όμως, στο τέλος της δεκαετίας του 1960, ο H. Lefebvre, εναποθέτει διαφορετικά τη σύνδεση αστικοποίησης-εκβιομηχάνισης. Η πόλη, επισημαίνει, αποτελεί ήδη μια ισχυρή κοινωνική πραγματικότητα όταν ξεκινάει η εκβιομηχάνιση και όταν γεννιέται ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός με την βιομηχανική αστική του τάξη. Οι μεσαιωνικές πόλεις, γράφει ο Κομνηνός (1986α: 19), στο απόγειο της ανάπτυξης τους, χάρη στην τοκογλυφία και το εμπόριο, συγκεντρώνουν μια ανθούσα βιοτεχνία και ένα μεγάλο 27

29 χρηματικό πλούτο. Αποτελούν τα κέντρα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, όπου σε αυτά συγκεντρώνονται οι γνώσεις, οι τεχνικές, τα έργα τέχνης, τα μνημεία, αλλά και το χρήμα. Συνεπώς σε αυτό το περιβάλλον προκαλείται μια ριζική μεταβολή από την εκβιομηχάνιση, μέσω της επέκτασης των ανταλλαγών, της χρηματικής οικονομίας και της εμπορευματικής παραγωγής. Αν και η βιομηχανία που γεννιέται εγκαθίσταται έξω από τις πόλεις, γρήγορα αποδεικνύεται η θέση αυτή μη πρόσφορη και οι επιχειρήσεις προσεγγίζουν την πόλη. Παράλληλα η προϋφιστάμενη πόλη επιταχύνει τις διαδικασίες προσαρμογής της στην νέα κίνηση του κεφαλαίου και στις απαιτήσεις της παραγωγικότητάς του. Το φαινόμενο είναι πολύ πιο πολύπλοκο απ' ότι φαίνεται. Στην ουσία πρόκειται για μια διπλή διαδικασία ανάμεσα σε εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση, σε αύξηση και σε ανάπτυξη, σε οικονομική παραγωγή και σε κοινωνική ζωή. Οι δύο πλευρές αυτής της διαδικασίας είναι αδιαχώριστες: έχουν και εσωτερική ενότητα και αντιφάσεις. Βέβαια όμως, η εκβιομηχάνιση δε συσχετίζεται πάντοτε γραμμικά με την αστικοποίηση, αφού σε πολλές πόλεις μια μαζική επέκταση της αστικοποίησης εμφανίζεται χωρίς παράλληλα εκβιομηχάνιση. Η αστικοποίηση στην Αφρική και στην Ν. Αμερική εκρήγνυται με το παιχνίδι των παγκόσμιων τιμών και της καταστροφής της αγροτικής οικονομίας κάτω από την πίεση των βιομηχανικών πόλων. Αλλά και σ' αυτή ακόμη την περίπτωση της αναντιστοιχίας ρυθμών εκβιομηχάνισης και αστικοποίησης, το πλαίσιο της τελευταίας είναι η εκβιομηχάνιση. Στη συνέχεια των θεωριών, όπως αναφέρει ο Κομνηνός (1986α: 20), βρίσκεται η προσέγγιση του Μ. Castells (1973). Εδώ η αστικοποίηση θεωρείται σαν μια διαδικασία οργάνωσης του χώρου που επαφίεται σε δύο σειρές γεγονότων: α) στην αρχική αποδιάρθρωση των αγροτικών κοινωνικών δομών και την μετακίνηση του πληθυσμού προς τα προϋφιστάμενα αστικά κέντρα, όπου παρέχουν την αναγκαία στην εκβιομηχάνιση εργατική δύναμη, β) στο πέρασμα από μια οικιακή οικονομία σε μια οικονομία της μανουφακτούρας και στην συνέχεια σε μια οικονομία του εργοστασίου, γεγονός που επιφέρει την χωρική συγκέντρωση της εργατικής δύναμης, την δημιουργία αγοράς και την διαμόρφωση ενός βιομηχανικού περιβάλλοντος. Αλλά και η αντίστροφη πορεία είναι επίσης σημαντική. Εκεί που υπάρχουν λειτουργικά στοιχεία, πρώτες ύλες και μέσα μεταφοράς, η βιομηχανία εγκαθίσταται και προκαλεί την αστικοποίηση. Και στις δύο περιπτώσεις το κυρίαρχο στοιχείο είναι η βιομηχανία που οργανώνει τελείως το αστικό τοπίο. Τέλος, ο D. Harvey (1973: 216 στο Φραγκόπουλος, 2008: 11) σε μια «ορθόδοξη» μαρξιστική οικονομική ανάλυση, επισημαίνει ότι η αστικοποίηση και η πόλη δημιουργούνται από τη γεωγραφική συγκέντρωση του πλεονάζοντος κοινωνικού προϊόντος. Σε ότι έχει να κάνει με την προαστιοποίηση, σύμφωνα με τους Klaassen & Scimeni (1981), αποτελεί την επόμενη φάση αστικής ανάπτυξης, μετά την αστικοποίηση, και είχε μεγάλη επίδραση στην περαιτέρω υποβάθμιση των πόλεων. Όπως αναφέραμε προηγουμένως, η Σχολή του Σικάγο δίνει ένα αναλυτικό πλαίσιο, σχετικά με την κατανομή του οικιστικού χώρου (από κέντρο ως τα προάστια), ενώ παράλληλα εξηγεί 28

30 την προαστιοποίηση (και την αστική διάχυση), ως την τάση ορισμένων κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από το συνωστισμένο και υποβαθμισμένο κέντρο, δεδομένης της επίδρασης της τεχνολογικής προόδου και της αύξησης του εισοδήματος στις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (διαδικασία της αποκέντρωσης). Σύμφωνα με τους Mieszkowski & Mills (1993: 136), οι θεωρίες προαστιοποίησης ομαδοποιούνται σε δυο βασικές κατηγορίες: α) τη Θεωρία της Φυσικής Εξέλιξης (Natural Evolution Theory) και β) τη Θεωρία των Εξωτερικών Παραγόντων (Externalities Theory). Στην πρώτη προσέγγιση λοιπόν, η προαστιοποίηση συμβαίνει λόγω της τάσης της μεσαίας (και ανώτερης) τάξης να μετακινείται προς τα προάστια, όπου κτίζονται κατοικίες υψηλότερων προδιαγραφών (καλύτερος τρόπος διαβίωσης στα προάστια από το κέντρο). Έτσι, στο κέντρο κατευθύνονται τα κατώτερα στρώματα. Βασική αφορμή για την εξέλιξη αυτή αποτελεί η μεταβολή στο εισόδημα των κατοίκων. Η ανάγκη για εξεύρεση νέων περιοχών κατοικίας με καλύτερη διαβίωση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αύξηση του εισοδήματος. Στη δεύτερη κατηγορία, όμως, εξηγούνται οι φυγόκεντρες τάσεις του πληθυσμού, από την επίδραση εξωτερικών παραγόντων. Πιο συγκεκριμένα, δίνεται έμφαση στα προβλήματα του κέντρου της πόλης (κοινωνικά, οικονομικά και χωρικά/πολεοδομικά) π.χ. κακής ποιότητας υποδομές, εγκληματικότητα, υπερσυγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων κ.α., τα οποία απωθούν τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις προς την περιφέρεια, εκμεταλλευόμενοι την άνοδο του εισοδήματος. Σημαντικός είναι και ο παράγοντας του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο στα προάστια είναι πιο ποιοτικό, όπως και η εξέλιξη του τομέα των μεταφορών (δίκτυα, συστήματα μαζικής μεταφοράς, εξέλιξη αυτοκινήτου) και επικοινωνίας (τηλέφωνο). Συνεπώς, η πρώτη προσέγγιση εστιάζει στα αποτελέσματα της αύξησης εισοδήματος στις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών, ενώ η δεύτερη στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας. Αφού αναφερθήκαμε στο φαινόμενο της υποβάθμισης, ήρθε η ώρα να γίνει αναφορά και στο φαινόμενο της αναβάθμισης. Η προσέγγιση του φαινομένου, θα γίνει μέσω της διαδικασίας τους εξευγενισμού ή αλλιώς gentrification. Όμως, πριν προχωρήσουμε σε αυτό, θα αναφερθούμε πρώτα στις πρώτες προσπάθειες που έγιναν για αναβάθμιση των πόλεων τον ο αιώνα. Οι ουτοπιστές σοσιαλιστές ήταν πρώτοι αυτοί που επιχείρησαν να δώσουν κάποιες λύσεις στα προβλήματα της βιομηχανικής πόλης. Αρχικά, ξεκινάν από το «φαλανστέριο» του Charles Francois Marie Fourier ( ), που ουσιαστικά είναι ένα κτιριακό συγκρότημα συγκεκριμένων διαστάσεων με συγκεκριμένο αριθμό ανθρώπων, όπου η κοινωνική συμβίωση θα στηριζόταν σε ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου ομάδων με διαφορετική περιουσία. Έπειτα συνεχίζουν με το φαμιλιστέριο ή κοινωνικό ανάκτορο της Guise του Jean Baptiste Godin ( ), που ήταν ουσιαστικά μια μικρότερη εκδοχή του προτύπου του Fourier. Στη συνέχεια, ακολουθεί η πρόταση του Robert Owen τα Χωριά της Αρμονίας και της Συνεργασίας, που αναφέρεται σε μικρές αυτοδιοικούμενες κοινότητες με ιδιόκτητη γη τριγύρω. Αφήνοντας τους 29

31 ουτοπιστές σοσιαλιστές, προχωράμε σε μια νεωτεριστική ιδέα του τελευταίου τέταρτου του 19 ου αιώνα, αυτή της Ciudad Lineal (Γραμμική Πόλη) του Don Arturo Soria y Mata ( ). Όπου αναφέρεται σε μια γραμμική πολεοδομική διάταξη, με έναν πολύ φαρδύ άξονα όπου εκατέρωθεν αυτού θα αναπτύσσονταν οι περιοχές κατοικίας. Μετέπειτα, ακολουθεί, ίσως και η πιο γνωστή σε όλους, αναφερόμαστε στην κηπούπολη του Ebenezer Howard το Η κηπούπολη είχε σκοπό να συγκεντρώνει τα πλεονεκτήματα της υπαίθρου αλλά και της πόλης, αποφεύγοντας τα αρνητικά συμπτώματα και των δύο. Η μορφή της στηρίζεται σε μια εξαγωνική διάταξη, με έναν κύκλο στο κέντρο (που αντιπροσωπεύει πόλη κατοίκων) και έξη μικρότερους γύρω από αυτόν (που αντιπροσωπεύει ο καθένας μια κηπούπολη κατοίκων) (Καρύδης, 2008: ). Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στη Cite Industrielle (Βιομηχανική Πόλη) του Antoine (Tony) Garnier ( ), πού είχε σα σκοπό την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου της βιομηχανικής εποχής και τη προσεγμένη διαίρεση του χώρου. Στην πρόταση του αναφέρεται στο διαχωρισμό σε ζώνες πρασίνου, ζώνες πεζών και αυτοκινήτου και στις διάφορες λειτουργίες της κατοικίας, εργασίας, ψυχαγωγίας, μορφώσεως κλπ. Το σχέδιό του αποτυπώνει μια σοσιαλιστική πόλη χωρίς τείχη και ατομική περιουσία, χωρίς εκκλησία, στρατώνες, αστυνομία και δικαστήρια. Οι ιδέες που τη διέπουν και η τυπολογία των κτιρίων, οι αυστηρές συνθήκες υγιεινής και το zoning επηρέασαν το έργο του Le Corbusier και τις αρχές της Χάρτας των Αθηνών στο CIAM (Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής) του 1933 (Κομνηνός, 1986: 43-49). Επιπρόσθετα, θα πρέπει να επισημάνουμε και τα δύο σημαντικά προγράμματα αστικών αναπλάσεων: του John Nash στο Λονδίνο κατά τις αρχές του 19 ου αιώνα, και του Hausmann στο Παρίσι του Ναπολέοντα ΙΙΙ κατά τα μέσα του 19 ου αιώνα. Τέλος, περνάμε πλέον στη μοντέρνα πόλη, με κύριο εκφραστή τον Le Corbusier ( ) με την Ακτινοβολούσα Πόλη, αλλά και μετέπειτα με την Λειτουργική Πόλη. Όσον αφορά τον όρο gentrification, έχει συζητηθεί πολύ τα τελευταία χρόνια. Πολλοί μελετητές, επιστήμονες και ερευνητές έχουν προσπαθήσει να δώσουν ένα σωστό ορισμό καθώς επίσης έχουν ασχοληθεί και με την παρατήρηση της εφαρμογής του και του ιδιαίτερου τρόπου αυτού, στις εκάστοτε περιοχές και χώρες όπου εμφανίζεται. Η διχογνωμία για τον ακριβή προσδιορισμό του όρου στα ελληνικά ως «εξευγενισμός», μαρτυρά, την δυσκολία απόδοσης ενός μόνο ορισμού, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Κάτι το οποίο είναι αναμενόμενα φυσικό και επακόλουθο, καθώς οι διαφορετικές μορφές έκφανσης δηλώνουν τον πολυεπίπεδο χαρακτήρα του όρου (Στεφανάτου, 2010). Η κοινωνιολόγος Ruth Glass στο Λονδίνο του 1964, ήταν αυτή που προσπάθησε πρώτη να αποδώσει έναν ορισμό, η οποία μίλησε για την κοινωνική μεταβολή που επήλθε στην πρώην εργατική συνοικία Islington του Λονδίνου (Καλαντίδης, 2005: 11). Η πρώτη περιγραφή του όρου αναφέρεται σε μια ξεχωριστή διαδικασία κατά την οποία «η μεσαία τάξη διεισδύει σε εργατικές συνοικίες μίας πόλης, αγοράζει και μετατρέπει σε πολυτελείς και ακριβές όσες κατοικίες έχει λήξει η περίοδος μίσθωσής τους, μέχρι να μετατοπιστούν όλοι οι αυτόχθονες εργάτες και να αλλάξει όλος ο 30

32 κοινωνικός χαρακτήρας της περιοχής» (Δημόπουλος, 2010: 317, Κουβέλα, 2012: 13-21). Όπως αναφέρει η Στεφανάτου (2010: 37-40), η Lees (2008) ορίζει το gentrification ως τη μετατροπή της εργατικής τάξης ή μιας υποβαθμισμένης περιοχής, σε μια κεντρική πόλη που διαμένει η νέα μεσαία τάξη, ή μετατροπή μιας περιοχής σε εμπορική ζώνη, που είναι αναμφίβολα από τα πιο σημαντικά θέματα στην αστική έρευνα. «Το gentrification δεν είναι μία μονοσήμαντη διαδικασία. Είναι πολυκεντρική, διαφέρει ανάμεσα στις διαφορετικές πόλεις, και εξαρτάται από τη γη και τους θεσμούς σε κάθε χώρα» (Lees, 2012: 163). Το gentrification έχει προσελκύσει ευρύτατη προσοχή παγκοσμίως από την γέννησή του στην Αγγλία (Lees L. et al., 2007). Σύμφωνα με τον Smith (1996), ο όρος gentrification προέρχεται από το ουσιαστικό «gentry» που υποδηλώνει τους ανθρώπους που ανήκουν στην «καλή» κοινωνία, τους μεγαλοαστούς, αυτούς με υψηλή κοινωνική θέση ή κατά το παρελθόν τους ανώτερους ευγενείς της Αγγλικής υπαίθρου. Στην ελληνική απόδοση, ο όρος δύσκολα προσδιορίζεται και η ακριβής μετάφραση είναι σχετικά περιορισμένη, δεδομένου ότι υπάρχουν λέξεις οι οποίες περισσότερο περιγράφουν το φαινόμενο παρά το ορίζουν, όπως «αναβάθμιση», «εξωραϊσμός», «αναπαλαίωση», «συγκέντρωση της αστικής τάξης», με επικρατέστερη την λέξη «εξευγενισμός» (Στεφανάτου, 2010: 37-40). Οι Knox & Pinch, (2009: 265) σημειώνουν πως ο Neil Smith (1996), υποστηρίζει ότι το φαινόμενο του «εξευγενισμού» εντάσσεται στην διαδικασία ανάπτυξης του καπιταλισμού και ειδικότερα ότι αποτελεί μέρος των προσπαθειών του κεφαλαίου να ανακόψει την πτωτική πορεία του ποσοστού κέρδους. Επίσης, αναγνωρίζει ότι στις οικονομίες των πόλεων η ανταλλακτική αξία των ακινήτων τις περισσότερες φορές είναι πολύ υψηλότερη από το κόστος της αναγκαίας εργασίας για την κατασκευή τους, εξαιτίας των πολλών ισχυρών δυνάμεων προσφοράς και ζήτησης στην αγορά. Συνεπώς συνεχίζουν ότι, έχει δημιουργηθεί ένα χάσμα γαιοπροσόδου (rent gap), που ουσιαστικά είναι η διαφορά ανάμεσα στη δυνητική γαιοπρόσοδο, την οποία μπορούν να αποφέρουν τα ακίνητα που βρίσκονται στα κέντρα των πόλεων και στην πραγματική γαιοπρόσοδο που αποφέρουν. Για αυτό το χάσμα ευθύνεται η υποβάθμιση των κεντρικών περιοχών και η συνεχιζόμενη προαστικοποίηση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, οι εργολάβοι-κατασκευαστές να αποκτήσουν μεγάλο κέρδος, εάν αγοράσουν φθηνά και υποβαθμισμένα ακίνητα και πληρώσουν το κόστος κατασκευής τους και στη συνέχεια πουλήσουν τα νέα-ανακαινισμένα κτίρια. Άρα οι Knox & Pinch, (2009: 265) καταλήγουν στο συμπέρασμα πως το φαινόμενο του «εξευγενισμού», αποτελεί μια διαδικασία «επιστροφής στην πόλη» από την μεριά του κεφαλαίου. Έπειτα, ο Smith θεωρεί ότι αυτή η επιστροφή αποτελεί μια μορφή εκδίκησης εκ μέρους των ισχυρών της κοινωνίας για την ηθική και οικονομική απαξίωση της ζωής στην πόλη η οποία προέκυψε από τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που έλαβαν χώρα τη δεκαετία του 1960, εξού και ο όρος «εκδικητική πόλη» (revanchist city). 31

33 Στη συνέχεια, ο David Ley (1996 στο Knox & Pinch, 2009: 266) με βάσει την εμπειρία από τις καναδικές πόλεις, συνδέει τον «εξευγενισμό» των κεντρικών περιοχών των πόλεων με τη μεγέθυνση του κλάδου των υπηρεσιών προς μεγάλες επιχειρήσεις -υπηρεσίες που συνήθως απασχολούν δυναμικό και υψηλά αμειβόμενους νέους επαγγελματίες- και την ανάδυση ομάδων της μεσαίας τάξης οι οποίες διαπνέονται από νέες αξίες και προσδοκίες. Επίσης, ο Ley (1996) συσχετίζει τις αξίες με την πολιτισμική εξέγερση η οποία άντλησε έμπνευση από το κίνημα των χίπις τη δεκαετία του 1960, δηλαδή θεωρεί αυτούς το πρώτο «κύμα» των ομάδων που μετεγκαταστάθηκαν στον εσωτερικό δακτύλιο των πόλεων επειδή εκείνοι είναι ουσιαστικά που αναζητούν «εναλλακτικούς» τρόπους ζωής και εναντιώνονται στη συμβατική, γεμάτη ρουτίνα, ζωή των προαστίων. Όμως, μαζί με τα επόμενα κύματα ομάδων της μεσαίας τάξης που εισήλθαν στις περιοχές αυτές, εισχώρησαν και μαζί τους ισχυρές δυνάμεις καταναλωτισμού που κατευθύνθηκαν στα bars, στα εστιατόρια, στα καταστήματα και σε ότι άλλο προσφέρεται στις «εξευγενισμένες» περιοχές. Όσοι έχουν ασχοληθεί με το φαινόμενο αυτό, του «εξευγενισμού», τονίζουν πάλι οι Knox & Pinch, (2009: 266), αναγνωρίζουν τη συμβολή τόσο των οικονομικών όσο και των πολιτισμικών διαδικασιών. Όμως, δημιουργείται ένα ερώτημα ποιος παράγοντας είναι πιο σημαντικός. Εάν οι δυνάμεις του κεφαλαίου θεωρηθούν ότι είναι κυρίαρχες και ακατανίκητες σύμφωνα με τις στρουκτουραλιστικές προσεγγίσεις- τότε το δρών υποκείμενο δεν μπορεί να επιτύχει πολλά πράγματα χωρίς μεγάλης κλίμακας μεταρρυθμίσεις στη λειτουργία των κεφαλαιαγορών. Εάν όμως, υπήρχαν μεγαλύτερα περιθώρια ώστε τα πολιτισμικά κινήματα να αναπτύξουν αυτόνομο ρόλο, τότε αυτά θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ίδια τη φύση της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Επομένως, προκύπτει ότι η σχετική βαρύτητα των οικονομικών και των πολιτισμικών παραγόντων διαφοροποιείται μεταξύ των πόλεων, για παράδειγμα, το χάσμα γαιοπροσόδου φαίνεται ότι ήταν πιο σημαντικό στην περίπτωση της Νέας Υόρκης παρά στις πόλεις του Καναδά. Στη συνέχεια, για τον Marcuse (1985: ) το gentrification προκύπτει όταν «νέοι κάτοικοι κυρίως νέοι, λευκοί, επαγγελματίες ανώτερων βαθμίδων με ανώτερη εκπαίδευση και επίπεδα εισοδήματος- αντικαθιστούν παλαιότερους κατοίκους κατά κύριο λόγο χαμηλού εισοδήματος και είναι εργάτες, μετανάστες ή ηλικιωμένοι- από την παλαιότερη και προηγουμένως υποτιμημένη στέγαση τους με τρόπο χωρικά συγκεντρωμένο ο οποίος διαφέρει σημαντικά από την γενική αλλαγή που συντελείται στην κοινότητα ή στην περιοχή συνολικά». Επίσης, ο Marcuse (1992:80 στο Καλαντίδης, 2005: 11) γράφει ότι, «η αναβάθμιση μιας περιοχής κατοικίας εργατών και ατόμων χαμηλών εισοδημάτων μέσα από μηχανισμούς αγοράς και με αλλαγή της πληθυσμιακής της σύνθεσης, η απομάκρυνση (dislocation) είναι στόχος του εξευγενισμού, όχι μια παρενέργεια». Πολλοί μελετητές συμφωνούν στην αλυσιδωτή αντίδραση κάποιων πραγμάτων, τα οποία καθίστανται για το gentrification, ως αναγκαίες συνθήκες. Αυτά είναι η αύξηση των ανώτερων αστικών στρωμάτων, η 32

34 επιστροφή στην πόλη, η ύπαρξη νέων κατοικιών σε πρώην εργατικές περιοχές, η κοινωνική μεταβολή και η γενικότερη αντικατάσταση των κοινωνικών τάξεων. Στη διεθνή βιβλιογραφία, ειδικοί πάνω στο φαινόμενο του gentrification, όπως οι Smith (1996) και Williams (1986, στο Στεφανάτου,2010:37-40), εστιάζουν πάνω σε δύο συνιστώσες για τον προσδιορισμό του ορισμού, στον ταξικό και φυλετικό χαρακτήρα του gentrification. Τον ορίζουν ως «την αποκατάσταση των εργατικών ή εγκαταλελειμμένων κατοικιών και την συνεπαγόμενη μεταμόρφωση μιας περιοχής σε γειτονιά μεσαίας τάξης». H Zukin (1987: 129) υιοθετεί την άποψη πως το φαινόμενο gentrification «είναι η μετατροπή των κοινωνικά περιθωριακών περιοχών καθώς και των περιοχών της εργατικής τάξης στην πόλη, σε οικιστικές χρήσεις της μεσαίας τάξης Το gentrification ήταν εμφανές περισσότερο στην αρχιτεκτονική αναπαλαίωση των παρακμασμένων σπιτιών και στην συγκρότηση νέων πολιτιστικών θελκτικοτήτων στο κέντρο της πόλης». Τέλος, ο Hamnett C. (1984:284 στο Στεφανάτου,2010:37-40) οριοθετεί το gentrification ως «ένα φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο, το οποίο περιλαμβάνει την εισβολή των μεσαίων τάξεων ή των ομάδων υψηλού εισοδήματος στις περιοχές που υπήρξαν μέχρι πρότινος γειτονιές της εργατικής τάξης ή «ζώνες του λυκόφωτος» και την αντικατάσταση ή τον εκτοπισμό πολλών από τους προηγούμενους κατοίκους. Περιλαμβάνει, επίσης, τη φυσική αποκατάσταση του παρακμασμένου οικιστικού αποθέματος, το οποίο αναβαθμίζεται, με βάση τις απαιτήσεις των νέων ιδιοκτητών. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής το οικιστικό απόθεμα υποβάλλεται σε μία σημαντική ανατίμηση, είτε ανακαινίζεται, είτε όχι. Αυτή η διαδικασία της μεταμόρφωσης της γειτονιάς συχνά οδηγεί σε ένα βαθμό σε μετατροπή του καθεστώτος κατοχής από μισθωτικό σε ιδιοκτησιακό». Ανακεφαλαιώνοντας, στο κεφάλαιο αυτό λοιπόν, επιχειρήσαμε να δώσουμε τις θεωρητικές ερμηνείες των φαινομένων αστικοποίησης, προαστιοποίησης και αναβάθμισης/gentrification. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά δείξαμε ποσοτικά στοιχεία της αστικοποίησης. Στη συνέχεια αναφερθήκαμε στις θεωρίες των κλασσικών κοινωνιολόγων για την αστικοποίηση. Η αστικοποίηση σύμφωνα με τον Marx και ο Engels, στηρίζεται στον καταμερισμό της εργασίας, στην αντίθεση πόλης-υπαίθρου και στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Στη συνέχεια παραθέσαμε τις ερμηνείες της Σχολής του Σικάγου, οι οποίες αποτυπώνουν τις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες, που προσδιορίζουν τη μορφή και το χαρακτήρα του αστικού χώρου. Μετέπειτα, ακολούθησαν οι μεταπολεμικές θεωρήσεις που συνδέουν την αστικοποίηση με την εκβιομηχάνιση, με τον Anderson να υποστηρίζει ότι μια χώρα με υψηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης έχει και υψηλό επίπεδο αστικοποίησης αλλά αντίθετα ο Lefebvre επισημαίνει πως όταν ξεκινάει η εκβιομηχάνιση, η πόλη ήδη 33

35 αποτελεί μια ισχυρή κοινωνική πραγματικότητα. Ακολουθεί η θεωρία του Castells όπου, η αστικοποίηση θεωρείται σαν μια διαδικασία οργάνωσης του χώρου που επαφίεται σε δύο σειρές γεγονότων: α) στην προηγούμενη αποδιάρθρωση των αγροτικών κοινωνικών δομών και την μετανάστευση του πληθυσμού προς τα προϋφιστάμενα αστικά κέντρα, όπου παρέχουν την αναγκαία στην εκβιομηχάνιση εργατική δύναμη, β) στο πέρασμα από μια οικιακή οικονομία σε μια οικονομία της μανουφακτούρας και στην συνέχεια σε μια οικονομία του εργοστασίου. Στη συνέχεια του κεφαλαίου, ακολουθούν οι θεωρίες του Mieszkowski & Mills για την προαστιοποίηση, όπου η πρώτη προσέγγιση αναφέρει πως για τις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών ευθύνεται η αύξηση του εισοδήματος, ενώ η δεύτερη στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας. Έπειτα αναφερθήκαμε στην αναβάθμιση μέσω της διαδικασίας του εξευγενισμού/gentrification. Αρχικά επισημάναμε τα πρώτα κινήματα πολεοδομικού σχεδιασμού που είχαν σα σκοπό την αναβάθμιση της περιοχής. Στη συνέχεια, αναφερθήκαμε στο gentrification, όπου για τον όρο αυτό, έχουν προσπαθήσει πολλοί μελετητές, επιστήμονες και ερευνητές, να αποδώσουν τον σωστό ορισμό καθώς επίσης και για την παρατήρηση της εφαρμογής του και του ιδιαίτερου τρόπου αυτού, στις εκάστοτε περιοχές και χώρες όπου εμφανίζεται και ουσιαστικά περιγράφεται σαν ένα σύνθετο φαινόμενο όπου η μεσαία και ανώτερη τάξη, αγοράζει ακίνητα σε υποβαθμισμένες περιοχές και τα μετατρέπει σε πολυτελείς και ακριβές κατοικίες μέχρι να μετατοπιστούν οι παλιοί κάτοικοι και να αλλάξει όλη η κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής. 34

36 3. Διεθνής εμπειρία Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε αυτά τα φαινόμενα μέσα από διεθνή παραδείγματα. Θα αναφερθούμε στο φαινόμενο της υποβάθμισης, μέσα από την έντονη αστικοποίηση αλλά και από την προαστικοποίηση, ενώ στο φαινόμενο της αναβάθμισης μέσα από τη διαδικασία του εξευγενισμού. Κυρίως σαν παραδείγματα χρησιμοποιούμε τις Η.Π.Α. και τη Μεγάλη Βρετανία διότι εκεί έγιναν αρχικά εμφανή τα παραπάνω φαινόμενα. Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε λοιπόν, πότε περίπου άρχισαν αυτά τα φαινόμενα για να καταλάβουμε την πορεία της υποβάθμισης, αλλά και πως αυτά αντιμετωπίστηκαν μέσω του εξευγενισμού Αμερική Αρχικά θα αναφερθούμε στην υποβάθμιση. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, λοιπόν, αρχίζει η έντονη αστικοποίηση, παρατηρεί ο Μαλούτας (2008: 27-28), όπου το Σικάγο αποτελεί παράδειγμα ταχείας αστικοποίησης αλλά και αθρόας εισαγωγής νέων μεταναστών. Όταν ουσιαστικά η αστικοποίηση ολοκληρώθηκε στις ευρωπαϊκές πόλεις, σταματά και η μετακίνηση από αγροτικές σε αστικές περιοχές, και το «κενό» αυτό γεμίζει με μετανάστες από άλλα κράτη (διακρατική μετανάστευση). Το 1800 οι Η.Π.Α. ήταν μια κοινωνία περισσότερο αγροτική από ότι οι μεγαλύτερες χώρες της Ευρώπης την ίδια εποχή. Λιγότερο από το 10% του πληθυσμού ζούσε σε κοινότητες μεγαλύτερες των κατοίκων. Μεταξύ του 1800 και του 1900 ο πληθυσμός της Νέα Υόρκης ανέβηκε από τις στα 4,8 εκατομμύρια (Giddens, 2002: 616). Μετά τον πόλεμο, στις ΗΠΑ εμφανίστηκε πολύ έντονα η ανάπτυξη των προαστίων με αποκορύφωση τις δεκαετίες του 1950 και Όπου σύμφωνα με τον Garreau (1992: 113) διακρίνονται τρεις τύποι προαστιακών αστικών σχηματισμών, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στις αναπτυσσόμενες, χωρικά, πόλεις. Αυτοί οι τύποι είναι: οι «uptowns» (περιφερειακοί προϋπάρχοντες οικισμοί που ενσωματώθηκαν από την αστική εξάπλωση), οι «boomers» (κλασσικοί πυρήνες αστικής ανάπτυξης χωροθετημένοι σε διασταυρώσεις αυτοκινητόδρομων) και οι «greenfields» (οικιστικές αναπτύξεις σε χιλιάδες πρώην αγροτικά στρέμματα από ιδιωτικές κατασκευαστικές εταιρείες). Την περίοδο εκείνη οι κεντρικές πόλεις παρουσίαζαν μια αύξηση της τάξης του 10%, ενώ η αύξηση των προαστίων ανήρχετο σε 48%. Το μεγαλύτερο ποσοστό των μετακινούμενων οικογενειών ήταν λευκές οικογένειες, αναφέρει ο Giddens(2002: ). Η αιτία ήταν ο συνδυασμός, της υποχρεωτικής φυλετικής ανάμιξης στα σχολεία, η ρύπανση της ατμόσφαιρας, ο συνωστισμός και τα υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας στον εσωτερικό δακτύλιο. Ακόμα, τους μετακινούμενους πληθυσμούς, τους προσέλκυαν οι χαμηλότεροι φόροι ακίνητης 35

37 περιουσίας και η προοπτική πιο ευρύχωρων σπιτιών ή να έχουν ένα σπίτι με κήπο αντί ένα διαμέρισμα. Τέλος, η κατασκευή οδικών αρτηριών συνέβαλε δραματικά στο φαινόμενο αυτό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα οργανωμένων προαστίων, όπου ήταν και το κυριότερο μοντέλο ανάπτυξης ολόκληρων μητροπολιτικών περιοχών αργότερα, είναι η περίπτωση της Orange County, μίας περιοχής στα όρια του Λος Άντζελες. Σύμφωνα με τον Soja (1996: 238), η περιοχή αυτή αποτελεί μία προεικόνα της μεταμοντέρνας εκδοχής των πόλεων, το πρότυπο μορφής και οργάνωσης της οποίας ακολουθούν πόλεις και σε άλλες περιοχές των Η.Π.Α., όπως η Βοστόνη, η Νέα Υόρκη, το Σαν Φρανσίσκο, το Μαϊάμι, ενώ αποτελεί μία παραδειγματική περίπτωση νέων μορφών αστικοποίησης και βιομηχανοποίησης που εμφανίζονται στο αμερικανικό τοπίο. Αυτό το μοντέλο σχετίζεται και με την ανάπτυξη των περιφραγμένων κοινοτήτων (gated communities), στην περιφέρεια των πόλεων, στις οποίες διαμένουν κάτοικοι μόνο υψηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων (σχήματα κοινωνικού διαχωρισμού). Ενώ κατά κύριο λόγο τα προάστια στις ΗΠΑ κατοικούνταν από λευκούς, ολοένα και περισσότερα μέλη φυλετικών και εθνοτικών μειονοτήτων μετακινούνται προς αυτά. Από το 1980 μέχρι το 1990 ο μαύρος πληθυσμός των προαστίων αυξήθηκε κατά 34,4%, των Λατίνων κατά 69,3% και των Ασιατών κατά 125,9% ενώ αντιθέτως ο πληθυσμός των λευκών αυξήθηκε μόνο κατά 9,2%. Τέλος, το 1990 οι μειονοτικές ομάδες αντιπροσωπεύουν μόλις το 18% του συνολικού πληθυσμού των προαστίων. Έπειτα, ο Giddens(2002: 631) επισημαίνει πως, σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Οικιστικής Αρχής του Σικάγο, «ο προαστισμός δεν συνδέεται πια με τις φυλές αλλά με τις κοινωνικές τάξεις. Κανείς δε θέλει να ζει κοντά σε φτωχούς ανθρώπους, εξαιτίας όλων των προβλημάτων που συνδέονται με τους φτωχούς: κακά σχολεία, δρόμοι γεμάτοι κινδύνους, συμμορίες» (αναφέρεται στο DeWitt 1994). Μια ενδιαφέρον άποψη, διότι φανερώνει ότι πλέον οι λευκές οικογένειες έχουν μάθει να συμβιώνουν με ανθρώπους από διαφορετικές φυλές και έθνη και συνεπώς οι λόγοι που φεύγουν δεν έχουν να κάνουν τόσο με φυλετικό ρατσισμό, όσο με όλα τα δεινά της φτώχειας. Τέλος, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της περιοχής Park Slope στο προάστιο Brooklyn της πόλης. Πρόκειται για ένα από τα πιο παλιά προάστια της Νέας Υόρκης και επεκτάθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα όπως γιατροί, έμποροι και δικηγόροι ήταν αυτά που κατοικούσαν εκεί. Όμως, στις αρχές του 20 ου αιώνα, η περιοχή επηρεάστηκε από τα πρώτα κύματα προαστιοποίησης, με αποτέλεσμα οι μεσαίες τάξεις να μεταφερθούν στη γειτονική συνοικία του Flatbush. Καθώς τα άδεια κτίρια από αμμόλιθο (brownstones) φιλοξένησαν κατά τη δεκαετία του 30 την Ιταλική και Ιρλανδική κοινότητα άρχισε η περιοχή να υποβαθμίζεται και απέκτησε την ονομασία «slum», δηλαδή φτωχογειτονιάς που παραπέμπει σε γκέτο. Στη συνέχεια, μετά το τέλος του Β.Π.Π. κατασκευάστηκαν συγκοινωνιακά έργα και οδήγησαν σε ένα καινούριο κύμα προαστιοποίησης. Τότε, μεγάλο κομμάτι των λευκών κατοίκων της συνοικίας αποχώρησαν καθώς βρήκαν καλύτερα αμειβόμενη εργασία, ενώ ταυτόχρονα 36

38 αυξήθηκε η εισροή μαύρων και ισπανόφωνων ομάδων. Συγκεκριμένα, το Park Slope το 1950 ήταν κατά 99% κατοικούμενο από λευκούς πληθυσμούς ενώ το 1990 κατά 52%. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε white flight. Και πλέον το Park Slope τη δεκαετία του 1960 θεωρούνταν ως μια πλήρως υποβαθμισμένη περιοχή. (Lees, Slater, Wyly, 2007: 19-30). Όσον αφορά την αναβάθμιση, το gentrification σε πόλεις της Η.Π.Α. παρατηρείται από το 1970, αναφέρει η Αλεξανδρή (2013: 68). Στο San Francisco τη δεκαετία του 70 το gentrification συνδέεται με τις καθημερινές πρακτικές διεκδίκησης της gay κοινότητας στην περιοχή Castro (Castells, 1983 στο Αλεξανδρή, 2013: 68). Στο Los Angeles εμφανίζεται μετά τη δεκαετία του 1990 και σχετίζεται με πολιτικές κοινωνικού ελέγχου, αποκέντρωσης της φτώχειας και επιτήρησης. Στη Νέα Υόρκη gentrification παρατηρείται στις περισσότερες συνοικίες του κέντρου. Στην περιοχή Harlem, σύμφωνα με τον Zukin (2010) όπως αναφέρει η Αλεξανδρή (2013: 69-70), όπου μέχρι τη δεκαετία του 1980 χαρακτηριζόταν ως γκέτο, από τα τέλη της δεκαετίας του 80, αφροαμερικανοί της μεσαίας τάξης, αγοράζουν σπίτια στην περιοχή, εκτοπίζοντας τους παλιότερους και φτωχότερους αφροαμερικανούς κατοίκους (black gentrification). Η εφαρμογή των σχεδίων για την ανάπλασα της περιοχής, ξεκινά μετά τη δεκαετία του 1990 όταν την χαρακτηρίζουν σαν περιοχή επενδυτικής βελτίωσης, με βασική αναφορά στο δρόμο 125, ως άξονα ακριβών μαγαζιών. Ο πρόεδρος Clinton μεταφέρει εκεί το γραφείο του και σιγά σιγά εμφανίζονται και λευκοί gentrifiers. Ακόμα, στην περιοχή του Williamsburg, στο Brooklyn της Νέας Υόρκης, το gentrification ήταν αποτέλεσμα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, αφού από τη δεκαετία του 1980 οι φτηνοί πρώην βιομηχανικοί χώροι κατοικούνται από καλλιτέχνες, στη συνέχεια αναπτύσσονται επιχειρήσεις της συμβολικής οικονομίας, εκτοπίζοντας την αφροαμερικάνικη και την πουερτορικανή κοινότητα. Η περιοχή αποτελεί πλέον από μία από τις πλέον δημιουργικές περιοχές της πόλης. Ένα ακόμα παράδειγμα άξιο αναφοράς, είναι αυτό του Soho στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, όπου παρουσιάζεται η αλλαγή μιας πρώην βιομηχανικής περιοχής. Η περιοχή μέσα από την αποβιομηχάνιση και την απαξίωση του ιστορικού κτιριακού δυναμικού της έγινε μια περιοχή έλξης μποέμ καλλιτεχνών. Πιο συγκεκριμένα, τις δύο δεκαετίες του 60 και 70, οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι αγόρασαν ορόφους εγκαταλελειμμένων εργοστασίων και τους μετέτρεψαν σε κατοικήσιμες σοφίτες (loft). Κατά τη δεκαετία του 60, καλλιτέχνες άρχισαν να κινούνται στην περιοχή, αξιοποιώντας τους μεγάλους κενούς χώρους που τους πρόσφεραν τα άδεια κτίρια των βιομηχανιών. Μέχρι το 1970, το Soho ήταν ήδη μία από τις πιο μοντέρνες γειτονιές του Μανχάταν 1. Και όπως αναφέρει η Ταταράκη (2014: 94) «Η αναμόρφωση της περιοχής μέσω της κοινωνικής αναβάθμισης και ταξικής διαφοροποίησης πραγματοποιήθηκε σε λιγότερο από 20 χρόνια». Επιπρόσθετα, όπως αναφέραμε και προηγουμένως στην έρευνα μας, το Park Slope αποτέλεσε

39 υποβαθμισμένη περιοχή. Όμως, εν συνεχεία, περίπου στη δεκαετία του 1960, στην περιοχή ενεργοποιήθηκε ο μηχανισμός του gentrification. Ο κυριότερος λόγος που συνέβη αυτό ήταν γιατί σαν περιοχή θεωρούνταν «ιδεαλιστική, χωρίς προκαταλήψεις, περιπετειώδης και γεμάτη ενέργεια». Συνεπώς, άρχισε να συγκεντρώνει μεγάλο κομμάτι της γκέι κοινότητας. Οι νέοι κάτοικοι ήταν από τη μεριά τους κοινωνικά ευαισθητοποιημένοι και κατέβαλαν προσπάθειες στο να μη χάσει η γειτονιά τον πολυεθνικό χαρακτήρα της (Lees, Slater, Wyly, 2007: στο Κολυδάκης, 2015: 42-43). Ένα τελευταίο παράδειγμα για τις Η.Π.Α. είναι αυτό της Tompkin s Square Park στην Νέα Υόρκη. Ο χώρος αυτός είχε σημάδια υποβάθμισης, με αστέγους και ναρκομανείς και έπειτα από συστηματική απαξίωση του χώρου από εκπροσώπους της Πολιτείας, επιβάλλονται μέτρα αστυνόμευσης και ελέγχου του δημόσιου χώρου, με ταυτόχρονη εκδίωξη των αστέγων. Αποκορύφωμα του μέτρου ασφαλείας με την αστυνόμευση των εισόδων του, ήταν οι όροι που είχαν τεθεί, σχετικά με το ποιος είχε δικαίωμα να χρησιμοποιεί το δημόσιο πάρκο (Αθανασόπουλος, Καραβά, 2007: 9-14) Ευρώπη Σε ότι έχει να κάνει με την υποβάθμιση στην Ευρώπη, η πιο έντονα αστικοποιημένη ζώνη της Ευρώπης είναι ο άξονας της ονομαζόμενης μπλε μπανάνας, που εκτείνεται από την δυτική Αγγλία έως τις Κάτω Χώρες, τον άξονα του Ρήνου και το Μιλάνο, όπου παρουσιάζονται υψηλές πυκνότητες και υψηλός βαθμό αστικοποίησης. Στον άξονα αυτό συγκεντρώνεται το 40% του ευρωπαϊκού πληθυσμού και περιλαμβάνει πόλεις, όπως το Λονδίνο, το Άμστερνταμ, τις Βρυξέλλες, τη Φρανκφούρτη, τη Ζυρίχη, το Μιλάνο κ.α.. Συχνά γίνονται αναφορές, όμως, και για την ύπαρξη άλλων αναπτυξιακών αξόνων, όπως του άξονα ανατολής-δύσης από το Παρίσι έως τη Βαρσοβία, όπως και του μεσογειακού άξονα Μιλάνου Βαλένθιας (Hospers, 2002: 1-3). Η Βρετανία, η πρώτη κοινωνία που βιομηχανοποιήθηκε, ήταν και από τις πρώτες που πέρασε από την φάση μιας αγροτικής στην φάση μιας προεξαρχόντως αστεακής χώρας. Το 1800 λιγότερο από το 20% του πληθυσμού ζούσε σε κωμοπόλεις ή πόλεις με περισσότερους από κατοίκους. Το 1900 το ποσοστό αυτό είχε ανέβει στο 74%. Το 1800 ο πληθυσμός του Λονδίνου έφτανε περίπου τους κατοίκους, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα ο πληθυσμός ξεπέρασε τα (Giddens, 2002: 616). Στη Βρετανία συναντάμε σχήματα κοινωνικής μεταβολής παρόμοια με αυτά που συναντήσαμε στην μεταπολεμική Αμερική. Τα τελευταία τριάντα χρόνια εμφανίζεται μια τάση μείωσης του πληθυσμού όλων των μεγαλύτερων κεντρικών πόλεων του Ηνωμένου Βασιλείου, κυρίως εξαιτίας της μετακίνησής του προς τα προάστια και πόλεις-υπνωτήρια (κωμοπόλεις κοντά στην πόλη, όπου το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων εργάζονται στην πόλη) ή χωριά. Βέβαια, σύμφωνα με τον Batty (2001), όπως τον παραθέτει ο Λαγαρίας (2013: 27) η προαστιακή ανάπτυξη στην Ευρώπη είναι, συνήθως μικρότερης έντασης από ότι στις Η.Π.Α. Μαζί με την 38

40 μετακίνηση αυτή, απομακρύνθηκαν πολλές βιομηχανικές επιχειρήσεις από τον εσωτερικό δακτύλιο των πόλεων. Γενικότερα, η προαστικοποίηση και η ταυτόχρονη υποβάθμιση τους εσωτερικού δακτυλίου, δεν ήταν τόσο έντονη όσο στις ΗΠΑ, όμως υπάρχουν και εξαιρέσεις όπως η πόλη του Λίβερπουλ, όπου το κέντρο ήταν τόσο ερειπωμένο όσο και πολλές γειτονιές των αμερικανικών πόλεων. Ένα παράδειγμα, σύμφωνα με τον Giddens(2002: 635), για να καταλάβουμε πως ήταν ο εσωτερικός δακτύλιος των πόλεων, αποτελεί η Έκθεση της Αγγλικανικής Εκκλησίας του 1985, με τίτλο «Η Πίστη στις Πόλεις»: «Γκρίζοι τοίχοι, βρόμικοι δρόμοι, παράθυρα χωρίς παραθυρόφυλλα, γκράφιτι, χαλάσματα και σκουπίδια αποτελούν τα ίδια θλιβερά χαρακτηριστικά των περιοχών και των ενοριών που εξετάζουμε ( ) οι κατοικίες στον εσωτερικό δακτύλιο είναι παλαιότερες από άλλες περιοχές. Γύρω στο ένα τέταρτο των σπιτιών της Αγγλίας έχουν χτιστεί πριν από το 1919, το ποσοστό όμως στον εσωτερικό δακτύλιο ποίκιλλε από 40% έως 60%» (Church of England 1985). Στην Βρετανία, όπως και στην Αμερική, συναντάμε την εγκατάσταση των βιομηχανιών μακριά από τον εσωτερικό δακτύλιο, όμως στη διαδικασία αυτή βοήθησε η προγραμματισμένη δημιουργία νέων πόλεων, όπως το Μίλτον Κέηνς στο Μπάκινγκχαμερ. Ακόμα, δημιουργήθηκαν κάποια προγράμματα, με σκοπό την αποκατάσταση κατοικιών από τους ιδιοκτήτες τους ή φορολογικά κίνητρα για την προσέλκυση επιχειρήσεων, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Το 1981 τα προβλήματα στον εσωτερικό δακτύλιο άρχισαν να συσσωρεύονται με σημείο αναφοράς τις ταραχές στο Μπρίξτον του Λονδίνου. Όμως, το 1985 ξεσπάνε για ακόμα μια φόρα ταραχές σε διάφορες περιοχές όπως, στο Μπρίξτον και στο Αγρόκτημα Μπροντγουότερ στο Τότενχαμ του Βόρειου Λονδίνου. Ακόμα, το 1990 και το 1991 σημειώθηκαν πάλι ταραχές αλλά σε άλλες πόλεις όπως, στην Οξφόρδη, στο Μπρίστολ κ.ά. ενώ το 1995 για τρίτη φορά ξεσπούν ταραχές στο Μπρίξτον. Τέλος, o Giddens(2002: 636) αναφέρει πως, ο Πολ Χάρισον(1983) μετά την περιγραφή του για έναν από τους πιο φτωχούς δήμος του Λονδίνου, το Χάνκι, μεταδίδει μια ατμόσφαιρα απελπισίας και προειδοποιεί ότι σε τέτοιες περιοχές δημιουργείται «μια κοινωνία που αυτοαμύνεται πίσω από οδοφράγματα» και που ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται από «μια σταθερή διάβρωση των πολιτικών ελευθεριών». Μια κυβερνητική επιτροπή που υπέβαλλε έκθεση για τον εσωτερικό δακτύλιο του Λονδίνου, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η κακή διοίκηση της πόλης και ιδιαίτερα η έλλειψη δημόσιων υπηρεσιών συνέβαλε για τα προβλήματα της Νέας Υόρκης και πως το Λονδίνο, ακολουθεί τον ίδιο δρόμο. Για την αντιμετώπιση της περαιτέρω υποβάθμισης του εσωτερικού δακτυλίου, δημιουργήθηκε ένα κυβερνητικό πρόγραμμα το «Δράση για τις Πόλεις» το Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, προέβλεπε περισσότερο στις ιδιωτικές επιχειρήσεις και στις δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς, για τη δημιουργία βελτιώσεων, παρά στην κρατική παρέμβαση. Σύμφωνα με την τότε κυβέρνηση, στις άπορες περιοχές εισέρευσαν από ιδιωτικές αναπτυξιακές πηγές γύρω στα 900 εκατομμύρια αγγλικές λίρες μέχρι το 1990, όμως η συμβολή ήταν πολύ μικρότερη από αυτήν που αναμενόταν. Συμπερασματικά, προκύπτει πως οι κεντρικές πόλεις δημιουργούν ουσιαστικά προβλήματα, που δεν αρκεί μόνο η 39

41 ιδιωτική πρωτοβουλία χωρίς σημαντικές κρατικές δαπάνες για την αντιμετώπισή τους, αλλά ο συνδυασμός και των δυο. Τέλος, το Castlefield του Μάντσεστερ, όπου βρίσκεται στη δυτική περιοχή του κέντρου της πόλης, κατά το παρελθόν αποτελούσε αμιγώς βιομηχανική περιοχή. Όμως, μετά το 1960, γνώρισε μεγάλη παρακμή. Οι βιομηχανίες κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων που υπήρχαν στην περιοχή έκλεισαν, οι αποθήκες εγκαταλείφθηκαν και έτσι έμεινε μια παρατημένη περιοχή στην καρδιά της πόλης. Με αποκορύφωμα το 1972 που έχουμε και το κλείσιμο κάποιον εργοστασίων στην περιοχή (Ταταράκη, 2014: 94). Σχετικά με την αναβάθμιση, το gentrification πρωτοπαρατηρήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία στη συνοικία Notthing Hill, όπου σταδιακά τα εργατικά στρώματα εκτοπίζονται από τις κατοικίες τους. Ένα παράδειγμα ακόμα, είναι αυτό στο Brixton, αναφέρει η Αλεξανδρή (2013: 71), όπου υπάρχει έντονη παρουσία μεταναστών, ενώ μετά τις ταραχές του 1981, διαμορφώνονται συνθήκες για την εγκατάσταση πρώιμων gentrifier. Από τις αρχές τις δεκαετίας του 2000, με την αυξανόμενη παρουσία των μπαρ, της νυχτερινής ζωής και των εστιατορίων, υπάρχει εισροή νέων ομάδων κατοίκων. Τέλος ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εξευγενισμού στη Μεγάλη Βρετανία, είναι αυτό του Barnsbury όπου έχουν σημειωθεί τρία διαδοχικά ρεύματα gentrification. Το πρώτο ρεύμα αποτελείται από πρωτοπόρους gentrifier, δηλαδή άτομα με προοδευτική αντίληψη ζωής και ριζοσπαστικές πολιτικές πεποιθήσεις. Κατά τη δεκαετία του 1980 εμφανίζεται το δεύτερο ρεύμα gentrification με την εγκατάσταση ευπορότερων κοινωνικών ομάδων που απασχολούνται σε διοικητικές και επιχειρηματικές θέσεις και από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, εμφανίζεται το τρίτο ρεύμα gentrification, το οποίο χαρακτηρίζουν supergentrification, καθώς συνδέεται με την πρόσφατη τάση στην πόλη του Λονδίνου ως τόπος χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας του παγκοσμίου κεφαλαίου (Αλεξανδρή, 2013: 71-73). Ένα άλλο παράδειγμα είναι και αυτό του Castlefield στο Μάντσεστερ που αναφέραμε και προηγουμένως. Μετά την αποβιομηχάνιση της περιοχής το 1972 και ενώ την ίδια περίοδο ανακαλύφθηκαν απομεινάρια της Ρωμαϊκής εποχής, όλα αυτά τράβηξαν το ενδιαφέρον της πολιτείας και των κατοίκων, με αποτέλεσμα από το 75 και μετά να αρχίσει μια προσπάθεια αναβάθμισης της περιοχής (Tiesdell, 1996:80). Με αποτέλεσμα να γίνουν επενδύσεις στην περιοχή, τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού τομέα, που αφορούσαν σε χρήσεις πολιτιστικού και ψυχαγωγικού περιεχομένου. Παλιά βιομηχανικά κτίρια και αποθήκες επαναχρησιμοποιήθηκαν ως μουσεία, εκθεσιακοί χώροι, εστιατόρια, κ.ά., διατηρώντας και αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την ιστορική και βιομηχανική κληρονομιά της περιοχής. Στη συνέχεια, στη Γαλλία θα αναφερθούμε για το παράδειγμα της περιοχής Bercy στο ανατολικό Παρίσι. Το ανατολικό τμήμα του Παρισιού, ήταν πάντα συνυφασμένο με τον εργατικό κόσμο, τους μετανάστες και τις άσχημες συνθήκες στέγασης και διαβίωσης. Για το λόγο αυτό έχουν γίνει της τελευταίες δεκαετίες ιδιαίτερες προσπάθειες αναβάθμισης της ευρύτερης περιοχής. Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα εκεί ήταν εγκατεστημένοι οινοπαραγωγοί και η περιοχή ευδοκιμούσε. Στις αρχές τους 70 τα 40

42 συμβόλαια των οινοποιών με το κράτος δεν ανανεώθηκαν με επακόλουθο την ερήμωση και την υποβάθμιση της περιοχής. Οι διαδικασίες αναγέννησης της περιοχής ξεκίνησαν με αφορμή την πιθανή φιλοξενία των Ολυμπιακών Αγώνων του 1992 (Παπαντωνίου, Τζώτζου, 2005). Επιπρόσθετα, στην Ιταλία, αναφέρει η Αλεξανδρή (2013: 79) το gentrification εμφανίζεται κυρίως σε πόλεις του βορρά, όπως το Μιλάνο, το Τορίνο, η Βενετία, η Μπολόνια και η Ρώμη, και λιγότερο σε πόλεις του νότου όπως οι Συρακούσες και το Μπάρι (Casillo, 2011). Στη Ρώμη, όπως υποστηρίζει ο Herzfeld (2009 στο Αλεξανδρή 2013: 79) το gentrification συνδέεται με πρακτικές υφαρπαγής κεντρικών περιοχών από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και τη μετατροπή τους σε συνοικίες αίγλης και ευμάρειας. Ο Herzfeld (2009) συνεχίζει η Αλεξανδρή (2013), εξετάζοντας τις χωρο-κοινωνικές μεταβολές της γειτονιάς Monti στο κέντρο της Ρώμης, επισημαίνει μια σύνθετη διαδικασία gentrification όπου τα συμφέροντα της εκκλησίας ταυτίζονται με τα συμφέροντα ενός αριστερού δήμου, προωθούνται νόμοι που αλλάζουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς, προάγοντας τα συμφέροντα της μαφίας, αλλά και την αναβάθμιση του αστικού ιστού και την εγκατάσταση ευπορότερων κοινωνικών ομάδων. Ενώ, τέλος, στη Γερμανία και συγκεκριμένα στο Βερολίνο, οι Bernt and Holm (2005) όπως γράφει η Αλεξανδρή (2013: 73) ισχυρίζονται ότι οι τάσεις gentrification στο κέντρο του, αρχίζουν να διαφαίνονται μετά την πτώση του τοίχους και την αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Συνεχίζουν λέγοντας ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1990, στον εξευγενισμό της περιοχής Prenzlauer Berg, οι gentrifiers είναι κυρίως νέοι χωρίς παιδιά και με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι οποίοι ζουν πλάι πλάι με τους παλιούς κατοίκους. Τέλος, φαίνεται ότι η κοινωνική γεωγραφία της περιοχής έχει αλλάξει και με τη συνεχή άνοδο των τιμών των ακινήτων, οι παλιοί κάτοικοι εκτοπίζονται (Καλαντίδης, 2011 στο Αλεξανδρή, 2013: 74). Ανακεφαλαιώνοντας, σε αυτό το κεφάλαιο αρχικά αναφερθήκαμε στην υποβάθμιση μέσα από την έντονη αστικοποίηση και προαστιοποίηση στις Η.Π.Α., στην Μεγάλη Βρετανία και στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, στις Η.Π.Α. η έντονη αστικοποίηση εμφανίζεται μετά τη βιομηχανική επανάσταση, όπου μεταξύ του 1800 και του 1900 ο πληθυσμός της Νέα Υόρκης ανέβηκε από τις στα 4,8 εκατομμύρια (Giddens, 2002: 616). Η προαστιοποίηση όμως, λαμβάνει χώρα μετά των Β.Π.Π. με αποκορύφωση τις δεκαετίες του 1950 και 1960, όπου την περίοδο εκείνη οι κεντρικές πόλεις παρουσίαζαν μια αύξηση της τάξης του 10%, ενώ η αύξηση των προαστίων ανήρχετο σε 48%. Στη συνέχεια, η αστικοποίηση στη Μεγάλη Βρετανία ακολουθεί την ίδια χρονικά περίοδο με τις Η.Π.Α. αφού το 1800 λιγότερο από το 20% του πληθυσμού ζούσε σε κωμοπόλεις ή πόλεις με περισσότερους από κατοίκους, ενώ το 1900 το ποσοστό αυτό είχε ανέβει στο 74%. Σε όλα όμως τα παραδείγματα έχουμε τον εκτοπισμό των υψηλών κοινωνικά στρωμάτων προς τα προάστια. Ακόμα, στο κεφάλαιο αυτό δείξαμε και την πορεία του εξευγενισμού. Στις Η.Π.Α. παρατηρείται από το 1970, στο San Francisco που έχει να κάνει με τις καθημερινές πρακτικές διεκδίκησης της gay κοινότητας. Στη Μεγάλη Βρετανία, παρατηρήθηκε 41

43 κατά τη δεκαετία του 1960 στο Λονδίνο και πιο συγκεκριμένα στη συνοικία Notthing Hill. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, το φαινόμενο αυτό μπορεί να λαμβάνει χώρα κάποια χρόνια αργότερα, παρόλα αυτά συναντάται πολύ συχνά.σε όλες τις περιπτώσεις του εξευγενισμού, έχουμε μια αλλαγή στην κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής όπου εφαρμόστηκε, αφού πλέον τα υψηλά κοινωνικά στρώματα εκτοπίζουν τα χαμηλά. Η περιοχή αναβαθμίζεται, κάνοντας την πιο ελκυστική, με αποτέλεσμα οι τιμές των ακινήτων να αυξάνονται. 42

44 4. Η Ελληνική περίπτωση και μια μελέτη περίπτωσης του Γκαζιού Ο κύκλος της υποβάθμισης-αναβάθμισης στην Ελλάδα Αρχικά θα αναφερθούμε στην υποβάθμιση, όπου σε αντίθεση με τις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η αστικοποίηση είναι αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης, στην Αθήνα η συγκέντρωση του πληθυσμού σχετίζεται, προ πολεμικά, με τη διάβρωση του αγροτικού χώρου και την εισροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1922 (Χατζημιχάλης, 1988). Η Αθήνα την δεκαετία του 1950 ήταν πρωτεύουσα μιας χώρας που στηριζόταν στον πρωτογενή τομέα, καθώς το ποσοστό των οικονομικά ενεργών στον τομέα αυτό ήταν 55,3% (Φράγκος, 1980, στο Μαλούτας, 2008: 30), και η οποία είχε υποστεί πόλεμο, κατοχή και εμφύλιο πόλεμο. Λόγω λοιπόν των προβλημάτων της αγροτικής οικονομίας αλλά και των συνθηκών διαβίωσης -κυρίως για τους ηττημένους του εμφυλίου- σε κλειστές κοινωνίες (χωριά, μικρές πόλεις), ώθησαν μέρος αυτού να κατευθυνθεί προς την ανωνυμία των μεγαλουπόλεων και κυρίως της Αθήνας (Kayser, 1968, Ρόκος, 1994 στο Μαλούτας, 2008: 30). Συνεπώς, τότε αρχίζει να εμφανίζεται η αστικοποίηση στην Ελλάδα και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970 ο πληθυσμός της Αθήνας τριπλασιάστηκε. Αν παρατηρήσει κανείς τα βασικά δημογραφικά μεγέθη του κεντρικού δήμου της Αθήνας, βλέπει πως η αύξηση του πληθυσμού, κατά τις δεκαετίες του '50 και '60, ακολουθεί εν μέρει τη ραγδαία αύξηση του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Όμως μετά τη σταθεροποίηση κατά τη δεκαετία του '70 οδηγείται σε συρρίκνωση (Μαλούτας, 2013: 36-37). 43

45 Γράφημα 1 Πηγή 8 Μαλούτας (2013: 37) Συνεπώς, σε αυτό το διάγραμμα βλέπουμε την πληθυσμιακή έκρηξη του Νομού Αττικής αλλά και του Δήμου Αθηναίων από το 1951 έως το Όπου ενώ ο πληθυσμός της Αττικής συνεχώς αυξάνεται και από κατοίκους το 1951 φθάνει στους το 2001, ο Δήμος Αθηναίων, από το 1951 έως το 1981 ακολουθεί ανοδική πορεία, και από το 1981 και έπειτα ο πληθυσμός του κεντρικού δήμου μειώνεται.επομένως, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, εμφανίζεται η προαστικοποίηση στην Αθήνα, όπου δημιουργεί δύο αντίθετες κινήσεις, την μετακίνηση προς την ανατιμημένη περιφέρεια και την ερήμωση του υποτιμημένου κέντρου. Όμως η ερήμωση αυτή είχε σαν αποτέλεσμα, την εισροή στην πόλη νέων ομάδων με περιορισμένους πόρους που εγκαταστάθηκαν στα υποτιμημένα κτίρια. Το ευρύτερο κέντρο της Αθήνας, επισημαίνει ο Μαλούτας (2013), χαρακτηρίστηκε κατά τις δεκαετίες του '80 και '90 από πληθυσμιακή συρρίκνωση. Η συρρίκνωση αυτή, δε σημαίνει ότι η Αθήνα έστω και αργοπορημένα ακολούθησε το πρότυπο υποβάθμισης του κέντρου που χαρακτήριζε τη βιομηχανική πόλη του Αγγλόφωνου κόσμου. Τα αίτια της υποβάθμισης ήταν διαφορετικά. Ο τρόπος με τον οποίο δομήθηκαν αυτές οι περιοχές, οπού επιδείνωσαν ραγδαία τις συνθήκες κατοικίας, ενώ σημαντικό μέρος είχε και η ατμοσφαιρική ρύπανση. Το 1981 το ποσοστό των κατοίκων που ήταν υπήκοοι άλλων χωρών ήταν 2% και το 2001 το ποσοστό αυτό μετατράπηκε σε 20%. Τέλος, ο Δήμος Αθηναίων (ο κεντρικό Δήμος) το 1951 αποτελούσε το 35,7% του πληθυσμού της μητρόπολης ενώ το 2001 το 20,1%. 44

46 Πίνακας 1 Πηγή 9 Μαλούτας (2013: 39) Την περίοδο , υπάρχει σημαντική μετατόπιση των βασικών κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών. Όπως έχει μελετήσει ο Μαλούτας (2013: 39-40), τα υψηλού κύρους επαγγέλματα (π.χ. διευθυντές στο δημόσιο-ιδιωτικό τομέα, ελεύθεροι επαγγελματίες), μετατοπίστηκαν, όσον αναφορά τον τόπο κατοικίας, σε νέες περιφερειακές περιοχές υψηλής κοινωνικής φυσιογνωμίας, όπου από 6,1% το 1971 μετατράπηκαν σε 24,8% το Το ποσοστό τους στο κέντρο υποδιπλασιάστηκε και συνεπώς υπάρχει μια απομάκρυνση από το κέντρο προς περιφερειακές περιοχές κατοικίας υψηλής κοινωνικής φυσιογνωμίας. Ενώ από την άλλη οι ανακατατάξεις για τους μισθωτοί εργάτες ήταν ελάχιστες. Αντίθετα, ο Εμμανουήλ (2013: 63) υποστηρίζει πως η μείωση του πληθυσμού στο Δήμο Αθηναίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε δημογραφικούς παράγοντες, αφού υπάρχει μεγάλη πτώση της γεννητικότητας τη δεκαετία του '80. Μεταξύ '81 και '90 οι γεννήσεις ανά 1000 άτομα μειώθηκαν από άνω του 15 σε 10. Συνεπώς, τα νοικοκυριά της δεκαετίας του 2001 είχαν πολύ λιγότερα παιδιά σε σύγκριση με το Έπειτα τη δεκαετία υπήρξε μείωση του αριθμού των γηγενών νοικοκυριών κατά - 7,62% στο Δ. Αθηναίων, ενώ αντίθετα στο σύνολο της Αττικής είχαμε μια μικρή αύξηση κατά 4,9%. Συμπερασματικά, καταλήγει πως η συνολική ζήτηση της απλής κατοικίας δεν μειώθηκε και πως η ορισμένη μείωση του πληθυσμού οφείλεται στη δραστική μείωση του μεγέθους των γηγενών νοικοκυριών, λόγω των τάσεων υπογεννητικότητας. Έπειτα, αν συμπεριλάβει κανείς τα αυξημένα επίπεδα εισοδήματος, κατανάλωσης και των επενδύσεων (λόγω της αύξησης του δανεισμού), ο προβληματισμός περί κρίσης κατοικίας λόγω μαζικής εγκατάλειψης δεν είναι απόλυτα σωστός διότι παρερμηνεύει τα πληθυσμιακά στοιχεία. Αν και όντως υπήρξε 45

47 μια τάση μείωσης των γηγενών νοικοκυριών. Όμως, αναφέρει πως η τάση μετακίνησης, των νοικοκυριών που ήθελαν να αλλάξουν σπίτι, προς τις άλλες περιοχές, δικαιολογείται διότι το κέντρο ήταν κορεσμένο και δεν υπήρχαν νέες κατοικίες. Οπότε αν αγνοήσουμε όλους τους άλλους παράγοντες, η πιθανότητα να εγκατασταθεί στην υπόλοιπη πόλη είναι της τάξης του 80% και 90% όταν πρόκειται για νέα κατοικία. Έπειτα, τη μεγαλύτερη συμβολή στο φαινόμενο της προαστικοποίησης την είχε η εισροή του μεγάλου κύματος των οικονομικών μεταναστών με αφετηρία τη δεκαετία του Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2001, το ποσοστό των ξένων υπηκόων στην Ελλάδα ανερχόταν σε 8,1%, εκ των οποίων 1,3% προερχόταν από ανεπτυγμένες χώρες. Για την Αττική ήταν 11,1% και 1,6% αντίστοιχα και για το Δήμο Αθηναίων 20% (!) και 2,1%. Επειδή, αναφέρει ο Χριστόπουλος(2004, στο Μαλούτας, 2008: 52), οι μετανάστες δεν έγιναν αντικείμενο στεγαστικής μέριμνας, αφού καθ όλη σχεδόν τη δεκαετία του 1990, η παρουσία του ήταν επισήμως παράνομη, κινήθηκαν προς την ιδιωτική ενοικιαζόμενη κατοικία. Προτιμούσαν παλιά σπίτια, λίγων τετραγωνικών, χαμηλού ορόφου σε πυκνοδομημένες περιοχές γύρο από το κέντρο. Η παρουσία των μεταναστών δεν έφερε στην Αθήνα νέες μορφές στεγαστικού διαχωρισμού (πχ. γκετοποίηση), τουλάχιστον εκείνη την περίοδο, αλλά συντέλεσε στην υποβάθμιση αυτών των περιοχών. Αντίθετα, ο Εμμανουήλ (2013) υποστηρίζει ότι σε επίπεδο απογραφικών τομέων (3-4 οικοδομικά τετράγωνα) από τα στοιχεία του 2001, δεν εμφανίζεται ο μηχανισμός κοινωνικού διαχωρισμού του Schelling (1971), όπου μετά από κάποιο ποσοστό "κατάληψης" των άμεσα γειτονικών κατοικιών ενός γηγενούς από ξένους, προκαλείται είτε αλλαγή κατοικίας με εγκατάσταση στην ίδια περιοχή ή πιο συχνά εγκατάλειψη της περιοχής. Τέλος, τονίζει ότι η μείωση του μόνιμου πληθυσμού του Δ. Αθηναίων έχει αυξηθεί την περίοδο , από -3,3% το σε -16,9%. Αυτό ίσως οφείλεται στη μετακίνηση των πιο ώριμων μεταναστών, αλβανικής καταγωγής αλλά και από τη μεγάλη αύξηση οικοδόμησης νέων κατοικιών τη δεκαετία σε σύγκριση με την προηγούμενη (κατά 34%) που ως επί το πλείστον γίνεται εκτός Δ. Αθηναίων. Συνεπώς, καταλήγει πως, τα δεδομένα αυτά του 2011 δεν δείχνουν κάποια επιδείνωση των τάσεων εγκατάλειψης λόγω ξενοφοβίας-ρατσιστικού χαρακτήρα. 46

48 Γράφημα 2 Πηγή 10 Μαλούτας (2013: 38) Τέλος, οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 συντέλεσαν και αυτοί με το μέρος τους στο φαινόμενο αυτό. Καθώς με την κατασκευή σημαντικών υποδομών στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων, μειώθηκαν οι χρονοαποστάσεις στην πόλη και συνεπώς δημιουργήθηκαν νέες κινήσεις προς τις νέες ευνοϊκές θέσεις. Σε ότι έχει να κάνει με το φαινόμενο της αναβάθμισης, θα αναφερθούμε αρχικά σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, αυτό της Πλάκας. Στην υπάρχουσα κατάσταση με την δεδομένη εικόνα της πόλης να έχει την τάση υποβάθμισης και σε μερικές περιπτώσεις γκετοποίησης κάποιων περιοχών, ως λύση θεωρήθηκαν οι αναπλάσεις, αλλιώς οι διαδικασίες gentrification. Πριν από την ανάπλαση αυτό που χαρακτήριζε την Πλάκα ήταν τα παλιά παραδοσιακά κτίρια. Με τις νέες χρήσεις και τα κέντρα διασκέδασης, η Πλάκα έχασε ελαφρώς τον παραδοσιακό προφίλ των συνοικιών της, παράλληλα με τα προβλήματα της στάθμευσης και της κυκλοφορίας των οχημάτων, που φαίνεται ωστόσο να μην έχει επηρεάσει την τουριστική και πολιτιστική της έλξη (Μοσχίδου, 2011: 64-77). Το 1974 έγινε η πρώτη μελέτη για την ανάπλαση της Πλάκας. Έως το 1978 δεν είχε γίνει καμία ενέργεια. Η ανάπλαση λοιπόν στην περιοχή της Πλάκας με την κρατική παρέμβαση την δεκαετία του 1980, απαγόρευσαν τις οχλούσες χρήσεις διασκέδασης, δημιουργώντας έτσι τις 47

49 προϋποθέσεις για gentrification με την παράλληλη είσοδο κατοίκων από τα μεσαία και υψηλότερα κοινωνικά στρώματα. Η απομάκρυνση αυτών των χρήσεων γης, εκτός από τις προϋποθέσεις για gentrification, αφήνει ένα κενό ως προς την δυναμική επέκτασης άλλων δραστηριοτήτων σε εμπορικές περιοχές του κέντρου (Καλοκαιρινού, 2009: 27-32). Εικόνα 7 Πρωτοσέλιδο για την υποβάθμιση της Πλάκας, 1966 Πηγή 11 Εικόνα 8 Η Πλάκα σήμερα Πηγή

50 Στη συνέχεια, η περιοχή Λαδάδικα της Θεσσαλονίκης όπου βρίσκεται στην δυτική είσοδο της πόλης, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ανάπλασης στη πόλη. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας στην περιοχή η κυρίαρχη χρήση ήταν το εμπόριο. Μετά την απελευθέρωση, η ήδη υποβαθμισμένη περιοχή των Λαδάδικων υποβαθμίζεται ακόμα περισσότερο. Σε κάποια στενά μάλιστα στεγαζόντουσαν μόνο κακόφημες δραστηριότητες, από την εποχή τουλάχιστον του Α' παγκοσμίου πολέμου (Μουτσόπουλος, 1996:15). Στα τέλη της δεκαετίας του '80, η υποβάθμιση των Λαδάδικων γίνεται ιδιαίτερα αισθητή, καθώς, οι δρόμοι βρίσκονταν σε κακή κατάσταση, η κυκλοφορία και η στάθμευση τις πρωινές ώρες ήταν επιβαρυμένη, το κτιριακό απόθεμα παρουσίαζε στοιχεία εγκατάλειψης και τέλος, οι κάτοικοί της ανήκαν σε περιθωριακά κοινωνικά στρώματα (Μαυρομάτης, 1996:27-29). Προκειμένου να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση, προτάθηκε ένα σχέδιο δράσης. Οι προτάσεις ήταν να εγκατασταθούν χρήσεις εμπορίου, με αποκατάσταση και επανάχρηση των υπαρχόντων κτισμάτων. Στα ισόγεια των κτιρίων εγκαταστάθηκαν καταστήματα διασκεδάσεως, όπως μπαρ, εστιατόρια, ταβέρνες, κ.ά., καθώς και πολιτιστικές δραστηριότητες. Επιπλέον, προβλέπονταν έργα υποδομής, όπως πεζοδρομήσεις, αναπλάσεις πλατειών, υπόγεια τοποθέτηση των εναερίων καλωδίων, κ.λπ. (Καλογήρου, 2004:29-31). Στο σύνολό της η ανάπλαση άλλαξε την εικόνα της περιοχής, με τα παλιά αλλά ανακαινισμένα κτίρια να διατηρούν την ιστορικότητα της περιοχής. Τα Λαδάδικα αναβαθμίστηκαν αισθητικά, οι χρήσεις γης μεταβλήθηκαν και οι παλιές εμπορικές χρήσεις αντικαταστάθηκαν από νέες χρήσεις ψυχαγωγίας και πολιτισμού. Σήμερα, τα Λαδάδικα θεωρούνται αποτυχημένη περίπτωση μετατροπής μιας περιοχής σε πολιτιστική και ψυχαγωγική περιοχή (Ταταράκη, 2014: 96). Εικόνα 9 Τα Λαδάδικα παλιά Πηγή

51 Εικόνα 10 Τα Λαδάδικα σήμερα Πηγή /Things_To_Do-Thessaloniki-Ladadika-BR-1.html Τέλος, θα αναφερθούμε στην περίπτωση του Μεταξουργείου, όπου μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Σε αυτή την περίπτωση, η διαδικασία του gentrification είναι αποτέλεσμα κυρίως της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το κράτος ήταν απόν. Τη χρονική περίοδο , σύμφωνα με μελέτη του ΕΜΠ (1995 στο Αλεξανδρή, 2013 :157), στην περιοχή κατοικούν τρεις πληθυσμιακές ομάδες: οι παλιοί κάτοικοι μεγαλύτερης ηλικίας, οι τσιγγάνοι και οι μουσουλμάνοι της Θράκης, και οι μετανάστες κυρίως Αλβανικής και Πολωνικής καταγωγής. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, όπως αναφέρει η Αλεξανδρή (2013: 158), η παρουσία των ελλήνων κατοίκων αν και φθίνουσα παραμένει σημαντική, ενώ αυξάνεται σημαντικά η παρουσίαση ορισμένων ομάδων μεταναστών. Συνεχίζει, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, στην περιοχή αρχίζουν να εγκαθίστανται πιο εύπορα νοικοκυριά, που διακρίνονται από έντονο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο, ενώ παράλληλα αρχίζουν να εμφανίζονται και νέες χρήσεις, με αποκορύφωμα τις αρχές τις δεκαετίας του 2000 που εμφανίζονται χρήσεις διασκέδασης και αναψυχής. Τέλος, το gentrification σε αυτήν την περιοχή εμφανίζεται σημειακά, σε επίπεδο δρόμου, κτηρίου και ορόφου κτηρίου, και όχι σε όλη την περιοχή. Ίσως αυτό να οφείλεται στο ότι μπορεί να μην έχει ολοκληρωθεί ακόμα. 50

52 Εικόνα 11 Ο εξευγενισμός στο Μεταξουργείο Πηγή 15 %BC%CE%B9%CF%83%CE%B7/ 4.2. Η μελέτη περίπτωσης του Γκαζιού Ιστορική εξέλιξη της περιοχής του Γκαζιού και αρχή της υποβάθμισης Αρχικά, να αναφέρουμε πως το Γκάζι ανήκει στο 3ο δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων, βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της πόλης και οριοθετείται από τις οδούς: Ιερά Οδό, Πειραιώς, Πέτρου Ράλλη και Κωνσταντινουπόλεως. Αποτελεί μία περιοχή της πόλης που εμφανίζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, εφόσον τοποθετείται σε σημείο κλειδί για την Αθήνα, τόσο σε ιστορικό όσο και σε γεωγραφικό επίπεδο. 51

53 Χάρτης 1 Περιοχή Μελέτης Πηγή 16 Google Maps, Ιδία επεξεργασία Η σπουδαιότητα της περιοχής του Γκαζιού έγκειται σε γεωγραφικούς αλλά και ιστορικούς λόγους, αναφέρει η Ταταράκη (2014: 102). Πράγματι, συνεχίζει, η ιστορική σημασία της περιοχής προκύπτει από την ένταξή της στην συμβολή των τριών βασικών οδικών αξόνων της αρχαιότητας, οι οποίοι εξασφάλιζαν την οδική σύνδεση της πόλης της Αθήνας τόσο με την Ελευσίνα όσο και με τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου. Επιπλέον, το Γκάζι αποτέλεσε τμήμα του Δήμου Κεραμέων, του αρχαιότερου Δήμου της Αθήνας, όπου μάλιστα βρίσκεται ο ιστορικός χώρος του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού του 5ου π.χ αιώνα, συνδέοντας τις περιοχές της Ακαδημίας Πλάτωνος και της Ακρόπολης (Παπαδοπούλου, 1999 στο Ταταράκη, 2014 και στο Στεφανάτου, 2010). Εξίσου σημαντικός αποδείχθηκε και ο ρόλος της περιοχής στην διαμόρφωση του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου των Αθηνών, μετά την ανακήρυξη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους το 1833, με την συμβολή των αρχιτεκτόνων Σταμάτιου Κλεάνθη και Eduard Schaubert. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, επισημαίνει ο Καλλιβρετάκης στο άρθρο του «Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου 2», η πόλη της «Νέας» Αθήνας περιλάμβανε το ήμισυ της Παλαιάς με τη δημιουργία 3 πόλων-πλατειών σε τριγωνική διάταξη και την παράλληλη επέκτασή της προς τα δυτικά, βόρεια και ανατολικά. Η Παλαιά Πόλη (οριζόμενη από τις οδούς Ηφαίστου, Πανδρόσου και Ανδριανού) θα διατηρούνταν και θα χωρίζονταν σε οικοδομικά τετράγωνα με βάση τους κύριους ρυμοτομικούς άξονες, που διαμόρφωναν ένα ισοσκελές τρίγωνο με κορυφή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας, σκέλη τις οδούς Πειραιώς και Σταδίου και βάση την οδό Ερμού. Στο σχήμα αυτό, την κορυφή του τριγώνου θα καταλάμβαναν τα ανάκτορα του Όθωνα, ενώ οι πλευρές αυτού, δηλαδή οι οδοί Πειραιώς και Σταδίου, θα κατέληγαν στις δύο κυκλικές πλατείες στα όρια της πόλης της εποχής, δηλαδή ανατολικά στην πλατεία

54 Μουσών (σημερινή πλατεία Συντάγματος) και δυτικά στην πλατεία Κέκροπος (σημερινό Γκάζι). Εικόνα 12 Η πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη-Schaubert για την πόλη των Αθηνών του 1833 Πηγή 17 Πηγή: Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήνα 1966, στο Η τροποποίηση αυτού του σχεδίου από τον Klenze, τοποθετεί τα ανάκτορα από την πλατεία Ομονοίας, στον Κεραμεικό, με αποτέλεσμα να οδηγήσει πολλούς Αθηναίους να εγκατασταθούν εκεί κοντά. Συνεπώς τη δεκαετία του 1870 αποτελούσε μια πυκνοδομημένη αστική συνοικία με όμορφα αρχοντικά (Υ.Πε.Χω.Δ.Ε.: 1995). 53

55 Εικόνα 13 Το πολεοδομικό σχέδιο του Klenze του 1834, που αποτελούσε αναθεώρηση της πρότασης Κλεάνθη-Schaubert Πηγή 18 Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήνα 1966, στο Όμως, με την οριστική μετατόπιση των Ανακτόρων, στο ανατολικό τμήμα της οδού Ερμού (Gartner 1836), αφαίρεσε από την δυτική συνοικία της Αθήνας, τις εξαιρετικές για το μέλλον της προοπτικές. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, η εγκαθίδρυση μιας ελληνοαγγλικής εταιρίας επεξεργασίας μετάξης, δυτικά της Πειραιώς («Μεταξουργείο») αποτέλεσε ένα δεύτερο αρνητικό στοιχείο στην εξέλιξή της. Συνεπώς, η περιοχή που άλλοτε φιλοξενούσε μεσοαστικά και μεγαλοαστικά στρώματα του πληθυσμού ( ), ύστερα από ριζικές μεταβολές χρήσεων μετέπεσε σε μια μικτή δομή λειτουργιών που οδήγησε στην οριστική υποβάθμιση της. Εικόνα 14 Το πολεοδομικό σχέδιο του Gartner του 1836 Πηγή

56 Η Τρίτη Πλατεία στον Κεραμεικό δεν υλοποιήθηκε ποτέ, τόσο για κλιματικούς όσο και κοινωνικούς λόγους, εφόσον γειτνίαζε με φτωχογειτονιές της βιοτεχνικής δραστηριότητας, ενώ η περιοχή της σημερινής πλατείας Συντάγματος ήταν ιδανική, εφόσον βρισκόταν κοντά με τα αρχοντικά της βορειοανατολικής Πλάκας, τα ρεύματα από τον Υμηττό καθάριζαν την ατμόσφαιρα και τα νερά του πλησιέστερου ποταμού Ιλισού, δεν είχαν την στασιμότητα του Κηφισού, γύρω από τον οποίο διαδίδονταν επιδημίες ελώδους πυρετού (Σαρηγιάννης, 2000, στο Στεφανατού 2010). Με την τελική τοποθέτηση των ανακτόρων στα ανατολικά της πόλης, συνεχίζει η Στεφανάτου (2010), ο χωρικός και κοινωνικός διαχωρισμός, που προϋπήρχε ήδη από την εποχή της τουρκοκρατίας, ενισχύθηκε, εδραιώνοντας τη διάκριση μεταξύ της ανατολικής Αθήνας με την κατοικία της ανώτερης άρχουσας τάξης και το επίσημο κέντρο και της δυτικής με τις βιοτεχνίες, τα εργαστήρια, τις φτωχογειτονιές και το ανθυγιεινό περιβάλλον (Καρύδης, 1991 στο Ρούμπη, 2006/ Σαρηγιάννης, 2000). Ο υποβαθμισμένος χαρακτήρας των περιοχών αυτών παγιώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, όταν η αφετηρία της εκβιομηχάνισης της Αθήνας συνδέθηκε με τη χωροθέτηση βιομηχανικών και βιοτεχνικών χρήσεων στο δυτικό τμήμα της πόλης (Σαρηγιάννης, 2000). Όμως, αναφέρει η Ταταράκη (2014) ο υποβαθμισμένος χαρακτήρας των περιοχών αυτών ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο με την εγκατάσταση του συγκροτήματος παραγωγής φωταερίου (γκάζι), επί της οδού Πειραιώς απέναντι από τον Κεραμεικό ( στο οποίο οφείλει εξάλλου και το όνομά της η περιοχή «Γκάζι», λόγω της συνακόλουθης συνοικίας που αναπτύχθηκε γύρω από το εργοστάσιο του γκαζιού για να καλύψει τις στεγαστικές ανάγκες των εργαζομένων σε αυτό (Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη, 2004). Πράγματι, το Αθηναϊκό εργοστάσιο της Γαλλικής Εταιρείας Αεριόφωτος ιδρύθηκε το 1857, κατόπιν βασιλικού διατάγματος του Όθωνα κι έτσι η ιστορία της περιοχής συναρτάται στενά με την ύπαρξη του εργοστασίου του γκαζιού, το οποίο διαδραμάτισε τελικά σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη της περιοχής. Ειδικότερα, η συμβολή του έγκειται σε επίπεδο πολεοδομικό αλλά και σε επίπεδο κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών, από την άποψη ότι οδήγησε στην κατοίκηση της περιοχής από μικροαστικό και εργατικό κόσμο, ενώ ταυτόχρονα σηματοδότησε την εκκίνηση της πρώτης βιομηχανικής ζώνης της πόλης. Το Γκάζι, με την ιδιότητα της πρώτης ενδεχομένως εργατικής γειτονιάς στην Αθήνα, δίπλα στο εργοστάσιο αεριόφωτος και συνακόλουθα, με τις άθλιες παράγκες και καλύβες του, απέκτησε την φήμη της επικίνδυνης συνοικίας, ως εστίας ασθενειών και εγκληματικότητας. Ωστόσο, αν και πρόκειται για μία περιοχή με πολλά προβλήματα, ταυτοχρόνως διατήρησε και έναν χαρακτήρα μιας ιδιαίτερα ζωντανής γειτονιάς, όπου άνθησε η παραδοσιακή ζωή και η κοινωνική συναναστροφή, παρά την υποβάθμισή της (Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη, 2004:56). Όμως, συνεχίζει, πως η κορύφωση της παρακμής στο Γκάζι σηματοδοτήθηκε με την απομάκρυνση πρώτα της Λαχαναγοράς (αρχή Ιεράς Οδού και οδού Πειραιώς) κατά την δεκαετία του 1960 και κατόπιν με το κλείσιμο του εργοστασίου αεριόφωτος (1984) (Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη, 2004). Εξάλλου, στην δεκαετία , ένα αξιοσημείωτο τμήμα του πληθυσμού 55

57 αποχώρησε από την περιοχή, ενώ μετά το 1974 η περιοχή αποτέλεσε επιπλέον πόλο έλξης νέων εσωτερικών μεταναστών, που ανήκαν κατά κύριο λόγο στην μουσουλμανική κοινότητα των Ελλήνων από τη Θράκη. Όπως αναφέρει και η Στεφανάτου (2010: 117) στην έρευνα της, έπειτα από συνέντευξη με την Β. από τον πολιτιστικό σύλλογο των κατοίκων Κεραμεικού-Γκαζοχωρίου-Ρουφ, «Μέγας Αλέξανδρος», που δραστηριοποιείται στο Γκαζοχώρι, «με την έλευση των μουσουλμάνων αρκετοί κάτοικοι τότε απομακρύνθηκαν από τη περιοχή, εφόσον η συμβίωση μαζί τους δεν ήταν εύκολο πράγμα. Δεν ήταν ότι με την έλευσή τους αυξήθηκε η εγκληματικότητα, απλά οι ντόπιοι κάτοικοι πάθαμε διαπολιτισμικό σοκ. Και αυτό γιατί οι άνθρωποι αυτοί δεν δέχονταν να ενσωματωθούν με τα ήθη και τα έθιμα των κατοίκων της περιοχής, με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν έναν φολκλορ χαρακτήρα στη περιοχή. Τότε το Γκαζοχώρι ονομαζόταν ως περιοχή «τα Τούρκικα». Τη περίοδο εκείνη πλάκωσαν ΜΚΟ, καλλιτέχνες που επί της ουσίας ενίσχυσαν τον πολιτιστικό τους χαρακτήρα και δεν τους άφησαν να ενσωματωθούν στα Ελληνικά δεδομένα. Τελικά όσο περνούσαν τα χρόνια συνηθίσαμε και η περιοχή χαρακτηρίστηκε πολυπολιτισμική και παράλληλα υποβαθμισμένη». Παρ όλα αυτά, το 1985 και έπειτα επικρατούν νέες τάσεις ανάπτυξης, οι οποίες υποδεικνύουν την προαγωγή δραστηριοτήτων πολιτισμού και διασκέδασης. Αυτές οι τάσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν και σα φαινόμενα gentrification, όπου το εργοστάσιο άρχισε σιγά σιγά στα τέλη της δεκαετίας του 90 να υποβάλλεται σε εργασίες επισκευής και αποκατάστασης τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού του περιβάλλοντος. Οι διαδικασίες αυτές ολοκληρώθηκαν λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Έκτοτε, το εργοστάσιο τελεί υπό την δικαιοδοσία της Δημοτικής Επιχείρησης Προστασίας και Ανάδειξης Βιομηχανικού-Αρχαιολογικού Πάρκου Αθηνών «Γκάζι» και από το 1999 διατηρεί την ιδιότητα του πολιτιστικού κέντρου με την ονομασία «Τεχνόπολις». Η «Τεχνόπολις», λοιπόν, σήμερα αποτελεί μουσείο βιομηχανικής αρχαιολογίας και απαράμιλλης αρχιτεκτονικής, καθώς επίσης και ένα αξιόλογο πολιτιστικό κέντρο, που έχει ως απώτερο σκοπό να αναβαθμίσει την πολιτιστική ταυτότητα της Αθήνας, μέσα από την αλλαγή χρήσης των εγκαταστάσεων του πρώην εργοστασίου, εξυπηρετώντας πολιτιστικά δρώμενα, εκδηλώσεις, σεμινάρια, συνεντεύξεις τύπου, κ.λπ. (Στεφανάτου, 2010: 82-83, 85). 56

58 Εικόνα 15 Το Γκάζι τη δεκαετία του 60 Πηγή 20http://culturehighlights.blogspot.gr/2014/03/gazi-ergostasio-paragogis-fotaeriou.html Μετέπειτα εξέλιξη και περίοδος αναβάθμισης της περιοχής Η αναβάθμιση μιας περιοχής ξεκινά πάντα από συγκεκριμένες κοινωνικοπαγγελματικές ομάδες (κυρίως αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες χαμηλού οικονομικού κεφαλαίου και υψηλού πολιτισμικού), όπου εγκαθίστανται πρώτες σε υποβαθμισμένες κεντρικές περιοχές, με αποτέλεσμα η παρουσία τους να συμβάλλει στην επανεκτίμηση και αναβάθμισή τους, καθώς και στη βαθμιαία μετατροπή των περιοχών αυτών σε πόλο έλξης και για τις κομφορμιστικές ομάδες των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων (Zukin, 1982 στο Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009, ενότητα 3.2.3). Ο ρόλος λοιπόν αυτών των ομάδων, είναι ιδιαίτερα σημαντικός, αφού η ομάδα αυτή αποτελεί την εισροή των πρώτων εξευγενιστών και σηματοδοτεί τα αρχικά στάδια της διαδικασίας gentrification των αγγλοαμερικάνικων πόλεων. Διακρίνονται τρείς φάσεις εξευγενισμού στην περιοχή. Αρχικά θα αναφερθούμε στην πρώτη φάση εξευγενισμού. Η προσφορά κενού, ευρύχωρου και φτηνού κτιριακού αποθέματος, αναφέρει η Στεφανάτου (2010: 118) που προέκυψε από την αποβιομηχάνιση, ήταν ιδανική για καλλιτεχνικές χρήσεις και ενεργοποίησε το πρώτο κύμα εξευγενιστών, αναπτύσσοντας χρήσεις πολιτισμού και όχι χρήσεις κατοικίας, όπως στο κλασσικό μοντέλο gentrification. Έτσι, την εγκατάσταση του πρώτου θεάτρου στη περιοχή, το 1990, ακολούθησαν και άλλα δύο 57

59 θέατρα γνωστών καλλιτεχνών, καθώς και καλλιτεχνικοί χώροι (συναυλιών και εκθέσεων) που λειτούργησαν τα επόμενα χρόνια στο Γκαζοχώρι και στις γειτονικές περιοχές, αξιοποιώντας τα φτηνά ενοίκια των ευρύχωρων κενών οικημάτων, την κεντρικότητα της περιοχής, την ύπαρξη της Τεχνόπολις και την αισθητική της βιομηχανικής υποβάθμισης. Το 1998, συνεχίζει, πως πλέον αρχίζουν να κάνουν και την εμφάνιση τους επιχειρηματίες της διασκέδασης και της όχλησης. Αξίζει να αναφερθεί πως σε αυτό το κύμα εξευγενιστών, που ουσιαστικά αποτελεί το πρώτο κύμα, η μελλοντική κατασκευή του μετρό δεν ήταν γνωστή, αλλά οι λόγοι έλξεις ήταν άλλοι όπως η αυθεντικότητα της μεσοπολεμικής ατμόσφαιρας, η απουσία χρήσεων αναψυχής, η κεντρικότητα της περιοχής, η κομβική γεωγραφική της θέση (πρόσβαση με κύριους βασικούς άξονες, γειτνίαση με Ακρόπολη), η χαμηλή δόμηση, η Τεχνόπολις, οι ελεύθεροι χώροι, τα κενά φθηνά κτήρια. Αυτό το πρώτο κύμα, προσέλκυσε δύο συγκεκριμένες ομάδες επισκεπτών, όπου και καθιέρωσαν την «εναλλακτική» ταυτότητα της περιοχής. Άτομα της γκέι κοινότητας αλλά και άτομα της «υψηλής κοινωνίας». Το κοινό των δύο ομάδων ήταν ότι απαρτίζονταν από ιδιαίτερα υψηλά εισοδηματικά στρώματα, τα οποία ακολούθησαν μετέπειτα διαφορετικές ομάδες, που ήθελαν να αποκτήσουν το ανάλογο status. Όπου ουσιαστικά, μέχρι το 2002 που γνωστοποιήθηκε και η κατασκευή του μετρό, το Γκάζι, υπήρξε τόπος κοινωνικής συγκέντρωσης μιας συγκεκριμένης ομάδας υψηλών εισοδηματικών στρωμάτων, που αναζητούσε είτε μια εναλλακτική έκφραση της ιδιαιτερότητας της είτε της καλλιτεχνικής της κουλτούρας. Στη συνέχεια αναφερόμαστε στη δεύτερη φάση εξευγενισμού. Όμως, η γνωστοποίηση της κατασκευής του μετρό, σηματοδότησε την αφετηρία μιας διαφορετικής περιόδου, που άρχισε χρονικά από το 2002 και διήρκησε περίπου μέχρι το 2006, ένα χρόνο πριν την ολοκλήρωσή του. Η προοπτική της κατασκευής του σταθμού μετρό επί της ουσίας μείωσε το επενδυτικό ρίσκο στη περιοχή και ενεργοποίησε το δεύτερο κύμα εξευγενιστών. Οι χρήσεις αναψυχής που εγκαταστάθηκαν στο Γκαζοχώρι πριν την ολοκλήρωση της κατασκευής του ΜΕΤΡΟ, ενίσχυαν τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα της περιοχής, αφού είχαν συγκεκριμένο ύφος, ταυτότητα και προφίλ που ανταποκρινόταν σε συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων (Στεφανάτου, 2010: 120). Τέλος ακολουθεί η τρίτη φάση εξευγενισμού. Κομβικό σημείο στην εξέλιξη του χαρακτήρα της περιοχής, έχει η ολοκλήρωση του σταθμού μετρό «Κεραμικός» το Σύμφωνα με την έρευνα της Στεφανάτου (2010: 122), η λειτουργία του σταθμού μετρό «Κεραμικός» και η κατασκευή της κεντρικής πλατείας του Γκαζοχωρίου, οδήγησε στην έλευση μεγάλου όγκου επισκεπτών και καταστημάτων αναψυχής. Αυτή η περίοδος, σηματοδότησε τον ολοκληρωτικό μετασχηματισμό της περιοχής και συνέβαλε στην αλλοίωση του «εναλλακτικού» χαρακτήρα του Γκαζοχωρίου, με αποτέλεσμα τον εκτοπισμό ορισμένων ομάδων και συγκεκριμένων χρήσεων από την περιοχή. Διότι συντέλεσε στην έλευση χρήσεων αναψυχής που απευθύνονται στη μάζα και όχι σε συγκεκριμένο κόσμο, όπως συνήθιζαν οι πρώτες χρήσεις κατά το παρελθόν. Η μαζική εισροή ετερόκλητων επιχειρήσεων διασκέδασης 58

60 και εστίασης που απευθύνονται στη μαζική έλευση επισκεπτών, έχουν αλλοιώσει την καλλιτεχνική και ιδιαίτερη ταυτότητα της περιοχής, απομακρύνοντας ένα μεγάλο μέρος της εύπορης πελατείας των πρωτοπόρων επιχειρηματιών, η οποία αναζητά πλέον νέα στέκια στην Αθήνα, που να εξασφαλίζουν συγκεκριμένο βαθμό ιδιωτικότητας και υψηλής ποιότητας υπηρεσιών. Συνεπώς, πλέον η κυρίαρχη χρήση είναι η διασκέδαση, η οποία υπερτερεί έναντι των υπολοίπων (πολιτισμού, αναψυχής, κατοικίας). Και η συμβίωση ή και ανάπτυξη της χρήσης της κατοικίας γίνεται δύσκολη, ενώ οι χρήσεις πολιτισμού που αναγνωρίζονται είναι οι κρατικές σημειακές αναπλάσεις της Τεχνόπολις και του Μουσείου Μπενάκη, οι οποίες δεν καταφέρνουν να ανατρέψουν την ταυτότητα της μαζικής διασκέδασης που χαρακτηρίζει πλέον τη περιοχή. Επομένως, η μεγάλη όχληση από τη διασκέδαση, τον μεγάλο αριθμό επισκεπτών και τα έργα νέων κατασκευών, σε συνδυασμό με τα υψηλά ενοίκια και την αλλοίωση του καλλιτεχνικού χαρακτήρα της περιοχής, δημιουργούν ανασταλτικό παράγοντα στους εξευγενιστές για κατοικία στη περιοχή. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει τις έρευνες που μελετούν τις τάσεις μεταστέγασης συγκεκριμένων επαγγελματικών ομάδων, που θεωρούνται εξευγενιστές, οι οποίες εν τέλει απορρίπτουν πιθανά συμπεράσματα περί αναπτυσσόμενου gentrification στην Αθήνα. «Οι ομάδες αυτές δεν επιλέγουν την κατοικία τους σε υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου, αντίθετα ακολουθούν το βασικό σχήμα μετακίνησης των υψηλών και μεσαίων στρωμάτων προς τα βορειοαναντολικά προάστια και σε μικρότερο βαθμό, προς τις πιο περιζήτητες περιοχές του κέντρου και τα παραλιακά και νότια προάστια Γενικότερα οι συνοικίες του κέντρου που θεωρούνται πιθανοί χώροι gentrification, έχουν προσελκύσει πολύ μικρό αριθμό καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων (περίπου 20 περιπτώσεις) κατά τη περίοδο , από τους οποίους οι μισοί κατευθύνθηκαν στην Πλάκα, δηλαδή στη μοναδική από τις προαναφερθείσες γειτονιές που χαρακτηριζόταν ήδη από υψηλή κοινωνική φυσιογνωμία» ( Μαλούτας και Αλεξανδρή, 2009, σελ.317,319). 59

61 Εικόνα 16 Το Γκάζι σήμερα Πηγή 21 %CF%86%CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1%CF%82- %CE%B5%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85- %CF%87%CE%B8%CE%B5%CF%82/ Ανακεφαλαιώνοντας, αρχικά δείξαμε ότι στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην Αθήνα, η αστικοποίηση άρχισε να εμφανίζεται έντονα μετά το 1950 όπου ο Δήμος Αθηναίων από το 1951, έφτασε τους το 1981 και ο νομός Αττικής, από σε αντίστοιχα. Έπειτα, η προαστιοποίηση εμφανίζεται από τα μέσα της δεκαετίας του Συνεπώς, η υποβάθμιση στην Ελλάδα, δεν ακολουθεί την ίδια χρονική περίοδο με τις Η.Π.Α. και Ευρώπη. Στην Αθήνα σε αντίθεση με τα άλλα παραδείγματα, δεν υπήρξε έντονη εκβιομηχάνιση ούτε και αποβιομηχάνιση. Υπήρξε όμως, όπως και στις Η.Π.Α., έντονη μεταναστευτική κίνηση προς το κέντρο της πόλης και συνεπώς φυγή των υψηλών κοινωνικά στρωμάτων. Επίσης, στην Ελλάδα, το gentrification φτάνει κατά τη δεκαετία του 1980 στην Πλάκα αρχικά, στο Γκάζι αργότερα (κατά τη δεκαετία του 1990). Στη συνέχεια, καταλήγουμε πως το Γκάζι έχει σημαντική ιστορική και γεωγραφική σπουδαιότητα. Ιστορική, διότι εντάσσεται στη συμβολή των τριών βασικών οδικών αξόνων της αρχαιότητας οι οποίοι εξασφάλιζαν την οδική σύνδεση της πόλης της Αθήνας τόσο με την Ελευσίνα όσο και με τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου, αλλά και διότι αποτελεί μέρος του τότε Δήμου Κεραμέων, έναν από τους αρχαιότερους δήμους της Αθήνας. Γενικότερα η μορφή της περιοχής του Γκαζιού έχει μεταλλάξει πολλές φορές. Σημαντικό ρόλο στην μεταλλαγή αυτή έπαιξε και το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο Αθηνών του Σταμάτιου Κλεάνθη και Eduard Schaubert, αλλά και οι τροποποιήσεις του, όπου εν τέλει μετακινούν τη θέση των ανακτόρων από το Γκάζι, στη σημερινή τοποθεσία τους, το Σύνταγμα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί εύποροι κάτοικοι που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Γκαζιού, να 60

62 μετακινηθούν προς τα ανατολικά. Στη συνέχεια η εγκαθίδρυση της εταιρίας επεξεργασίας μετάξης, δυτικά της Πειραιώς στα μέσα του 19 ου αιώνα, άλλαξε όλη τη φυσιογνωμία της περιοχής και οδήγησε στην οριστική υποβάθμισή της, με τελειωτικό χτύπημα την εγκαθίδρυση του εργοστασίου αεριόφωτος το Στη συνέχεια, δείξαμε τη πορεία αναβάθμισης της περιοχής, όπου μετά την αποβιομηχάνιση, η προσφορά κενού, ευρύχωρου και φτηνού κτιριακού αποθέματος, ήταν ιδανική για καλλιτεχνικές χρήσεις και ενεργοποίησε το πρώτο κύμα εξευγενιστών, με την εγκατάσταση του πρώτου θεάτρου το 1990 και έπειτα ακολούθησαν και άλλα. Το 1998 πλέον κάνουν την εμφάνιση τους επιχειρηματίες της διασκέδασης και ουσιαστικά μέχρι και το 2002 όπου γνωστοποιήθηκε και η κατασκευή της στάσης του μετρό, αποτελεί την πρώτη περίοδο αναβάθμισης. Τη δεύτερη περίοδο αναβάθμισης τη συναντάμε μέχρι και τη κατασκευή του σταθμού, όπου το επενδυτικό ρίσκο ήταν πλέον μειωμένο, αλλά οι χρήσεις αναψυχής, ενίσχυαν τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα της περιοχής, αφού είχαν συγκεκριμένο ύφος, ταυτότητα και προφίλ που ανταποκρινόταν σε συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων. Η τρίτη και τελευταία φάση, συναντάται από την περίοδο που ολοκληρώθηκε το μετρό (2007). Αυτή η περίοδος, σηματοδότησε τον ολοκληρωτικό μετασχηματισμό της περιοχής και συνέβαλε στην αλλοίωση του «εναλλακτικού» χαρακτήρα του Γκαζοχωρίου, με αποτέλεσμα τον εκτοπισμό ορισμένων ομάδων και συγκεκριμένων χρήσεων από την περιοχή, λόγω των νέων επιχειρήσεων που άνοιξαν που απευθύνονταν στη μάζα και όχι σε συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων. 61

63 5. Εμπειρική διερεύνηση του φαινομένου στο Γκάζι Στα προηγούμενα κεφάλαια ασχοληθήκαμε με το φαινόμενο της υποβάθμισης, τους λόγους εμφάνισής της, το φαινόμενο της αναβάθμισης μέσω του εξευγενισμού και τις επιπτώσεις του. Ενώ ταυτόχρονα αναλύσαμε το θεωρητικό υπόβαθρο των φαινομένων αλλά επίσης, αναφερθήκαμε σε διεθνή και ελληνική εμπειρία. Η σημερινή πραγματικότητα των φαινομένων αυτών αποτελεί κύριο θέμα συζήτησης και μελέτης τα τελευταία 5 χρόνια. Σε αυτό το κεφάλαιο, στην εμπειρική μας μελέτη δηλαδή, θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε το φαινόμενο της αναβάθμισης σε μια υποβαθμισμένη περιοχή, με τη βοήθεια ενός παραδείγματος που είναι οικείο στο ευρύ Αθηναϊκό κοινό και όχι μόνο. Αυτό το παράδειγμα δεν είναι άλλο από τη περιοχή του Γκαζιού στην Αθήνα. Για τη διαμόρφωση της έρευνας, έγιναν αρχικά διερευνητικές συνεντεύξεις, βάσει των οποίων συντάχθηκαν ερωτηματολόγια, τα οποία έπειτα από πιλοτική έρευνα έφτασαν στην τελική τους μορφή. Η εμπειρική μας μελέτη, αποσκοπεί στη διερεύνηση των απόψεων του κοινού για την αναβάθμιση στο Γκάζι, τους τρόπους με τους οποίους έγινε και τις επιπτώσεις που είχε τόσο στους ίδιους όσο και στους επισκέπτες. Θέλαμε με απλά λόγια να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους το επέλεξαν για κατοικία, τι προσδοκίες είχαν, τι άποψη έχουν για αυτήν την αναβάθμιση και κατά πόσο οι απαντήσεις και γνώμες τους αλληλεπιδρούν με το φύλο, την ηλικία, τη χρονιά εγκατάστασης, την οικογενειακή και εργασιακή τους κατάσταση. Πριν από την διεξαγωγή της συγκεκριμένης έρευνας, με βάση τα όσα ειπώθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, έγιναν κάποιες υποθέσεις και καταλήξαμε σε ορισμένα συμπεράσματα. Συνοπτικά, αναφέραμε, πως η υποβάθμιση μιας περιοχής μπορεί να οφείλεται είτε λόγω της αστικοποίησης και μετέπειτα της προαστιοποίησης, είτε λόγω της έντονης αποβιομηχάνισης. Έπειτα, αναφερθήκαμε στην αναβάθμιση και στις επιπτώσεις που έχει ο εξευγενισμός, που τα υψηλά κοινωνικά στρώματα «διώχνουν» τα χαμηλά και αλλάζει η κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής. Σε πρώτη φάση μας ενδιαφέρει να δούμε πότε εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, γιατί την επέλεξαν, τι κοινωνικά στρώματα υπήρχαν τότε, αν υπήρχε κάποια αλλαγή σε αυτά, και αν υπάρχει και πότε κάποια μορφή αναβάθμισης. Στη συνέχεια εξετάζουμε την προηγούμενη περιοχή εγκατάστασης και ποιοι λόγοι ώθησαν στη μετεγκατάσταση αλλά και τι επιδιώξεις είχαν και ποιοι τους επηρέασαν για να πάρουν αυτή την απόφαση. Μετέπειτα θα προσπαθήσουμε να ασχοληθούμε με την αγορά ακινήτων, να δούμε δηλαδή κατά πόσο επηρεάστηκαν οι τιμές. Επιπλέον, θα 62

64 μελετήσουμε και τους λόγους που επισκέπτονται την περιοχή αλλά θα δούμε και το γενικότερο προφίλ των ερωτηθέντων Ερευνητικοί Στόχοι Οι ερευνητικοί στόχοι της εμπειρικής μας μελέτης χωρίζονται σε γενικούς και ειδικούς στόχους. Ο γενικός στόχος, είναι να δούμε πως η αναβάθμιση στην περιοχή επηρέασε τους κατοίκους αλλά και τη κοινωνική γεωγραφία αυτής. Δηλαδή, εάν η αναβάθμιση αυτή είχε θετική επίδραση στη ζωή των κατοίκων, και εάν υπήρχε αλλαγή στα κοινωνικά στρώματα. Στους ειδικούς στόχους της μελέτης, συγκαταλέγεται η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους αναβαθμίστηκε η περιοχή, πως αυτοί οι διαφορετικοί τρόποι προσέλκυσαν ανθρώπους διαφορετικής ηλικίας, αλλά και εισοδηματικών κατηγοριών, αλλά και τέλος πόσο επηρέασαν στην επίδραση απόφασης εγκατάστασης στην περιοχή Μεθοδολογία Έρευνας Η ερευνητική διαδικασία ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2015 και ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του ίδιου έτους και έλαβε την περιοχή του Γκαζιού στην Αθήνα, ως αντικείμενο μελέτης. Οι λόγοι επιλογής της συγκεκριμένης περιοχής, είναι διότι αποτελεί το πλησιέστερο παράδειγμα εξευγενισμού μιας περιοχής στην Ελλάδα. Επίσης, αποτελεί μια περιοχή που έχει τις ρίζες τις στα βάθη της ιστορίας και έχει περάσει από πολλά στάδια ανάπτυξης και υποβάθμισης. Επιπρόσθετα, είναι μια περιοχή που κυριάρχησε στο δημόσιο λόγο τα τελευταία χρόνια. Επομένως κρίθηκε πως θα καταλήγαμε στην εξαγωγή έγκυρων συμπερασμάτων. Η μεθοδολογία της εμπειρικής μελέτης, ακολούθησε συγκεκριμένα βήματα, τα οποία είναι: i. Ο καθορισμός των γενικών και ειδικών ερευνητικών στόχων που οδηγούν στη διαμόρφωση των ερωτημάτων. ii. Ο καθορισμός της ομάδας-στόχου (target group). iii. Η επιλογή της τεχνικής της δειγματοληψίας. iv. Οι διερευνητικές συνεντεύξεις που οδηγούν στην διαμόρφωση του ερωτηματολογίου. v. Η πιλοτική έρευνα προκειμένου να βελτιωθεί και να διορθωθεί το ερωτηματολόγιο. vi. Η διανομή και συλλογή των ερωτηματολογίων. vii. Η κωδικοποίηση και επεξεργασία των ερωτηματολογίων. viii. Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων. ix. Οι διασταυρώσεις διαφόρων μεταβλητών και η ερμηνεία τους. x. Η διατύπωση συμπερασμάτων της εμπειρικής μελέτης. Η έρευνα πεδίου διεξήχθη με ερωτηματολόγιο που περιλάμβανε 5 θεματικές ενότητες. Επιλέχθηκε ο συγκεκριμένος τρόπος συλλογής δεδομένων, διότι συγκεντρώνει αρκετά πλεονεκτήματα, όπως την δυνατότητα ποσοτικοποίησης 63

65 πολλαπλών δεδομένων με την ταυτόχρονη εφαρμογή πολλαπλών τεχνικών ανάλυσης και συσχετίσεων και την τήρηση της συνθήκης της αντιπροσωπευτικότητας. Προκειμένου να διαμορφωθεί το τελικό ερωτηματολόγιο, έγινε πιλοτική έρευνα, μέσα από την οποία προέκυψαν διορθώσεις και βελτιώσεις. Στην έρευνα έλαβαν μέρος συνολικά 124 άτομα. Η διανομή και συλλογή των ερωτηματολογίων πραγματοποιήθηκε, με επιτόπια συγκέντρωση στο μεγαλύτερο ποσοστό και με την αποστολή των ερωτηματολογίων μέσω κοινωνικών δικτύων με τη βοήθεια του Google Forms. Συνολικά η διανομή και συλλογή διήρκεσε από τον Μάιο μέχρι και τον Ιούνιο και στη συνέχεια η επεξεργασία του εν λόγω υλικού ολοκληρώθηκε τον μήνα Ιούλιο. Το δείγμα της έρευνας επιλέχθηκε με τυχαίο τρόπο έγινε όμως προσπάθεια να είναι όσο το δυνατό πιο αντιπροσωπευτικό, καθώς σε ένα μεγάλο βαθμό είναι σταθμισμένο ως προς το φύλο, την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και τον τόπο κατοικίας στην περιοχή. Τα δεδομένα καταγράφηκαν σε πίνακες, κωδικοποιήθηκαν και ομαδοποιήθηκαν με τη χρήση του προγράμματος Microsoft Excel. Για την περαιτέρω επεξεργασία του υλικού χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS (Statistical Program for Social Sciences), ενώ για τη δημιουργία χαρτών χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα ArcMap. Τέλος, τα γραφήματα που παρουσιάζονται στο παρόν τεύχος έγιναν με την χρήση του λογισμικού Microsoft Excel καθώς προσφέρει μεγαλύτερη ποικιλία στον σχεδιασμό διαγραμμάτων. Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε, ανεπιτυχές προσπάθειες εύρεσης στοιχείων. Αρχικά, έγινε προσπάθεια συλλογής στοιχείων για τιμές ακινήτων της περιοχής, από το 2000 και μετά. Η προσπάθεια αυτή, έγινε αρχικά, μέσα από εύρεση αγγελιών σε αρχείο εφημερίδων και πιο συγκεκριμένα των εφημερίδων: Καθημερινή, Έθνος, Τα Νέα, Ημερησία, Το Βήμα. Χρησιμοποιήθηκε το αρχείο της Βιβλιοθήκης της Βουλής αλλά και των εφημερίδων Έθνος/Ημερησίας. Ερευνήθηκαν όλα τα έντυπα από το 2000 έως και σήμερα. Η μέθοδος αυτή, για τη συγκεκριμένη περιοχή, ήταν αναποτελεσματική για τους εξής λόγους: το πλήθος των αγγελιών για την περιοχή ήταν πολύ μικρό, αλλά και όσες αγγελίες βρέθηκαν, δεν είχαν αρκετά στοιχεία για την έρευνα (π.χ. τιμή, παλαιότητα, τετραγωνικά, διεύθυνση). Επομένως, έγινε προσπάθεια εύρεσης στοιχείων μέσα από μεσίτες. Και σε αυτό το σημείο, πάλι βρέθηκε σε αδιέξοδο η έρευνα, καθώς υπήρχαν μεσίτες είτε που δεν ήθελαν να βοηθήσουν, είτε που ήθελαν να βοηθήσουν, αλλά δεν έδιναν επαρκή στοιχεία, είτε που δεν μπορούσαν να βοηθήσουν. Να επισημανθεί, ότι έγινε επαφή με 20 μεσιτικά γραφεία, εκ των οποίων μόνο τα 4 βρέθηκαν να είναι πρόθυμα. Έπειτα, έγινε προσπάθεια, χωρίς κάποιο αποτέλεσμα, ακόμα και μέσα από συμβολαιογράφους, που κρατάν αρχείο με τις πράξεις των ακινήτων (σ.σ. συμβόλαια αγοροπωλησίας ακινήτων). Συνεπώς λοιπόν, τα στοιχεία που είχαν συλλεχθεί μέχρι αυτό το σημείο, δεν ήταν αρκετά για την εκπόνηση της εργασίας. Επομένως, έπρεπε να επαναπροσδιοριστεί η στρατηγική που είχε επιλεχθεί από την αρχή, διότι οδήγησε σε αδιέξοδο. Άρα, σαν τρόπος διεξαγωγής της έρευνας, τελικά επιλέχθηκε η διάθεση και συλλογή ερωτηματολογίων που αφορούσαν κυρίως τους κατοίκους της περιοχής. 64

66 Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί πως τα όρια συλλογής ερωτηματολογίων μεγάλωσαν, πέραν δηλαδή της περιοχής μελέτης, και συλλέχθηκαν μερικά ερωτηματολόγια από δυο γειτονικές περιοχές, δυτικά από τον Βοτανικό και βόρεια από το Μεταξουργείο. Οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν ίδια χαρακτηριστικά με την περιοχή μελέτης, οπότε οι απαντήσεις δεν αλλοιώνουν το δείγμα. Αυτό συνέβη, διότι εντός στα όρια της περιοχής ήταν δύσκολο να συλλεχθεί ο απαιτούμενος αριθμός ερωτηματολογίων, αφού η περιοχή είναι μικρή και με μικρό αριθμό κατοίκων Ερωτηματολόγιο Το ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου συντάχθηκε τον μήνα Μάιο, με συνεντεύξεις σε μικρό πληθυσμιακό δείγμα. Τα αποτελέσματα αυτών των συνεντεύξεων, οδήγησαν σε σημαντικές παρατηρήσεις για την διόρθωση της δομής και της διατύπωσης των ερωτήσεων που περιλαμβάνονται στο ερωτηματολόγιο. Ο στόχος λοιπόν, αυτής της αρχικής πιλοτικής έρευνας ήταν να δοκιμαστεί και να ελεγχθεί το ερωτηματολόγιο που συντάχθηκε σε μία πρώτη φάση, να εντοπιστούν τυχόν λάθη και ερωτήσεις που ήταν δυσνόητες ή κακώς διατυπωμένες, θεματικές παραλήψεις αλλά και ερωτήματα που δεν θα συνέβαλαν ουσιαστικά στους στόχους της έρευνας. Στη συνέχεια, συντάχθηκε νέο ερωτηματολόγιο, το οποίο είναι αυτό που παρουσιάζεται στην έρευνά μας, το οποίο προσαρμόστηκε στα συμπεράσματα της πιλοτικής φάσης. Προσέξαμε ιδιαίτερα ούτως ώστε το ερωτηματολόγιο να χαρακτηρίζεται από πιστότητα, λειτουργικότητα και εγκυρότητα. Δηλαδή να δίνει τα ίδια αποτελέσματα όταν συμπληρώνεται από διαφορετικούς συνεντευξιαστές και από τους ίδιους ερωτώμενους, να είναι με τέτοιο τρόπο δομημένο ώστε να επιτρέπει το εύκολο συμπλήρωμά του και την κατανόηση των ερωτήσεων που περιλαμβάνει και τέλος όταν συμπληρώνεται από διάφορους συνεντευξιαστές να μην δίνει σημαντικά διαφοροποιούμενα αποτελέσματα (Κοτζαμάνης, 2007: 73-74). Σχετικά με τις ερωτήσεις που περιέχει, φροντίσαμε ούτως ώστε να είναι ακριβείς, σαφώς διατυπωμένες με τρόπο τέτοιο που να υποκινεί τον ερωτηθέντα να εκφρασθεί ελεύθερα και να μην αρνηθεί να τις απαντήσει, αλλά και να μην επηρεασθεί ως προς την απάντηση που θα δώσει. Το τελικό ερωτηματολόγιο, στο οποίο απάντησαν οι συμμετέχοντες, αποτελείται από 5 θεματικές ενότητες. Στην 1 η θεματική ενότητα με τίτλο «Κάτοικοι ή επαγγελματίες στην περιοχή», υπάρχουν 7 ερωτήσεις όπου κάποιες περιλαμβάνουν και υποερωτήματα. Αφορούν κυρίως τους λόγους για τους οποίους διάλεξαν την περιοχή για τόπο κατοικίας και εάν παρατήρησαν κάποιου είδους αναβάθμιση ή υποβάθμιση. Στην επόμενη ενότητα, 2 η, με τίτλο «Μη κάτοικοι-περαστικοί-συχνάζοντες», περιλαμβάνονται 5 ερωτήσεις, οι οποίες σκοπό έχουν να δείξουν γιατί επισκέπτονται την περιοχή και πόσο συχνά. Στη συνέχεια, στην 3 η θεματική ενότητα με τίτλο «Προηγούμενη εγκατάσταση και λόγοι μετακίνησης στο Γκάζι», υπάρχουν 6 ερωτήσεις που αφορούν την προηγούμενη εγκατάσταση αλλά και τις επιδιώξεις της καινούργιας 65

67 περιοχής κατοικίας. Στην επόμενη ενότητα, 4 η, με τίτλο «Η κατοικία ή η επαγγελματική στέγη στο Γκάζι» αποτελείται από 4 ερωτήσεις που αφορούν τα ακίνητα. Στην 5 η και τελευταία θεματική ενότητα με τίτλο «Κοινωνικό-οικονομικό προφίλ ερωτώμενου», περιλαμβάνει 7 ερωτήσεις που αφορούν το προφίλ του ερωτώμενου. Η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου έγινε στο μεγαλύτερο ποσοστό επιτόπου, ενώ ο χρόνος ανήλθε κατά μέσο όρο στα 6 λεπτά. Επίσης, έγινε και ηλεκτρονική διάθεση του ερωτηματολογίου μέσω κοινωνικών δικτύων, αφού πρώτα συντάχθηκε με τη βοήθεια του Google Forms. Η αίσθηση που αποκομίσαμε από την αντίδραση των ερωτηθέντων ήταν πως επρόκειτο για ένα σωστά δομημένο, κατανοητό και σύντομο ερωτηματολόγιο. Στην συντριπτική πλειοψηφία τους οι συμμετέχοντες απάντησαν σε όλες τις ερωτήσεις ενώ, υπήρξαν και κάποιες «άκυρες» απαντήσεις που ανήκαν σε ερωτηματολόγια που δεν λήφθηκαν υπόψη όπως αναφέραμε και προηγουμένως Ομάδα στόχος (target group) Η ομάδα στόχος (target group) της έρευνας, είναι οι κάτοικοι της περιοχής του Γκαζιού. Αποτελούν την πλέον κατάλληλη ομάδα στόχο, προκειμένου να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο εξευγενισμός μιας περιοχής. Να δούμε εν τέλει μέσα από τα βιώματά τους, τις μεταλλαγές μιας περιοχής από την υποβάθμιση στην αναβάθμιση. Τέλος, μια άλλη ομάδα στόχος μικρότερης σημασίας ήταν οι επισκέπτες της περιοχής, για να δούμε πλέον τους λόγους που έλκει επισκέπτες μια αναβαθμισμένη περιοχή Πιλοτική έρευνα Αφού συντάχθηκε το ερωτηματολόγιο, πραγματοποιήθηκε μία πιλοτική έρευνα όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως σε ένα μικρό δείγμα (10 ερωτηματολογίων) προκειμένου να ελέγξουμε τυχόν λάθη, παραλείψεις, παρανοήσεις, λανθασμένες διατυπώσεις, προκειμένου να βελτιωθεί η δομή και σύνταξη του ερωτηματολογίου. Έτσι θα πετυχαίναμε με μεγαλύτερη ακρίβεια και σιγουριά τον κύριο στόχο της έρευνας, που είναι η εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων (Κοτζαμάνης, 2007, 73-74). Γενικότερα, η πιλοτική έρευνα αποτελεί μια διαδεδομένη διαδικασία στις έρευνες των κοινωνικών επιστημών, όπως η έρευνα που πραγματοποιείται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Έτσι, μέσα από την πιλοτική έρευνα εντοπίστηκαν κάποιες τεχνικές δυσκολίες των ερωτηματολογίων και πραγματοποιήθηκαν ορισμένες αλλαγές μικρής κλίμακας Ανάλυση αποτελεσμάτων έρευνας Το προφίλ του δείγματος Το τελικό μας δείγμα αποτελείται από 124 άτομα. Αρχικά αναλύουμε τα αποτελέσματα των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος που συνθέτουν το προφίλ του. Όπως είπαμε και προηγουμένως, δύο ήταν οι ομάδες στόχοι μας. Οι κάτοικοι της περιοχής που αποτελούν το 81% των ερωτηματολογίων και οι 66

68 επισκέπτες που αποτελούν το υπόλοιπο 19%. Λόγω του μικρού αριθμού επισκεπτών, οι απαντήσεις τους δεν αλλοιώνουν τα αποτελέσματα της έρευνας. Χάρτης 2 Πηγή 22 Ιδία επεξεργασία Γράφημα 3 Πηγή 23 Ιδία επεξεργασία 67

69 Στη συνέχεια, το δείγμα αποτελείται σε ποσοστό 42% από γυναίκες και σε ποσοστό 58% από άνδρες, είναι δηλαδή σχετικά μοιρασμένο ως προς το φύλο. Γράφημα 4 Πηγή 24 Ιδία επεξεργασία Ως προς την ηλικία, συγκροτούνται πέντε βασικές ηλικιακές κατηγορίες: το 13% είναι άτομα ετών, το 18% άτομα ηλικίας ετών, το 15% άτομα ηλικίας ετών, το 44% είναι άτομα ηλικίας ετών και υφίσταται και ένα μικρό ποσοστό των 10% ατόμων άνω των 65 ετών και άνω. Δηλαδή, ηλικιακά το δείγμα μας ανήκει στις νεαρές και μέσες ηλικίες. Αυτό οφείλεται στο ότι οι επισκέπτες της περιοχής, ήταν κυρίως φοιτητές αλλά και στο γεγονός ότι ήταν δύσκολο να συμπληρωθούν ερωτηματολόγια από την ηλικιακή ομάδα 65ετών και άνω. Γράφημα 5 Πηγή 25 Ιδία επεξεργασία 68

70 Ως προς την οικογενειακή κατάσταση, το μεγαλύτερο ποσοστό κατέχουν οι άγαμοι με 47% και ακολουθούν οι έγγαμοι με 39%, ενώ με 14% οι διαζευγμένοι-χήροι. Γράφημα 6 Πηγή 26 Ιδία επεξεργασία Σε ότι έχει να κάνει με το επάγγελμα του δείγματος, το μεγαλύτερο ποσοστό το κατέχουν οι ιδιωτικοί υπάλληλοι με 45%, ακολουθούν οι άνεργοι με 25%, ίδιο ποσοστό κατέχουν οι φοιτητές με αυτούς που απάντησαν «Άλλο» (όπου η πλειοψηφία ήταν συνταξιούχοι) 11%, ενώ το μικρότερο ποσοστό ανήκει στους δημοσίους υπαλλήλους με 8%. Γράφημα 7 Πηγή 27 Ιδία επεξεργασία 69

71 Ακολουθεί το μορφωτικό επίπεδο του δείγματος, όπου το μεγαλύτερο ποσοστό το κατέχουν τα ΑΕΙ/ΤΕΙ με 42%, αυτό οφείλεται και στο γεγονός ότι βρίσκονται κοντά πανεπιστήμια. Έπειτα, ακολουθούν με 29% οι απόφοιτοι λυκείου στη συνέχεια με 8% οι απόφοιτοι δημοτικού και την τελευταία θέση την μοιράζονται με 7% οι κάτοχοι απολυτήριου γυμνασίου, ΙΕΚ αλλά και αυτοί χωρίς κανένα επίπεδο μόρφωσης. Γράφημα 8 Πηγή 28 Ιδία επεξεργασία Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η εθνικότητα του δείγματος. Όπου το 83% είναι Έλληνες ενώ το 17% αποτελείται από Μουσουλμάνους της Θράκης που κατέχουν και το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού, αλλά και από ένα Ουκρανό. Κάτι που είναι λογικό, διότι όπως είχαμε αναφέρει και προηγουμένως, η περιοχή μελέτης κατά τις δεκαετίες του 70 και 80 φιλοξενούσε πολλούς μετανάστες από τη Θράκη. Όπως φαίνεται και στον Χάρτη 3, δεν παρατηρείται κάποια χωρική συγκέντρωση των εθνικοτήτων, αλλά αντιθέτως είναι διάσπαρτοι στο χώρο. Ίσως λόγω μετά την αναβάθμιση κάποιο μέρος από αυτές τις εθνικότητες να αποχώρησε, με αποτέλεσμα να «σπάσει» όποια χωρική συγκέντρωση υπήρχε. Γράφημα 9 Πηγή 29 Ιδία επεξεργασία 70

72 Χάρτης 3 Πηγή 30 Ιδία επεξεργασία Τέλος, το εισόδημα αποτελεί την τελευταία ερώτηση για αυτή την κατηγορία. Όπως φαίνεται και από το γράφημα, το δείγμα το αποτελούν κυρίως άνθρωποι χωρίς εισόδημα (21%) και με ένα εισόδημα που ανήκει ανάμεσα στα έως (21%). Ενώ μόλις το 2% των ερωτηθέντων έχει εισόδημα πάνω από ευρώ. Γράφημα 10 Πηγή 31 Ιδία επεξεργασία 71

73 Αντιλήψεις- χωρικές αναπαραστάσεις για την περιοχή Τώρα, θα αναλυθούν οι κατηγορίες που αφορούν μόνο τους κατοίκους της περιοχής, δηλαδή το 81% του δείγματος. Αρχικά να αναφερθούμε στην χρονολογία εγκατάστασης στην περιοχή του κάθε ερωτώμενου. Για τον λόγο αυτό, έχουν δημιουργηθεί 4 χρονικοί περίοδοι, που ταυτίζονται με τις φάσεις αναβάθμισης στην περιοχή, σύμφωνα πάντα με την ανάλυση που έγινε πιο πάνω. Η πρώτη περίοδος αφορά αυτούς που έχουν εγκατασταθεί από το 1995 και πριν, η δεύτερη από το 1996 έως και το 2001, δηλαδή του εξευγενιστές 1 ης φάσης, η τρίτη από το 2002 έως και το 2007, δηλαδή τους εξευγενιστές 2 ης φάσης και η τέταρτη και τελευταία από το 2008 έως και σήμερα (2015), τους εξεγευνιστές 3 ης φάσης. Όπως φαίνεται και στο γράφημα 9, το 43% των ερωτώμενων ανήκει στην πρώτη κατηγορία (<1995), στη δεύτερη θέση βρίσκονται αυτοί που έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή από το 2008 έως και σήμερα (22%), ενώ στην τρίτη και τελευταία θέση, αυτοί που εγκαταστάθηκαν το (18%) και (17%) αντίστοιχα. Η πλειοψηφία της πρώτης κατηγορίας δικαιολογείται διότι οι παλιοί κάτοικοι κυριαρχούν στην περιοχή. Γράφημα 11 Πηγή 32 Ιδία επεξεργασία Στη συνέχεια της έρευνας, ακολουθεί ο λόγος για τον οποίο επέλεξαν σαν τόπο κατοικίας το Γκάζι. Το 45% του δείγματος, απάντησε «Φθηνή κατοικία», ενώ οι υπόλοιπες απαντήσεις είναι μοιρασμένες (17% Κεντρικότητα περιοχής, 15% Αισθητική περιοχής, 13% Νυχτερινή ζωή, 10% Κοινωνικό στάτους). Πράγμα λογικό, διότι οι περισσότεροι είχαν εγκατασταθεί πριν το 1995, όπου η περιοχή ήταν υποβαθμισμένη, άρα και η κατοικία φθηνή. 72

74 Γράφημα 12 Πηγή 33 Ιδία επεξεργασία Στη ερώτησή μας, τι κοινωνικά στρώματα πιστεύετε ότι κατοικούσαν στην περιοχή την περίοδο εγκατάστασή σας, το 51% απάντησε μεσαία τάξη ενώ το 49% χαμηλά. Όπου το 49% που είχε απαντήσει χαμηλά στην προηγούμενη ερώτηση, στην ερώτηση άμα υπήρξε αλλαγή τα τελευταία χρόνια, το 9% είπε όχι, ενώ το 40% απάντησε θετικά εκ των οποίων, το 30% είπε μεσαία τάξη, το 10% σε υψηλή. Ενώ το 51% που είχε απαντήσει πριν μεσαία τάξη, το 40% είπε ότι δεν υπήρξε αλλαγή στα κοινωνικά στρώματα, το 10% είπε σε υψηλά, ενώ μόλις το 1% είπε ότι η αλλαγή αυτή ήταν αρνητική. Δηλαδή από μεσαία σε χαμηλά. Είναι σαφές ότι υπήρξε μια ραγδαία μείωση των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων και μια ξαφνική εμφάνιση των υψηλών κοινωνικά στρωμάτων. 73

75 Γράφημα 13 Πηγή 34 Ιδία επεξεργασία Στη συνέχεια του ερωτηματολογίου, με το αν πιστεύουν ότι υπήρξε κάποια αναβάθμιση στην περιοχή, όλο το δείγμα απάντησε θετικά, εκ του οποίου το 100% είπε ότι μέσω του μετρό, το 2007, υπήρξε κάποια αναβάθμιση, το 63% απάντησε και μέσω των χώρων πολιτισμού (Τεχνόπολις, Μουσείο Μπενάκη), ενώ υπήρξε και ένα 11% που θεωρεί ότι και τα γκέι μαγαζιά ξεκίνησαν κάπως την περίοδο αναβάθμισης της περιοχής. Γράφημα 14 Πηγή 35 Ιδία επεξεργασία 74

76 Προηγούμενη εγκατάσταση, ελκτικότητα και προσδοκίες της περιοχής Στη συνέχεια της ανάλυσης μας, ακολουθεί η τρίτη κατηγορία του ερωτηματολογίου μας, με τίτλο «προηγούμενη εγκατάσταση και λόγοι μετακίνησης στο Γκάζι». Η πλειοψηφία του δείγματος αποτελούνταν από κατοίκους που είτε είχαν έρθει από μακρινές περιοχές της Αθήνας ψάχνοντας την κεντρικότητα της περιοχής, είτε από γειτονικές περιοχές, ψάχνοντας φθηνή κατοικία. Βέβαια υπήρξαν και περιπτώσεις που είχαν έρθει από τη Θράκη (Πομάκοι) είτε από άλλες πόλεις της επαρχίας. Στην ερώτηση τι προβλήματα είχε η προηγούμενη εγκατάσταση που σε έκαναν να φύγεις, το μεγαλύτερο ποσοστό των απαντήσεων κατέχει η απάντηση «Οικονομική κρίση και έξοδα μετακίνησης» με 28%, την επόμενη θέση την μοιράζονται με ποσοστό 22% οι απαντήσεις «Κοινωνικό στάτους της νέας περιοχής του Γκαζιού» και «Υποβαθμισμένο περιβάλλον/εγκληματικότητα». Ενώ στην τελευταία θέση με 11% βρίσκεται η απάντηση «Χαμηλό κατοίκων στην περιοχή μου». Γράφημα 15 Πηγή 36 Ιδία επεξεργασία Ακολουθούν οι προσδοκίες που είχανε όταν διάλεξαν για εγκατάσταση το Γκάζι, όπου το 36% των απαντήσεων κατέχει η απάντηση «Γρήγορη πρόσβαση στην εργασία μου», πράγμα που συνάδει και με την απάντηση με το μεγαλύτερο ποσοστό στην προηγούμενη ερώτηση, αλλά και είναι λογικό διότι η περιοχή αποτελεί κομμάτι του Δήμου Αθηναίων, όπου υπάρχουν πολλές υπηρεσίες και επιχειρήσεις. Στη δεύτερη θέση με ποσοστό 28% βρίσκεται η «Αύξηση του κοινωνικού μου κύκλου», που και πάλι συνάδει με τις απαντήσεις στην προηγούμενη ερώτηση. Ενώ, με μόλις 15% στη τελευταία θέση βρίσκεται η «Εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης». 75

77 Γράφημα 16 Πηγή 37 Ιδία επεξεργασία Μετέπειτα, όταν ρωτήθηκαν «Ποιος επίδρασε στην απόφαση για εγκατάσταση στην περιοχή σας», το μεγαλύτερο ποσοστό (34%) απάντησε «Εξευγενιστές» πράγμα που δικαιολογείται διότι και το 15% απάντησε «Συγκεντρώσεις διασκέδασης-όχλησης» που ουσιαστικά αφορούν όσους εγκαταστάθηκαν μετά το 1996, όπου και αρχίζει σιγά σιγά να εμφανίζονται κινήσεις αναβάθμισης. Η δεύτερη θέση ανήκει στις «Κοινωνικές ομάδες που ζουν εκεί» (28%), και ακολουθεί η απάντηση «Άλλο» με ποσοστό 23% που η πλειοψηφία αφορούσε τους συγγενείς. Γράφημα 17 Πηγή 38 Ιδία επεξεργασία Στο τέλος της συγκεκριμένης κατηγορίας κλήθηκαν να απαντήσουν για τη σημερινή τους αντίληψη για το αν οι προσδοκίες τους από την εγκατάσταση στην περιοχή 76

78 βγήκαν σωστές. Σχεδόν το μισό δείγμα απάντησε «Μείωσα χρόνο/κόστος μετακίνησης» (45%), λογικό εφόσον μετά το 2007 λειτουργεί και ο σταθμός του Μετρό. Ενώ κοντινά ποσοστά 27% και 26% κατέχουν η «Αύξησα τον κύκλο μου και το κοινωνικό μου προφίλ» και η «Κέρδισα προσωπικό χρόνο» αντίστοιχα. Γράφημα 18 Πηγή 39 Ιδία επεξεργασία Υποβάθμιση- αναβάθμιση και στοιχεία διακύμανσης τιμών ακινήτων Στην επόμενη κατηγορία του ερωτηματολογίου, αναφερόμαστε στον αντίκτυπο, της όποιας αναβάθμισης, στις αξίες των ακινήτων. Αρχικά επισημαίνουμε ότι το 56% των ερωτηθέντων πληρώνει ενοίκιο ενώ το 44% το σπίτι είναι δικό τους. Αξίζει να αναφερθεί, ότι ιδιόκτητο σπίτι έχουν κυρίως οι παλιοί κάτοικοι, ενώ ενοίκιο πληρώνουν αυτοί που εγκαταστάθηκαν της τελευταίες χρονικές περιόδους. Ο τύπος του σπιτιού στο οποίο διαμένουν (γράφημα 18), το 86% είναι διαμερίσματα, ενώ το υπόλοιπο 14% είναι μονοκατοικίες, που αφορούν κυρίως Πομάκους που τα σπίτια τους είναι της δεκαετίας του 70. Ενώ στη συνέχεια, ο μέσος όρος των τετραγωνικών των σπιτιών είναι 60τμ. Επίσης, άμα ακολουθηθεί μια ίδια κατηγοριοποίηση της παλαιότητας με αυτή της εγκατάστασης της περιοχής, έχουμε τα εξής: το 77% των σπιτιών είναι πριν το 1995 και κυρίως των δεκαετιών 70-80, πράγμα που δικαιολογείται, καθώς εκείνες τις περιόδους υπήρξε κάποια οικοδόμηση διότι έπρεπε να φιλοξενήσει η περιοχή τους μετανάστες από τη Θράκη. Οι υπόλοιπες τρείς κατηγορίες, , , 2008 έως και σήμερα, μοιράζονται μικρά ποσοστά,10%, 7% και 6% αντίστοιχα. Το μικρότερο ποσοστό βρίσκεται στην χρονική περίοδο από το 2008 και μετά, που δικαιολογείται αν αναλογιστεί κανείς την οικονομική κρίση που ξεκίνησε στην Ελλάδα. 77

79 Γράφημα 19 Πηγή 40 Ιδία επεξεργασία Γράφημα 20 Πηγή 41 Ιδία επεξεργασία 78

80 Γράφημα 21 Πηγή 42 Ιδία επεξεργασία Στην ερώτηση εάν η τιμή έχει παραμείνει ίδια όλα αυτά τα χρόνια, που αφορά όσους πληρώνουν ενοίκιο, απάντησαν αρνητικά, λέγοντας πως υπάρχει μείωση του ποσού του ενοικίου της τάξης του 20%. Βέβαια αυτό οφείλεται κυρίως στην οικονομική κρίση, καθώς όπως μας απάντησαν για το εάν γνωρίζουν πως κυμάνθηκε η αγορά των ακινήτων τα τελευταία χρόνια, ανέφεραν, πως κυρίως μετά το 2002, όπου και γνωστοποιήθηκε και η κατασκευή του σταθμού του μετρό, η αξία των ακινήτων αυξήθηκε υπερβολικά. Αυτό κράτησε μέχρι το 2008, όπου λόγω της κρίσης πλέον η αγορά των ακινήτων παίρνει πτωτικές τάσεις. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί, πως μετά από συνεντεύξεις με μεσίτες που δραστηριοποιούνται στην περιοχή, μας αναφέρουν πως στις αρχές του 2000 η τιμή του τετραγωνικού ήταν στα /τμ. Την περίοδο της μεγάλης ανάπτυξης περίπου, κυμαινόταν από έως και /τμ σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Την αρχική περίοδο της ύφεσης, δηλαδή , η τιμή έπεσε στα /τμ. Ενώ σήμερα, η τιμή έχει πέσει πλέον στα /τμ, δηλαδή 50% κάτω από την περίοδο της μεγάλης ανάπτυξης, αλλά σαφώς παραμένουν πιο πάνω από τις τιμές στις αρχές του 2000, αφού πλέον έχει αναβαθμιστεί η περιοχή. Ενώ επισημαίνουν έντονα πως πλέον δεν «κινείται» τίποτα στο Γκάζι. Βέβαια οι τιμές που αναφέρθηκαν αφορούν νεόδμητα κτίσματα, και οι τιμές αυτές δεν είναι οι τελικές, πράγμα που σημαίνει πως όταν πρόκειται εν τέλει να γίνει μια αγορά οι τιμές θα πέσουν και άλλο Απόψεις περιστασιακών ή συστηματικών χρηστών Στο τέλος της ανάλυσης του ερωτηματολογίου, θα αναφερθούμε στους λόγους για τους οποίους επισκέπτονται την περιοχή. Αρχικά να επισημαίνουμε, ότι η πλειοψηφία του δείγματος των επισκεπτών είναι νέοι άνθρωποι που ανήκουν στις πρώτες δυο ηλικιακές ομάδες. Αυτό δικαιολογείται λόγω των πολλών μαγαζιών διασκέδασης αλλά και της γειτνίασης της περιοχής με πανεπιστήμια. Στην ερώτηση γιατί 79

81 επισκέπτονται την περιοχή, το 73% απάντησε για διασκέδαση/αναψυχή που συνάδει με αυτό που είπαμε παραπάνω. Το 27% είπε για εργασία, ενώ δεν υπήρχαν απαντήσεις όπως το εμπόριο, λογικό αφού δεν υπάρχουν και πολλές τέτοιες δραστηριότητες στην περιοχή. Έπειτα, το μεγαλύτερο ποσοστό, 32%, την επισκέπτεται κάθε μέρα, το 27% 1-2 φορές την εβδομάδα, το 23% πιο σπάνια, ενώ 3-4 φορές την εβδομάδα απάντησε το 18%. Γράφημα 22 Πηγή 43 Ιδία επεξεργασία Γράφημα 23 Πηγή 44 Ιδία επεξεργασία 80

82 Στη συνέχεια, ρωτήθηκαν τι περιοχή κατοικίας τη θεωρούν. Το 55% απάντησε φυσιολογική, το 45% φθηνή, ενώ κανένας δεν απάντησε ακριβή. Φαίνεται να είναι λογικό διότι δεν έχει αναβαθμιστεί όλη η περιοχή, πάρα μόνο η κεντρική πλατεία, ενώ στα πίσω στενά κυριαρχούν τα παλιά σπίτια. Ενώ στην ερώτηση αν θα μένανε στην περιοχή, το 58% είπε όχι, ενώ το 42% ναι. Γράφημα 24 Πηγή 45 Ιδία επεξεργασία Γράφημα 25 Πηγή 46 Ιδία επεξεργασία 5.7. Συσχετίσεις μεταβλητών- Στατιστικοί έλεγχοι Σε αυτό το κεφάλαιο συσχετίζονται ορισμένες μεταβλητές από τις δυο προηγούμενες ενότητες και πραγματοποιούνται κάποιοι στατιστικοί έλεγχοι. Συγκεκριμένα, 81

83 συσχετίζεται η χρονιά εγκατάστασης, ο λόγος που διάλεξαν το Γκάζι για εγκατάσταση, τα κοινωνικά στρώματα την περίοδο της εγκατάστασης, το εισόδημα, η ηλικία, οι προσδοκίες που είχαν όταν εγκαταστάθηκαν στο Γκάζι, η εκπαίδευση και τέλος ποιος επίδρασε στην επιλογή τους για εγκατάσταση. Γίνεται μια ευρεία προσπάθεια συσχέτισης όσο το δυνατών περισσότερων μεταβλητών για τη διεξαγωγή διάφορων αποτελεσμάτων. Τέλος για όλες τις συσχετίσεις των μεταβλητών που προαναφέρθηκαν πραγματοποιούνται στατιστικοί έλεγχοι ανεξαρτησίας χ². Ο λόγος που θα γίνει το τεστ χ², είναι διότι όλες οι μεταβλητές είναι ονομαστικές (nominal). Οι στατιστικοί αυτοί έλεγχοι πραγματοποιούνται για να εξεταστεί αν υπάρχει εξάρτηση μεταξύ των δυο μεταβλητών που συσχετίζονται κάθε φορά (Ζαχαροπούλου, 2011). Ειδικότερα η διαπίστωση κάθε ελέγχου υποθέσεων περιλαμβάνει την μηδενική υπόθεση (Η0) και την εναλλακτική υπόθεση (Η1) και έχει την εξής μορφή: i. (Η0): Οι συσχετιζόμενες μεταβλητές είναι ανεξάρτητες ii. (Η1): Οι συσχετιζόμενες μεταβλητές είναι εξαρτημένες Η υπόθεση Η0 γίνεται αποδεκτή όταν η P-value >0,10 και άρα οι μεταβλητές είναι ανεξάρτητες. Αντίθετα απορρίπτεται η Η0 και γίνεται αποδεκτή η Η1 (Κορρές,2011): Αν η P-value<0,10, τότε οι μεταβλητές συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 90%. Αν η P-value<0,05, τότε οι μεταβλητές συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 95%. Αν η P-value<0,01, τότε οι μεταβλητές συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 99%. Εν συνεχεία, συσχετίζουμε τη μεταβλητή «Χρονιά εγκατάστασης στο Γκάζι» με την ερώτηση «Γιατί επιλέξατε το Γκάζι για τόπο κατοικίας» και με την ερώτηση «Τι κοινωνικά στρώματα πιστεύεται ότι υπήρχαν την περίοδο εγκατάστασής σας». Έπειτα, συσχετίζουμε τη μεταβλητή «Εισόδημα» αλλά και «Ηλικία» με την ερώτηση «Τι προσδοκίες είχατε όταν επιλέξατε το Γκάζι για τόπο κατοικίας». Τέλος, τη μεταβλητή «Εκπαίδευση» με την ερώτηση «Ποιος επίδρασε στην απόφασή σας για εγκατάσταση στο Γκάζι» Αποτύπωση κοινωνικοχωρικών αναπαραστάσεων σε σχέση με την περίοδο εγκατάστασης Οι πρώτες μεταβλητές που συσχετίζουμε είναι η χρονιά εγκατάστασης των ερωτηθέντων με το λόγο για τον οποίο διάλεξαν το Γκάζι. Η συσχέτιση των δυο μεταβλητών έδειξε πως οι δύο μεταβλητές συσχετίζονται μεταξύ τους. Αυτό προκύπτει καθώς η τιμή P-value ήταν ίση με 0,000. Συνεπώς αφού η P-value<0,01, η 82

84 εναλλακτική υπόθεση γίνεται αποδεκτή, οι μεταβλητές είναι εξαρτημένες και συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 99%. Εδώ μας ενδιαφέρει να δούμε πως οι διάφοροι λόγοι επιλογής εγκατάστασης, ποικίλουν ανάλογα με την χρονική περίοδο που εγκαταστάθηκαν. Εδώ μας ενδιαφέρει να δούμε, πως έβλεπαν οι άνθρωποι το Γκάζι ανάλογα με τη φάση στην οποία βρισκόταν. Από το γράφημα 26 παρατηρούμε ότι το 86% αυτών που εγκαταστάθηκαν πριν το 1995, το έκαναν για λόγους φθηνής κατοικίας. Στην συνέχεια ακολουθεί η κεντρικότητα της περιοχής με 9,3% ενώ η αισθητική της περιοχής μόλις 4,7%. Αυτοί που εγκαταστάθηκαν την περίοδο , το μεγαλύτερο ποσοστό (33,3%) επέλεξε το Γκάζι για την αισθητική της περιοχής, στην συνέχεια σε ισοβαθμία (27,8%) έρχεται η φθηνή κατοικία και κεντρικότητα της περιοχής. Ενώ μόλις 11,1% καταλαμβάνει το κοινωνικό στάτους που πρωτοεμφανίστηκε αυτήν τη περίοδο. Μετέπειτα, τη χρονική περίοδο , την πρώτη θέση τη μοιράζονται με ποσοστό 29,4% η νυχτερινή ζωή (πρωτοεμφανίζεται σε αυτήν τη περίοδο) και το κοινωνικό στάτους, που έχει αυξηθεί από την προηγούμενη περίοδο. Στη δεύτερη θέση έρχεται με 17,6% η κεντρικότητα περιοχής ενώ στην τελευταία θέση βρίσκονται η φθηνή κατοικία και η αισθητική περιοχής. Τέλος, την τελευταία χρονική περίοδο εγκατάστασης, από το 2008 και μετέπειτα, στην κορυφή βρίσκονται η νυχτερινή ζωή και η κεντρικότητα περιοχής, ενώ αρχικά ακολουθεί η αισθητική της περιοχής και στη συνέχεια το κοινωνικό στάτους. Γράφημα 26 Πηγή 47 Ιδία επεξεργασία Παρατηρούμε λοιπόν, πως αυτοί που εγκαταστάθηκαν πριν το 1995 στο Γκάζι, το επέλεξαν για τη φθηνή κατοικία του. Πράγμα που είναι λογικό, διότι τότε το Γκάζι 83

85 αποτελούσε υποβαθμισμένη περιοχή. Συνεπώς, δεν υπήρχαν ούτε διαμερίσματα λοφτ για να προσθέτουν λίγο κύρος σε όσους διαμένουν σε αυτά, άλλα ούτε και νυχτερινά μαγαζιά για να έλξει κατοίκους. Όσο προχωράμε προς το σήμερα, βλέπουμε πως η φθηνή κατοικία αρχίζει να εξαφανίζεται στις απαντήσεις των ερωτηθέντων. Λογικό, αν αναλογιστεί κανείς την αναβάθμιση που έχει υποστεί το Γκάζι και την έκρηξη του real estate την περίοδο Εν συνεχεία, η αισθητική της περιοχής, είχε έξαρση την πρώτη περίοδο εξευγενισμού , που τραβούσε κυρίως ανθρώπους του καλλιτεχνικού χώρου. Αυτό το ποσοστό μειώνεται κατά πολύ την επόμενη περίοδο, αυτό ίσως οφείλεται και στην εμφάνιση της νυχτερινής ζωής που εμφανίστηκε κυρίως στη δεύτερη φάση του εξευγενισμού. Όμως, την τελευταία περίοδο παρατηρείται αύξηση του ποσοστού της αισθητικής της περιοχής και ίσως συσχετίζεται με το γεγονός ότι πλέον η κίνηση στα μπαρ και στις καφετέριες τον τελευταίο καιρό έχει μειωθεί και αποκτά πάλι η περιοχή τον ήσυχο χαρακτήρα που είχε στην πρώτη φάση του εξευγενισμού. Επιπρόσθετα, παρατηρούμε ότι κεντρικότητα της περιοχής υπάρχει σε ένα σεβαστό ποσοστό σε όλες της περιόδους, λογικό γιατί η θέση της αποτελεί ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιοχής και βλέπουμε ότι ενώ την περίοδο πριν το μετρό υπάρχει μείωση του ποσοστού, ίσως γιατί η νυχτερινή ζωή ήταν αυτή που τραβούσε κατοίκους, μετά το μετρό, το ποσοστό αυτό έχει πάλι ανέβει. Τέλος,, το κοινωνικό στάτους, εμφανίζεται στην πρώτη φάση του εξευγενισμού ( ), φτάνει στην επόμενη χρονική περίοδο στο μεγαλύτερό του ποσοστό (29,4%), ενώ στην τελευταία, από το 2008 έως και σήμερα, υπάρχει μια μείωση του ποσοστού αυτού. Αυτό γιατί το κοινωνικό στάτους ίσως συνδέεται άμεσα και με τα υπερπολυτελή διαμερίσματα τύπου λόφτ, όπου μετά το 2008 λόγω της κρίσης, η αγορά ακινήτων στο Γκάζι αν δεν σταμάτησε, μειώθηκε σημαντικά. Συνεπώς εφόσον σταμάτησαν να κατασκευάζονται τέτοια διαμερίσματα, η επιλογή κοινωνικό στάτους μειώθηκε Αποτύπωση κοινωνικής στρωμάτωσης σε σχέση με την περίοδο εγκατάστασης στην περιοχή Οι επόμενες μεταβλητές που συγκρίνουμε, είναι η χρονιά εγκατάστασης με τα κοινωνικά στρώματα που υπήρχαν τότε. Η συσχέτιση των δυο μεταβλητών έδειξε πως οι δύο μεταβλητές συσχετίζονται μεταξύ τους. Αυτό προκύπτει καθώς η τιμή P- value ήταν ίση με 0,000. Συνεπώς αφού η P-value<0,01, η εναλλακτική υπόθεση γίνεται αποδεκτή, οι μεταβλητές είναι εξαρτημένες και συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 99%. Εδώ μας ενδιαφέρει να δούμε τι κοινωνικά στρώματα πίστευαν ότι κατοικούσαν στην περιοχή σε κάθε χρονική περίοδο. Στο γράφημα 27 λοιπόν, παρατηρούμε ότι πριν το 1995 τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα καταλάμβαναν το 81,4% ενώ τα μεσαία το 18,6%. Αξίζει να σημειωθεί, ότι τα υψηλά κοινωνικά στρώματα απουσιάζουν από όλες τις χρονικές περιόδους. Εν συνεχεία, το τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα κατέχουν το 33,3% και το υπόλοιπο 66,7% τα μεσαία. Δηλαδή υπάρχει μια αντιστροφή των προηγούμενων 84

86 καταστάσεων. Την επόμενη περίοδο, , με 82,4% κυριαρχούν τα μεσαία στρώματα, ενώ τα χαμηλά κατέχουν μόλις το 17,6%. Τέλος, από το 2008 έως και σήμερα, υπάρχει μια μικρή μείωση των μεσαίων στρωμάτων (77,3%) και μια παράλληλη αύξηση των χαμηλών (22,7%). Επομένως, παρατηρούμε πως από τη στιγμή που αρχίζει να αναβαθμίζεται έστω και με αργούς ρυθμούς η περιοχή, υπάρχει μια ταχεία αναστροφή στις κοινωνικές τάξεις. Αυτό φαίνεται από την αλλαγή των ποσοστών των δυο τάξεων από τη μετάβαση από τη πρώτη χρονική περίοδο (πριν το 1995) προς τη δεύτερη περίοδο ( ). Στη δεύτερη φάση του εξευγενισμού ( ) η διαφορά ανάμεσα στις δυο τάξεις αυξάνεται. Ενώ, από το 2008 έως σήμερα, υπάρχει μια μικρή αύξηση του ποσοστού των χαμηλών στρωμάτων. Αυτό ίσως οφείλεται στην οικονομική κρίση και στο γεγονός ότι οποιαδήποτε ανάπτυξη έχει σταματήσει τα τελευταία χρόνια στο Γκάζι. Τέλος, άξιο αναφοράς είναι πως δεν παρατηρείται πουθενά η υψηλή τάξη. Αυτό δικαιολογείται από το γεγονός, όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, πως γενικότερα το Γκάζι δεν προσέλκυσε πολλούς νέους κατοίκους. Επομένως, οι μικρές και λίγες παρεμβάσεις που μπορεί να έγιναν στην περιοχή, δεν επαρκούσαν για να τραβήξουν την ελίτ να εγκατασταθεί εκεί. Ή και αν εν τέλει έγινε, θα μιλάμε για ένα πολύ μικρό ποσοστό που δεν γίνεται καν αντιληπτό. Γράφημα 27 Πηγή 48 Ιδία επεξεργασία Χωρικές στρατηγικές και εισοδηματικές κατηγορίες Στη συνέχεια, θα συγκρίνουμε τη μεταβλητή «Εισόδημα» με τη μεταβλητή των προσδοκιών που είχαν όταν εγκαταστάθηκαν στο Γκάζι. Η συσχέτιση των δυο μεταβλητών έδειξε πως οι δύο μεταβλητές συσχετίζονται μεταξύ τους. Αυτό προκύπτει καθώς η τιμή P-value ήταν ίση με 0,003. Συνεπώς αφού η P-value<0,05, η 85

87 εναλλακτική υπόθεση γίνεται αποδεκτή, οι μεταβλητές είναι εξαρτημένες και συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 95%. Σκοπός είναι να δούμε, αν το εισόδημα παίζει ρόλο στο τι αποζητάνε από την περιοχή κατοικίας τους. Ενώ επίσης, να δούμε η αναβάθμιση μιας περιοχής, σε τι εισοδηματικές κατηγορίες αναφέρεται. Συνεπώς, από το γράφημα 28, παρατηρούμε πως αυτοί που δεν έχουν εισόδημα, είχαν σα σκοπό κατά 17,6% να αυξήσουν τον κοινωνικό τους κύκλο. Αυτό αφορά κυρίως Πομάκους, που επέλεξαν την περιοχή, γνωρίζοντας πως εκεί βρίσκονταν ήδη άλλοι Πομάκοι. Στο ίδιο ποσοστό βρίσκεται και η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης, που αφορά κυρίως τους φοιτητές. Με 11,8% είναι η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία, να σημειωθεί πως το εισόδημα αφορά τα τωρινά δεδομένα, που σημαίνει πως κάποιος μπορεί να έχει εγκατασταθεί π.χ. το 2002 και να έχει μείνει άνεργος τα τελευταία χρόνια. Τέλος με το μεγαλύτερο ποσοστό 52,9% είναι η απάντηση «Άλλο», όπου στην πλειοψηφία οι ερωτώμενοι είχαν σα προσδοκία να χαμηλώσουν το κόστος ζωής τους. Στη συνέχεια, στην κατηγορία κάτω των ευρώ, κυριαρχεί πάλι η απάντηση «Άλλο» (55,6%), που ισχύει όπως και παραπάνω. Ενώ η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης (11,1%) μειώνεται όπως και η αύξηση του κοινωνικού κύκλου (11,1%), αυξάνεται όμως η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία (22,2%). Στην επόμενη εισοδηματική κατηγορία ( ), κυριαρχεί πλέον η εύκολη πρόσβαση στην εργασία με ποσοστό 45%, ενώ στη δεύτερη θέση είναι το «Άλλο» με 35%. Η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης και η αύξηση του κοινωνικού κύκλου έχει μια μικρή μείωση. Μετέπειτα, στην κατηγορία , κυριαρχεί πάλι με ποσοστό 47,6% η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία, ενώ ακολουθούν με ποσοστό 19% η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης και η αύξηση του κοινωνικού κύκλου. Επίσης, στην κατηγορία των , με 47,4% προπορεύεται πάλι η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία. Υπάρχει αισθητή αύξηση της απάντησης «Αύξηση του κοινωνικού μου κύκλου» (26,3%), ενώ αντίθετα μείωση της εύκολης πρόσβασης στα κέντρα διασκέδασης. Στην επόμενη κατηγορία ( ), κυριαρχεί με ποσοστό 72,7% η αύξηση του κοινωνικού κύκλου, ενώ οι υπόλοιπες απαντήσεις βρίσκονται ισάριθμες με ποσοστό 9,1%. Στην τελευταία κατηγορία, αυτή άνω των ευρώ, η αύξηση του κοινωνικού κύκλου καταλαμβάνει όλο το ποσοστό (100%). 86

88 Γράφημα 28 Πηγή 49 Ιδία επεξεργασία Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως όσο ανεβαίνει το εισόδημα, η κυρίαρχη προσδοκία είναι η αύξηση του κοινωνικού κύκλου. Αφού, από ευρώ και πάνω, η αύξηση του κοινωνικού κύκλου καταλαμβάνει τουλάχιστον το 72,7%. Ενώ αντίθετα, στα χαμηλά εισοδήματα έως και ευρώ, η κυρίαρχη επιδίωξη είναι η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία. Η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης, καταλαμβάνει κυρίως χαμηλά ποσοστά, σε εξαίρεση με τη κατηγορία «Χωρίς εισόδημα» που έχει ποσοστό 17,6% και όπως είπαμε και προηγουμένως αφορά φοιτητές. Επίσης, αξιόλογο ποσοστό, 19%, κατέχει και στην κατηγορία ευρώ, που δικαιολογείται διότι αφορά κυρίως εργαζομένους σε αυτά τα μαγαζιά. Τέλος, εντύπωση δεν μας κάνει η ύπαρξη μεγάλου ποσοστού της «Άλλο» στις δυο χαμηλές εισοδηματικές κατηγορίες, διότι αφορά κυρίως αυτούς που θελαν να μειώσουν το κόστος ζωής τους. Εν τέλει, η κάθε αναβάθμιση που γίνεται έλκει και διαφορετικά εισοδήματα. Η αναβάθμιση με τα λοφτ, έλκυσε κυρίως εισοδήματα των ευρώ και άνω, που ήθελαν να αυξήσουν τον κοινωνικό τους κύκλο. Ενώ η αναβάθμιση που επήλθε από το μετρό, που σαφώς επηρεάζει όλους, έλκυσε όλα τα εισοδήματα γιατί ήθελαν να έχουν γρήγορη πρόσβαση στη δουλειά τους. Τα νυχτερινά μαγαζιά, έλκυσαν όλα τα εισοδήματα, αλλά κυρίως αυτούς χωρίς εισόδημα (κυρίως φοιτητές) και τα εισοδήματα έως ευρώ Χωρικές αναπαραστάσεις στρατηγικών εγκατάστασης και ηλικιακές κατηγορίες Μετέπειτα, θα συγκρίνουμε τη μεταβλητή «Ηλικία» με τη μεταβλητή των προσδοκιών που είχαν όταν εγκαταστάθηκαν στο Γκάζι. Η συσχέτιση των δυο 87

89 μεταβλητών έδειξε πως οι δύο μεταβλητές συσχετίζονται μεταξύ τους. Αυτό προκύπτει καθώς η τιμή P-value ήταν ίση με 0,000. Συνεπώς αφού η P-value<0,01, η εναλλακτική υπόθεση γίνεται αποδεκτή, οι μεταβλητές είναι εξαρτημένες και συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 99%. Σε αυτό το σημείο θέλουμε να δούμε η ηλικία πόσο σημαντικό ρόλο παίζει στις προσδοκίες που έχουν οι ερωτώμενοι από την περιοχή στην οποία διαμένουν. Και κατά δεύτερο, να δούμε η αναβάθμιση σε μια περιοχή, σε τι ηλικίες αναφέρεται. Επομένως, από το παρακάτω γράφημα (γράφημα 29), βλέπουμε ότι στην πρώτη ηλικιακή κατηγορία (15-23) με 66,7% κυριαρχεί η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης, ενώ με 33,3% η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία. Στην επόμενη ηλικιακή κατηγορία (24-35), υπάρχει μια μείωση της απάντησης «Εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης» ενώ παράλληλα αυξάνεται η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία. Στις ηλικίες 36-44, εμφανίζεται η αύξηση του κοινωνικού κύκλου η οποία είναι και στην πρώτη θέση των απαντήσεων με 47,4%. Στη δεύτερη θέση είναι η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία με 26,3%, ενώ 15,8% παίρνει η απάντηση εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης. Στην ηλικιακή κατηγορία 45-64, η απάντηση που κυριαρχεί είναι αυτή της γρήγορης πρόσβασης στην εργασία (37,7%), ακολουθεί η απάντηση «Άλλο», και στην τελευταία επιλογή είναι η αύξηση του κοινωνικού κύκλου. Στις ηλικίες 65 και πάνω, με 72,7% βρίσκεται στην πρώτη θέση η απάντηση «Άλλο» που στην πλειοψηφία της, όπως είπαμε και προηγουμένως, αφορά την απάντηση της μείωσης του κόστους ζωής. Με 18,2% συναντάμε τη γρήγορη πρόσβαση στην εργασία και τέλος με 9,1% την αύξηση του κοινωνικού κύκλου. Γράφημα 29 Πηγή 50 Ιδία επεξεργασία 88

90 Συμπερασματικά, καταλήγουμε πώς οι προσδοκίες ποικίλουν ανάλογα με την ηλικία. Στις μικρότερες ηλικίες, μεγάλο ποσοστό κατέχει η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης. Δικαιολογείται λόγω της ύπαρξης των φοιτητών. Όπως είναι λογικό, όσο ανεβαίνουμε στις ηλικιακές κατηγορίες, η εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης μειώνεται ενώ η γρήγορη πρόσβαση στην εργασία καταλαμβάνει σημαντικά ποσοστά. Δηλαδή πλέον έχουν σα μέριμνα να φτάσουν γρήγορα στην εργασία τους και όχι να διασκεδάσουν. Άξιο αναφοράς είναι το μεγάλο ποσοστό της αύξησης του κοινωνικού κύκλου στις ηλικίες Αυτό πιθανώς να δικαιολογείται γιατί σε αυτές τις ηλικίες πλέον έχουν μια επαγγελματική καριέρα και σκοπός είναι να αναδειχθούν. Ενώ σε αντίθεση ερχόμαστε στην επόμενη κατηγορία στην οποία μειώνεται κατά πολύ αυτό το ποσοστό, αφού πλέον σε αυτή την ηλικία και έχοντας οικογένεια, σαν προσδοκία έχεις τη γρήγορη πρόσβαση στην εργασία. Τέλος, η απάντηση «Άλλο», κατέχει μεγάλα ποσοστά στις μεγάλες ηλικίες, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι αναφερόμαστε σε παλιούς κατοίκους της περιοχής που αναζητούσαν τη φθηνή ζωή. Εν ολίγοις, ανάλογα με την αναβάθμιση που γίνεται, έλκονται και διαφορετικές ηλικίες. Για παράδειγμα, με την αναβάθμιση που έγινε με τα νυχτερινά μαγαζιά, έλκυσε μικρές ηλικίες που ήθελαν να έχουν εύκολη πρόσβαση σε αυτά, ενώ με το μετρό έλκυσε όλες τις ηλικίες, γιατί ήθελαν να φτάσουν γρήγορα στη δουλεία τους. Ενώ με την αναβάθμιση με τα λοφτ, έλκυσε ηλικίες από 36 και πάνω που ήθελαν να αυξήσουν των κοινωνικό τους κύκλο Συμπεράσματα Από τη διεξαγωγή του ερωτηματολογίου προέκυψαν αξιόλογα συμπεράσματα σχετικά με την άποψη που έχει το κοινό για τη μετάβαση του Γκαζιού από την υποβάθμιση στην αναβάθμιση. Θέσαμε σαν έναν από τους βασικούς στόχους να δούμε πως βιώνει ο κάτοικος την αναβάθμιση και πως οι διάφοροι τρόποι αναβάθμισης επηρεάζουν την απόφαση μας για εγκατάσταση σε μια περιοχή, αλλά και τι επίδραση έχουν οι διάφοροι τρόποι αναβάθμισης στους κατοίκους. Καταρχάς το δείγμα μας, αποτελείται από δύο ομάδες στόχους, τους κατοίκους που αποτελούν το 81% και τους επισκέπτες που αποτελούν το υπόλοιπο 19%. Σε ότι έχει να κάνει με το φύλο, ήταν αρκετά μοιρασμένο αφού το δείγμα αποτελείται σε ποσοστό 42% από γυναίκες και σε ποσοστό 58% από άνδρες. Ως προς την ηλικία, το δείγμα μας ανήκει στις νεαρές και μέσες ηλικίες. Αυτό οφείλεται στο ότι οι επισκέπτες της περιοχής, ήταν κυρίως φοιτητές αλλά και στο γεγονός ότι ήταν δύσκολο να συμπληρωθούν ερωτηματολόγια από την ηλικιακή ομάδα 65ετών και άνω, για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω. Στη συνέχεια, το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν άγαμοι (47%), και μετά ακολουθούν οι παντρεμένοι (39%) και τέλος οι διαζευγμένοι-χήροι (14%). Σε ότι έχει να κάνει με την επαγγελματική διάρθρωση, οι ιδιωτικοί υπάλληλοι κυριαρχούν (45%), ενώ ακολουθούν με αρκετά μεγάλο ποσοστό οι άνεργοι (25%), λογικό λόγω των σημερινών συνθηκών. Όσον αφορά το μορφωτικό επίπεδο των ερωτηθέντων, σχεδόν το μισό δείγμα(42%) είναι κάτοχοι πτυχίου ΑΕΙ/ΤΕΙ, που δικαιολογείται λόγω της ύπαρξης πανεπιστημίων σε κοντινή απόσταση από την περιοχή (Γεωπονικό 89

91 Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΤΕΙ Πειραιά, ΤΕΙ Αθηνών), ενώ το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό το κατέχουν οι απόφοιτοι Λυκείου (29%). Στη συνέχεια, παρουσιάστηκε η εθνικότητα των ερωτηθέντων του δείγματος, όπου το 83% αποτελείται από Έλληνες, ενώ μόλις 17% αποτελούν οι Πακιστανοί, Ουκρανοί αλλά και Πομάκοι, οι οποίοι (Πομάκοι) αποτελούν και το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού, καθώς όπως είχαμε αναφέρει και προηγουμένως, η περιοχή μελέτης κατά τις δεκαετίες του 70 και 80 φιλοξένησε πολλούς μετανάστες από τη Θράκη. Στην τελευταία ερώτηση αυτής της κατηγορίας, βρίσκεται το εισόδημα, το οποίο αποτελείται κυρίως από ανθρώπους χωρίς εισόδημα (21%) και με ένα εισόδημα που ανήκει ανάμεσα στα έως (21%). Ενώ μόλις το 2% των ερωτηθέντων έχει εισόδημα πάνω από ευρώ. Στη συνέχεια της έρευνάς μας, αναλύσαμε τις κατηγορίες που αφορούν μόνο τους κατοίκους της περιοχής, δηλαδή το 81% του δείγματος. Όπου στην αρχή αναφερθήκαμε στη χρονολογία εγκατάστασης κάθε ερωτώμενου, όπου για το λόγο αυτό, έχουν δημιουργηθεί 4 χρονικοί περίοδοι, που ταυτίζονται με τις φάσεις αναβάθμισης στην περιοχή. Αναλυτικότερα, το 43% των ερωτώμενων ανήκει στην πρώτη κατηγορία (<1995), στη δεύτερη θέση βρίσκονται αυτοί που έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή από το 2008 έως και σήμερα (22%), ενώ στην τρίτη και τελευταία θέση, αυτοί που εγκαταστάθηκαν το (18%) και (17%) αντίστοιχα. Η πλειοψηφία της πρώτης κατηγορίας δικαιολογείται διότι οι παλιοί κάτοικοι κυριαρχούν στην περιοχή. Μετέπειτα, ασχοληθήκαμε με το λόγο για τον οποίο επέλεξε κανείς τη Γκάζι για τόπο κατοικίας. Όπου η έρευνα έδειξε, ότι το 45% του δείγματος, απάντησε «Φθηνή κατοικία», ενώ οι υπόλοιπες απαντήσεις είναι μοιρασμένες (17% Κεντρικότητα περιοχής, 15% Αισθητική περιοχής, 13% Νυχτερινή ζωή, 10% Κοινωνικό στάτους). Πράγμα λογικό, διότι οι περισσότεροι είχαν εγκατασταθεί πριν το 1995, όπου η περιοχή ήταν υποβαθμισμένη, άρα και η κατοικία φθηνή. Στη συνέχεια τους ρωτήσαμε τι κοινωνικά στρώματα πίστευαν ότι υπήρχαν την περίοδο της εγκατάστασή τους, αλλά και τι σήμερα, όπου φάνηκε μια αλλαγή στα κοινωνικά στρώματα, με μια μείωση των χαμηλών και μια ταυτόχρονη αύξηση των μεσαίων και υψηλών στρωμάτων. Πράγμα που αποτελεί αποτέλεσμα της αναβάθμισης της περιοχής. Μετέπειτα αναφερθήκαμε στους τρόπους με τους οποίους αναβαθμίστηκε η περιοχή, με όλο το δείγμα να απαντάει πως το μετρό ήταν αυτό που αναβάθμισε την περιοχή, ενώ άξιο αναφοράς είναι πως το 11% απάντησε πως και τα γκέι μαγαζιά έπαιξαν το ρόλο τους στην αναβάθμιση της περιοχής. Μετέπειτα, στην ανάλυσή μας, ασχοληθήκαμε με την προηγούμενη εγκατάσταση και τους λόγους μετακίνησης στο Γκάζι. Η πλειοψηφία του δείγματος αποτελούνταν από κατοίκους που είτε είχαν έρθει από μακρινές περιοχές της Αθήνας ψάχνοντας την κεντρικότητα της περιοχής, είτε από γειτονικές περιοχές, ψάχνοντας φθηνή κατοικία. Βέβαια υπήρξαν και περιπτώσεις που είχαν έρθει από τη Θράκη (Πομάκοι) είτε από άλλες πόλεις της επαρχίας. Όταν τους ρωτήσαμε τι προβλήματα είχε η προηγούμενη περιοχή εγκατάστασης, το 28% απάντησε «Οικονομική κρίση και έξοδα μετακίνησης» ενώ 22% απάντησε «Κοινωνικό στάτους της νέας περιοχής του Γκαζιού» και «Υποβαθμισμένο περιβάλλον/εγκληματικότητα». Μετά, μελετήσαμε τις 90

92 προσδοκίες που είχαν όταν εγκαταστάθηκαν, όπου 36% των απαντήσεων κατέχει η απάντηση «Γρήγορη πρόσβαση στην εργασία μου», με ποσοστό 28% βρίσκεται η «Αύξηση του κοινωνικού μου κύκλου» και τέλος με μόλις 15% βρίσκεται η «Εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης». Σε ότι έχει να κάνει με το ποιος τους επηρέασε, οι περισσότεροι (34%)επηρεάστηκαν από τους εξευγενιστές όπου μαζί με αυτούς που απάντησαν συγκεντρώσεις διασκέδασης, αποτελούν σχεδόν το 50% των απαντήσεων, που ουσιαστικά αφορούν όσους εγκαταστάθηκαν μετά το Ενώ το άλλο 50% αφορά τους πιο παλιούς κατοίκους που είτε επηρεάστηκαν από τις κοινωνικές ομάδες που ήταν εκεί, είτε από συγγενείς. Στο τέλος αυτής της κατηγορίας, αναφερθήκαμε στο εάν οι προσδοκίες τους βγήκαν σωστές. Σχεδόν το μισό δείγμα απάντησε «Μείωσα χρόνο/κόστος μετακίνησης» (45%), λογικό εφόσον μετά το 2007 λειτουργεί και ο σταθμός του Μετρό. Ενώ κοντινά ποσοστά 27% και 26% κατέχουν η «Αύξησα τον κύκλο μου και το κοινωνικό μου προφίλ» και η «Κέρδισα προσωπικό χρόνο» αντίστοιχα. Στη συνέχεια της ανάλυσής μας, μελετήσαμε τα ακίνητα στην περιοχή. Το 56% του δείγματος πληρώνει ενοίκιο ενώ το 44% μένει σε ιδιόκτητο σπίτι, όπου κυρίως αυτό το ποσοστό αναφέρετε στους παλιούς κατοίκους. Εν συνεχεία, το 86% είναι διαμερίσματα ενώ το 14% μονοκατοικίες, που πάλι αυτό το ποσοστό αναφέρετε στους παλιούς κατοίκους και κυρίως στους Πομάκους. Έπειτα, ρωτώντας για την παλαιότητα, το 77% των σπιτιών είναι πριν το 1995 και κυρίως των δεκαετιών 70-80, πράγμα που δικαιολογείται, καθώς εκείνες τις περιόδους υπήρξε κάποια οικοδόμηση διότι έπρεπε να φιλοξενήσει η περιοχή τους μετανάστες από τη Θράκη. Σε αντίθεση με τις τελευταίες χρονικές περιόδους που κατέχουν μικρά ποσοστά, ενώ το μικρότερο ποσοστό παρατηρείται από το 2008 και μετά, λογικό λόγω της κρίσης που ξέσπασε στην Ελλάδα. Σε ότι έχει να κάνει με τη τιμή του ενοικίου, απάντησαν πως η τιμή έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια περίπου 20%, βέβαια για αυτό οφείλεται η κρίση. Όμως, ανέφεραν πως μετά το 2002 που έγινε γνωστή η κατασκευή του Μετρό, οι τιμές αυξήθηκαν. Στο τελευταίο μέρος της παρούσας ανάλυσης, διερευνήσαμε τους λόγους που επισκέπτεται κανείς το Γκάζι. Αρχικά επισημάναμε πως ότι η πλειοψηφία του δείγματος των επισκεπτών είναι νέοι άνθρωποι που ανήκουν στις πρώτες δυο ηλικιακές ομάδες. Αυτό δικαιολογείται λόγω των πολλών μαγαζιών διασκέδασης αλλά και της γειτνίασης της περιοχής με πανεπιστήμια. Επιπρόσθετα, το 73% απάντησε πως επισκέπτεται την περιοχή για διασκέδαση/αναψυχή που συνάδει με αυτό που είπαμε παραπάνω. Το 27% είπε για εργασία, ενώ δεν υπήρχαν απαντήσεις όπως το εμπόριο, λογικό αφού δεν υπάρχουν πολλές τέτοιες χρήσεις στην περιοχή. Στη συνέχεια αναφερθήκαμε στη συχνότητα επίσκεψης της περιοχής, όπου ουσιαστικά περίπου το μισό δείγμα την επισκέπτεται πολύ συχνά, από 3 φορές και πάνω. Μετέπειτα, το 55% βρίσκει την περιοχή φυσιολογική για κατοικία ενώ το 45% φθηνή, ενώ τέλος, το 42% θα έμενε στην περιοχή. Τέλος, με τις συσχετίσεις μεταβλητών που κάναμε, βγάλαμε αξιόλογα συμπεράσματα. Αρχικά θέλαμε να δούμε τι συσχετισμός υπάρχει μεταξύ της χρονιάς 91

93 εγκατάστασης με το λόγω για τον οποίο επέλεξαν το Γκάζι. Πιο συγκεκριμένα, στη φάση στην οποία βρισκόταν το Γκάζι, πώς επηρέασε τις απόψεις τον κατοίκων. Δείξαμε λοιπόν, πως όσοι είχαν εγκατασταθεί στο Γκάζι πριν το 1995, πριν από κάποια κίνηση αναβάθμισης, το επέλεξαν για τη φθηνή κατοικία. Ενώ όσο πλησιάζουμε προς το σήμερα, αυτό σιγά σιγά εξαλείφεται, λογικό λόγω της αναβάθμισης της περιοχής. Ακόμα, άξιο αναφοράς, είναι πως στην πρώτη φάση αναβάθμισης εμφανίζεται η απάντηση «κοινωνικό στάτους», αλλά και το μεγάλο ποσοστό της αισθητικής περιοχής. Στη δεύτερη φάση της αναβάθμισης, επικρατούν οι απαντήσεις νυχτερινή ζωή και κοινωνικό στάτους, άρα όντος οι κινήσεις αναβάθμισης έπαιξαν το ρόλο τους στην επιλογή εγκατάστασης, αν και βέβαια υπάρχει μείωση αυτών των ποσοστών στη τελευταία φάση αναβάθμισης και αύξηση της κεντρικότητας της περιοχής, όπου ανέκαθεν αποτελεί ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα αυτής. Μετέπειτα, δείξαμε πως όσο η περιοχή αναβαθμίζεται τόσο αλλάζει και η κοινωνική της φυσιογνωμία. Πιο συγκεκριμένα, πριν αρχίσουν οι διάφορες κινήσεις αναβάθμισης, τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα κυριαρχούσαν έναντι των μεσαίων, ενώ όσο μεταπηδάμε από τη μια φάση αναβάθμισης στην επόμενη, τα χαμηλά μειώνονται και τα μεσαία αυξάνονται. Εξαίρεση αποτελεί η τελευταία χρονική περίοδος (μετά το 2008) όπου παρατηρείται μια μικρή αύξηση των χαμηλών στρωμάτων, βέβαια η αύξηση αυτή είναι αμελητέα και δεν αλλάζει τη συνολική εικόνα της περιοχής. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως τα υψηλά στρώματα δεν εμφανίζονται σε καμία χρονική περίοδο, αυτό ίσως δικαιολογείται στο γεγονός ότι όπως αναφέραμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο δεν είχαμε μεγάλη εισροή κατοίκων με υψηλό εισόδημα. Στη συνέχεια, δείξαμε πως ο κάθε διαφορετικός τρόπος αναβάθμισης, αναφέρεται και σε διαφορετική εισοδηματική κατηγορία ανθρώπων. Εν ολίγοις, η κατασκευή του σταθμό μετρό, απασχολεί όλες τις εισοδηματικές κατηγορίες, πλην αυτών με εισόδημα και πάνω. Τα κέντρα διασκέδασης/αναψυχής, κατέχει μικρό ποσοστό σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες, όπως επίσης και τα λοφτ και η πολιτισμική αναβάθμιση μόνο που στις κατηγορίες από και πάνω κατέχει μεγάλα ποσοστό. Η φθηνή ζωή, αναφέρεται συνήθως πριν τις κινήσεις αναβάθμισης, που συναντάται συχνά στην επιλογή «Άλλο», κατέχει μεγάλα ποσοστά στα εισοδήματα από και κάτω. Τέλος, πέρα από το εισόδημα, θέλαμε να δούμε και το συσχετισμό του κάθε τρόπου αναβάθμισης με την ηλικία των κατοίκων. Δείξαμε πως τα κέντρα διασκέδασης προσέλκυσαν νεαρές ηλικίες κυρίως κάτω των 35. Η κατασκευή του μετρό, καταλαμβάνει αξιόλογα ποσά σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες. Τα λοφτ και η πολιτισμική αναβάθμιση, αναφερόμαστε δηλαδή στην αύξηση του κοινωνικού κύκλου, προσέλκυσε ηλικίες από 34 έως 64. Δηλαδή ανθρώπους που ήδη είχαν μια επαγγελματική καριέρα και αποσκοπούσαν στην περαιτέρω αύξηση του κύκλου τους. Στις μεγάλες ηλικίες, από 45 και άνω, που αντιστοιχούν κυρίως στους παλιούς κατοίκους, μεγάλο ποσοστό κατέχει η απάντηση «Άλλο», δηλαδή φθηνή ζωή. 92

94 Συμπεράσματα Στο τελευταίο μέρος της παρούσας έρευνας καταγράφονται τα κύρια συμπεράσματα που απορρέουν από τις θεωρητικές προσεγγίσεις περί υποβάθμισης και αναβάθμισης των πόλεων, καθώς και από τα στοιχεία που κατέστη δυνατό να συλλεχθούν, σε σχέση με τα προαναφερθέντα φαινόμενα, για τη διεθνή και ελληνική εμπειρία αλλά και τέλος μετά από την εμπειρική μελέτη που διεξήχθη για την περιοχή του Γκαζιού. Αρχικά να επισημάνουμε ξανά τον στόχο της παρούσας διπλωματικής εργασίας, έτσι ώστε να τον απαντήσουμε εδώ. Στόχος λοιπόν της εργασίας, είναι η εύρεση των πηγών της υποβάθμισης των πόλεων και πώς αυτή επηρεάζει την κοινωνικοχωρική δομή αυτών, αλλά και τις προσπάθειες αναβάθμισης αυτών μέσω της διαδικασίας του εξευγενισμού και πως τα παραπάνω επηρέασαν την περιοχή του Γκαζιού. Δηλαδή, να καταγράψουμε εάν η αναβάθμιση αυτή είχε θετική επίδραση στη ζωή των κατοίκων, και εάν υπήρχε αλλαγή στα κοινωνικά στρώματα. Δευτερεύων στόχος της εργασίας είναι, η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους αναβαθμίστηκε η περιοχή, πως αυτοί οι διαφορετικοί τρόποι προσέλκυσαν ανθρώπους διαφορετικής ηλικίας, αλλά και εισοδηματικών κατηγοριών, αλλά και τέλος πόσο επηρέασαν στην επίδραση απόφασης εγκατάστασης στην περιοχή Αρχικά λοιπόν δείξαμε, ότι η κοινωνία βρίσκεται γενικότερα σε μία εξέλιξη, από την μεσαιωνική έως τη σύγχρονη πόλη. Πιο συγκεκριμένα, δείξαμε τον αντίκτυπο της μεταβολής αυτής στον χώρο. Η πόλη στα πρώτα στάδια της, την εποχή του μεσαίωνα, είχε τέτοια κοινωνικοχωρική δομή που συναντάμε τα υψηλά κοινωνικά στρώματα στο κέντρο της και τα υπόλοιπα στρώματα έξω από αυτό στα περίχωρα και στις παρυφές όπου οι συνθήκες διαβίωσης δεν είναι καλές. Η βιομηχανική επανάσταση αποτελεί σταθμό για την εξέλιξη της δομής της πόλης, αφού μεταβάλει τη δομή της. Πλέον κυριαρχεί ένα υλιστικό σύστημα αξιών, τα ευπορότερα κοινωνικά στρώματα μεταφέρονται στα προάστια μακριά από το υποβαθμισμένο και πυκνοκατοικημένο κέντρο. Παρ όλα αυτά, γεννιέται η ανάγκη αντιμετώπισης αυτών των προβλημάτων με αποτέλεσμα τη δημιουργία κινημάτων πολεοδομικού σχεδιασμού που έχουν σα σκοπό να καλυτερεύσουν τις συνθήκες διαβίωσης στην πόλη. Στη συνέχεια, η μεταβιομηχανική πόλη δεν επηρεάζεται από σοβαρές κοινωνικοχωρικές μεταβολές. Ο τομέας των υπηρεσιών είναι αυτός που εμφανίζεται έντονα, με τους υψηλά αμειβόμενους του χρηματοπιστωτικού τομέα, να «έρχονται σε σύγκρουση» με τους χαμηλόμισθους εργάτες, δημιουργώντας μια κοινωνική πόλωση. Στη συνέχεια της εργασίας, επιχειρήσαμε να ερμηνεύσουμε θεωρητικά το φαινόμενο της υποβάθμισης μέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις της αστικοποίησης και προαστιοποίησης, αλλά και της αναβάθμισης μέσω από τη διαδικασία του εξεγευνισμού. Πιο συγκεκριμένα, αναφερθήκαμε στις θεωρίες των κλασσικών 93

95 κοινωνιολόγων για την αστικοποίηση, όπου ο Marx και ο Engels, στηρίζουν την αστικοποίηση στον καταμερισμό της εργασίας, στην αντίθεση πόλης-υπαίθρου και στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Έπειτα κάναμε αναφορά στη Σχόλη του Σικάγο, η οποία αποτυπώνει τις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες, που προσδιορίζουν τη μορφή και το χαρακτήρα του αστικού χώρου. Μετέπειτα, ακολουθούν οι μεταπολεμικές θεωρήσεις που συνδέουν την αστικοποίηση με την εκβιομηχάνιση, με τον Lefebvre να επισημαίνει πως όταν ξεκινάει η εκβιομηχάνιση, η πόλη ήδη αποτελεί μια ισχυρή κοινωνική πραγματικότητα και τον Anderson να υποστηρίζει ότι μια χώρα με υψηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης έχει και υψηλό επίπεδο αστικοποίησης και τελικά να καταλήγουμε στη θεωρία του Castells όπου, η αστικοποίηση θεωρείται σαν μια διαδικασία οργάνωσης του χώρου που επαφίεται σε δύο σειρές γεγονότων: α) στην προηγούμενη αποδιάρθρωση των αγροτικών κοινωνικών δομών και την μετανάστευση του πληθυσμού προς τα προϋφιστάμενα αστικά κέντρα, όπου παρέχουν την αναγκαία στην εκβιομηχάνιση εργατική δύναμη, β) στο πέρασμα από μια οικιακή οικονομία σε μια οικονομία της μανουφακτούρας και στην συνέχεια σε μια οικονομία του εργοστασίου. Η προαστιοποίηση τώρα, σύμφωνα με τους Mieszkowski & Mills, χωρίζεται σε δύο κατηγορίες, η πρώτη εστιάζει στα αποτελέσματα της αύξησης εισοδήματος στις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών, ενώ η δεύτερη στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας. Τέλος, αναφερθήκαμε στον εξευγενισμό, που αποτελεί μια πολυποίκιλη διαδικασία, στην οποία η μεσαία και η ανώτερη κοινωνική τάξη, αγοράζει ακίνητα σε υποβαθμισμένες περιοχές και τα μετατρέπει σε πολυτελείς και ακριβές κατοικίες μέχρι να μετατοπιστούν οι παλιοί κάτοικοι και να αλλάξει όλη η κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής. Στο επόμενο μέρος της εργασίας, αναφερθήκαμε σε διεθνή παραδείγματα. Όπου αρχικά μιλήσαμε για την αστικοποίηση και προαστιοποίηση στις Η.Π.Α. Η αστικοποίηση ξεκίνησε μετά τη βιομηχανική επανάσταση, μέσα στο διάστημα , με τον πληθυσμό της Νέας Υόρκης να αυξάνεται από τις στα 4,8 εκατομμύρια κατοίκους. Η προαστιοποίηση εμφανίστηκε μετά το Β.Π.Π., με τις δεκαετίες του να είναι πολύ έντονη. Στη συνέχεια, αναφερθήκαμε στην εμπειρία της Μεγάλης Βρετανίας πάνω σε αυτά τα δύο φαινόμενα. Η αστικοποίηση λαμβάνει χώρα την ίδια χρονικά περίοδο με τις Η.Π.Α., όπου το 1900 το ποσοστό των ανθρώπων που ζούσαν σε πόλεις πάνω από κατοίκους ήταν 74%, σε αντίθεση με το 1800 που ήταν λιγότερο από 20%. Στο τελευταίο κομμάτι του κεφαλαίου, μιλήσαμε για το εξευγενισμό, που στις Η.Π.Α. εμφανίστηκε το 1970 στο San Francisco, στη Μεγάλη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1960 σε μια συνοικία του Λονδίνου, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη άργησε να εμφανιστεί μερικά χρόνια. Τέλος σε όλες τις περιπτώσεις του εξευγενισμού έχουμε μεταλλαγή της κοινωνικής φυσιογνωμίας της περιοχής. Στη συνέχεια, στο τέταρτο κεφάλαιο αναφερθήκαμε στην Ελληνική περίπτωση και στην περίπτωση της περιοχής του Γκαζιού. Πως αυτό υποβαθμίστηκε και πως στη συνέχεια αναβαθμίστηκε. Σχετικά με αυτά τα δύο φαινόμενα και τον αντίκτυπό τους 94

96 στην Ελλάδα, η αστικοποίηση άρχισε πολύ αργότερα από τα άλλα παραδείγματα, μετά το 1950, με τον νομό Αττικής από κατοίκους το 1951 έφτασε τους κατοίκους το Επιπρόσθετα, η προαστιοποίηση έκανε αισθητή την παρουσία της από τα μέσα της δεκαετίας του Στην Ελλάδα, ο εξευγενισμός ήρθε με μια καθυστέρηση, εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1980 στην Πλάκα Στη συνέχεια, αναφερθήκαμε πιο συγκεκριμένα για το Γκάζι. Όπου αρχικά μιλήσαμε για την ιστορική σημασία της περιοχής διότι εντάσσεται στη συμβολή των τριών βασικών οδικών αξόνων της αρχαιότητας οι οποίοι εξασφάλιζαν την οδική σύνδεση της πόλης της Αθήνας τόσο με την Ελευσίνα όσο και με τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου, αλλά και διότι αποτελεί μέρος του τότε Δήμου Κεραμέων, έναν από τους αρχαιότερους δήμους της Αθήνας. Έπειτα, αναφερθήκαμε στο λόγο που άρχισε να αναβαθμίζεται, όπου οφείλεται στην τροποποίηση του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών, όπου μεταφέρει τα ανάκτορα από την περιοχή του Γκαζιού στη σημερινή τοποθεσία τους. Αυτό οδήγησε στην μεταφορά εύπορων οικογενειών από τα δυτικά στα ανατολικά. Στη συνέχεια όμως, οι εγκαθιδρύσεις δυο βιομηχανιών στην περιοχή, αρχικά το εργοστάσιο επεξεργασίας μετάξις και έπειτα του αεριόφωτος υποβάθμισαν οριστικά την περιοχή. Και αποτέλεσε πλέον την πρώτη περιοχή εργατικής κατοικίας. Στη συνέχεια του κεφαλαίου αυτού, αναφερθήκαμε στις κινήσεις αναβάθμισης της περιοχής. Με το κλείσιμο του εργοστασίου αεριόφωτος (1984) και με την ανακατασκευή του σιγά σιγά και την ολοκλήρωση του το 2004 ήταν τα πρώτα βήματα που προσπάθησαν να αλλάξουν την φυσιογνωμία της περιοχής. Συνεπώς, το 1990 άνοιξε το πρώτο θέατρο στην περιοχή και έπειτα ακολούθησαν και άλλα. Το 1998 πλέον κάνουν την εμφάνιση τους επιχειρηματίες της διασκέδασης και ουσιαστικά μέχρι και το 2002 όπου γνωστοποιήθηκε και η κατασκευή της στάσης του μετρό, αποτελεί την πρώτη περίοδο αναβάθμισης. Στην επόμενη φάση αναβάθμισης μέχρι και το 2007, το ρίσκο πλέον έχει μειωθεί και νέες χρήσεις αναψυχής εμφανίζονται που ενίσχυαν το καλλιτεχνικό χαρακτήρα της περιοχής. Μετά την έναρξη του σταθμό του Μετρό, η περιοχή μετασχηματίζεται ολοκληρωτικά. Αιτία του μετασχηματισμού, ήταν η εισροή χρήσεων διασκέδασης της μάζας και έτσι εκτοπίστηκαν ορισμένες ομάδες και συγκεκριμένες χρήσεις από την περιοχή. Στο τελευταίο μέρος της εργασίας μας, ασχοληθήκαμε με την εμπειρική διερεύνηση αυτών των φαινομένων στην περιοχή μελέτης μας, το Γκάζι. Όπου μετά την έρευνα μου κάναμε με ερωτηματολόγια αλλά και με συσχετισμό μεταβλητών βγάλαμε αξιόλογα συμπεράσματα. Ουσιαστικά δείξαμε πως ο κάθε διαφορετικός τρόπος αναβάθμισης, επηρεάζει διαφορετικά κάθε κοινωνική τάξη, φύλο, ηλικία. Δηλαδή σε κάθε διαφορετική φάση αναβάθμισης που βρισκόταν το Γκάζι, έλκυε διαφορετικά είδη ανθρώπων. Πιο συγκεκριμένα, δείξαμε πως πριν κάποια κίνηση αναβάθμισης, το Γκάζι το επέλεγαν φτωχοί άνθρωποι για κατοικία, ενώ όσο προχωράμε προς το σήμερα, επειδή πλέον έχει αλλάξει φυσιογνωμία η περιοχή, αυτό εξαλείφεται. Στην πρώτη περίοδο αναβάθμισης δεν είναι τυχαίο που πολλοί το επέλεξαν λόγω της αισθητικής της περιοχής, αφού προσέλκυε συγκεκριμένο είδος ανθρώπων κυρίως του καλλιτεχνικού χώρου. Στην επόμενη φάση αναβάθμισης, πλέον αρχίζει να 95

97 προσελκύει ανθρώπους που τους ενδιαφέρει η νυχτερινή ζωή και το κύρος, και όχι το κάτι ιδιαίτερο που είχε η περιοχή έως τότε. Όμως, με την κατασκευή του μετρό, ο κύριος λόγος πλέον επιλογής ήταν η κεντρικότητα της περιοχής, αφού ενώ είναι κεντρική περιοχή, το μετρό πλέον ελαχιστοποιεί όλες τις αποστάσεις. Στη συνέχεια, δείξαμε πως με την αναβάθμιση της περιοχής, η κοινωνική της φυσιογνωμία αλλάζει. Δηλαδή, πριν αρχίσουν οι διάφορες κινήσεις αναβάθμισης, τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα κυριαρχούσαν έναντι των μεσαίων, ενώ όσο μεταπηδάμε από τη μια φάση αναβάθμισης στην επόμενη, τα χαμηλά μειώνονται και τα μεσαία αυξάνονται. Εξαίρεση αποτελεί η τελευταία χρονική περίοδος (μετά το 2008) όπου παρατηρείται μια μικρή αύξηση των χαμηλών στρωμάτων, (πιθανών λόγω της κρίσης) βέβαια η αύξηση αυτή είναι αμελητέα και δεν αλλάζει τη συνολική εικόνα της περιοχής. Στη συνέχεια, δείξαμε πως ο κάθε διαφορετικός τρόπος αναβάθμισης, αναφέρεται και σε διαφορετική εισοδηματική κατηγορία ανθρώπων. Εν ολίγοις, η κατασκευή του σταθμό μετρό, απασχολεί όλες τις εισοδηματικές κατηγορίες, πλην αυτών με εισόδημα και πάνω. Τα κέντρα διασκέδασης/αναψυχής, κατέχει μικρό ποσοστό σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες (γιατί αναφέρεται και επηρεάζει όλους), όπως επίσης και τα λοφτ και η πολιτισμική αναβάθμιση μόνο που στις κατηγορίες από και πάνω κατέχει μεγάλα ποσοστό. Η φθηνή ζωή, αναφέρεται συνήθως πριν τις κινήσεις αναβάθμισης, που συναντάται συχνά στην επιλογή «Άλλο», κατέχει μεγάλα ποσοστά στα εισοδήματα από και κάτω. Σε ότι έχει να κάνει με την ηλικία και τους διαφορετικούς τρόπους αναβάθμισης, δείξαμε πως τα κέντρα διασκέδασης προσέλκυσαν νεαρές ηλικίες κυρίως κάτω των 35. Η κατασκευή του μετρό, καταλαμβάνει αξιόλογα ποσά σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες. Τα λοφτ και η πολιτισμική αναβάθμιση, αναφερόμαστε δηλαδή στην αύξηση του κοινωνικού κύκλου, προσέλκυσε ηλικίες από 34 έως 64. Δηλαδή ανθρώπους που ήδη είχαν μια επαγγελματική καριέρα και αποσκοπούσαν στην περαιτέρω αύξηση του κύκλου τους. Στις μεγάλες ηλικίες, από 45 και άνω, που αντιστοιχούν κυρίως στους παλιούς κατοίκους, μεγάλο ποσοστό κατέχει η απάντηση «Άλλο», δηλαδή φθηνή ζωή. Συνεπώς, συμπερασματικά προκύπτει πως, μέσα από την ιστορική εξέλιξη της πόλης, από τη μεσαιωνική ή αλλιώς προβιομηχανική πόλη, έως την σύγχρονη ή μεταβιομηχανική πόλη καταφέραμε να βρούμε τη γενεσιουργό αιτία της υποβάθμισης. Δηλαδή, σύμφωνα με αυτήν την ιστορική εξέλιξη βρήκαμε πότε άρχισε να υποβαθμίζεται η πόλη. Οπότε, στην μεσαιωνική πόλη εμφανίζεται μια κάπως κακή ποιότητα ζωής, παρά συνολικότερη υποβάθμιση, στις παρυφές των πόλεων όπου ζουν φτωχοί. Η υποβάθμιση πλέον κάνει την εμφάνιση της κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης, στην βιομηχανική πόλη. Όπου οι βιομηχανίες έλκουν νέους κατοίκους, και πλέον «γεννιέται» το φαινόμενο της αστικοποίησης, ενώ οι πόλεις δεν είναι έτοιμες να υποδεχθούν όλον αυτόν τον πληθυσμό, με αποτέλεσμα να υπάρχει συσσώρευση πληθυσμού στο κέντρο. Συνεπώς, αρχίζουν να κάνουν την εμφάνιση τους και διάφορες αρρώστιες και επιδημίες, τα ευπορότερα κοινωνικά στρώματα πλέον αναζητούν νέες και καλύτερες περιοχές κατοικίας μακριά από το υποβαθμισμένο κέντρο προς τα προάστια (δημιουργία προαστιοποίησης). Δηλαδή ουσιαστικά, η απότομη γέννηση μιας πολυπληθής κίνησης-έλξης ατόμων προς έναν 96

98 συγκεκριμένο προορισμό, έχει σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση αυτού. Στο παράδειγμα των πόλεων, η κίνηση αυτή είναι η αστικοποίηση και η αιτία ήταν οι βιομηχανίες, στην βιομηχανική επανάσταση που πρόσφεραν θέσεις εργασίας με καλύτερο μισθό. Και παράλληλα, η προαστιοποίηση, έρχεται να υποβαθμίσει περεταίρω τα κέντρα τον πόλεων, αφού αφήνει πίσω της τα φτωχά κοινωνικά στρώματα και άστεγους. Και κάπως έτσι ξεκίνησε η υποβάθμιση της πόλης την περίοδο της βιομηχανικής πόλης. Στα νεότερα χρόνια, που οι πόλεις λόγω του προηγούμενου σταδίου, της αστικοποίησης, έχουν ήδη μεγάλο πληθυσμό, η κίνηση στη διαδικασία αυτή πλέον είναι η προαστιοποίηση και η αιτία η αποβιομηχάνιση. Όμως, δε μιλάμε για υποβάθμιση των προαστίων, αφού πλέον η επιστήμη της πολεοδομίας και της κοινωνικής γεωγραφίας των πόλεων είναι ανεπτυγμένη και υπάρχει ένα κάποιο ολοκληρωμένο σχέδιο για τα προάστια, αλλά για περαιτέρω υποβάθμιση του κέντρου της πόλης. Βέβαια, σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε, ότι αυτή η υποβάθμιση είναι χαρακτηριστικό του αγγλόφωνου κόσμου και ξεκίνησε από τη Μεγάλη Βρετανία. Σε πολλές άλλες χώρες υπήρχε κάποιο σχέδιο-πρόγραμμα αντιμετώπισης αυτού. Αφού οι ελίτ δεν έφυγαν ποτέ από το κέντρο, κάτι που στον αγγλόφωνο κόσμο δεν ισχύει αφού οι ελίτ από το κέντρο που διέμεναν μετακινήθηκαν προς τα προάστια. Ήρθε η ώρα να αναφερθούμε στην Ελλάδα, που αποτελεί ξεχωριστό παράδειγμα. Η Ελλάδα, δεν ακολούθησε κανένα από τα δύο παραδείγματα, ούτε αυτό του αγγλόφωνου κόσμου, ούτε αυτό του υπόλοιπου κόσμου. Ο λόγος είναι ένας. Λόγω της μεγάλης ιστορίας της, και αναφερόμαστε στην τουρκοκρατία, όταν ήρθε η βιομηχανική επανάσταση στην Μεγάλη Βρετανία αρχικά, και στις υπόλοιπες χώρες μετά, η Ελλάδα, ήταν κάτω από τον κλοιό των Τούρκων και μετά προσπάθησε να ορθοποδήσει. Συνεπώς, η βιομηχανική επανάσταση δεν έφτασε ποτέ, ή έφτασε πολύ αργά με μικρό όμως αντίκτυπο. Άρα οι κινήσεις της υποβάθμισης είναι ίδιες, αλλά οι αιτίες διαφορετικές. Δεν οφείλεται ούτε η εκβιομηχάνιση, αλλά ούτε και η αποβιομηχάνιση για την υποβάθμιση. Στην Ελλάδα κατά τις δεκαετίες του 70-80, υπάρχει ένα άλλο φαινόμενο που εμφανίζει και ανθίζει μόνο εδώ. Αυτό της αντιπαροχής. Όπου ξαφνικά μέσα σε λίγα χρόνια χτίζονται πολυάριθμες πολυκατοικίες χωρίς κάποιο συγκεκριμένο πλάνο. Αποτέλεσμα αυτού είναι η κακής ποιότητας ζωής στις περιοχές αυτές. Στη συνέχεια λοιπόν να ακολουθούν οι δυνάμεις εισβολής-διαδοχής, όπως αναφέρει και η σχολή του Σικάγο, σε κάποιες από αυτές τις περιοχές, εισβάλοντας νέες χαμηλότερα κοινωνικά ομάδες, διαδέχοντας υψηλότερες κοινωνικά ομάδες. Βέβαια σε ότι έχει να κάνει με το παράδειγμά μας, που αποτελεί εξαίρεση, η υποβάθμιση στην περιοχή έχει ρίζες από πολύ παλιά. Η υποβάθμιση ξεκίνησε, από την απλή επιλογή μετεγκατάστασης των ανακτόρων σύμφωνα με τις τροποποιήσεις του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών, με αποτέλεσμα να μετακινηθεί όλη η τότε ελίτ προς την περιοχή που θα εγκατασταθούν τα ανάκτορα. Δεν υπήρχε δηλαδή κάποιος ουσιαστικός λόγος. Βέβαια, η περαιτέρω υποβάθμιση οφείλεται στην εκβιομηχάνιση αρχικά και στην αποβιομηχάνιση τελικά. Δηλαδή από την εγκαθίδρυση δυο εργοστασίων, μεταξιού και αεριόφωτος και από το μετέπειτα 97

99 κλείσιμο τους. Θα μπορούσε να πει κανείς πως η οικολογική προσέγγιση του Σικάγο ταυτίζεται με αυτή την περιοχή και την ιστορία της. Αυτά με ότι έχει να κάνει με την υποβάθμιση. Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε για την αναβάθμιση. Η αναβάθμιση, λοιπόν, εμφανίζεται και αυτή στην βιομηχανική πόλη, ως προσπάθεια αντιμετώπισης της υποβάθμισης. Προσπάθησαν αρχικά με ολοκληρωμένα σχέδια για την πόλη, όπως τη «γραμμική πόλη» του Don Arturo Soria y Mata, την «κηπούπολη» του Ebenezer Howard, αλλά και με μικρότερες παρεμβάσεις όπως το «φαλανστέριο» του Charles Francois Marie Fourier. Πολλές βέβαια δεν κατάφεραν να εφαρμοστούν ποτέ και άλλες που εφαρμόστηκαν δεν είχαν αποτέλεσμα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν έδωσαν τα θεμέλια για την μετέπειτα πορεία της αναβάθμισης των πόλεων. Εμείς επιλέξαμε μια πολυσυζητημένη μέθοδο αναβάθμισης, αυτή του εξευγενισμού/gentrification. Όπου ο όρος αυτός έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές και για την ερμηνεία του, αλλά και για το πώς εφαρμόζεται και ποια τα αποτελέσματα του. Ουσιαστικά περιγράφεται σαν ένα σύνθετο φαινόμενο όπου η μεσαία και ανώτερη τάξη, αγοράζει ακίνητα σε υποβαθμισμένες περιοχές και τα μετατρέπει σε πολυτελείς και ακριβές κατοικίες μέχρι να μετατοπιστούν οι παλιοί κάτοικοι και να αλλάξει όλη η κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής, μετατρέποντας την περιοχή από χαμηλού κόστους ενοικίου/αγοράς σε υψηλού. Ακόμα, αποτελεί και την αντίστροφη διαδικασία της υποβάθμισης, αφού στην υποβάθμιση μιας περιοχής, τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα «διώχνουν» τα υψηλά, ενώ στον εξευγενισμό γίνεται ακριβώς το αντίθετο. Η πρώτη αναφορά σε αυτόν τον όρο, δόθηκε από την Ruth Glass στο Λονδίνο του 1964, η οποία μίλησε για την κοινωνική μεταβολή που επήλθε στην πρώην εργατική συνοικία Islington του Λονδίνου. Έχει εφαρμοστεί σε διάφορες περιοχές στο εξωτερικό, αλλά και στην Ελλάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Πλάκα, το Γκάζι και το Μεταξουργείο. Βέβαια, μετά την μελέτη μας, δεν μπορούμε να πούμε πως το φαινόμενο του gentrification εφαρμόστηκε πλήρως στην περιοχή του Γκαζιού. Ναι, πολλά κομμάτια αυτού όντως έγιναν στο παράδειγμα μας. Δηλαδή, υπήρξε διωγμός των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, αλλά η εισροή υψηλών κοινωνικών τάξεων δεν ήταν ανάλογη. Οι σημειακές παρεμβάσεις που έγιναν δεν επαρκούσαν για να αλλάξουν όλο το χαρακτήρα της περιοχής. Τον χαρακτήρα που έχει ως τόπος κατοικίας Μουσουλμάνων από τη Θράκη, όπου η παρουσία τους γίνεται αισθητή σε κάθε γωνιά της περιοχής. Βέβαια, σε σύγκρουση με αυτό έρχονται οι λίγες καινούργιες και πολυτελής κατοικίες τύπου λόφτ που στοχεύουν σε υψηλά κοινωνικά στρώματα. Ίσως, επειδή εμφανίστηκε ένα αναπάντεχο πρόβλημα, αυτό της οικονομικής και όχι μόνο κρίσης, να φρέναρε και να σταμάτησε τις διαδικασίες του εξευγενισμού. Καταλήγοντας, το παράδειγμα του Γκαζιού, φαίνεται να ήταν ένα μη καλά οργανωμένο σχέδιο αναβάθμισης της περιοχής που σε συνδυασμό με την κρίση η κακή ολοκλήρωση του ήταν το μοναδικό πιθανό αποτέλεσμα. Πλέον η σημερινή εικόνα της περιοχής, φαντάζει ένα περιβάλλον ενός ανεπιτυχούς πειράματος ή προϊόν μιας ανολοκλήρωτης ενέργειας. 98

100 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία/Πηγές Αθανασόπουλος, Ο., Καραβά, Μ. (2007) Το φαινόμενο του Εξευγενισμού (gentrification) κεντρικών περιοχών των πόλεων Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών. Αλεξανδρή, Γ. (2013) Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας. Ανδρικοπούλου, Ε., Γιαννακού, Α., Καυκαλάς, Γ. & Πιτσιάβα Λατινοπούλου, Μ. (2007) Πόλη και πολεοδομικές πρακτικές για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. Αραβαντινός, Α. (2007) Πολεοδομικός σχεδιασμός Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου. Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία. Δημόπουλος, Κ. (2010) Η σύγχρονη δυτική μητρόπολη: επαναπροσέγγιση του πολεοδομικού σχεδιασμού, επαναπροσδιορισμός του όρου και η διατύπωση μιας νέας ερευνητικής προοπτικής. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών. Εμμανουήλ, Δ. (2013) Η «κρίση» στο κέντρο της Αθήνας και η αγορά κατοικίας: επανεξετάζοντας τις υποθέσεις της «υποβάθμισης» και της «εγκατάλειψης». Στο Κανδύλης, Γ. & Μαλούτας, Θ. & Πέτρου, Μ. & Σουλιώτης, Ν. (επιμ.) (2013) Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Σελ Ζαχαροπούλου, Χ. (2011) Στατιστική: Μέθοδοι Εφαρμογές. Αθήνα: Σοφία Καλαντίδης, Α. (2005) Τοπία εξευγενισμού: Η περίπτωση της Kolliwitzplatz στο Βερολίνο. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός του Χώρου. Καλογήρου, Α. (2004) Ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας και επιπτώσεις στην πολεοδομική οργάνωση: Η περίπτωση του Ψυρρή Διπλωματική εργασία. Βόλος: ΤΜΧΠΠΑ- Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Καλοκαιρινού, Έ. (2009) Εναλλακτικές Προσεγγίσεις Αναπλάσεων για την πόλη του «σήμερα» μια οικο-γειτονιά στο Βοτανικό. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διπλωματική Εργασία, Διεπιστημονικό - Διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, «Περιβάλλον και Ανάπτυξη». Καρύδης, Δ. (2008). Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου. 99

101 Κολυδάκης, Μ. (2015) Διαχρονικοί Αστικοί Μετασχηματισμοί και το Σύγχρονο Φαινόμενο του Gentrification: Θεωρία και Διεθνής Εμπειρία. Η Κοινωνική Παραγωγή της Υποβάθμισης. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., Ερευνητική Εργασία, Τ.Μ.Χ.Α. Κομνηνός, Ν. (1986α) Θεωρία της Αστικότητας Ι. Κρίση, Μητροπολιτική Αναδιάρθρωση, Νέα Πολεοδομία. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα. Κομνηνός, Ν. (1986β). Θεωρία της Αστικότητας 3, αστικός σχεδιασμός και κατασκευή της πόλης. Αθήνα: Εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα. Κορρές Κ. (2011) Στατιστική ανάλυση με το SPSS. Α.Σ.ΠΑΙ.ΤΕ., Αθήνα: Roehampton University Κοτζαμάνης Β. (2007) Εισαγωγή στις μεθόδους κοινωνικής έρευνας. Πανεπιστημιακές Σημειώσεις,μΠανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος Κουβέλα, Λ. (2012) «Επανάχρηση» ιστορικών κέντρων: από παραδείγματα του εξωτερικού στο παράδειγμα της Αθήνας. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διάλεξη. Λαγαρίας, Α. (2013). Αστική εξάπλωση οι διαδικασίες αστικού μετασχηματισμού μέσα από τη μορφοκλασματική (fractal) γεωμετρία και τα μοντέλα προσομοίωσης. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων. Λαμπριανίδης, Λ. (2000). Οικονομική Γεωγραφία Στοιχεία θεωρίας και εμπειρικά παραδείγματα. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Μαλούτας, Θ. (2008) Κοινωνική κινητικότητα και στεγαστικός διαχωρισμός στην Αθήνα: Μορφές Διαχωρισμού σε συνθήκες περιορισμένης στεγαστικής κινητικότητας. Στο Εμμανουήλ, Δ. & Ζακοπούλου, Έ. & Καυταντζόγλου, Ρ. & Μαλούτας, Θ. & Χατζηγιάννη, Α. (επιμ.) (2008) Κοινωνικοί και Χωρικοί Μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21 ου Αιώνα. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Σελ Μαλούτας Θ. και Αλεξανδρή Γ. (2009) Αστικές Αναπλάσεις και Μεταβολές των Κοινωνικών Δομών στο Κέντρο της Αθήνας στη Στροφή του Αιώνα. 25 Κείμενα για Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Δ.Π.Μ.Σ. «Περιβάλλον και Ανάπτυξη 156 το Σχεδιασμό και την Ανάπτυξη του Χώρου. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Μαλούτας. Θ. (2013) Η υποβάθμιση του κέντρου της Αθήνας και οι επιλογές περιοχής κατοικίας από τα υψηλά και μεσαία στρώματα. Στο Κανδύλης, Γ. & Μαλούτας, Θ. & Πέτρου, Μ. & Σουλιώτης, Ν. (επιμ.) (2013) Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Σελ Μαυρομάτης, Μ. (επιμ.) (1996) «Λαδάδικα» Από την εγκατάλειψη στη διάσωση. Το εγχείρημα μιας άλλης πολιτικής της Διατήρησης. Θεσσαλονίκη: ΥΠΕΧΩΔΕ, Διεύθυνση Περιβάλλοντος Χωροταξίας Κεντρικής Μακεδονίας. 100

102 Μοσχίδου, Α. (2011) Η αστική ανάπλαση στον ευρωπαϊκό και ελληνικό χώρο Παράδειγμα του ιστορικού κέντρου της Αθήνας. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), Διπλωματική Εργασία, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών. Μουτσόπουλος, Ν.Κ. (1996) Τα Λαδάδικα της Θεσσαλονίκης. Στο Μ.Μαυρομάτης (επιμ.): Νικολαΐδου, Σ. (1993) Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης. Νικόλη, Α. (2014) Gentrification και αστικός χώρος. Η περίπτωση του ευρύτερου κέντρου της Αθήνας. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Γεωγραφίας. Παπαντωνίου, Ε., Τζώτζου Μ. (2005), Μετασχηματισμοί του αστικού τοπίου : η περίπτωση του Paris-Bercy. Αθήνα: ΕΜΠ, Προπτυχιακή Σπουδαστική Διάλεξη 2005/66, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Ρούμπη Ι. (2006) Ο εκτοπισμός της κατοικίας από το Γκαζοχώρι. ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική και Σχεδιασμός του Χώρου. Αδημοσίευτη Σπουδαστική Μεταπτυχιακή Εργασία του Τομέα Πολεοδομίας Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Αθήνα: ΕΜΠ. Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη Ζ. (2004) Ρούφ-Βοτανικός, Γκαζοχώρι. Αθήνα: Φιλιππότης. Σαρηγιάννης Γ. (2000) Αθήνα : Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία. Στεφανάτου, Ρ. (2010) Φαινόμενα gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία. Αθήνα. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διεπιστημονικό - Διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, «Περιβάλλον και Ανάπτυξη». Ταταράκη, Μ. (2014) Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού (Gentrification) στην Ελλάδα και σύγκριση με την διεθνή εμπειρία. Μελέτη περίπτωσης της Αθήνας (Γκάζι, Ψυρρή, Μεταξουργείο). Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία. Φραγκόπουλος, Ι. (2008) Για μια κοινωνικοχωρική προσέγγιση του χώρου της πόλης μέσα από το έργο των κλασικών: Marx, Weber, Durkheim. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 126, B 2008, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα. Φραγκόπουλος, Ι. (2015) Ο χώρος ως αντικείμενο κοινωνιολογικής ανάλυσης: από τους κλασικούς στη Σχολή του Σικάγο και στην γαλλική μαρξιστική κοινωνιολογία της πόλης. Επετειακός Τομος για τα 10 χρονια του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, Ζήτης, υπο εκδοση. 101

103 Χατζημιχάλης, Κ. (1988) Νεοελληνικό κράτος, περιφερειακή πολιτική και κοινωνικός έλεγχος. Στο Μαλούτας Θ. και Οικονόμου Δ. (επιμ).. Προβλήματα ανάπτυξης του κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα, Αθήνα: Εξάντας. Χαστάογλου, Β. (1984) Κοινωνική Θεωρία, Κοινωνική Πραγματικότητα και Χώρος. Θεσσαλονίκη Χωριανόπουλος, Ι.. (2007) Αστική κοινωνική γεωγραφία.. Στο Τερκενλή, Θ. & Ιωσηφίδης, Θ. & Χωριανόπουλος, Ι. (επιμ.) (2007) Ανθρωπογεωγραφία. Άνθρωπος, κοινωνία και χώρος. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σελ Giddens, A. (2002) Κοινωνιολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. Knox, P. & Pinch, S. (2009). Κοινωνική γεωγραφία των πόλεων. Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας. Stevenson, D. (2007). Πόλεις και αστικοί πολιτισμοί. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. Ξενόγλωσση Anderson, Ν. (1964) Aspects of urbanism and urbanization. Στο, Anderson Ν., Βrill Ε.J. (Εds), Urbanism and Urbanization. Netherlands: Leiden. Garreau, J. (1992). Edge City Life on the new frontier. New York: Originally published: New York, Doubleday. Hospers, G.J. (2002). Beyond the Blue Banana? Structural Change in Europe's Geo- Economy. Proceedings of 42nd European Congress of the Regional Science Association, Dortmund, Germany. < Ημερομηνία πρόσβασης: Klaassen, L. & Schimeni, G. (1981) Theoretical issues in urban dynamics. Στο Klaassen L., Molle W. & Paelinvk J. (επιμ.) Dynamics of urban development. London: Gower, σελ: Lees, A. (1985) Cities perceived. Urban society in European and American thought, Manchester: Manchester University Press. Lees, L. & Slater, T. & Wyly, E. (2007) Gentrification. New York, London, Taylor & Francis Group, Routledge yly-gentrification -routledge2007.pdf Ημερομηνία πρόσβασης: Ley, D. (1996) The new middle class and the remaking of the central city. Oxford: Oxford University Press. 102

104 Marcuse, P. (1985) Gentrification, Abandonment, and Displacement: Connections, Causes, and Policy Responses in New York City. Urban Law Annual: Journal of Urban & Contrmporary Law, 28: Mieszkowski, P. & Mills, E. (1993). The causes of Metropolitan Suburbanization. in Journal of Economic Perspectives, Vol. 7, Nο 3 - Pages < > Ημερομηνία πρόσβασης: Smith, N. (1996) The new urban frontier: gentrification and the revanchist city. Oxon, New York: Routledge. Soja, E. (1996). Thirdspace, journeys to Los Angeles and other real-and-imagined places. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. Tiesdell, S. and Oc, T. (1996) Revitalizing Historic Urban Quarter. London: Architectural Press. Zukin, S. (1987) Gentrification: culture and capital in the urban core. Review of Sociology, 13 (1), pp Annual Wacquant, L. (2010) Designing Urban Seclusion in the 21st Century. Perspecta: The Yale Architectural Journal. 43, < Ημερομηνία πρόσβασης: 22/5/2015. Ηλεκτρονικές Πηγές πρόσβασης: 29/7/2015 Ημερομηνία Ημερομηνία πρόσβασης: 17/6/ Ημερομηνία πρόσβασης: 11/7/

105 Παράρτημα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Ο κύκλος της Υποβάθμισης-Αναβάθμισης στα Κέντρα των Πόλεων ως σύνθετη Κοινωνικο-Χωρική διαδικασία: Διεθνής, Ελληνική εμπειρία και μια Μελέτη Περίπτωσης στο Γκάζι» Α.Α. 1. Κάτοικοι ή επαγγελματίες στην περιοχή 1.1. Κάτοικος Περιοχής; a. Ναι b. Όχι 1.2. Διεύθυνση Κατοικίας: 1.3. Χρονιά Εγκατάστασης; 1.4. Γιατί επιλέξατε το Γκάζι για τόπο κατοικίας; a. Φθηνή κατοικία b. Νυχτερινή ζωή c. Αισθητική Περιοχής d. Κεντρικότητα περιοχής e. Κοινωνικό Στάτους f. Άλλο: 1.5. Την περίοδο εγκατάστασής σας τι κοινωνικά στρώματα πιστεύετε ότι κατοικούσαν στην περιοχή; a. Χαμηλά b. Μεσαία c. Υψηλά 1.6. Τώρα, υπάρχει κάποια αλλαγή; a. Όχι b. Ναι, τι αλλαγή: Αν ναι, που πιστεύετε ότι οφείλεται η αλλαγή αυτή (π.χ. κινήσεις υποβάθμισης-αναβάθμισης, μετρό, τόπος διασκέδασης κ.ά.); Σχόλια: 1.7. Πιστεύετε ότι η περιοχή έχει αναβαθμιστεί; a. Ναι, πότε: b. Όχι Αν ναι, πώς πιστεύετε ότι έχει αναβαθμιστεί; 104

106 2. Μη κάτοικοι περαστικοί συχνάζοντες 2.1. Περιοχή κατοικίας: 2.2. Γιατί επισκέπτεστε την περιοχή; a. Εμπόριο b. Εργασία c. Διασκέδαση/Αναψυχή d. Άλλο: 2.3. Πόσο συχνά την επισκέπτεστε; a. Σχεδόν κάθε μέρα b. 3-4 φορές την εβδομάδα c. 1-2 φορές την εβδομάδα d. Πιο σπάνια 2.4. Τι περιοχή για κατοικία θα την θεωρούσατε; a. Ακριβή b. Φυσιολογική c. Φθηνή 2.5. Θα μένατε στην περιοχή; a. Ναι b. Όχι Γιατί: 3. Προηγούμενη εγκατάσταση και λόγοι μετακίνησης στο Γκάζι 3.1. Ποια η προηγούμενη περιοχή κατοικίας ή επαγγελματικής εγκατάστασης; 3.2. Ποιος ο τόπος/οι που μεγαλώσατε; 3.3. Η περιοχή προηγούμενης εγκατάστασης ποιά προβλήματα είχε που σε έκαναν να φύγεις; a. Οικονομική κρίση και έξοδα μετακίνησης από και προς τη δουλειά μου στο κέντρο πόλης. b. Κοινωνικό στάτους της νέας περιοχής του Γκαζιού. c. Χαμηλό επίπεδο κατοίκων στην περιοχή μου. d. Υποβαθμισμένο περιβάλλον/εγκληματικότητα. e. Άλλο: 3.4. Ποιές προσδοκίες είχατε όταν διαλέξατε για εγκατάσταση το Γκάζι; a. Αύξηση του κοινωνικού μου κύκλου. b. Γρήγορη πρόσβαση στην εργασία μου. c. Εύκολη πρόσβαση στα κέντρα διασκέδασης. d. Άλλο: 105

107 3.5. Ποιος επίδρασε στην απόφαση για εγκατάσταση στην περιοχή σας; a. Κοινωνικές ομάδες που ζουν εκεί (μουσουλμάνοι, γκαζοχωρίτες, μετανάστες κλπ). b. Συγκεντρώσεις διασκέδασης όχλησης (μπουζούκια κλπ). c. Εξευγενιστές (καλλιτέχνες, γκέι κλπ). d. Άλλο: 3.6. Η σημερινή σας αντίληψη για το αν οι προσδοκίες σας από την εγκατάστασή σας στην περιοχή βγήκαν σωστές. a. Μείωσα χρόνο/κόστος μετακίνησης. b. Κέρδισα χρόνο προσωπικό. c. Αύξησα τον κύκλο μου και το κοινωνικό μου προφίλ. d. Άλλο, τι 4. Η κατοικία ή η Επαγγελματική στέγη στο Γκάζι 4.1. Ιδιοκτησιακό καθεστώς κατοικίας επαγγ. Στέγης: a. Ενοίκιο b. Ιδιόκτητο 4.2. Διαμέρισμα; a. Ναι b. Όχι c. Άλλο: Όροφος: Τετραγωνικά: Παλαιότητα: 4.3. Ποσό ενοικίου/τιμή αγοράς: 4.4. Η τιμή, έχει παραμείνει ίδια όλα αυτά τα χρόνια/ Έχει την ίδια αξία πλέον; a. Ναι b. Όχι, πόσο; 5. Κοινωνικο-οικονομικο Προφίλ Ερωτώμενου 5.1. Φύλο: a. Άνδρας b. Γυναίκα 5.2. Ηλικία: 5.3. Οικογενειακή Κατάσταση: a. Άγαμος-η b. Έγγαμος-η c. Διαζευγμένος-η/χήρος-α Έχετε παιδιά; a. Ναι, πόσα: b. Όχι 5.4. Εθνικότητα: a. Ελληνική b. Άλλη, ποια: 5.5. Εκπαίδευση: a. Δημοτικό b. Γυμνάσιο c. Λύκειο d. ΙΕΚ e. ΤΕΙ/ΑΕΙ f. Χωρίς εκπαίδευση 5.6. Επάγγελμα: a. Δημ. Υπάλληλος b. Ιδιωτ. Υπάλληλος, τι c. Άνεργος d. Φοιτητής e. Άλλο: 5.7Εισόδημα: a b c d e. > f. Χωρίς εισόδημα 106

108 5. Πρόσθετες Πληροφορίες και Σχόλια Σας ευχαριστούμε πολύ για το χρόνο σας! Ακολουθούν φωτογραφίες της περιοχής, που φαίνεται έντονα η αντίθεση του αναβαθμισμένου με του υποβαθμισμένου. Οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν κατά τη διάρκεια της συλλογής των ερωτηματολογίων, από τον συντάκτη της εργασίας. 107

109 108

110 109

111 110

112 111

113 112

114 113

115