ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Transcript

1 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 1 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΛΟΪΖΟΣ ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1 & 2 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 264 π.χ.

2 2 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ Τελικό Δοκίμιο, 16 Φεβρουαρίου ΣΤΙΣ ΑΚΤΕΣ ΤΟΥ ΤΥΡΡΗΝΙΚΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ Οι Πρώτοι Κάτοικοι π.χ. Έλληνες & Ετρούσκοι, το Λάτιο & η Ρώμη π.χ. Η ιταλική χερσόνησος είναι η δεύτερη, κατά χρονολογική σειρά, θέση στον ευρωπαϊκό χώρο όπου αναπτύχθηκε πολιτισμός. 1 Μετά τους Έλληνες αλλά και παράλληλα με εκείνους, οι κάτοικοι της Ιταλίας 2 ανέπτυξαν τις δικές τους πρώτες αστικές κοινότητες, οι οποίες ίσως έμοιαζαν με τις ελληνικές Πόλεις-κράτη. Φυσικά, η επαφή με τους Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην Νότια Ιταλία και Σικελία αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στον ελληνικό και στον ιταλικό πολιτισμό, ο οποίος σταδιακά ανδρώθηκε μέσα από τον ρωμαϊκό πολιτισμό. Οι Ετρούσκοι, οι πρώτοι κάτοικοι της Ιταλίας που ανέπτυξαν πολιτισμό, αλλά κυρίως οι Λατίνοι, οι οποίοι επεκτάθηκαν και κατέλαβαν το μεγαλύτερο τμήμα της χερσονήσου, ήταν αυτοί που έθεσαν τα θεμέλια του ρωμαϊκού πολιτισμού. Ο πολιτισμός στην Ιταλία αποτελεί σε πολλά σημεία του συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού με ευδιάκριτες, όμως, ασυνέχειες. Ας ξεκινήσουμε όμως την αφήγηση και την ανάλυσή μας με την εποίκιση της ιταλικής χερσονήσου από τους ανθρώπους της Παλαιολιθικής και Νεολιθικής Εποχής καθώς και με την ανάπτυξη του πρώτου ιταλικού πολιτισμού, του πολιτισμού των Ε- τρούσκων. Η Παλαιολιθική Εποχή στην Ιταλία (περ π.χ.) Οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν αποδείξει ότι κατά την Πρώιμη Παλαιολιθική Εποχή η ιταλική χερσόνησος ήταν η πρώτη που κατοικήθηκε στην Ευρώπη. Τα ση- 1 Σύμφωνα με τον ορισμό που έχουμε ήδη δώσει στον τόμο Δημήτρης Ι. Λοΐζος, Η Αρχαία Ελλάδα και οι Ανατολικοί Λαοί, ηλ-βιβλίο, 3η έκδ. (Αθήνα: 2014), σ. 35, μία κοινωνία θεωρείται πολιτισμένη όταν συντρέχουν οι εξής παράγοντες: (α) μόνιμη εγκατάσταση των μελών της και δημιουργία αστικών κοινοτήτων, (β) ύπαρξη συστήματος γραφής και (γ) υψηλό πνευματικό επίπεδο που αποδεικνύεται με την ύπαρξη νόμων, θρησκευτικών παραδόσεων, λογοτεχνίας και τέχνης. 2 Η χρήση της λέξεως Ιταλία υπονοεί την ιταλική χερσόνησο που ορίζεται βορείως από τον ο- ρεινό όγκο των Άλπεων ενώ περιλαμβάνει και την Σικελία, στον Νότο.

3 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 3 μάδια των παλαιολιθικών ανθρώπων, όμως, είναι εξαιρετικά λιγοστά αν και μπορεί κανείς να τα διακρίνει σε όλη την Ιταλία. Με την πάροδο των χρόνων, οι πληθυσμοί αυξήθηκαν και τα υπολείμματα τροφών, τα λίθινα εργαλεία και οι βραχογραφίες πλήθυναν καθώς η Παλαιολιθική έδωσε την θέση της στην Μεσολιθική Εποχή. Παρόλα αυτά, τα ελάχιστα τμήματα ανθρώπινων σκελετών που έχουν βρεθεί μέχρι την Νεολιθική Εποχή δείχνουν την ισχνή κατοίκηση της περιοχής για εκατοντάδες χρόνια. Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας στην Ιταλία αλλά και στην Ευρώπη (ίσως μαζί με εύρημα στην Ισπανία) ανακαλύφθηκαν στην περιοχή της πόλεως Τσεπράνο (Ceprano), βορειοανατολικά της Latina στο νότιο Λάτιο (Lazio). Το 1994 μ.χ. βρέθηκαν τμήματα μετωπιαίου οστού ανθρωποειδούς, που χρονολογήθηκαν στην αρχή της Παλαιολιθικής Εποχής και συγκεκριμένα περίπου χρόνια πριν από σήμερα. 3 Επίσης, στην περιοχή Πινέτα ντι Ισέρνια (Pineta di Isernia), στην πόλη Ισέρνια (Isernia), βρέθηκε πολύ μεγάλος αριθμός προϊστορικών λίθινων εργαλείων (εικ. HH, 1:50, fig. 1), που έχουν χρονολογηθεί με την μέθοδο καλίου/αργού (K/Ar) τουλάχιστον στα ± π.χ., καθώς και τμήματα οστών ζώων που υποδεικνύουν την παρουσία πρώιμων ανθρώπων. Μέχρι στιγμής δεν έχουν βρεθεί απομεινάρια ανθρωποειδών αλλά μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι οι πρώτοι κάτοικοι της ιταλικής χερσονήσου εγκαταστάθηκαν στην περιοχή πριν από τουλάχιστον ένα εκατομμύριο χρόνια. 4 Οι άνθρωποι αυτοί έφθασαν μέχρι την νότια Ιταλία κατεβαίνοντας σιγά-σιγά από τον Βορρά ενώ είναι βέβαιο ότι εγκαταστάθηκαν και στην Σικελία περνώντας από το στενό της Μεσσήνης και όχι από την σημερινή Τυνησία. 5 Επειδή στην Ισέρνια βρέθηκαν διαμελισμένα και σπασμένα κόκαλα ζώων μαζί με χειροπελέκεις, 6 πιθανολογείται ότι η περιοχή ήταν τόπος περιοδικής εγκαταστάσεως ομάδων ανθρωπιδών, οι οποίοι κυνηγούσαν και σκότωναν θηλαστικά, τα απομεινάρια των οποίων έχουν βρεθεί. 7 Λίγο μετά το π.χ., οι παλαιολιθικοί άνθρωποι άφησαν τα σημάδια τους στην ιταλική χερσόνησο με την μορφή εργαλείων από πυριτόλιθο αλλά και έναν οικισμό στην θέση Τόρρε ιν Πιέτρα (Torre in Pietra/Torrimpιetra), 30 χλμ. βορειοδυτικά της σημερινής Ρώμης. Εκεί ανακαλύφθηκαν εστίες φωτιάς, ίχνη από ανεμοθραύστες ή πρόχειρα καταλύματα, χειροπελέκεις και οστά από καταναλωμένο φαγητό. 8 Μετά το π.χ. εμφανίσθηκαν οι άνθρωποι του Νεάντερδαλ (Neanderthal) και τελικά η Ιταλία κατοικήθηκε από τους άμεσους προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου (hommo sapiens) 9 γύρω στο π.χ., οπότε έχουμε και τα πρώτα ελάχιστα τμήματα ανθρώπινων σκελετών που βρέθηκαν στην χερσόνησο. Αυτή την περίοδο, η μετάβαση από την Μέση στην Νεώτερη Παλαιολιθική Εποχή χαρακτηρίζεται από την σταδιακή εξαφάνιση των ανθρώπων του Νεάντερδαλ στην Ευρώπη και την αντικατάστασή τους 3 G. Manzi, F. Mallegni & A. Ascenzi, A cranium for the earliest Europeans: Phylogenetic position of the hominid from Ceprano, Italy PNAS, vol. 98, no 17 (14 August 2001) : at (επίσκεψη: Απρίλιος 2012). Για το εύρημα στην Ισπανία δες Sarunas Milisauskas, ed. European Prehistory (N. York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2002), pp Lawrence Barfield, Northern Italy before Rome (N. York: Praeger, 1971), pp HH, 1:53. Δες αντιρρήσεις για την χρονολόγηση στο Milisauskas, p Λίθινα εργαλεία χεριού από πυριτόλιθο που λειτουργούν με την μυϊκή ενέργεια του χειριστή κυρίως για την εξόντωση και αποδερμάτωση ζώων. 7 Barry Cunliffe, ed., The Oxford Illustrated Prehistory of Europe (Oxford: Oxford Univ. Press, 1994), p.19 και HH, 1:45-51 & Table 1 & Fig David H. Trump, Central and Southern Italy before Rome (N. York: Praeger, 1966), p Για τους προϊστορικούς ανθρώπους δες πιο αναλυτικά στον τόμο Δημήτρης Ι. Λοΐζος, Η Αρχαία Ελλάδα και οι Ανατολικοί Λαοί, κεφ. 1.

4 4 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ με πληθυσμούς όμοιους με τους σύγχρονους ανθρώπους, αλλά και από άλλες σημαντικές αλλαγές που αποτυπώνονται στον αρχαιολογικό ορίζοντα. Οι κυριότερες αλλαγές αφορούν στην μεγαλύτερη παραγωγή συγκεκριμένου είδους λιθίνων εργαλείων αλλά και στην μεγαλύτερη ποικιλία τους (ξέστρα, κοπίδια, εγχειρίδια, διατρητικά εργαλεία, όπλα για το κυνήγι). Επίσης, παρατηρούνται διαφορές στην χρήση οστών από ζώα για διάφορες εργασίες, μεγαλύτερη χρήση αντικειμένων από ξύλο, καλύτερη επεξεργασία των δερμάτων που χρησιμοποιούνταν για ρούχα αλλά και επινόηση νέων τεχνικών κυνηγιού. Παρότι δεν γνωρίζουμε τις αιτίες αυτών των σημαντικών αλλαγών αυτήν ακριβώς την εποχή, είμαστε βέβαιοι ότι υπήρξε μια μεταβατική περίοδος κατά την οποία οι ανθρώπινοι πληθυσμοί υιοθέτησαν σιγά-σιγά τις νέες τεχνικές ενώ Νεαντερδάλιοι και σύγχρονοι άνθρωποι συνυπήρξαν. Στην Ιταλία, αυτό γίνεται φανερό από την μελέτη της ονομαζόμενης εργαλειοτεχνίας Ουλούτσιαν (Uluzzian), 10 που αναπτύχθηκε στις σημερινές βορειοκεντρικές επαρχίες της Τοσκάνης (Toscana) και της Αιμιλίας (Emilia- Romagna) και στην νοτιοανατολική Απουλία (Puglia). 11 Λίγο πριν το τέλος της Νεώτερης Παλαιολιθικής περιόδου και γύρω στο π.χ. εμφανίζονται στην Ιταλία οι πρώτες «αφροδίτες». Δέκα πέντε ειδώλια γονιμότητας με μεγάλα οπίσθια (στεατοπυγία) βρέθηκαν σε σπήλαιο (Balzi Rossi) στο Γριμάλντι (Grimaldi), κοντά στην πόλη Βεντιμίλια (Ventimiglia), στην Λιγουρία (Liguria) της βορειοδυτικής Ιταλίας, ενώ ένα εξαιρετικό και μοναδικό στεατοπυγικό γυναικείο ειδώλιο σκαλισμένο σε πέτρα (Barfield, plate 3) βρέθηκε στο Σαβινιάνο (Savignano sul Punaro), 25 χλμ. Νοτιοανατολικά της Μοδένα (Modena). Ενώ την ίδια εποχή, παρατηρούνται στην Ευρώπη περισσότερα παλαιοαρχαιολογικά δείγματα της επαφής των κατοίκων με το περιβάλλον τους, με τελική κατάληξη την νεολιθική επανάσταση των οργανωμένων κοινωνιών, στην Ιταλία ζούσαν ακόμη τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Η Μεσολιθική Εποχή, που η αρχή της ορίζεται στην Ιταλία γύρω στο 9000 π.χ., χαρακτηρίζεται από εντατική αλιεία στην Σικελία και ζωγραφική στους βράχους, η οποία άλλωστε αποτέλεσε και το πιο ενδιαφέρον κατάλοιπο των ανθρώπων της περιόδου. Ανάμεσα, λοιπόν, στο και στο 6000 π.χ., τουλάχιστον στην Σικελία, οι άνθρωποι της Μεσολιθικής Εποχής, ασχολήθηκαν πιο έντονα με την αλιεία ακόμη και μεγάλων θηλαστικών όπως τα δελφίνια, πράγμα που προϋπέθετε την κατασκευή μεγάλων βαρκών, ανοικτής θαλάσσης. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι και στο σπήλαιο της Φράγχθης, στην Αργολίδα, βρέθηκαν απομεινάρια οστών μεγάλων ψαριών (πιθανότατα τόνων), πράγμα που βεβαιώνει την υποψία των επιστημόνων ότι η ναυσιπλοΐα στην Μεσόγειο είχε ήδη αρχίσει από την Μεσολιθική Εποχή. 12 Η χάραξη εικόνων στον βράχο αποτελεί αυτήν την περίοδο σημαντικό δείγμα της παρουσίας των κυνηγών της λίθινης εποχής στην Ιταλία. Λίγο πριν το 9000 π.χ., οι τελευταίοι άνθρωποι της Νεώτερης Παλαιολιθικής Εποχής ζωγράφισαν εκφραστικές βραχογραφίες με ταύρους, αγελάδες, ελάφια, άλογα (εικ. Holloway, Ancient Sicily, figs 2-3) αλλά και ανθρώπινες φιγούρες (εικ. Brea, plates 1-3) σε σπήλαιο στο νησί Λεβάντσο (Levanzo, δυτικά της Σικελίας). Επίσης, ανθρώπινες μορφές (εικ. Holloway, Ancient Sicily, figs 4-5 & HH, vol. 1, plate 37 και Brea, plates 4-5) έχουν χαραχθεί σε 10 Ο όρος προέρχεται από παλαιολιθικά εργαλεία (περ π.χ.) που βρέθηκαν σε σπήλαια και υπαίθριες θέσεις στον κόλπο Ουλούτσο (Uluzzo) στην Απουλία της νότια Ιταλία. Χάρτης των ιταλικών επαρχιών παρατίθεται στο Tim Cornell and John Matthews, Atlas of the Roman World (Amsterdam: Andromeda/Time-Life Books, 1982/1986), pp Cunliffe, ed., pp Ross R. Holloway, The Archaeology of Ancient Sicily (London: Routledge, 1991), pp. 2-7 και Thomas W. Jacobsen, " Years of Greek Prehistory" Scientific American 234 (1976):

5 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 5 σπήλαιο στο όρος Πελλεγκρίνο (Pellegrino, δυτικά του Παλέρμο). Σημαντικές ακόμη είναι και οι περίπου βραχογραφίες στην κοιλάδα Βαλκαμόνικα (Valcamonica), στα βορειοανατολικά της λίμνης Ισέο (Lago di Iseo), στο κεντρικό τμήμα της Βόρειας Ιταλίας. Τα αρχαιότερα σχέδια χρονολογούνται από το 8000 π.χ. ενώ τα περισσότερα έγιναν κατά την Χαλκολιθική Εποχή αλλά και αργότερα στην Εποχή του Σιδήρου και μέχρι τα τελευταία προ-χριστιανικά χρόνια. Η συνεχής χάραξη βραχογραφιών για τόσες χιλιάδες χρόνια στην Βαλκαμόνικα μάς κάνει να πιστεύουμε ότι η κοιλάδα θεωρούνταν τόπος ιερός ή τόπος συγκεντρώσεως πιστών για την πραγματοποίηση κάποιας λατρείας ή αποτελούσε απλώς χώρο σταθμεύσεως ομάδων ανθρώπων πριν διασχίσουν κάποιο από τα περάσματα των Άλπεων. 13 Παρόλα όσα έχουν μέχρι στιγμής ειπωθεί για τα ειδώλια, την αλιεία και τις βραχογραφίες όσων έζησαν στην ιταλική χερσόνησο, τα σημάδια των ανθρώπων που κατοίκησαν στην Ιταλία μέχρι περίπου το 5000 π.χ. είναι λιγοστά, γεγονός που μας οδηγεί στο να πιστέψουμε ότι και ο πληθυσμός ήταν μικρός. Πάντως, τα λιγοστά κατάλοιπα αποδεικνύουν ότι Παρότι κατά την Παλαιολιθική και Μεσολιθική Εποχή ανθρώπινα όντα περιπλανήθηκαν και έζησαν στην Ιταλία, δεν ήταν αρκετά για να προκαλέσουν την μετάβαση στην Νεολιθική Εποχή. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑΣ Εποχή Χρονολογία (συμβατική) π.χ. 14 Αρχαιότερη Παλαιολιθική Μέση Παλαιολιθική Νεώτερη Παλαιολιθική Μεσολιθική Αρχαιότερη Νεολιθική Μέση Νεολιθική Νεώτερη Νεολιθική Χαλκολιθική Εποχή του Χαλκού Πρώιμη Εποχή Ορειχάλκου Μέση Εποχή Ορειχάλκου Ύστερη Εποχή Ορειχάλκου Τελική Εποχή Ορειχάλκου Πρώιμη Εποχή Σιδήρου Ύστερη Εποχή Σιδήρου ή Πρώιμος Ελληνικός Αποικισμός Η Νεολιθική Εποχή στην Ιταλία (περ π.χ.) Η μελέτη της αρχής της Νεολιθικής Εποχής στην Ιταλία έχει δημιουργήσει με- 13 Robert Leighton, Sicily before History (London: Duckworth, 1999), pp and figs Chris Scarre, Exploring Prehistoric Europe (N. York: Oxford University Press, 1998), pp Bernabò L. Brea, Sicily before the Greeks (N. York: Praeger, 1957), pp Ο χρονολογικός διαχωρισμός των διαφόρων περιόδων είναι συμβατικός. Η μετάβαση από την μία εποχή στην άλλη έγινε σταδιακά ενώ για κάποια χρονική περίοδο κάθε φορά, οι εποχές επικαλύπτονταν. Ακόμη, δεν υπήρχε γεωγραφική ομοιογένεια κατά την μετάβαση από την μία εποχή στην άλλη, με αποτέλεσμα να υπάρχουν χρονικές αποστάσεις μεταξύ Βορρά και Νότου.

6 6 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ γάλα ερωτηματικά στους αρχαιολόγους και παλαιο-ανθρωπολόγους που την μελετούν. Οι επιστήμονες δεν είναι βέβαιοι εάν η Νεολιθική Εποχή στην Ιταλία ήταν αποτέλεσμα σταδιακής διαδικασίας ή απότομης και δραστικής μεταβολής στην οικονομική και κοινωνική ζωή της περιοχής χωρίς ή με ελάχιστες εξωτερικές επιδράσεις. Γνωρίζουμε ότι ο νεολιθικός πολιτισμός εμφανίσθηκε πρώτα στην νοτιοανατολική Ιταλία και στην Σικελία κατά την διάρκεια της Ζ' χιλιετίας π.χ. με όλα του τα χαρακτηριστικά (εξημερωμένα ζώα, καλλιέργεια σιτηρών, κεραμική) χωρίς, όμως, να έ- χουμε ενδείξεις ότι προετοιμάσθηκε και εφαρμόσθηκε από τους γηγενείς κυνηγούς της Μεσολιθικής Εποχής. Έτσι, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, φαίνεται ότι ήταν α- ποτέλεσμα της εισόδου ανθρώπων από τα ανατολικά (μεσοδυτική Βαλκανική) με πλεούμενα. Πιθανές περιοχές εισόδου υπολογίζεται ότι ήταν το Στενό του Οτράντο (Otranto), ανάμεσα στην Αλβανία και στην Απουλία και/ή το θαλάσσιο τμήμα ανάμεσα στην Δαλματία και στο Γκαργκάνο (Gargano) με ενδιάμεσο σταθμό τα νησιά Πελαγκόσα (Pelagosa). Έχει επίσης αποδειχθεί ότι οι νεοφερμένοι εισήγαγαν τα εξημερωμένα ζώα, την καλλιέργεια σιτηρών, φακής, καλαμποκιού και την μαζική παραγωγή κεραμικής. Παρόλα αυτά τα στοιχεία, η έλλειψη ασφαλών πληροφοριών για την μετάβαση από την κοινωνία των παλαιολιθικών τροφοσυλεκτών στους νεολιθικούς καλλιεργητές της γης, μας δυσκολεύει να κατανοήσουμε πώς ξαφνικά βρίσκουμε πλήρως ανεπτυγμένες νεολιθικές κοινότητες με παραγωγή κεραμικής, καλλιέργειες και εξημερωμένα ζώα. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος υπάρχει διχογνωμία ανάμεσα στους επιστήμονες για το κατά πόσο ο ιταλικός νεολιθικός πολιτισμός υπήρξε κατά κύριο λόγο αποτέλεσμα γηγενών εξελίξεων ή της εισόδου νέων λαών από τα ανατολικά. Πιθανότατα, στην Ιταλία δεν συντελέσθηκε μια νεολιθική επανάσταση αλλά η εξάπλωση της καλλιέργειας της γης ήταν σταδιακή και από περιοχή σε περιοχή. 15 Όπως τελικά κι αν έχουν τα πράγματα όμως, και με βάση τον μεγάλο αριθμό, σε σύγκριση με την ιταλική Παλαιολιθική Εποχή, ανθρώπινων σκελετών ή τμημάτων τους που έχουν βρεθεί, σήμερα γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι της Νεολιθικής Εποχής στην Ιταλία άρχισαν να εγκαθίστανται σε νεολιθικά χωριά λίγο μετά το π.χ. Τα ευρήματα των ανασκαφών μάς υποδεικνύουν ότι τα ζώα, τα φυτά και ο τρόπος καλλιέργειας της γης πρέπει να κατάγονταν από το Αιγαίο αλλά διακρίνουμε, επίσης, ότι ένας αριθμός αγγείων και η διακόσμησή τους διέφεραν σημαντικά από αυτά του ελλαδικού χώρου. Τα ιταλικά νεολιθικά αγγεία είναι φτιαγμένα με πλατείς πάτους (εικ. Trump, fig. 12) και διακοσμημένα με ακανόνιστες εγχαράξεις σε όλη την επιφάνεια, με σχήματα οστράκων, μικρές γραμμωτές ραβδώσεις, ή διάφορα απλά στην αρχή και αργότερα πολύπλοκα εμπίεστα σημάδια (εικ. Trump, fig. 13). Συγκεκριμένα, στην νότια ιταλική χερσόνησο εμφανίσθηκαν τα πρώτα αγγεία στην Δυτική Ευρώπη με εμπίεστα σημάδια, τα οποία γίνονταν κυρίως με το κέλυφος θαλάσσιων οστράκων. Ενδιαφέροντα δείγματα έχουν έρθει στο φως στο Στεντινέλο (Stentinello), 16 κοντά στις Συρακούσες, στην Σικελία (εικ. Holloway, Ancient Sicily, figs 9-10). Επίσης, στην βορειοκεντρική Ιταλία έχουν βρεθεί χαρακτηριστικά δείγματα εμπίεστης κεραμικής από τον προϊστορικό πολιτισμό Φιοράνο (Fiorano, περ π.χ.), 17 που αναπτύχθηκε 15 Οι αρχαιολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο diffusion (διάχυση) για να περιγράψουν αυτή την διαδικασία αλλά τα προβλήματα χρήσεως του είναι πολλά [δες John Collis, The European Iron Age (London: Routledge, 1984), pp ] Leighton, Sicily before History, pp Leighton, Sicily before History, pp και HH, 1: Brea, pp & plates Σ αυτό το κεφάλαιο, ο όρος προϊστορικός πολιτισμός χρησιμοποιείται με την έννοια της αγγλικής λέξεως culture (π.χ. the Fiorano culture) και αναφέρεται στα χαρακτηριστικά εκείνα που διαχωρί-

7 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 7 ανάμεσα στην Φλωρεντία και στην Βενετία (εικ. HH, 1:513, fig. 136). Στην ίδια περιοχή είναι επίσης χαρακτηριστική και η κεραμική τετραγωνισμένου στομίου. Τα αγγεία ή δοχεία που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό της Δ χιλιετίας π.χ. είναι γαβάθες με ευμεγέθη τετράγωνα στόμια (Barfield, plates και figs 17, 19, 20). Ακόμη, στην ευρύτερη περιοχή της Σικελίας βρέθηκε ένας αριθμός νεολιθικών αγγείων, η διακόσμηση των οποίων μοιάζει με αυτών που προέρχονται από τις περιόδους Σέσκλο και Δημήνι στον ελλαδικό χώρο (πρβλ. ΕΤ.ΑΕΤ, εικ. 1-3 και Brea, plates 16-17). Αυτή η διαπίστωση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτή την εποχή μπορεί να υπήρχαν επαφές με τον ελλαδικό χώρο αλλά πρέπει μάλλον να ήταν περιστασιακές και δεν πρέπει να φανταζόμασθε μια συνεχή ροή ανθρώπων από το Αιγαίο προς την Ιταλία, αν και οι νεολιθικοί συνοικισμοί που έχουν εντοπισθεί ή ανασκαφεί είναι εκατοντάδες. 18 Μετά το 6000 π.χ., λοιπόν, εμφανίσθηκαν νεολιθικά χωριά σε ολόκληρη την Ιταλία, χωρίς να υπάρχει όμως απόλυτη ομοιογένεια των νεολιθικών πολιτισμών που αναπτύχθηκαν. Έτσι, παρατηρούμε διαφοροποιήσεις στην κεραμική που κατασκευαζόταν αλλά και τις πιθανές επιρροές από την Ανατολή στους οικισμούς του Νότου. Τα νεολιθικά χωριά στην Απουλία και στην ανατολική Σικελία προστατεύονταν από τάφρο που είχε 1,5-3 μέτρα πλάτος και 2-5 μέτρα βάθος. Η χρήση της τάφρου δεν έχει πλήρως διευκρινισθεί και έτσι ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι είχε χαρακτήρα αμυντικού έργου και προστάτευε τους κατοίκους από επιδρομές ενώ άλλοι πιστεύουν ότι απλώς διαχώριζε τον οικισμό από τον καλλιεργήσιμο χώρο ή την γύρω περιοχή. Έχουν ακόμη διατυπωθεί οι απόψεις ότι η τάφρος αποτελούσε εμπόδιο για την διαφυγή των εξημερωμένων ζώων, χώρο συγκεντρώσεως λίθων για διάφορες χρήσεις ή έργο για την συγκέντρωση και διοχέτευση νερού ενώ δεν μπορεί να αποκλεισθεί και συνδυασμός των ανωτέρω χρήσεων. Εντός της τάφρου έχουν επίσης παρατηρηθεί χαντάκια σε σχήμα C τα οποία πιθανολογείται ότι κατασκευάζονταν γύρω από τις καλύβες των οικογενειών. Οι καλύβες ήταν αρχικά μικρές κατασκευές ενώ από την ΣΤ χιλιετία χρονολογούνται μεγαλύτερες καλύβες που κατασκευάζονταν από ξύλο πασαλειμμένο με στερεωτικό υλικό και ήταν χωρισμένες μάλλον σε δύο χώρους. 19 Τα νεολιθικά χωριά της νότιας Ιταλίας, λοιπόν, χαρακτηρίζονται από τάφρους και εσωτερικά χαντάκια σε σχήμα μισοφέγγαρου. Εκτός από τους νεολιθικούς οικισμούς στην νότια Ιταλία, έχουν εντοπισθεί διάφοροι νεολιθικοί συνοικισμοί στην κοιλάδα του Πάδου (Po) ποταμού στην βόρεια Ιταλία αλλά και στις γειτονικές περιοχές. Οι συνοικισμοί αυτοί ανήκουν σε διάφορους τοπικούς νεολιθικούς πολιτισμούς που διαφοροποιούνταν σε ορισμένα σημεία σε σχέση με αυτούς του Νότου. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι των νεολιθικών χωριών του Βορρά έπλαθαν αγγεία σε σχήματα όμοια με αυτά που έχουν βρεθεί στην νότια Ιταλία αλλά και σε μορφή κανάτας. 20 Πάντως από τους πρώτους αιώνες της ΣΤ χιλιετίας, η Νεολιθική Εποχή είχε έρθει σε ολόκληρη την Ιταλία. Ορισμένοι από τους συνοικισμούς που κατασκευάσθηκαν στην νοτιοανατολική Ιταλία μετά το 5800 π.χ. ήταν ιδιαίτερα μεγάλοι σε έκταση, με πολλούς οικίσκους και ποικιλία γεωργικής παραγωγής. Ο μεγαλύτερος συνοικισμός, που βρέθηκε στο Πάσσο ντι Κόρβο (Passo di Corvo), στην πεδιάδα Ταβολιέρε (Tavoliere) της Απουλίας, κάλυζουν από ή ενώνουν έναν τοπικό υλικό πολιτισμό με άλλους τοπικούς υλικούς πολιτισμούς. 18 Barfield, pp Leighton, Sicily before History, p Sebastiano Tusa, From hunter-gatherers to farmers in western Sicily in ESS, pp και Leighton, Sicily before History, pp και HH, 1: ΗΗ, 1:

8 8 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ πτε έκταση 470 στρεμμάτων, διέθετε τουλάχιστον τρεις τάφρους βάθους 3 μέτρων που τον περιέτρεχαν και συμπεριλάμβανε περίπου 100 οικίσκους περιτριγυρισμένους από ισάριθμα χαντάκια σε σχήμα C (εικ. Cunliffe, p. 150). Οι νεολιθικοί οικίσκοι στην Ιταλία ήταν διαφόρων διαστάσεων και σχημάτων. Έχουν παρατηρηθεί καλύβες με τραπεζοειδές σχήμα και διαστάσεις 6 επί 3 μέτρα αλλά και τουλάχιστον ένας οικίσκος με μήκος 14 μέτρα. Οι νεολιθικοί κάτοικοι των καταλυμάτων αυτών καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι και φακές. Επίσης, έθαβαν τους νεκρούς τους σε λακκοειδείς και σε κιβωτιόσχημους τάφους ενώ συχνά τοποθετούσαν γύρω από τον σκεπασμένο λάκκο πέτρες σε σχήμα κύκλου. 21 Μέχρι την αρχή της Μέσης Νεολιθικής Εποχής, τα χωριά των νεολιθικών κατοίκων της Ιταλίας είχαν επιτύχει την πλήρη τους ανάπτυξη. Την Νεολιθική Εποχή, στην Ιταλική χερσόνησο, όπως και στο Αιγαίο, ο οψιδιανός υπήρξε το πρώτο εμπορεύσιμο είδος. Ο οψιδιανός είναι σκληρό ηφαιστειακό πέτρωμα που χρησιμοποιούνταν ως κοπίδι αλλά και για την κατασκευή όπλων. Οι προϊστορικοί κάτοικοι της Ιταλίας προμηθεύονταν οψιδιανό από την Σαρδηνία και τα μικρά νησιά Παλμαρόλα (Palmarola, δυτικά της Νεαπόλεως), Λίπαρι (Lipari, στις Αιολίδες Νήσους, βόρεια της Σικελίας) και Παντελλέρια (Pantelleria, ανάμεσα στην Σικελία και στην Τυνησία). Το εμπόριο αυτού του υλικού μάς δείχνει ότι οι νεολιθικοί άνθρωποι ταξίδευαν στο Τυρρηνικό Πέλαγος και αντάλλασσαν πιθανότατα προϊόντα τους με οψιδιανό. Προϊόντα κατεργασίας οψιδιανού (λεπίδες) έφθαναν μέχρι την βόρεια Ιταλία, πράγμα που αποδεικνύει το μεγάλο γεωγραφικό εύρος διαδόσεως του πετρώματος αλλά και των εργαλείων που κατασκευάζονταν από αυτό. 22 Μέχρις στιγμής έχουμε αναφερθεί σε νεολιθικές κατασκευές οικίσκων ακόμη και μεγάλου μεγέθους αλλά δεν έχουμε κάνει καμία αναφορά σε μεγάλα λίθινα οικοδομήματα. Έχει διαπιστωθεί ότι κατά την Γ' χιλιετία, η Ευρώπη κατακλύσθηκε από μεγαλιθικά μνημεία, δηλαδή ταφικά οικοδομήματα ή χώρους λατρείας, κατασκευασμένα από μεγάλες λίθινες πλάκες, όπως το Στόουνχετζ (Stonehenge, εικ. ATA, 1-20) στην Μεγάλη Βρετανία. Στην ιταλική χερσόνησο, όμως, βρίσκουμε ελάχιστα μεγαλιθικά κτίσματα, με σημαντικότερο το ταφικό κτιριακό σύμπλεγμα στον Άγιο Μαρτίνο της Κορλεάνης (St-Martin-de- Corléans), στην Αόστα (Valle D Aosta), στα ιταλο-γαλλικά σύνορα. Φαίνεται ότι οι νεολιθικοί κάτοικοι της Ιταλίας δεν χρησιμοποιούσαν μεγαλιθικά μνημεία ως τόπους και χώρους λατρείας αλλά, όπως αναφέραμε παραπάνω, εξέφραζαν τις θρησκευτικές τους ανησυχίες με ιχνογραφήματα στο εσωτερικό σπηλαίων και βραχογραφίες. 23 Μέχρι πρόσφατα, κανείς δεν είχε αντικρίσει άνθρωπο της Νεολιθικής Εποχής. Τον Σεπτέμβριο του 1991, όμως, ένας ολόκληρος νεολιθικός άνθρωπος αναδύθηκε από τους πάγους των Άλπεων. Το σημαντικότατο αυτό εύρημα, που χρονολογήθηκε περίπου στο 3300 π.χ. και ονομάσθηκε «ο άνθρωπος των πάγων» ή χαϊδευτικά Ότζι (Ötzi), είναι η αρχαιότερη διατηρημένη μούμια. Βρέθηκε τυχαία στον παγετώνα Σιμιλάουμ (Similaum) στα αυστρο-ιταλικά σύνορα και σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Νοτίου Τυρόλου, στην Β. Ιταλία. Οι πάγοι των Άλπεων διατήρησαν το σώμα του άνδρα που έζησε στο τέλος της ιταλικής νεολιθικής περιόδου σχεδόν ανέπαφο, με όλο τον ρουχισμό του και οτιδήποτε έφερε μαζί του την στιγμή του θανάτου του. Ο παγωμένος άνδρας ήταν περίπου 45 ετών όταν πέθανε, είχε ύψος περίπου 1,60 μ. και έφερε συγκεκριμένα σημάδια στα άκρα του και στην πλάτη. Είχε καστανά κυματιστά μαλ- 21 ΗΗ, 1: και Cunliffe, ed., pp και Trump, pp Holloway, Ancient Sicily, pp και Trump, p. 43 και Leighton, Sicily before History, pp Brea, pp Leighton, Sicily before History, pp και HH, 2:

9 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 9 λιά μήκους 9 πόντων, που σημαίνει ότι τα έκοβε κάθε τόσο, και γενειάδα. Φορούσε καλύπτρα κεφαλής, δερμάτινο μανδύα και είδος υποκαμίσου, καθώς και μπότες γεμάτες με χόρτο. Είχε μαζί του μαχαίρι σε ξύλινη θήκη και δερμάτινη φαρέτρα στην οποία βρέθηκαν 14 ξύλινα στελέχη βελών. Δύο από αυτά είχαν ετοιμασθεί σε βέλη με αιχμή και φτερά στο πίσω μέρος, για μεγαλύτερη σταθερότητα και ακρίβεια βολής. Το τόξο του είχε μήκος 1,8 μ. ενώ σε ειδικό σακουλάκι είχε φυλαγμένες 4 αιχμές και τσακμακόπετρες. Στην πλάτη του είχε στηριγμένο ξύλινο καλάθι που περιείχε είδος σφυριού από κέρατο ελαφιού και διχτυωτή παγίδα για μικρά ζώα ενώ είχε ακόμη μαζί του ξύλινο πέλεκυ μήκους 61 περίπου εκατοστών με μικρή χάλκινη λεπίδα, παρόμοιο με αυτούς του προϊστορικού πολιτισμού Ρεμεντέλλο (Remedello) της βόρειας Ιταλίας (δες παρακάτω). Επισταμένες έρευνες με τα πιο σύγχρονα ιατρικά μηχανήματα και εργαλεία απέδειξαν ότι ο Ότζι πέθανε στο τέλος του αλπικού καλοκαιριού ή στην αρχή του φθινοπώρου τραυματισμένος από αιχμή πολεμικού βέλους που του ρίχθηκε από πίσω και από απόσταση. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι έκανε αυτός ο άνδρας σε ύψος μ. στις Άλπεις: μπορεί να κυνηγούσε, να έψαχνε ορυκτό ορείχαλκο ή απλώς να περιπλανιόταν στα βουνά. Η δολοφονία του ίσως υποδεικνύει προσπάθεια διαφυγής του από τον συνοικισμό όπου διέμεινε μετά από φιλονικία ή ενδοφυλετική διαμάχη ή ακόμη και κλοπή των θηραμάτων που πιθανόν να είχε σκοτώσει. 24 Η Νεολιθική Εποχή στην Ιταλία χαρακτηρίζεται από τον μεγάλο αριθμό των εγκαταστάσεων και συνεπώς από τον πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό ανθρώπων που έζησαν στην χερσόνησο σε σχέση με την Παλαιολιθική Εποχή. Σημαντικές είναι επίσης οι ενδείξεις επαφών με την Βαλκανική, πιθανότατα με την μορφή ελεύσεως πληθυσμών, ενώ το εμπόριο του οψιδιανού αποδεικνύει την κινητικότητα των νεολιθικών ανθρώπων μέσα στο Τυρρηνικό Πέλαγος. Όλα δείχνουν ότι την Νεολιθική Εποχή η Ιταλία εποικίσθηκε και η ζωή των κατοίκων άλλαξε με την μόνιμη εγκατάστασή τους σε εύφορες περιοχές, γεγονός που ίσως από μόνο του αποτελεί την νεολιθική επανάσταση για την περιοχή. Οι Εποχές του Χαλκού και του Ορειχάλκου 25 (περ π.χ.) Μέχρι περίπου το τέλος του 20ου αιώνα μ.χ. πιστευόταν ότι η μεταλλουργία, όπως και άλλα πράγματα στην Ιταλία, είχε εισαχθεί από το Αιγαίο δια της ναυσιπλοΐας. Πρόσφατες ανασκαφές όμως που έφεραν στο φως ίχνη αρχαϊκής μεταλλουργίας και που έχουν χρονολογηθεί στο τέλος της Ε' χιλιετίας π.χ., μας δείχνουν ότι είναι πολύ 24 Όλες οι λεπτομέρειες στο Konrad Spindler, The Man in the Ice (N. York: Harmony, 1994) και Brenda Fowler, Iceman: Uncovering the Life and Times of a Prehistoric man Found in an Alpine Glacier (Chicago: University of Chicago Press, 2001) και P. Gostner & E. Egarter Vigl, INSIGHT: Report of Radiological-Forensic Findings on the Iceman Journal of Archaeological Sciences 29 (2002): και Milisauskas, pp αλλά και στα ντοκιμαντέρ που έχουν μεταδοθεί από το Discovery Channel: The Iceman from Ötz valley and his World, έγχρ. 46 λ. (παραγωγή ZDF, 2000). The Iceman στην σειρά The Ultimate Guide, έγχρ. 46 λ. (παραγωγή Discovery, 2002) The Iceman. Hunt for a Killer, έγχρ. 46 λ. (παραγωγή Discovery, 2003). Δες και (επίσκεψη: Απρίλιος 2012). 25 Στην αρχαιολογία χρησιμοποιείται η λέξη μπρούτζος ή ορείχαλκος (αγγλικά bronze) για τα διάφορα κράματα του χαλκού. Από χημικής απόψεως, όμως, η ανάμιξη χαλκού και κασσίτερου παράγει τον μπρούντζο (αγγλικά bronze) ενώ η ανάμειξη χαλκού και ψευδαργύρου τον ορείχαλκο (αγγλικά brass). Ο μπρούντζος είναι το κράμα που συνήθως χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα. Στην ελληνική αρχαιολογική ορολογία χρησιμοποιείται συνήθως ο όρος χαλκός αλλά εδώ έπρεπε να γίνει ένας σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην εποχή που χρησιμοποιούνταν ο χαλκός και στην εποχή που άρχισε να χρησιμοποιείται το κράμα του μπρούντζου. Έτσι προτιμήσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο ορείχαλκος για να εκφράσουμε τον αγγλικό όρο bronze.

10 10 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ πιθανό πρωτόγονες τεχνικές μεταλλουργίας που χρησιμοποιήθηκαν στην χερσόνησο να αναπτύχθηκαν από τους ντόπιους νεολιθικούς πολιτισμούς ανεξάρτητα από αιγαιακές επιδράσεις. Την άποψη αυτή ενισχύει ο ισχνός αριθμός χάλκινων αντικειμένων της Χαλκολιθικής εποχής που έχουν βρεθεί στην Σικελία, η οποία σε κατοπινούς χρόνους είχε τις μέγιστες επαφές με το Αιγαίο. 26 Την Δ χιλιετία όμως, η ώριμη Χαλκοκρατία γίνεται απολύτως ορατή κυρίως στην Καμπανία (Campania), στο Λάτιο (Lazio), στην Τοσκάνη (Toscana), στην Αιμιλία (Emilia-Romagna) και στην κοιλάδα του Πάδου. Παρόλα αυτά, στην Σικελία τα στοιχεία συνηγορούν στο γεγονός ότι η ανάπτυξη της μεταλλουργίας στο νησί πρέπει να οφείλεται στις επαφές με το Αιγαίο και την Α. Μεσόγειο. 27 Κατά την Χαλκολιθική Εποχή, τα ελάχιστα δείγματα μεταλλοτεχνίας από όλη την Ιταλία δεν είναι αρκετά για να αποδείξουν σχέσεις ή ανταλλαγές με το Αιγαίο. Α- ντιθέτως, τα δείγματα κεραμικής αποδεικνύουν οπωσδήποτε επαφές με το Αιγαίο, την Ανατολία (Τουρκία), την Κύπρο, και την Αρχαία Εγγύς Ανατολή. Φυσικά δεν πρέπει να περιμένει κανείς αποδείξεις για μετακινήσεις πληθυσμών σε μεγάλη κλίμακα από τα ανατολικά προς την Ιταλία, αν και πολύ περιορισμένες μετακινήσεις δεν μπορούν να αποκλεισθούν. Πιθανότατα η διάδοση της κεραμικής αλλά και άλλων προϊόντων (π.χ. ήλεκτρο, πράσινος νεφρίτης των Άλπεων, μέταλλα) να ήταν αποτέλεσμα επαφών γειτονικών συνοικισμών υπό μορφή αλυσίδας, χωρίς και πάλι να αποκλείονται και οι α- πευθείας επαφές ανάμεσα σε απομακρυσμένες περιοχές. Με άλλα λόγια, οι γνώσεις μας για τις επαφές των κατοίκων της Ιταλίας με το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο είναι πολύ περιορισμένες αν και η επικοινωνία Ανατολής με Δύση αδιαμφισβήτητη. 28 Σε κάθε περίπτωση, η επικράτηση της χρήσεως του χαλκού και αργότερα του ορειχάλκου στην Ιταλία ήταν σταδιακή, από Βορρά προς Νότο και από Ανατολή προς Δύση. Αρχαιολογικά ευρήματα μας δείχνουν ότι η χρήση χάλκινων και ορειχάλκινων εργαλείων αυξήθηκε σταδιακά από τα βόρεια προς τα νότια με την εισαγωγή μετάλλου από τις περιοχές της σημερινής Ουγγαρίας και Τσεχίας. Παρότι οι επαφές ανάμεσα στις χαλκολιθικές κοινότητες με κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο είναι φανερές στα αρχαιολογικά ευρήματα, ο χαλκός δεν αντικατέστησε απότομα τον λίθο αλλά συνυπήρχε με αυτόν κατά την μεταβατική, λεγόμενη Χαλκολιθική Εποχή. Μάλιστα, η μελέτη του προϊστορικού πολιτισμού Ρεμεντέλλο (Remedello, περ π.χ.) της ίδιας περιόδου υποδεικνύει ότι εκτός από χαλκό οι κάτοικοι της χερσονήσου παρήγαν ασήμι και αντιμόνιο. Ο χαλκός χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή όπλων (εικ. Randall- MacIver, plate 1) και μάλιστα υποθέτουμε ότι υπήρχαν περιοδεύοντες τεχνίτες, μια που πολλά αντικείμενα όμοιας τεχνοτροπίας βρέθηκαν σε μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους και σε πολλές διαφορετικές τοποθεσίες. Τα κυριότερα χάλκινα αντικείμενα που έχουν βρεθεί είναι εγχειρίδια με τριγωνικού σχήματος λεπίδες, πελέκεις και αργυρές καρφίτσες σε σχήμα Τ. 29 Το δεύτερο μισό της Γ χιλιετίας, οι κάτοικοι της Ιταλίας είχαν γνωρίσει τον χαλκό και την επεξεργασία του για την κατασκευή αντικειμένων ανθεκτικότερων και μεγαλύτερης διάρκειας ζωής από το ξύλο και τον λίθο. 26 ΗΗ, 1: και Brea, p Enrico Procelli, Sicily between the Early and Middle Bronze Ages, ESS, p. 98. Brea, ch. III-IV & plates. 28 Leighton, Sicily before History, pp Trump, pp. 70 & 72 & 77 και Claudio Giardino, "The Beginning of Metallurgy in Tyrrhenian South-Central Italy" in AIMS, pp και Barfield, pp και ΗΗ, 1: & fig. 145 & 2:

11 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 11 ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΙΤΑΛΙΚΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ Προϊστορικός πολιτισμός Ρεμεντέλλο (Remedello) Χρονολογία (συμβατική) π.χ Πολάντα (Polada) Τερραμάρε (Terramare) Πρωτο-Βιλλανόβα (ProtoVillanova) Βιλλανόβα (Villanova) Το 1800 π.χ., όμως, οι Ιταλοί ανακάλυψαν τον ορείχαλκο, ένα ανθεκτικότερο μέταλλο που ήταν κράμα χαλκού και κασσίτερου ή ψευδάργυρου. Η επεξεργασία του ορειχάλκου αναπτύχθηκε σε δύο διαφορετικά σημεία της ιταλικής χερσονήσου, με α- ποτέλεσμα να αναπτυχθούν δύο μεταλλουργικά κέντρα: το ένα στην Βόρεια Ιταλία και το άλλο πέρα από τα Απέννινα Όρη, στην Νότια Ιταλία. Το μεταλλουργικό κέντρο της βόρειας Ιταλίας χαρακτηριζόταν από πασσαλόπηκτους λιμναίους οικισμούς που ανήκουν στον προϊστορικό πολιτισμό Πολάδα (Polada, περ π.χ.) αλλά και από πασσαλόκτιστους υπερυψωμένους συνοικισμούς στις ονομαζόμενες θέσεις Τερραμάρε (Terramare, περ π.χ.). Λιμναίου τύπου οικίσκοι (εικ. Barfield, plates 30, 31, 33) βρέθηκαν στις όχθες των λιμνών Μαζιόρε (Maggiore) και Γάρδα (Garda) και στην κοιλάδα του Πάδου (Po) ποταμού στην βορειοκεντρική Ιταλία ενώ καλύβες κτισμένες πάνω σε υπερυψωμένο έδαφος εντοπίσθηκαν κυρίως στην Αιμίλια (Emilia-Romagna) και ιδίως στην Μοδένα (Modena), στο Ρήγιο της Αιμιλίας (Reggio nell' Emilia), στην Πάρμα (Parma), και στην Πλακεντία (Piacenza). Οι συνοικισμοί τεραμμάρε ήταν πάρα πολλοί (ένας ανά 25 τετρ. χλμ.) και κάλυπταν επιφάνεια από τ.μ. μέχρι και τ.μ. Οι καλύβες Τερραμάρε είχαν τετράγωνο ή τραπεζοειδές σχήμα και ήταν στηριγμένες σε υπερυψωμένο έδαφος από απορρίμματα και χώμα, που μπορεί να έφθανε και τα 12 μέτρα. Οι περισσότεροι από τους υπερυψωμένους οικισμούς ήταν πιθανότατα περιχαρακωμένοι από χαντάκι για να προστατεύονται από το νερό αλλά ίσως και από επιθέσεις. Οι κάτοικοι των χωριών αυτών ονομάζονται Τερραμαρικόλι (Terramaricoli) και οι θέσεις κατοικήσεώς τους Τερραμάρε (Terramare). Οι Τερραμαρικόλι διατηρούσαν στενές εμπορικές σχέσεις με λαούς στην Κεντρική Ευρώπη και κατά πάσα πιθανότητα διείσδυσαν στην Ιταλία προερχόμενοι από τον Βορρά, αφού πέρασαν τις διαβάσεις των Άλπεων. Επίσης, μεγάλη δυσκολία υπάρχει στο να κατανοήσουμε εάν οι συνοικισμοί Τεραμμάρε είναι πρώην λιμναίοι ή συνέχεια των λιμναίων οικισμών Πολάδα. 30 Οι άνθρωποι της εποχής του ορειχάλκου ασχολούνταν με την γεωργία και την κτηνοτροφία, με το κυνήγι και το ψάρεμα. Καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι και λινάρι και κατανάλωναν διάφορα φρούτα και άλλους καρπούς, όπως κεράσια και βατόμουρα, ενώ καλλιεργούσαν είδος βελανιδιάς για την παραγωγή αλευριού. Πιθανολογείται ότι το ξύλινο άροτρο της περιόδου Πολάδα (εικ. Barfield, plate 34) που βρέθηκε στην Λή- 30 Terra mara ή marna (=σταχτιά γη), ονομασία που δόθηκε από τους ντόπιους αγρότες εξαιτίας του χρώματος της γης στην περιοχή που κάλυπτε τα αποσυντεθημένα απομεινάρια του συνοικισμού. Για τoν πολιτισμό Τερραμάρε δες J. M. Coles & A. F. Harding The Bronze Age of Europe (N. York: St. Martin's Press, 1979), pp και όλη η πρόσφατη έρευνα σε Mark Pearce, New Research on the Terramare of Northern Italy Antiquity, vol. 72, issue 278 (December 1998):

12 12 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ δρο (Molina di Ledro, δες θέση σε Barfield, fig. 33, no 4), 55 χλμ νοτιοδυτικά του Τρέντο (Trento, στην επαρχία Trento), ίσως είναι το παλαιότερο του είδους του που έχει βρεθεί στην Ευρώπη. Ακόμη, οι κάτοικοι εξέτρεφαν βοοειδή, χοίρους, άλογα, πρόβατα, από τα οποία υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι παρήγαν βούτυρο και τυρί. Αν και έχουν βρεθεί ελάχιστα απομεινάρια από ψάρια, η αλιεία δεν μπορεί παρά να ήταν μία από τις κύριες πηγές διατροφής τους. Σημαντικό στοιχείο είναι επίσης η ανεύρεση τμημάτων τροχών, τα οποία υποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι των συνοικισμών Τερραμάρε ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν οχήματα με τροχούς στην ιταλική χερσόνησο. 31 Οι Τερραμαρικόλι, λοιπόν, είχαν αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό την γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία ενώ είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούν την τροχήλατη μετακίνηση αντικειμένων για να συντομεύσουν τους χρόνους μεταφοράς πρώτων υλών και προϊόντων. Η αφθονία τροφής έδωσε την δυνατότητα στους Τερραμαρικόλι να ασχοληθούν με την μεταλλουργία. Η κύρια παραγωγική απασχόλησή τους ήταν η κατασκευή ορειχάλκινων όπλων και άλλων μεταλλικών αντικειμένων με κυριότερα τις μεταλλικές πόρπες για ενδύματα. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι είχαν και ανεπτυγμένη υφαντουργία αλλά και την τεχνολογία (π.χ. σπειροειδή αδράχτια) που συνδέεται μ αυτήν αν και ελάχιστα ίχνη υφασμάτων έχουν βρεθεί (εικ. Harding, fig. 7.7). 32 Οι Τερραμαρικόλι είχαν ιδιαίτερη κεραμική (εικ. Barfield, plate 39) και κατασκεύαζαν πήλινα είδη για καθημερινή τους χρήση. Έκαιγαν τους νεκρούς τους και τοποθετούσαν την στάχτη τους σε τεφροδόχο. Τα αρχαιολογικά δεδομένα μάς αφήνουν να καταλάβουμε ότι δεν υφίσταντο κοινωνικοί διαχωρισμοί ανάμεσα στους Τερραμαρικόλι και έτσι θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι υπήρχε μια κοινωνία «ισότητας». Κατά πάσα πιθανότητα μιλούσαν ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. 33 Για τουλάχιστον δύο αιώνες, οι Τερραμαρικόλι ανέπτυξαν την μεταλλουργία και δημιούργησαν έναν ιδιαίτερο προϊστορικό πολιτισμό στην βόρεια Ιταλία. Σταδιακά όμως και μέχρι τον ΙΒ αιώνα, οι κάτοικοι των λιμναίων αλλά και υ- περυψωμένων συνοικισμών είχαν εγκαταλείψει τις θέσεις κατοικήσεώς τους χωρίς στην πραγματικότητα να γνωρίζουμε τους λόγους. Για τους λιμναίους οικισμούς πιθανολογείται ότι εγκαταλείφθηκαν μετά από μεγάλη πλημμύρα που τους κατέστρεψε ο- λοσχερώς ή/και εξαιτίας της αντικαταστάσεως της μικτής οικονομίας κυνηγιούπαραγωγής με αυτήν της γεωργικής παραγωγής αποκλειστικά, που απαιτούσε την ύ- παρξη μεγάλων καλλιεργήσιμων εκτάσεων ίσως και μακριά από τις λίμνες. Όσον αφορά τους υπερυψωμένους οικισμούς, οι λόγοι παρακμής τους πρέπει να είναι ιστορικοί, δηλαδή η δημιουργία νέων συνοικισμών σε άλλες θέσεις, η άφιξη νέων πληθυσμών αλλά και πιθανές ξαφνικές κλιματολογικές αλλαγές. 34 Ο προϊστορικός πολιτισμός των λιμναίων οικισμών και των Τερραμαρικόλι είναι εξαιρετικά σημαντικός για την ιταλική χερσόνησο διότι οι κάτοικοί τους αποτέλε- 31 Barfield, pp & και Harding A. F, European Societies in the Bronze Age (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2000), pp & & & Fig Barfield, p.92 Harding, pp Trump, p. 128 και Nigel J. Spivey & Simon Stoddart, Etruscan Italy (London: Batsford, 1990), p. 37. Για τους ινδοευρωπαίους δες Colin Renfrew, Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins (London: Penguin, 1987) και J. P. Mallory, The Search for Indoeuropeans. (London: Thames & Hudson, 1989) και μία περίληψη των προβλημάτων της θεωρίας περί Ινδοευρωπαίων στο Milisauskas, pp Barfield, p.92 και Coles and Harding, pp Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς (I και διάσπαρτα) μιλάει εκτενώς για Έλληνες Πελασγούς από την Θεσσαλία που αφίχθησαν στην Ιταλία αλλά τίποτα δεν έχει ακόμη αποδειχθεί αρχαιολογικά.

13 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 13 σαν τους φορείς της Χαλκοκρατίας στην Ιταλία. Ακόμη, υπήρξαν ταυτοχρόνως επιδέξιοι μεταλλουργοί (εικ. Randall-MacIver, plate 2) αλλά και εξαιρετικοί αγρότες, πράγμα που βοήθησε στην ανέλιξη του υλικού πολιτισμού της Βόρειας Ιταλίας. Γνωρίζουμε ότι οι Τερραμαρικόλι διενεργούσαν εμπόριο μεταλλικών αντικειμένων και διοχέτευαν τα προϊόντα τους στην νότια Ιταλία, πέρα από τα Απέννινα Όρη, όπου τα μέταλλα έλειπαν. Αυτές οι εξαγωγές φαίνεται ότι υπήρξαν η κινητήριος δύναμη για την δημιουργία του δεύτερου μεταλλουργικού κέντρου, που βρισκόταν στην Ι- ταλία των Απεννίνων, δηλαδή στην περιοχή που ορίζεται από την Μπολόνια (Bologna) στον Βορρά μέχρι την Απουλία (Apulia) στον Νότο. Οι οικισμοί ήκμασαν περίπου το 1500 π.χ. και οι κάτοικοι ήσαν ημινομάδες που ανέβαιναν στα βοσκοτόπια, ψηλά στα βουνά, το καλοκαίρι και κατέβαιναν στα χειμαδιά τον χειμώνα ενώ συνήθιζαν να θάβουν αντί να καίνε τους νεκρούς τους. Οι κάτοικοι ήταν απόγονοι ντόπιων νεολιθικών ανθρώπων αλλά και αυτών που μάλλον είχαν φθάσει από τον βαλκανικό χώρο και μιλούσαν ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Παρότι θεωρούμε την περιοχή τους ως το δεύτερο μεταλλουργικό κέντρο στην Ιταλία, δεν είχαν αναπτύξει την μεταλλουργία στον ίδιο βαθμό με τους κατοίκους του βόρειου κέντρου. 35 Πάντως οι απόγονοι αυτών ακριβώς των ανθρώπων πρωτοκατοίκησαν και στην θέση που αργότερα κτίσθηκε η Ρώμη. Το 2001 μ.χ. ανακαλύφθηκε στα περίχωρα (στην περιοχή Croce del Papa) της πόλεως Νόλα (Nola), 25 χλμ. από την Νεάπολη (σημερ. Napoli) και κοντά στην Πομπηία, ένας οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Ορειχάλκου. Ο οικισμός είχε καλυφθεί από κίσηριν και κύμα ιλύος, μετά από έκρηξη του Βεζουβίου 36 το 1548 π.χ., με αποτέλεσμα να αποτελεί σήμερα την αποτύπωση μιας στιγμή της ζωής στην νότια Ιταλία την εποχή του Ορειχάλκου. Η ανασκαφή απέδωσε τρεις καλαμένιες καλύβες σε σχήμα πετάλου, η μεγαλύτερη από τις οποίες είχε διαστάσεις 15,2 επί 9 μ. και υπολογιζόμενο ύψος 5 μ. Η στέγη ήταν συνέχεια των ξύλινων τοίχων και υποστηριζόταν από ορισμένους στύλους στο εσωτερικό της καλύβας. Οι τοίχοι στηρίζονταν εσωτερικά από στύλους που συγκρατούσαν ξύλινο πλέγμα από κλαδιά δένδρων σε πλάγια θέση. Εσωτερικά, οι καλύβες χωρίζονταν με ξύλινα διαχωριστικά σε δύο ή τρεις χώρους που επικοινωνούσαν μεταξύ τους ενώ ο χώρος ανάμεσα στο πλέγμα και στον τοίχο χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη. Στις καλύβες βρέθηκαν δεκάδες πήλινα δοχεία για όλες τις χρήσεις με γραμμική ή καθόλου διακόσμηση. Ορισμένα περιείχαν αμύγδαλα, αλεύρι και σπόρους σιτηρών. Αρχαιοβοτανολογική ανάλυση έδειξε ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν σιτηρά, φρούτα, ξηρούς καρπούς, ελιές, καθισμένοι γύρω από την εστία. Παλαιότερες καλύβες και μεταλλικά αντικείμενα βρέθηκαν σε χαμηλότερο αρχαιολογικό στρώμα, κάτω από τον υπάρχοντα οικισμό. Κοντά στις καλύβες ανεσκάφη αλώνι, κοιλότητα για συγκέντρωση νερού αλλά και μαντρί με δεκατρείς κατσίκες, ορισμένες από τις οποίες ήταν δεμένες στην λασποκαλαμωτή περίφραξη. Βρέθηκαν επίσης αποτυπώματα οπλών από πρόβατα, αγελάδες και γουρούνια ενώ ένας σκύλος είχε προσπαθήσει να σωθεί κάτω από το γείσωμα της στέγης μιας καλύβας. Δίπλα σε μία από τις καλύβες βρέθηκαν θαμμένα μέσα σε σπασμένο αγγείο, δύο έμβρυα 4,5 και 6 μηνών. Σκελετοί των κατοίκων και όπλα δεν βρέθηκαν διότι φαίνεται πρόλαβαν να φύγουν παίρνοντας μαζί τους όλα τα απαραίτητα. Αντιθέτως, σε απόσταση μόλις δύο χιλιομέτρων από τον οικισμό βρέθηκαν ο σκελετός ώριμου άνδρα και νεαρής γυναίκας που πιθανολογείται ότι σκοτώθηκαν από την έκρη- 35 Coles & Harding, pp Η ονομαζόμενη Pomici di Avellino έκρηξη του Βεζουβίου, που πήρε το όνομά της από την βορειοανατολική κατεύθυνση των υλικών της προς την ομώνυμη πόλη.

14 14 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ ξη του ηφαιστείου όταν έχασαν τον προσανατολισμό τους μέσα στον πανικό που τους κατέλαβε. 37 Οι λίγες αυτές καλύβες του χωριού στην Νόλα, που ονομάσθηκε και πρώτη Πομπηία, είναι μια φωτογραφία από το κλικ της μηχανής του χρόνου στην Ιταλία της εποχής του ορειχάλκου. Σταδιακά και από το 1200 π.χ. και μετά, οι επαφές των κατοίκων των δύο ιταλικών μεταλλουργικών κέντρων έγιναν στενότερες. Οι αρχαιολόγοι, μάλιστα, έχουν υπολογίσει ότι ο πληθυσμός στην βόρεια Ιταλία αυξήθηκε από σε άτομα ανάμεσα στην Μέση και στην Ύστερη Εποχή του Ορειχάλκου. 38 Οι κάτοικοι των Τερραμάρε και των Απεννίνων ήρθαν σε μεγαλύτερη επαφή όταν οι νότιοι κινήθηκαν βορειότερα και εγκαταστάθηκαν στις εκβολές του Πάδου φέρνοντας μαζί τους και μέταλλο που είχαν βρει στην κεντροδυτική Ιταλία. Με αυτήν την διαδικασία φαίνεται ότι άρχισε να δημιουργείται μια πολιτισμική ομοιογένεια στην ιταλική χερσόνησο. Έτσι, τα πρώτα σημάδια της Ύστερης και Τελικής Εποχής του Ορειχάλκου με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαιολογικού ορίζοντα Πιανέλλο-Τιμμάρι ή αλλιώς του προϊστορικού πολιτισμού Πρωτο-Βιλλανόβα 39 εμφανίσθηκαν αρχικά σε συνοικισμούς κατά μήκος της κοιλάδας του Πάδου ποταμού ενώ από τον Ι αιώνα π.χ. παρατηρήθηκαν με εκπληκτική ομοιογένεια και σε ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο. Η παρουσία των νέων στοιχείων δεν εξαφάνισε, βέβαια, αμέσως προηγούμενες συνήθειες και πρακτικές των Ιταλών στην μεταλλοτεχνία, στην ταφή των νεκρών και γενικά στον τρόπο ζωής τους στην χερσόνησο. Πάντως μέχρι το 900 π.χ. μια ειδική επεξεργασία του ορείχαλκου έγινε για πρώτη φορά στην βόρεια Ιταλία ενώ αντικείμενα από σίδηρο άρχισαν να εμφανίζονται όλο και πιο συχνά σε νεκροταφεία και συνοικισμούς. Εικάζεται, επίσης, ότι η κατασκευή μεγάλων ορειχάλκινων αντικειμένων, όπως κράνη και περικνημίδες, πρέπει να εισήχθη αυτήν την περίοδο από την κοιλάδα του Δούναβη και να πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην κοιλάδα του Πάδου. Επίσης, την ίδια εποχή, κάνουν την εμφάνισή τους οι μεταλλικές πόρπες σχήματος βιολιού. Άλλα χαρακτηριστικά της περιόδου είναι οι καλά οχυρωμένοι οικισμοί και η τοποθέτηση της στάχτης των αποτεφρωμένων νεκρών σε δικωνικές τεφροδόχους (Barfield, plate 40). 40 Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, στην αρχή της Α χιλιετίας π.χ., η ιταλική χερσόνησο παρουσιάζει μία κάποια ενότητα του υλικού πολιτισμού που οφείλεται στην εξάπλωση των Πρωτο-Βιλλανόβα χαρακτηριστικών. Ενώ όλα αυτά μοιάζουν να είναι ξεκάθαρα και σωστά χρονολογημένα, όταν εξετασθούν στις λεπτομέρειές τους τα αρχαιολογικά ερωτηματικά και οι ασάφειες είναι μεγάλες. Έτσι, το κύριο αρχαιολογικό και ιστορικό ζήτημα γύρω από την εμφάνιση του πολιτισμού Πρωτο-Βιλλανόβα εντοπίζεται για μια ακόμη φορά στο εάν τα νέα χαρακτηριστικά είναι αποτέλεσμα εισβολής νέων φυλών ή εξελίξεως των ντόπιων πρακτικών. Οι εποχές του Χαλκού και του Ορειχάλκου στην Ιταλία χαρακτηρίζονται από μεγάλα αρχαιολογικά και ιστορικά ερωτήματα, με αποτέλεσμα τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία να μας επιτρέπουν μόνο υποθέσεις. Κατά πάσα πιθανότητα, λοιπόν, πρώι- 37 Claude Albore Livadie, A First Pompeii: the Early Bronze Age village of Nola-Crece del Papa (Palma Campania phase) Antiquity 76 (2002): και στο ντοκιμαντέρ του Discovery The First Pompeii, έγχρ., 50 λ. (παραγωγή 7th Art, 2002). 38 Harding, p Η ονομασία Pianello-Timmari προέρχεται από τα ονόματα δύο σημαντικών νεκροταφείων στην κεντρική και νότια Ιταλία ενώ ο όρος Πρωτο-Βιλλανόβα παραπέμπει στα χαρακτηριστικά (δες παρακάτω) του μετέπειτα πολιτισμού Βιλλανόβα (Villanova). 40 Hencken, pp και Torelli in ELA, p. 50 και Gilda Bartoloni, The Origin and Diffusion of Villanovan Culture in The Etruscans, ed. Mario Torelli (N. York: Rizzoli, 2000), pp

15 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 15 μες τεχνικές μεταλλουργίας αναπτύχθηκαν από τους ιθαγενείς νεολιθικούς κατοίκους της Ιταλίας αλλά η μεγάλη ανάπτυξη πρέπει να ήταν αποτέλεσμα εισόδου νέων πληθυσμών από τον Βορρά, οι οποίοι έδωσαν και την απαιτούμενη ώθηση στην ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας στην χερσόνησο. Οι επαφές των κατοίκων της νότιας Ιταλίας και ιδίως της Σικελίας με την Ανατολική Μεσόγειο είναι αδιαμφισβήτητες σε επίπεδο κεραμικής αλλά θολές σε επίπεδο μεταλλουργίας. Επίσης, οι μετακινήσεις πληθυσμών από τον Βορρά σε μεγάλους αριθμούς είναι πολύ πιθανές ενώ από την Ανατολή μάλλον έγιναν σε πολύ περιορισμένη κλίμακα. Πάντως η μεταλλοτεχνία αναπτύχθηκε στην Ι- ταλία σε μεγάλο βαθμό και σε δύο κέντρα με την εμφάνιση του ορειχάλκου. Σύντομα οι επαφές ανάμεσα στα δύο αυτά κέντρα έδωσαν στους πρώιμους τοπικούς πολιτισμούς της Ιταλίας μια κάποια ομοιογένεια παρά τις επιμέρους διαφορές τους. Η συνέχεια αυτής της ομοιογένειας ήταν ορατή και αργότερα ενώ απετέλεσε τελικά έναν από τους συνδετικούς κρίκους που χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι για να δημιουργήσουν την ρωμαϊκή Ιταλία. Από την άλλη πλευρά, σημαντικές πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στους κατοίκους της Ιταλίας συνέχισαν να υφίστανται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό μέχρι την αρχή της ρωμαϊκής εποχής. Αν ένας συνδετικός πολιτισμικός κρίκος, όμως, που χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι ήταν αυτή η ομοιογένεια, ένας άλλος ήταν σίγουρα οι συνεχείς επαφές και επιδράσεις που δέχθηκαν οι ιταλικοί πληθυσμοί από τους Έλληνες. Μινωίτες(;) και Μυκηναίοι στην Ιταλία (περ π.χ.) Οι Έλληνες της κλασσικής εποχής διηγούνταν διάφορους μύθους για το πώς οι πρόγονοί τους γνώρισαν την Ιταλία. Έλεγαν ότι ήταν θέλημα θεών κάποιοι Έλληνες να φθάσουν στην βόρεια Ιταλία και άλλοι να πλησιάσουν την Σικελία και τις γύρω ακτές πολύ πριν οι άμεσοι πρόγονοί τους, της Αρχαϊκής Εποχής, εποικήσουν τις εν λόγω περιοχές. Ενώ, λοιπόν, οι μύθοι μιλούν για πολύ πρώιμα ελληνικά ταξίδια προς την Δύση, τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν συμφωνούν πάντα και οι αρχαιολόγοι αμφιβάλλουν για την πρωιμότητα αυτών των εξερευνήσεων. Ακόμη όμως και εάν αποδειχθεί ότι δεν υ- πάρχει κόκκος αλήθειας σε αυτές τις διηγήσεις, οι ελληνικοί μύθοι που αφορούν στην Ιταλία είναι συναρπαστικοί. Η ανακάλυψη της κοιλάδας του Πάδου, στην βόρεια Ιταλία, ήταν ενταγμένη σε δύο αφηγήσεις: στον μύθο του Φαέθοντα και στην Αργοναυτική Εκστρατεία. Κατά την ελληνική μυθολογία, ο Φαέθων μεγάλωσε με την μητέρα του χωρίς να γνωρίζει ότι πατέρας του ήταν ο θεός Ήλιος. Όταν έφθασε στην εφηβεία και έμαθε την αλήθεια, για να βεβαιωθεί ότι ήταν πραγματικότητα, ζήτησε από τον Ήλιο να τον αφήσει να οδηγήσει το άρμα του για μία μέρα. Ο Ήλιος αναγκάσθηκε να συμφωνήσει και αφού έδωσε συμβουλές στο γιο του, τον άφησε να πετάξει με το άρμα του προς τον ουρανό. Ενώ στην αρχή το άρμα ακολουθούσε την καθημερινή του πορεία, όταν τα άλογα κατάλαβαν ότι ηνίοχος δεν ήταν ο Ήλιος αλλά τα ηνία ήταν στα χέρια κάποιου άπειρου νέου, άρχισαν να λοξοδρομούν. Έτσι, μια το άρμα κατέβαινε πολύ κοντά στην γη και προκαλούσε ξηρασία και μια απομακρυνόταν και χιόνια και πάγοι κάλυπταν το έδαφος. Θορυβημένος ο Δίας από την ανώμαλη πορεία του άρματος, έστειλε κεραυνό και κτύπησε τον Φαέθοντα, ο οποίος έπεσε νεκρός στις εκβολές του ποταμού Ηριδανού, ο ο- ποίος ταυτίζεται με τον Πάδο, στην βόρεια Ιταλία. Όταν οι αδελφές του Φαέθοντα είδαν τι συνέβη, από την μεγάλη τους θλίψη μεταμορφώθηκαν σε λεύκες στις όχθες του ποταμού. Τα δάκρυά τους, που έτρεχαν κάθε χρόνο για τον χαμό του αδελφού τους, γίνονταν ήλεκτρο. Εικάζεται ότι με τον μύθο αυτό οι Έλληνες ήθελαν να εξηγήσουν πώς

16 16 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ προμηθεύονταν το ήλεκτρο που ερχόταν από την Βαλτική μέσω της βόρειας Ιταλίας. 41 Ο απόηχος των ελληνικών επαφών με την κοιλάδα του Πάδου, εμφανίζεται πιο έντονα στον μύθο της Αργοναυτικής Εκστρατείας. Κατά την επιστροφή τους στην Ελλάδα, οι Αργοναύτες έφθασαν στις εκβολές του Ηριδανού (Πάδου), όπου μύρισαν το πτώμα του απανθρακωμένου Φαέθοντα. Κατόπιν, προχώρησαν αντίθετα στο ρεύμα του ποταμού και μετά από περιπέτειες κατέληξαν στο Τυρρηνικό Πέλαγος. Σήμερα πιστεύουμε ότι δεν αποκλείεται οι πληροφορίες αυτές να αντανακλούν πρώιμα ταξίδια των Ελλήνων στην Βόρειο Ιταλία και εξερεύνηση της περιοχής μέσω των ποταμών της αν και υπάρχουν έντονες αντιδράσεις από μερίδα αρχαιολόγων. 42 Από αρχαιολογική σκοπιά, όμως, και πέρα από τους μύθους και υποθέσεις που βασίζονται σε αυτούς, η επικοινωνία ανάμεσα στον ελλαδικό και ιταλικό χώρο είναι για ορισμένες εποχές βεβαία και αποδεδειγμένη και για άλλες αόριστη και αμφισβητήσιμη. Είναι βέβαιο ότι ο πρώτος αποικισμός του Η αιώνα έφερε πολλούς Έλληνες αποίκους στην Ιταλία αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ταξίδια των Μυκηναίων θαλασσοπόρων προς την Δύση είχαν αρχίσει από πολύ νωρίτερα ενώ η παρουσία των Μινωιτών στην Ιταλία είναι μάλλον αμφίβολη. Πάντως, ο μοναδικός λόγος για τον οποίο ξεκίνησαν οι επαφές Αιγαίου και Ιταλίας, κάπου μετά το 1600 π.χ., ήταν η ανάγκη των Ελλαδιτών να προμηθευθούν μέταλλα, όπως χαλκό, κασσίτερο και ασήμι, για τις μεταλλουργικές τους ανάγκες. 43 Ενώ, λοιπόν, δεν υπάρχει καμία ασφαλής ένδειξη ότι οι Μινωίτες είχαν οποιαδήποτε επαφή με την Ιταλία κατά την Παλαιοανακτορική φάση (περ π.χ.), 44 ελάχιστα θραύσματα αγγείων και ο μύθος της εκστρατείας του Μίνωος στην Ιταλία μας κάνουν να υποθέσουμε ότι έγιναν κάποια αρχικά ταξίδια κατά την Νεοανακτορική φάση και ιδίως κατά την περίοδο π.χ. από Μινωίτες αλλά/ή πιθανότατα και από Μυκηναίους. Αρχαιολογικά, η πρώιμη μινωική και/ή μυκηναϊκή παρουσία στην Ιταλία εκφράζεται μέσα από ελάχιστα ευρήματα των ΙΣΤ και ΙΕ αιώνων π.χ. στην Απουλία (κατά μήκος των ακτών της Αδριατικής αλλά και στον κόλπο του Τάραντα), στις Αιολίδες νήσους (Lipari, βορειοανατολικά της Σικελίας) και στην Βιβάρα (Vivara, νησάκι στον κόλπο της Νεαπόλεως), τα οποία μπορεί δύσκολα να διακρίνει κανείς αν είναι μινωικά ή πρώιμα μυκηναϊκά (εικ. Brea, plate 30) Δ.Σ., V.23 Barfield, p Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά, IV στο TLG Ι. Θ. Κακριδής, επιμ. Ελληνική Μυθολογία 5 τομ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1986), τομ. 4 Ηρακλής. Πανελλήνιες Εκστρατείες, σ. 166 και 168 Πρβλ. Barfield, p. 9 και Emma Blake, The Mycenaeans in Italy: A Minimalist Position in Papers of the British School at Rome, vol. 76 (2008), p Οι ακραίες αντιδράσεις της Emma Blake, pp. 6-8 για το θέμα της αναζητήσεως μετάλλων από τους Μυκηναίους στην Ιταλία δεν αποδυναμώνει τον ισχυρισμό άλλων αρχαιολόγων. Επίσης, και ο A. F. Harding, The Mycenaeans and Europe (London:Academic Press, 1984), ιδίως pp και πριν από την Blake, αρνείται ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα μπορούν να βοηθήσουν στην ιστορική ανασύνθεση των επαφών Μυκηναίων και δυτικής Ευρώπης και τελικά υποστηρίζει ότι το μόνο βέβαιο είναι ότι έχουν βρεθεί μυκηναϊκά αντικείμενα στην δυτική Ευρώπη και τίποτα άλλο. Η εμμονή ορισμένων αρχαιολόγων στην στενή έννοια της αρχαιολογίας δεν πρέπει να μας εμποδίσει να εξαγάγουμε έστω και προσωρινά συμπεράσματα για την παρουσία των Μυκηναίων στην Ιταλία αλλά και να προσπαθήσουμε να ανασυνθέσουμε, έστω και θολά, την Ιστορία της περιόδου στην περιοχή. 44 R. Ross Holloway, Italy and the Aegean BC (Louvain-La-Neuve: Collège Erasme, 1981), ch. I. 45 Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι αυτά τα πρώιμα ευρήματα είναι μόνο μυκηναϊκά. Πρβλ. Brea, p και A. G. Woodhead, The Greeks in the West (London: Thames & Hudson, 1962), pp και Birgitta Pålsson Hallager, Crete and Italy in the Late Bronze Age III Period American Journal of Archaeology 89 (April 1985) : 293 και Jeremy B. Butter, Review of Aegean Prehistory II: The Prepala-

17 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 17 Παρόλα αυτά, εάν πιστέψουμε ορισμένους μύθους, ίσως να μας δίνουν μία ένδειξη ταξιδιών των Μινωιτών(;) ή Μυκηναίων μέχρι την Σικελία και την νότια Ιταλία. Εάν υποθέσουμε ότι οι Έλληνες οριοθετούσαν τα άκρα του γνωστού τους κόσμου με μύθους, οι περιγραφές των θαλασσοπόρων για μακρινούς τόπους πρέπει να εκφράζονταν μέσα από την δημιουργία μύθων που αναφέρονταν σ αυτούς. Έτσι, λοιπόν, οι πρώιμες επαφές Ελαδιτών με την Σικελία θα μπορούσαν να περιέχονται στον μύθο του Δαιδάλου, σε έναν από τους μύθους για τον Ηρακλή αλλά και στην Οδύσσεια. Κατά την αρχαία ελληνική μυθολογία, ο Αθηναίος εφευρέτης Δαίδαλος διέφυγε από την αυλή του βασιλιά Μίνωα στην Κρήτη και έφθασε στην Σικελία, όπου τον περιέθαλψε ο τοπικός βασιλιάς. Ο Μίνωας τον ακολούθησε με κρητικό στρατό και πολιόρκησε το βασίλειο του Σικελού. Μετά, υπάρχουν δύο διαφορετικές εκδοχές: είτε η εκστρατεία απέτυχε, ο Δαίδαλος δολοφονήθηκε και θάφτηκε στην Σικελία αλλά ορισμένοι Κρήτες εγκαταστάθηκαν κοντά στον Ακράγαντα είτε οι Κρήτες αποφάσισαν τελικά να εγκατασταθούν στην Απουλία. Πάντως αρχαιολογικές ανασκαφές στην Σικελία έχουν φέρει στο φως θολωτούς ή κωνικοειδώς σκεπαστούς τάφους της εποχής του Ορειχάλκου που ίσως υποδεικνύουν μυκηναϊκές επιδράσεις και άρα κάποια δόση ιστορικότητας του μύθου αν και οι αντιρρήσεις ορισμένων ιστορικών είναι απόλυτες. 46 Άλλη αναφορά στην Σικελία γίνεται από τον Διόδωρο Σικελιώτη όταν περιγράφει άθλους του Ηρακλή στην δυτική Μεσόγειο. Έχει υποστηριχθεί, όμως, ότι η ιστορία αυτή δεν είναι παρά μέρος της ελληνικής προπαγάνδας της κλασσικής εποχής σε ό,τι αφορά δικαιολογίες για την αποίκηση της Σικελίας και τον εξελληνισμό της. Με άλλα λόγια, οι Έλληνες ήθελαν να αποδείξουν ότι η Σικελία ήταν ήδη ελληνική από την εποχή του Ηρακλή. Το ίδιο υποστηρίζεται και για την Οδύσσεια, στην οποία η πλούσια Σικελία κατοικείται από τους Κύκλωπες, η Σκύλλα και η Χάρυβδη παραφυλάνε στα Στενά της Μεσσήνης ενώ αν κανείς καταφέρει να τα διαβεί θα βρεθεί στην χώρα των ανθρωποφάγων Λαστρηγόνων και των πλάνων Σειρήνων, στο νησί της μοχθηρής Κίρκης αλλά και στην Αιολία, το νησί του Αιόλου. Άλλωστε εκεί ήταν όπου ο θεός Αίολος λυπήθηκε τον Οδυσσέα και του έδωσε τον ευνοϊκό άνεμο κλεισμένο σε ασκό για να γυρίσει γρήγορα στην Ιθάκη του. Στην Οδύσσεια, όμως, υπάρχουν και διάσπαρτες συγκεκριμένες αναφορές στους ντόπιους Σικελούς αλλά και σε Σικελή γερόντισσα σκλάβα στην Ιθάκη. 47 Τελικά, όλοι αυτοί οι μύθοι ίσως υπονοούν σχέσεις των Ελλήνων με την περιοχή της νότιας Ιταλίας και ιδίως την Σικελία. Όπως έχουμε ήδη εξηγήσει και παρά τα ενδεικτικά στοιχεία, δεν συμφωνούν όλοι οι αρχαιολόγοι και ιστορικοί με την ιστορικότητα της μυθολογίας και θέτουν το θεμελιώδες ερώτημα τού κατά πόσο και σε ποιό βαθμό οι μύθοι αντανακλούν ιστορικά tial Bronze Age of the Southern & Central Greek Mainland American Journal of Archaeology 97 (1993): [Αναδημοσιεύθηκε επίσης και στον τόμο Tracey Cullen, ed. Aegean Prehistory. A Review, American Journal of Archaeology Supplement 1 (Boston: Archaeological Institute of America, 2001), pp ] και David Ridgay, Οι πρώτοι Έλληνες στη Δύση, μετ. του L alba della Magna Grecia (Αθήνα: Μορφ. Ίδρ. Εθνικής Τραπέζης, 1992), σ και Ioannis Georganas, The Mycenaean Presence in Italy Anistoriton vol. 3 (17 April 1999), E992 (επίσκεψη: Απρίλιος 2012). Για μια πρόσφατη σύνοψη δες Lucia Vagnetti, The First Contacts between the Minoan-Mycenaean and the Western Mediterranean Worlds in Giovani Pugliese Carratelli, ed., The Western Greeks (Milano: Bompiani, 1996), pp όπου και εικόνες ευρημάτων. 46 Ηρόδ., VII.170 και Δ.Σ., IV Woodhead, p. 30 Massimo Pallotino, The Etruscans, 2 nd ed. (London: Penguin/Allen Lane, 1975), p. 43. Πρβλ. Holloway, Italy and the Aegean, ch II και M. I. Finley, Ancient Sicily to the Arab Conquest (London: Chatto & Windus, 1968), pp Δ.Σ., IV Οδύσ., Υ.383 & Ω.211 & Ω.366 & Ω.389 Woodhead, pp

18 18 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ γεγονότα και, στην προκειμένη περίπτωση, επαφές Μινωιτών(;) και Μυκηναίων με την Σικελία από την ιταλική Εποχή του Ορειχάλκου και μετά. Οι αρνητές της ιστορικότητας της μυθολογίας υποστηρίζουν ότι οι ελληνικοί μύθοι δεν είναι παρά μέρος της προσπάθειας των Ελλήνων της κλασσικής και ελληνιστικής εποχής να παρουσιάσουν σε έναν ελληνοκεντρικό κόσμο ότι επιτεύγματα προηγούμενων λαών οφείλονταν στους Έλληνες. Η άλλη πλευρά, βέβαια, νομίζει ότι δεν υπάρχουν ίσως αρκετά ή αδιάσειστα αρχαιολογικά δεδομένα που να υποστηρίζουν τέτοιες πρώιμες επαφές αλλά δεν μπορούν όμως και να αποκλεισθούν ως ανάμνηση ταξιδιών μεταξύ του αιγαιακού και του ιταλικού χώρου. Οι υποστηρικτές υπενθυμίζουν ότι υπάρχουν και αντικείμενα που προέρχονται από την Δύση (πιθανώς από την Σικελία και την Ιταλία) και βρέθηκαν στην Κρήτη και στις Μυκήνες, και προϋποθέτουν την έλευση είτε περιοδευόντων τεχνιτών, είτε μεταναστών είτε σκλάβων, αν και υπάρχει μεγάλη αμφισβήτηση στην χρονολόγησή τους. 48 Πολλοί, λοιπόν, αρνούνται να αποδεχθούν πρώιμη επικοινωνία των κατοίκων του Αιγαίου με την Ιταλία. Αντιθέτως, λίγοι αμφισβητούν ότι μεταξύ 1400 και 1100 π.χ., οι επαφές των Μυκηναίων με την Ιταλία και ιδίως με την Σικελία πύκνωσαν πάρα πολύ. Σταδιακά, οι πρώτοι Έλληνες φαίνεται ότι εγκατέστησαν εμπορικό σταθμό ή πιθανόν και αποικία στην περιοχή του Τάραντα (Tarentum, ειδικότερα στο Σκόλιο ντελ Τόννο, Scoglio del Tonno), στην Θάψο (στην Σικελία), στο Λίπαρι (Lipari στις Αιολίδες Νήσους, βόρεια της Σικελίας) αλλά και στην Σαρδηνία ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι εμπορεύονταν μέχρι την Λούνι σουλ Μινιόνε (Luni sul Mignone), ανατολικά της Ταρκυνίας (Tarquinia), στην Ετρουρία. 49 Επίσης, έχουν εξετασθεί κυρίως φιλολογικά και γλωσσολογικά στοιχεία για να αποδειχθεί η προσέγγιση Μυκηναίων στην περιοχή της μετέπειτα Ρώμης. Η υ- πόθεση βασίζεται κυρίως στην παράδοση για τον ερχομό του Ευάνδρου από την Αρκαδία στον Παλατίνο λόφο, την σύγκριση λατινικών λέξεων με λέξεις καταγεγραμμένες στην Γραμμική Β γραφή από τις δέλτους σε Μυκήνες και Πύλο, και στα λιγοστά αρχαιολογικά ευρήματα για την ευρύτερη Κεντρική Ιταλία. 50 Βέβαια, δεν είναι δυνατόν να μιλήσουμε με βεβαιότητα για μυκηναϊκές αποικιακές εγκαταστάσεις ακόμη και στον Τάραντα, όπου τα ντόπια ευρήματα κεραμικής είναι σχεδόν ίσα σε αριθμό με τα μυκηναϊκά. Αυτή η αποκάλυψη δείχνει ότι, εκτός από την εισηγμένη κεραμική, φαίνεται ότι υπήρξε και μεγάλη παραγωγή ντόπιων απομιμήσεων μυκηναϊκών ή και ανατολικών αγγείων. Παράλληλα, όμως, βρέθηκε και ίσος αριθμός κεραμικών που είναι απολύτως τοπικής παραγωγής και τεχνοτροπίας. Για τα εισηγμένα προϊόντα, πάντως, είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς την προέλευσή τους μια που εμπορικά πλοία μετέφεραν εμπορεύματα από διάφορες περιοχές του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου Θαλάσσης προς την Δύση ενώ φαίνεται ότι διεξαγόταν και εσωτερικό εμπόριο μεταξύ των ιθαγενών. Από κοινωνικής απόψεως, τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι η μυκηναϊκή παρουσία πρέπει να ήταν περισσότερο σε επίπεδο ισοπολιτείας με τους ντόπιους παρά σε επίπεδο αυτόνομης αποικίας ή απόλυτης κυριαρχίας. Οι νεοφερμένοι πρέπει να ενσωματώθηκαν στην ντόπια κοινωνία ενώ το τοπικό στοιχείο παρέμεινε αρκετά ισχυρό έτσι ώστε 48 Pallotino, Etruscans, p. 44 και Leighton, Sicily before History, pp και William Taylour, The Mycenaeans, revised ed. (London: Thames & Hudson, 1983), pp Holloway, Italy and the Aegean, ch III. 49 Δες την θέση των αρχαιολογικών τόπων σε Cornell and Matthews, p Για τον μύθο δες κυρίως Δ.Α., I και OGR, V Ο Emilio Peruzzi, Mycenaeans in Early Latium (Rome: Ateneo & Bizzarri, 1980) παραθέτει και αναλύει τα φιλολογικά (pp.1-31), τα γλωσσολογικά (pp ) και τα γενικά για την Κεντρική Ιταλία αρχαιολογικά (υπό Lucia Vagnetti, pp ) στοιχεία.

19 ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 19 αργότερα να δημιουργήσει νέα καλλιτεχνικά στοιχεία. 51 Στην Σικελία, είναι πολύ πιθανόν, οι σχέσεις των ανθρώπων της μυκηναϊκής εποχής με τους Ιταλούς πέρα από τις εμπορικές ανταλλαγές να είχαν και έναν στενότερο κοινωνικό χαρακτήρα. Τα ευρήματα στην Θάψο (βόρεια των Συρακουσών) της Σικελίας αποτελούν ένα καλό παράδειγμα των παραπάνω διαπιστώσεων. Το σύμπλεγμα οικοδομημάτων κτίσθηκε κατά τον ΙΔ' αιώνα και θυμίζει έντονα μυκηναϊκά κτίρια. Λίγο μετά το 1400 π.χ., σε μια έκταση 1000 επί 300 μ. και δίπλα στις μεμονωμένες στρογγυλές καλύβες της περιοχής, κτίσθηκαν οικοδομήματα πρωτόγνωρα για την Σικελία και την Ιταλία που μοιάζουν πολύ με όμοιά τους στο Αιγαίο και στην Εγγύς Ανατολή. Συγκεκριμένα, κτίσθηκαν μεγάλα παραλληλόγραμμα κτίρια, με μακρά πλευρά μέχρι και 20 μέτρα και με μεγάλη εσωτερική αυλή (εικ. Coles & Harding, fig. 57, p. 174). Μοιάζουν με αποθήκες, οι είσοδοι των οποίων είναι όλες από την εσωτερική αυλή, όπως στην Έγκωμη ή παρόμοιες κατασκευές στο Κίτιο της Κύπρου και στην Ουγκαρίτ στην Συρία αλλά και στις Μυκήνες. Ενδιαφέρον είναι ακόμη ότι στην Σικελία βρέθηκε και το πρώτο σε όλη την Ιταλία σιδερένιο αντικείμενο, ένα δαχτυλίδι, που χρονολογήθηκε λίγο πριν το 1400 π.χ. και δείχνει πόσο πρώιμες ήταν οι επαφές του νησιού με το Αιγαίο. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι όλα αυτά αποτελούν ισχυρές αποδείξεις της παρουσίας ξένων στο νησί ενώ συμπεραίνουν ότι τα προϊόντα που έφθαναν στην Σικελία πρέπει να τα έφερναν μυκηναϊκά, κυπριακά αλλά και πλοία από την ανατολική ακτή της Μεσογείου. 52 Αναμφισβήτητο λοιπόν γεγονός παραμένει ότι η επίδραση των Μυκηναίων και άλλων λαών της Ανατολικής Μεσογείου τουλάχιστον στην Σικελία ήταν μεγάλη, αν και οι κύριες ενδείξεις μας προέρχονται από κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού. Το εμπόριο στην Μεσόγειο Θάλασσα κατά την εποχή του Ορειχάλκου ήταν ε- ποχιακό και διεξαγόταν μεταξύ Απριλίου και Οκτωβρίου, όταν το επέτρεπε ο καιρός αλλά και τα θαλάσσια ρεύματα. Το ταξίδι από το Αιγαίο στην Σικελία διαρκούσε μέχρι και δύο εβδομάδες ενώ από την Κέρκυρα στο Πρίντιζι (Brindizi) ήταν περίπου εννέα ώρες. 53 Ενώ, όπως έχουμε ήδη εξηγήσει, οι επαφές σταδιακά πλήθυναν, παραδόξως, δεν βρέθηκαν περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία στο νοτιοανατολικό άκρο της Ιταλίας, προς την πλευρά της Ελλάδας ή στην Σικελία, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά στα δυτικά της ιταλικής χερσονήσου, στο νότιο Τυρρηνικό Πέλαγος. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι οι Έλληνες θαλασσοπόροι δεν ενδιαφέρονταν την εποχή αυτή να εγκαταστήσουν εμπορικούς σταθμούς οπουδήποτε στην Ιταλία αλλά αποζητούσαν σημεία προσεγγίσεως κατά μήκος της θαλάσσιας οδού του κασσίτερου, ο οποίος ερχόταν από τις ακτές της Κορνουάλης (Cornwall) στην νοτιοδυτική Βρετανία, και του ήλεκτρου, που προερχόταν από την χερσόνησο της Ιουτλάνδης, στην σημερινή Δανία. Παρότι οι Μυκηναίοι έπαιρναν κασσίτερο από τις περιοχές της σημερινής Συρίας, φαίνεται ότι έψαχναν για 51 Coles & Harding, p. 420 και Hallager, pp και Ridway, σ και Taylour, pp Η μινιμαλιστική θεώρηση της επιδράσεως των Μυκηναίων στην Ιταλία της Blake, pp επιβεβαιώνει την αδυναμία των επιχειρημάτων όλων των αρχαιολόγων αλλά δεν μπορεί να ανατρέψει την έστω θολή εικόνα που έχουμε ήδη σχηματίσει για την έλευση των Μυκηναίων στην Ιταλία. Οι θέσεις στις οποίες έχει βρεθεί μυκηναϊκή κεραμική στην Ιταλία και Σικελία σημειώνονται σε χάρτη στο Cornell and Matthews, p. 20 και λεπτομερέστατα στο (επίσκεψη: Ιούνιος 2012). 52 HH, 2: Leighton, in ESS, pp. 105 &107 Procelli in ESS, pp Rosa Procelli M. A. Produzione metallurgica e innovazioni technologiche nella Sicilia protostorica in ESS, pp Leighton, Sicily before History, pp & Holloway, Ancient Sicily, pp Cunliffe, ed., p Δες λεπτομέρειες σε Leighton, Sicily before History, pp

20 20 Δ. Ι. ΛΟΪΖΟΣ εναλλακτικές πηγές του σπάνιου μετάλλου. Ο κασσίτερος ήταν απαραίτητος, μαζί με τον χαλκό, για την παραγωγή του ορείχαλκου (μπρούντζου). Παρά τις εξερευνήσεις τους και το γεγονός ότι η Ετρουρία βρισκόταν στο βορειότερο άκρο και όριο παρουσίας της μυκηναϊκής κεραμικής στην Ιταλία, δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι υπήρξαν την εποχή αυτή άμεσες επαφές Ελλήνων και Ετρούσκων. 54 Τα ταξίδια των Μυκηναίων προς την Δύση διακόπηκαν κατά την ταραγμένη περίοδο της εμφανίσεως των «Λαών της Θάλασσας». 55 Είναι αξιοσημείωτο πάντως ότι οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην Σικελία βεβαιώνουν ότι στην αρχή της μεταμυκηναϊκής περιόδου, οι αλλαγές στην κοινωνική δομή προήλθαν κυρίως από την διακοπή των εμπορικών επαφών με το Αιγαίο, την έλευση νέων πληθυσμών, 56 την ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων με την Σικελία αλλά και την διάδοση της χρήσεως του σιδήρου. Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτές οι κοινωνικές αλλαγές οφείλονταν σε τοπικού χαρακτήρα κοινωνικές μεταλλάξεις για τις οποίες όμως η κινητήρια δύναμη πρέπει να ήταν οι προηγούμενες επαφές με τους Μυκηναίους. Όπως και να έχουν τα πράγματα, η συγκεκριμένη εποχή στην Σικελία χαρακτηρίζεται ως περίοδος κοινωνικής αλλά και οικονομικής αναπτύξεως μια που τότε εισήχθησαν η χρήση του τροχού του αγγειοπλάστη μαζί με την επεξεργασία φύλλων μπρούντζου. 57 Στην ιταλική αρχαιολογία συνεχίζει και σήμερα να είναι ζωηρή η συζήτηση για το κατά πόσο οι ιταλικοί πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν μέχρι την εμφάνιση των Ε- τρούσκων υπήρξαν αποτέλεσμα διεισδύσεως νέων φυλών από τα βόρεια και ανατολικά, απετέλεσαν αυτόνομη εξέλιξη των ντόπιων νεολιθικών πολιτισμών που επηρεάσθηκαν έντονα από τις επαφές που είχαν με τους βορείως των Άλπεων πολιτισμούς αλλά και αυτούς από την Ανατολή ή, εν τέλει, υπήρξαν συνδυασμός και των δύο. 58 Το πλήθος των νέων αρχαιολογικών ανακαλύψεων και των νέων γλωσσολογικών αναλύσεων που αφορούν στην Ιταλική χερσόνησο, υποδεικνύει μια πολύ πιο σύνθετη πραγματικότητα από την απλή εξήγηση της ελεύσεως νέων λαών ή της ξαφνικής αναπτύξεως ντόπιων πολιτισμών. Η ανάπτυξη της προ-ετρουσκικής Ιταλίας φαίνεται να οφείλεται και στον ερχομό νέων μικρών ή μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων, και στην αποδοχή και απορρόφηση των ξένων στοιχείων από ντόπιους πολιτισμούς, αλλά και στις εμπορικές και πολιτισμικές επαφές από ξηρά και θάλασσα. Φυσικά, όλα αυτά δεν αποκλείουν και την αυτόνομη ανάπτυξη ορισμένων ντόπιων κοινωνιών. Το κλειδί, λοιπόν, στην κατανόηση όλου αυτού του σύνθετου οικοδομήματος της ιταλικής προϊστορίας είναι η αποδοχή από μέρους των μελετητών ότι τα αρχαιολογικά, ιστορικά και γλωσσολογικά δεδομένα πρέπει να εξετασθούν από την πλευρά του μακρού χρόνου και βάθους, δηλαδή σε μεγάλες χρονικές περιόδους και σε συνδυασμό με όλα όσα άλλα συμβαίνουν την ίδια εποχή σε ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο. Επίσης, τα τεκταινόμενα στην Ιταλία δεν μπορούν να συζητηθούν χωρίς να ληφθεί υπόψιν τουλάχιστον η εξάπλωση των 54 David Ridgway, Οι πρώτοι Έλληνες στη Δύση, μετ. του L alba della Magna Grecia (Αθήνα: Μορφ. Ίδρ. Εθνικής Τραπέζης, 1992), σ και Taylor, pp και Cornell & Matthews, Atlas of the Roman World, p. 20 Graeme Barker & Tom Rasmussen, The Etruscans (Oxford: Blackwell, 1998), p Δες Δημήτρης Ι. Λοΐζος, Η Αρχαία Ελλάδα και οι Ανατολικοί Λαοί, κεφ. 3 και διάσπαρτα. 56 Ήταν άραγε οι Σικελοί του Θουκυδίδη (VI.2) και οι εκδιωχθέντες από την ηπειρωτική Ιταλία; (Δ.Α., Ι.22). 57 Leighton, ESS, pp και Massimo Pallotino, A History of Earliest Italy,.trans. of Storia della prima Italia (Ann Arbor: Univ. of Michigan, 1991), pp Οι αρχαίοι συγγραφείς μάλλον δεν βοηθούν. Δες τις πληροφορίες που συγκέντρωσε ο Δ.Α. (I.9.1-I.13.2) προς το τέλος του Α αιώνα π.χ. για τους Σικελούς, τους Αβορίγινες, τους Λέλεγες, τους Λίγυες, τους Ομβρικούς, και τους Οινώτρους.