Σόβεσος, Ναός Σαράντα Μαρτύρων

Transcript

1 Περίληψη : Ο ναός των Σαράντα Μαρτύρων (Kırkşehitler kilise), γνωστός και ως Altı Parmak kilise, που αποτελεί μία από τις λίγες «δίδυμες» εκκλησίες της Καππαδοκίας, με διπλή χρήση, λειτουργική και νεκρική, και διπλό εικονογραφικό πρόγραμμα, είναι αφιερωμένη στους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, η λατρεία των οποίων παρουσιάζει ειδικό βάρος για την περιοχή. Με κάτοψη βασιλικής, είναι μία εκκλησία επαρχιακού χαρακτήρα που μιμείται πρότυπα του 11ου αιώνα και υποδηλώνει τοπική αναγέννηση. Χρονολόγηση 12ος-13ος αι. Γεωγραφικός Εντοπισμός Σόβεσος (σημ. Şahinefendi), επαρχία Νεαπόλεως (Nevşehir), Καππαδοκία 1. Γεωγραφικός εντοπισμός Η Σόβεσος (Şahinefendi, Suveç ή Söviş) είναι στην Καππαδοκία σε υψόμετρο 1458 μ. και βρίσκεται 18 χιλιόμετρα νότια του Ουργκιούπ (Προκόπι), στο δρόμο που οδηγεί προς Soğanlı και Niğde. H εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων, γνωστή επίσης και με την τουρκική ονομασία Altı Parmak kilise (Αλτί Παρμάκ, εκκλησία των Έξι Δακτυλίων), βρίσκεται λίγο πριν από το χωριό, περίπου ένα χιλιόμετρο νοτιοανατολικά. Είναι λαξευμένη στους πρώτους βραχώδεις σχηματισμούς κοντά σε άλλες αίθουσες και παρεκκλήσια. Ο ναός των Σαράντα Μαρτύρων συχνά αποδίδεται σε σημερινούς ταξιδιωτικούς οδηγούς και ως Kırkşehitler kilise. 2. Η παράδοση για το μαρτύριο των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας Η ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τη μνήμη των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας στις 9 Μαρτίου. Οι πηγές που αναφέρουν το ιστορικό του μαρτυρίου είναι οι Πατέρες της Εκκλησίας Βασίλειος ο Μέγας και Γρηγόριος Νύσσης, αλλά και άλλοι όπως ο Αστέριος, επίσκοπος Αμασείας, και ο Εφραίμ ο Σύρος. Περιγραφές του μαρτυρίου διασώζονται σε χειρόγραφα που φυλάσσονται στις μονές του Αγίου Όρους: Ιβήρων, Αγίας Λαύρας και Ξηροποτάμου. Σύμφωνα με τις μετέπειτα διηγήσεις, όταν ο Λικίνιος εξέδωσε διατάγματα διωγμού κατά των χριστιανών και έστειλε στις επαρχίες τις εντολές του, στην Καππαδοκία και στη Μικρά Αρμενία ένας αξιωματούχος ονόματι Αγρικόλας τις εφάρμοσε με ζήλο. Στην περιοχή στρατοπέδευε η δωδέκατη αυτοκρατορική λεγεώνα, όμως σαράντα στρατιώτες αρνήθηκαν να θυσιάσουν στα είδωλα του αυτοκράτορα, δηλώνοντας χριστιανοί. Η άρνησή τους θεωρήθηκε αξιόποινη δεδομένου ότι οι θυσίες στο όνομα του αυτοκράτορα εκλαμβάνονταν ως υποχρέωση κάθε Ρωμαίου πολίτη. Οι σαράντα στρατιώτες που δήλωσαν χριστιανοί δικάστηκαν από το διοικητή τους, Λυσία, και η τιμωρία ήταν να τους αφήσουν όλη τη νύχτα εκτεθειμένους στο κρύο της λίμνης της Σεβάστειας, ενώ απέναντί τους έστησαν θερμά λουτρά, ώστε να ενταθεί το μαρτύριό τους. Σύμφωνα με τις περιγραφές των πηγών, τη νύχτα, όταν άρχισαν να παγώνουν τα σώματά τους, ένας από τους στρατιώτες λύγισε και έτρεξε προς τα λουτρά. Η απότομη διαφορά θερμοκρασίας τον σκότωσε ακαριαία. Η διήγηση του μαρτυρίου αναφέρει ότι άγγελοι Κυρίου κατέβηκαν με μαρτυρικά στέμματα κοντά στους τριάντα εννέα εναπομείναντες στρατιώτες. Όταν ένας από τους φύλακες είδε το τεσσαρακοστό από αυτά τα στέμματα να περιμένει έναν εκλεκτό, φωτίστηκε και πήγε να ενωθεί με τους μάρτυρες. Την επόμενη μέρα, πήραν τους ημιθανείς στρατιώτες έξω από το νερό και τους έκαψαν, ώστε τίποτα να μη θυμίζει το μαρτύριο. Σύμφωνα μάλιστα με την παράδοση, τον νεότερο από αυτούς, που ονομαζόταν Μελίτων και ήταν ακόμη ζωντανός, τον πλησίασε η μητέρα του και τον ενθάρρυνε να συντροφεύσει τους συναγωνιστές του και να κερδίσει την αιώνια βασιλεία. Οι στάχτες των μαρτύρων μετά την πυρά σκορπίστηκαν στη λίμνη. Από τους παρευρισκομένους, ένας σκλάβος, ονόματι Ευνοϊκός, έγραψε για το γεγονός. Επιμελήθηκε μάλιστα και τοπρώτο ευκτήριο προς τιμήν των μαρτύρων. Εκείνοι φαίνεται πως του εμπιστεύτηκαν, την παραμονή του μαρτυρίου τους, τις τελευταίες επιθυμίες τους και τα ονόματά τους: Ακάκιος, Αέτιος, Αλέξανδρος, Αγχίας, Αθανάσιος, Κάνδιδος (ή Κλαύδιος), Κύριλλος, Δομετιανός, Δόμνος, Εκδίκιος, Ευνοϊκός, Ευτύχιος, Ηλίας, Γάιος, Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 1/5

2 Γοργόνιος, Γοργόνιος, Ηράκλειος, Ησύχιος, Ιωάννης, Χουδίων, Φλάβιος, Ξανθίας, Βιβιανός, Βαλέριος, Βαλέντιος, Θεόφιλος, Θεόδουλος, Σισίνιος, Σμαράγδιος, Λυσίμαχος, Μελίτων, Σεβηριανός, Σακερδών, Νικόλαος, Φιλοκτήμων, Πρίσκος, (Λεόντιος), Μελέτιος, (Κουρίων) και ο φύλακας που τελευταίος τους συντρόφευσε, ο Αγλάιος. 1 Ο Συμεών ο Μεταφραστής και πολλοί άλλοι εγκωμιάζουν το σθένος των Σαράντα Μαρτύρων. Στη γραπτή παράδοση, η ιστορία τους φαίνεται να επηρεάζει τις διηγήσεις και για τους Πέντε Μάρτυρες της Σεβάστειας και τους Σαράντα δύο Μάρτυρες Αμορίου. 3. Χρονολόγηση του ναού των Σαράντα Μαρτύρων στη Σόβεσο Η αναθηματική επιγραφή στο εσωτερικό του ναού χρονολογεί τις τοιχογραφίες της ανακαίνισης στα Τούτο σημαίνει ότι ο ναός είναι προγενέστερος, όπως και το πρώτο στρώμα ζωγραφικού διακόσμου. Πρέπει ακόμα να λάβουμε υπόψη ότι δύο φορές, σε διαφορετικές περιόδους, οι δυτικοί χώροι, του παρεκκλησίου, είχαν λαξευτεί ώστε να χαμηλώσουν 1,50 μ. συνολικά και να έρθουν στο ίδιο επίπεδο με τον κυρίως ναό. Οι μελετητές αποδέχονται ως προς το ζωγραφικό διάκοσμο χρονολόγηση μέσα στο 13ο αιώνα, ενώ φαίνεται ότι η κατασκευή του ναού πρέπει να χρονολογηθεί στο 12ο αιώνα. 4. Ιστοριογραφική έρευνα για το μνημείο Ο Guillaume de Jerphanion 2 είναι ο πρώτος που δημοσίευσε τις εκκλησίες της περιοχής, από τις πρώτες ήδη δεκαετίες του 20ού αιώνα, ακολουθώντας τη συμβουλή του Gabriel Millet. 3 Στις καταγραφές του παρουσιάζονται οι πρώτες κατόψεις και οι πρώτες φωτογραφίες των τοιχογραφιών. Εξαιρετικό αρχείο όλων των πρωτοτύπων φυλάσσεται στη Φωτοθήκη του Κέντρου Βυζαντινών Μελετών Millet, στη Γαλλία. Όλοι οι μετέπειτα ιστορικοί και αρχαιολόγοι στηρίζονται σε αυτόν και δέχονται κατά κύριο λόγο τις χρονολογήσεις του, παρόλο που αυτές βασίστηκαν σε περίπου εκατό εκκλησίες. Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, νέες ανακαλύψεις διαμορφώνουν συνεχώς το ερευνητικό τοπίο και οι δημοσιεύσεις πολλές φορές, εκ των υστέρων, κρίνονται βιαστικές. 4 Μελετητές της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τέχνης, όπως ο Marcel Restle και η Catherine Jolivet-Lévy, που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την Καππαδοκία, θεωρούνται οι βασικές βιβλιογραφικές αναφορές για το μνημείο. Επίσης, η Lyn Rodley, και περισσότερο η Nicole Thierry, αναφέρονται σε αυτό. Η Thierry μάλιστα κάνει διαχωρισμό μεταξύ «διπλής» και «δίδυμης» κάτοψης και εντάσσει το ναό των Σαράντα Μαρτύρων στη δεύτερη περίπτωση. 5 Η διαφορά μεταξύ «διπλών» και «διδύμων» είναι ουσιαστική. «Διπλή» είναι μία εκκλησία με δύο κλίτη, ενώ «δίδυμες» χαρακτηρίζονται δύο ξεχωριστές αλλά εφαπτόμενες εκκλησίες. Από αρχιτεκτονικής άποψης, και οι «διπλές» και οι «δίδυμες» βρίσκονται σε ένα περισσότερο ή λιγότερο ενιαίο χώρο. Μορφολογικά, η διαφορά μοιάζει να ορίζεται από τις οροφές. Όταν δηλαδή δύο κλίτη έχουν κοινό θόλο όπως για παράδειγμα η εκκλησία του Αρχάγγελου κοντά στο Cemil, τότε μιλάμε για «διπλή» εκκλησία. Όταν δύο κλίτη έχουν το καθένα θόλο και αψίδα δική του, τότε αυτονόητα ορίζονται ως αυτόνομοι λατρευτικοί χώροι, «δίδυμοι», όπως οι Σαράντα Μάρτυρες στη Σόβεσο ( ) αλλά και η η Αγία Βαρβάρα (Tahtalı kilise) στο Soğanlı ( ). 5. Περιγραφή του ναού Ο ναός των Σαράντα Μαρτύρων ανήκει στους «δίδυμους» 6 ναούς των κοιλάδων Damsa και Soğanlı, όπως η Balık kilise στο Soğanlı και ο Αρχάγγελος κοντά στο Cemil. O de Jerphanion, στην καταγραφή των ναών της Καππαδοκίας, παρουσιάζει τις κατόψεις αυτών των εκκλησιών μαζί. 7 Ως προς το σχεδιασμό φαίνεται ότι στους Σαράντα Μάρτυρες στη Σόβεσο έχει επιλεχθεί κάτοψη βασιλικής που υιοθετείται σπάνια στην Καππαδοκία και είναι περισσότερο χαρακτηριστική του 11ου αιώνα, αλλά επαναλαμβάνεται, ως μίμηση, και το Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 2/5

3 13ο αιώνα. Η Lyn Rodley, που έχει περιγράψει λεπτομερέστατα το μνημείο, εκφράζει την άποψη για ενδεχόμενη σχέση μεταξύ του ναού και της παρακείμενης μονής του Şahinefendi, 8 ωστόσο φαίνεται ότι για την τεκμηρίωση αυτής της υπόθεσης δεν υπάρχουν αποδείξεις. 9 Ο ναός αποτελείται από δύο παράλληλα κλίτη, το ένα λίγο μεγαλύτερο από το άλλο, με επιμήκη θολωτή οροφή, που επικοινωνούν μεταξύ τους με δύο τόξα (εικόνα 3). ΟRestle τα ονομάζει «ναό» και «παρεκκλήσιον». 10 Το κύριο μέρος του ναού, το λειτουργικό, είναι το νότιο, όπου βρίσκεται η είσοδος. Οι διαστάσεις αυτού του κλίτους είναι: 3,75 μ. ο νότιος τοίχος, 4 μ. ο βόρειος, 2,50 μ. φάρδος δυτικά και 2,80 μ. ανατολικά. Το βόρειο κλίτος, που είχε νεκρική χρήση, έχει 4 μ. μήκος και 4,25 μ. πλάτος. 11 Και στα δύο σχηματίζεται κόγχη που είχε τη μορφή τυφλού ημισφαιρικού θόλου και τη λειτουργία αψίδας. Καθεμία από τις αψίδες είχε πλούσια εικονογράφηση, κιγκλιδώματα στην είσοδο και Αγία Τράπεζα. Όπως μπαίνουμε από τη νότια είσοδο και περνάμε ένα από τα δύο ανοίγματα προς το «παρεκκλήσιον», ή νεκρικό κλίτος, συναντάμε μπροστά μας, στο βόρειο τοίχο, μια μεγάλη αψιδωτή εσοχή εικονογραφημένη (Σταύρωση) αλλά και δύο μικρότερες και αβαθείς. Πολλά αψιδωτά κοίλα, συνήθως αβαθή προθήκες, υπάρχουν λαξευμένα τόσο στις κόγχες όσο και στις πλευρές του ναού, δικαιολογώντας αυτό που τονίζει και ο Restle ως χαρακτήρα της λαξευτής τεχνικής, τη δημιουργία δηλαδή κοίλων και αψιδωτών μορφών στο χώρο, τα οποία ωστόσο είχαν λειτουργικό χαρακτήρα (εικόνα 4). Το ένα από αυτά τα κοίλα, για παράδειγμα, φιλοξενούσε κάθισμα. Αντίθετα με ό,τι θα μπορούσε να πιστέψει κανείς σε πρώτη προσέγγιση, η λαξευμένη σε καμάρα οροφή δεν αποτελεί απόρροια μίμησης της επίγεια δομημένης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Στη λαξευτή τεχνική, η καμπύλη, ο θόλος, αποτελούν φυσικές φόρμες, ενώ αντίθετα η επίπεδη επιφάνεια είναι «τεχνητή», όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Restle. 12 Ανατολικά, σε κάθε κλίτος υπάρχει από ένα τόξο με διακοσμημένο τύμπανο που οδηγεί σε κόγχη. Οι δύο κόγχες, ίσως βοηθητικοί χώροι, επικοινωνούν μεταξύ τους με ένα πέρασμα. Ο ναός, επομένως, ως προς την κάτοψή του και την οργάνωση του χώρου είχε δύο λειτουργίες, ενώ παράλληλα διακρίνεται ένα διπλό εικονογραφικό πρόγραμμα που ανταποκρίνεται σε αυτές ακριβώς τις λειτουργίες του. 6. Αποτίμηση Όπως φαίνεται, ο ναός των Σαράντα Μαρτύρων στη Σόβεσο μιμείται, τόσο στο αρχιτεκτονικό όσο και στο εικονογραφικό του πρόγραμμα, παλαιότερα πρότυπα. Είναι φυσικό αφού η περιοχή, αποκομμένη από τα κέντρα των εξελίξεων, ασκεί την πίστη της με την ανοχή των Σελτζουκιδών. Είναι ήδη σημαντικό, μετά την απουσία μνημείων του 12ου αιώνα, να υπάρχει η επαρχιακή αυτή αναγέννηση, μάρτυρας σχετικής οικονομικής ευμάρειας ενός «μικροπολιτισμού αυτόχθονος και αρχαϊκού» Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας Γ, Μήνας Μάρτιος (Αθήνα 1960), σελ περιγράφει το μαρτύριο αλλά και αναφέρει ονομαστικά καθέναν από τους μάρτυρες. Ωστόσο στην αγιολογική παράδοση έχουν διασωθεί και άλλες εκδοχές για τον κατάλογο των ονομάτων. 2. Guillaume de Jerphanion ( ): μεταφραστής, επιγραφολόγος, φωτογράφος, αρχαιολόγος, βυζαντινολόγος, ο πρώτος που δημοσίευσε συστηματική μελέτη 47 αρχαιολογικών τόπων της Καππαδοκίας. 3. Gabriel Millet ( ): βυζαντινολόγος, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. 4. Thierry, N., De la datation des églises de Cappadoce, BZ 88 (1995), σελ Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 3/5

4 5. Thierry, N., L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe au XIIIe s., DOP 29 (1975), σελ Ο όρος του de Jerphanion αμφισβητήθηκε, ή μάλλον διευκρινίστηκε αργότερα. 7. de Jerphanion, G., Une nouvelle province de l art byzantin, les églises rupestres de Cappadoce III (Paris 1925). 8. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Restle, M., Byzantine wall painting in Asia Minor III (χ.τ.1967), σελ Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l'abside et de ses abords (Paris 1991), σελ Restle M., Byzantine wall painting in Asia Minor III (χ.τ. 1967), σελ. 5. Η άποψη ότι η μορφή είναι απόρροια συγκεκριμένης τεχνικής συναντάται γενικότερα στο μελετητή ακόμη και στις αναλύσεις της εικονογραφίας. 13. Thierry, N., L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe au XIIIe s., DOP 29 (1975), σελ Βιβλιογραφία : de Jerphanion G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, 2 vols., Paris Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Restle M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, Greenwich, Conn 1967 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Diehl C., Manuel d art byzantin, Auguste Picard, Paris de Jerphanion G., La voix des monuments: notes et études d'archeologie chrétienne, Van Oest, Paris 1930 Kazhdan A., Patterson-Ševčenko N.P., "Forty Martyrs of Sebasteia", Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium 2, New York - Oxford 1991, Thierry N., "De la datation des égllises de Cappadoce", Byzantinische Zeitschrift, 88, 1995, Thierry N., "L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIIIe", Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975, Δικτυογραφία : CAPPADOCIA Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 4/5

5 Forty Martyrs March 9, 320 Forty Men Died on Ice Rather than Renounce Christ THE FORTY MARTYRS OF SEBASTE A.D The Forty Martys of Sebaste Συναξαριστής. 9 Μαρτίου, Μνήμη των αγίων μεγάλων Τεσσαράκοντα μαρτύρων Беседа 19 На день святых четыредесяти мучеников Γλωσσάριo : βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 5/5