Κόραμα, Ναός 23, Καρανλίκ Κιλισέ

Transcript

1 Για παραπομπή : Τσάκαλος Αντώνης,, 2003, Περίληψη : Ο ναός Καρανλίκ Κιλισέ ή της Αναλήψεως αποτελεί το καθολικό του ομώνυμου μοναστηριού, το οποίο δεσπόζει στην κοιλάδα των Κοράμων. Ο ναός ανήκει στην ομάδα των τριών «εκκλησιών με κολόνες», μαζί με το ναό 19 (Ελμαλί Κιλισέ) και το ναό 22 (Τσαρικλί Κιλισέ). Χρονολόγηση μέσα 11ου αιώνα Γεωγραφικός Εντοπισμός Κόραμα (κοιλάδα), Καππαδοκία 1. Εισαγωγικά Ο ναός Καρανλίκ Κιλισέ ή ναός της Αναλήψεως αποτελεί το καθολικό του ομώνυμου μοναστηριού, το οποίο δεσπόζει στην κοιλάδα των Κοράμων λόγω της σημαντικής γεωφυσικής θέσης που καταλαμβάνει σε αυτήν (εικ. 1). Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα λαξευτά μνημεία της Καππαδοκίας που σώζονται από τη Μεσοβυζαντινή εποχή. Ο ναός ανήκει στην ομάδα των τριών «εκκλησιών με κολόνες», μαζί με το ναό 19 (Ελμαλί Κιλισέ) και το ναό 22 (Τσαρικλί Κιλισέ). Η ονομασία τους οφείλεται στις τέσσερις κολόνες που οριοθετούν το κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού, το οποίο καλύπτεται από σφαιρικό θόλο. Οι «εκκλησίες με κολόνες» παρουσιάζουν μεταξύ τους τυπολογικές συγγένειες στον αρχιτεκτονικό τους τύπο, ενώ όσον αφορά το ζωγραφικό τους διάκοσμο αποτελούν ένα ομοιογενές σύνολο που εναρμονίζεται, τόσο εικονογραφικά όσο και τεχνοτροπικά, με τα κωνσταντινουπολίτικα καλλιτεχνικά πρότυπα της εποχής. Πιστεύεται ότι και οι τρεις εκκλησίες φιλοτεχνήθηκαν σε κοντινό χρονικό διάστημα από το ίδιο εργαστήριο αγιογράφων που προσκλήθηκε πιθανώς στην περιοχή από κάποια σημαντική γειτονική πόλη. 2. Χρονολόγηση Η εκκλησία Καρανλίκ Κιλισέ μελετήθηκε εκτενώς και δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στις αρχές του 20ού αιώνα από τον Guillaume de Jerphanion, ο οποίος τη χρονολόγησε στα μέσα περίπου του 11ου αιώνα, 1 με κριτήριο την αρχιτεκτονική της, την εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση των τοιχογραφιών της και το συσχετισμό της με άλλα χρονολογημένα μνημεία της Καππαδοκίας. Η χρονολόγηση αυτή συνεχίζει να είναι η επικρατέστερη μέχρι σήμερα, 2 ενώ ορισμένοι μελετητές προτείνουν τα τέλη του 12ου ή τις αρχές του 13ου αιώνα, 3 βασιζόμενοι κυρίως σε τεχνοτροπικές αναλύσεις του ζωγραφικού διακόσμου. 3. Αρχιτεκτονική Η είσοδος στην εκκλησία γίνεται μέσα από μία ανηφορική σήραγγα με σκαλοπάτια, η οποία είναι λαξευμένη στο βράχο και οδηγεί στον ορθογώνιο νάρθηκα (εικ. 2α αρ. 9 ). Ο τελευταίος ακολουθεί άξονες διαφορετικούς από αυτούς του κυρίως ναού και καλύπτεται από ημικυλινδρικό θόλο. Στη δυτική πλευρά του βρίσκεται το μοναδικό παράθυρο ολόκληρης της εκκλησίας, στο εσωτερικό της οποίας το φυσικό φως είναι σχεδόν ανύπαρκτο, γεγονός που εξηγεί και την ονομασία της «Σκοτεινή εκκλησιά». Στη νότια πλευρά του νάρθηκα είναι λαξευμένο ένα τετράγωνο ταφικό διαμέρισμα (εικ. 3). Η είσοδός του είναι πεταλόμορφη και στο έδαφος υπάρχουν λαξευμένοι τάφοι, οι οποίοι προορίζονταν πιθανώς για δύο από τους χορηγούς του ναού. Στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα ανοίγεται η είσοδος στον κυρίως ναό, ο οποίος ακολουθεί τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με κεντρικό τρούλο και τρεις αψίδες(εικ. 4). Ο αρχιτεκτονικός αυτός τύπος ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος στην Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες περιοχές του Βυζαντίου κατά τον 11ο αιώνα. Ο κεντρικός τρούλος καλύπτει το τμήμα του κυρίως ναού που ορίζεται από τους τέσσερις κίονες. Πέντε ακόμη τρούλοι καλύπτουν τα τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα και την ανατολική κεραία του εγγεγραμμένου σταυρού, ενώ οι υπόλοιπες τρεις κεραίες (βόρεια, νότια και δυτική) καλύπτονται από ημικυλινδρικούς θόλους. Δημιουργήθηκε στις 15/2/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Τσάκαλος Αντώνης,, 2003, Στην ανατολική πλευρά του ναού το Ιερό Βήμα διαμορφώνεται από τρεις αψίδες που παρουσιάζουν πεταλόμορφη κάτοψη. Η κεντρική αψίδα είναι μεγαλύτερη από τις πλευρικές, ενώ στην καθεμία από αυτές έχουν λαξευτεί μία Αγία Τράπεζα και ένα κάθισμα. Η κεντρική αψίδα χωριζόταν από τον κυρίως ναό με ένα τέμπλο λαξευμένο στο βράχο, από το οποίο σώζονται μόνο λίγα τμήματα. Ένα πέρασμα εξασφάλιζε την κυκλοφορία μεταξύ κεντρικής και βόρειας αψίδας κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, στοιχείο που οφείλεται στην επίδραση της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης στην Καππαδοκία. Τέσσερα καθίσματα πλαισιώνουν, ανά δύο, την είσοδο της κεντρικής αψίδας και την έξοδο από τον κυρίως ναό. Η ιδιαίτερη χρήση, που πιθανώς είχαν, παραμένει σήμερα αδιευκρίνιστη. 4. Ζωγραφικός διάκοσμος Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες, οι οποίες πρόσφατα συντηρήθηκαν. Σε αντίθεση με τις καππαδοκικές εκκλησίες του 10ου αιώνα, όπου οι αφηγηματικοί εικονογραφικοί κύκλοι κάλυπταν σε συνεχόμενες ζώνες τις επιφάνειες των τοίχων και των ημικυλινδρικών θόλων, το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού 23 εναρμονίζεται με τις σύγχρονες καλλιτεχνικές επιταγές της Κωνσταντινούπολης και παρουσιάζει αυτόνομες δογματικές παραστάσεις από το χριστολογικό κύκλο. 4 Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των επτά ή οκτώ χορηγών που εντάσσονται και αυτοί στο εικονογραφικό πρόγραμμα (εικ. 5) και οι οποίοι φαίνεται ότι συμμετείχαν ενεργά στη διαμόρφωσή του Ιερό Βήμα Το τεταρτοσφαίριο της κεντρικής αψίδας το καταλαμβάνει η παράσταση της Δέησης, θέμα ιδιαίτερα συχνό στις εκκλησίες της Καππαδοκίας, σε αντίθεση με τη Θεοτόκο που απεικονίζεται στο σημείο αυτό στις εκκλησίες του υπόλοιπου βυζαντινού κόσμου. Ο Χριστός ένθρονος, η Παναγία και ο Ιωάννης ο Βαπτιστής συνοδεύονται από δύο γονυπετείς και δεόμενους χορηγούς, τον ιερέα Νικηφόρο (αριστερά) και το Βασίλειο ή Βασσιανό (δεξιά). Τον τοίχο κάτω από τη Δέηση καταλαμβάνουν οι ολόσωμες μορφές του Γρηγορίου Θεολόγου, του Μεγάλου Βασιλείου, του Ιωάννη Χρυσοστόμου και των αγίων Νικολάου και Υπατίου. Στη βόρεια αψίδα απεικονίζεται η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα, ενώ στη νότια αψίδα η προτομή του Αβραάμ, το Άγιο Μανδήλιο και μορφές αγίων Κυρίως ναός Στον κυρίως ναό της Καρανλίκ Κιλισέ οι τοιχογραφίες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις οριζόντιες ζώνες. Στα ανώτερα τμήματα απεικονίζονται ο Παντοκράτορας, αρχάγγελοι, προφήτες και μάρτυρες. Στη μεσαία ζώνη παρουσιάζονται αυτόνομα επεισόδια από το βίο του Χριστού, ενώ το κατώτερο μέρος των τοίχων καλύπτεται κυρίως από ολόσωμους μετωπικούς αγίους. Στον κεντρικό τρούλο ο Παντοκράτορας συνοδεύεται από τις προτομές του Χριστού-Εμμανουήλ και έξι αρχαγγέλων. Στον ανατολικό τρούλο απεικονίζεται δεύτερη φορά ο Παντοκράτορας καθώς και οι προτομές του Ιωάννη Βαπτιστή, του Ιωακείμ, της Άννας και τεσσάρων αρχαγγέλων. Στους τρούλους των γωνιακών διαμερισμάτων απεικονίζονται οι αρχάγγελοι Γαβριήλ, Μιχαήλ, Ουριήλ και Ραφαήλ. Τα εσωράχια των μεγάλων τόξων καταλαμβάνουν ολόσωμες μορφές δώδεκα προφητών της Παλαιάς Διαθήκης που κρατούν ξετυλιγμένα ειλητά πάνω στα οποία αναγράφονται προφητείες τους. Στα εσωράχια των μικρών τόξων απεικονίζονται μορφές αγίων μαρτύρων που κρατούν το χαρακτηριστικό σταυρό στο δεξί χέρι τους. Στη μεσαία ζώνη, δηλαδή στους ημικυλινδρικούς θόλους και τα αντίστοιχα τύμπανα των τοίχων, απεικονίζονται σε αυτόνομες παραστάσεις επεισόδια από τη ζωή του Χριστού, τα οποία αντιστοιχούν στις κυριότερες εκκλησιαστικές εορτές. Οι σκηνές αυτές παρουσιάζουν μια ορισμένη ομαδοποίηση σε καθεμία από τις τρεις πλευρές του ναού, χωρίς ωστόσο να ακολουθούν αυστηρή χρονολογική σειρά. Στη βόρεια πλευρά αντιστοιχούν τα επεισόδια που σχετίζονται με το μυστήριο της Ενσάρκωσης (Ταξίδι στη Βηθλεέμ και κεντρική σκηνή της Γέννησης με την Προσκύνηση των μάγων και των βοσκών) στη δυτική πλευρά τα θαύματα και ο δημόσιος βίος του Χριστού (κεντρική σκηνή της Μεταμόρφωσης, γύρω από την οποία παρουσιάζονται η Βάπτιση, η Έγερση του Λαζάρου και η Βαϊοφόρος) στη νότια πλευρά τα επεισόδια που αναφέρονται στο Δημιουργήθηκε στις 15/2/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Τσάκαλος Αντώνης,, 2003, Πάθος και στην Ανάσταση (κεντρική σκηνή της Σταύρωσης, γύρω από την οποία εικονίζονται ο Μυστικός Δείπνος, η Προδοσία, οι Μυροφόρες στο μνήμα και η Ανάσταση του Χριστού). Στο κατώτερο μέρος των τοίχων απεικονίζονται ολόσωμοι μετωπικοί άγιοι, η σκηνή των Τριών Παίδων εν Καμίνω και οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ που πλαισιώνονται από τρεις ή τέσσερις ακόμα χορηγούς Νάρθηκας Στο νάρθηκα, όπου βρίσκεται και το ταφικό διαμέρισμα, συνδυάζονται σκηνές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Στους τοίχους απεικονίζονται η Φιλοξενία του Αβραάμ (δυτικά), ο Ευαγγελισμός (ανατολικά, αριστερά και δεξιά της εισόδου προς τον κυρίως ναό) καθώς και μορφές αγίων και μαρτύρων. Στον ημικυλινδρικό θόλο γειτνιάζουν οι σκηνές της Ανάληψης (ανατολικά) και του «Πορευθέντες μαθητεύσατε» (δυτικά), όπου η κεντρική μορφή του Χριστού πλαισιώνεται από δύο ακόμα γονυπετείς και δεόμενους χορηγούς. Πρόκειται για τον Γενέθλιο (δεξιά) και τον Ιωάννη Ενταλματικό (αριστερά), ο οποίος φαίνεται πως ήταν ο πιο σημαντικός μεταξύ των δωρητών του ναού αυτού, λόγω του τίτλου και της πλούσιας ενδυμασίας του. Ο τίτλος «ενταλματικός» ήταν άγνωστος κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, πιστεύεται όμως ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Ιωάννης ήταν ένας απεσταλμένος του Πατριάρχη, επιφορτισμένος να διεκπεραιώσει μια ειδική αποστολή στην περιοχή Αξιολόγηση Οι τοιχογραφίες της Καρανλίκ Κιλισέ αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ζωγραφικά σύνολα της βυζαντινής Καππαδοκίας. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο ναό αυτό μεταξύ αρχιτεκτονικής, λειτουργίας και εικονογραφίας, σχέσεις οι οποίες, ενώ επιτρέπουν ποικίλους συνδυασμούς και επιμέρους ερμηνείες, εξασφαλίζουν ταυτόχρονα τη συνοχή και την ομοιογένεια του συνόλου. 6. Τεχνοτροπία Ο ζωγραφικός διάκοσμος της εκκλησίας αποδεσμεύεται από την τοπική ανατολίτικη παράδοση που χαρακτήριζε τα καππαδοκικά μνημεία του 10ου αιώνα, εκφράζοντας την έντονη επίδραση των καλλιτεχνικών τάσεων που κυριαρχούσαν στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 11ο αιώνα. Οι συνθέσεις είναι πιο δομημένες και ισορροπημένες, η απόδοση της έκφρασης στα πρόσωπα, της κίνησης και των όγκων στις ανθρώπινες μορφές γίνεται με μεγαλύτερη επιτυχία, παραπέμποντας στα σημαντικά σύνολα μνημειακής ζωγραφικής και ψηφιδωτών του 11ου αιώνα, όπως η Νέα Μονή της Χίου, η Παναγία Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη και ο Όσιος Λουκάς στη Φωκίδα. Παράλληλα, όμως, ο ζωγράφος του ναού επιδεικνύει κάποια αδεξιότητα στην απόδοση των ανθρώπινων αναλογιών και των μυών στα γυμνά μέρη του σώματος, ενώ ξαφνιάζουν ορισμένες φορές η ταραγμένη, σχεδόν μανιεριστική απόδοση της πτυχολογίας και οι αφύσικα βεβιασμένες κινήσεις των σωμάτων. 1. de Jerphanion, G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin II (Paris ), σελ Thierry, N., Notes critiques à propos des peintures rupestres de Cappadoce, Revue des Études Byzantines 26 (1968), σελ Wharton Epstein, A., The Fresco decoration of the Column churches, Göreme valley, Cappadocia. A consideration of their chronology and their models, Cahiers Archéologiques 29 ( ), σελ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Jolivet- Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ Lafontaine-Dosogne, J., Histoire de l art byzantin et chrétien d Orient (Louvain-la-Neuve 1987), σελ Restle, M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor I (Greenwich Conn 1967), σελ Για αναλυτική περιγραφή του εικονογραφικού προγράμματος, βλ. de Jerphanion, G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de Δημιουργήθηκε στις 15/2/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Τσάκαλος Αντώνης,, 2003, l art byzantin I (Paris ), σελ Επίσης, Tsakalos, A., Le monastère rupestre de Karanlık kilise à Göreme (Cappadoce), Mémoire de DEA (Panthéon Sorbonne 1996), σελ Τσάκαλος, Α., «Παρεμβάσεις χορηγών στην εικονογράφηση των ναών. Η περίπτωση του Karanlık kilise στην Καππαδοκία», Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, 20ό Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Μαΐου 2000 (Αθήνα 2000), σελ Thierry, N., L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIVe, Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), σελ. 89. Βιβλιογραφία : Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Restle M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, Greenwich, Conn 1967 Lafontaine-Dosogne J., Histoire de l art byzantin et chrétien d Orient, Louvain-la-Neuve 1987 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Wharton-Epstein A., "The Fresco Decoration of the Column Churches, Göreme Valley, Cappadocia. A Consideration of their Chronology and their Models", Cahiers Archeologiques, 29, , Thierry N., "Notes critiques à propos des peintures rupestres de Cappadoce", Revue des Études Byzantines, 26, 1968, Thierry N., "L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIIIe", Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975, Jerphanion G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, Paris Tsakalos A., Le monastère rupestre de Karanlık kilise à Göreme (Cappadoce) (Mémoire de DEA), Universitè de Paris I, Panthéon-Sorbonne, Paris 1996 Τσάκαλος Α., "Παρεμβάσεις χορηγών στην εικονογράφηση των ναών. Η περίπτωση του Karanlık kilise στην Καππαδοκία", Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, 20ό Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Μαΐου 2000, Αθήνα 2000, Δικτυογραφία : Κaranlik or Dark Church Γλωσσάριo : Αγία Τράπεζα, η «Το τραπέζι του Θεού», τράπεζα πάνω στην οποία τελείται η Θεία Ευχαριστία, συχνά επενδεδυμένη με πολύτιμα υλικά. Η Αγία Τράπεζα τοποθετείται μπροστά ή μέσα στο ημικύκλιο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Αρχικά ήταν ξύλινη και κινητή, ενώ από τον 4ο αιώνα ήταν ακίνητη, λίθινη ή μαρμάρινη, αλλά και λαξευτή. Υπάρχουν τράπεζες κιβωτιόσχημες ή και με ακαθόριστο αριθμό κιονίσκων. Κάτω από την Αγία Τράπεζα τοποθετούνται άγια λείψανα κατά την τελετή των εγκαινίων. Δημιουργήθηκε στις 15/2/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Τσάκαλος Αντώνης,, 2003, Ανάληψη, η Η εικονογραφική παράσταση της Ανάληψης του Χριστού (καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα και εορτάζεται 40 ημέρες μετά το Πάσχα) έλαβε την τελική της μορφή τον 6ο αιώνα. Ο Χριστός σε δόξα, περιστοιχισμένος από αγγέλους, ανεβαίνει προς τον ουρανό. Στο κάτω μέρος της παράστασης τοποθετούνται οι 12 Απόστολοι και ανάμεσά τους η Παναγία. άντυγα (τόξου), η ή εσωρράχιο, το Εσωτερική επιφάνεια συνήθως σε τόξο ή καμάρα και γενικά σε καμπύλο αρχιτεκτονικό μέλος. Αρχάγγελοι, οι Ουράνια όντα, τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Στη βυζαντινή τέχνη εικονίζονται σαν άνθρωποι, με φτερά όμως και φωτοστέφανο, φέροντας αυτοκρατορικά ενδύματα. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Γέννηση, η (του Χριστού) Στη βυζαντινή τέχνη η παράσταση της γέννησης του Χριστού περιλάμβανε αρχικά μόνο το Θείο Βρέφος στη φάτνη και τα ζώα που το περιστοίχιζαν και αργότερα εμπλουτίστηκε με πρόσωπα και επεισόδια: τη Θεοτόκο, τον Ιωσήφ, τους ποιμένες, την προσκύνηση των Μάγων κ.ά. γωνιακά διαμερίσματα, τα Στους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς, πρόκειται για τα μικρά διαμερίσματα που διαμορφώνονται στα κενά εκατέρωθεν των κεραιών του σταυρού, έτσι ώστε ο σταυρικός πυρήνας του ναού να εγγράφεται σε τετράγωνο. Καλύπτονταν με φουρνικά ή με σταυροθόλια. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. ειλητόν ή ειλητάριο, το Μακρόστενη χειρόγραφη περγαμηνή, τυλιγμένη γύρω από ξύλινο ή κοκάλινο κοντάρι. Ευαγγελισμός, ο (της Θεοτόκου) Η εμφάνιση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία, ο οποίος ανήγγειλε την είδηση της έλευσης του Αγίου Πνεύματος και της Γέννησης του Χριστού. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή του Ευαγγελισμού παριστάνει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ που πλησιάζει την όρθια ή καθιστή Θεοτόκο. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία ή γνωρίζει παραλλαγές. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. κυρίως ναός, ο Δημιουργήθηκε στις 15/2/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Τσάκαλος Αντώνης,, 2003, Ως κυρίως ναός χαρακτηρίζεται το μεγάλο κεντρικό τμήμα του ευκτήριου οίκου, ανάμεσα στο νάρθηκα και το Ιερό Βήμα. Πρόκειται για το χώρο όπου οι πιστοί παρακολουθούν τη λειτουργία. Μεταμόρφωση, η Παράσταση του Δωδεκάορτου που απεικονίζει το επεισόδιο της εμφάνισης του Χριστού εν δόξη πάνω στο όρος Θαβώρ. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε δύο μέρη: στο ανώτερο, στην κορυφή του όρους, παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο περιβαλλόμενος από δόξα και πλαισιωμένος από τους προφήτες Μωυσή και Ηλία στραμμένους προς το κέντρο και σε στάση δέησης, ενώ στο κατώτερο, στους πρόποδες του βουνού, βρίσκονται οι τρεις μαθητές του Χριστού Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης, σε στάσεις που δηλώνουν την έκπληξη και το ξάφνιασμά τους από το γεγονός. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. Παντοκράτωρ, ο Μια από τις πιο πρώιμες απεικονίσεις του Χριστού που παραπέμπει στο κείμενο της Αποκάλυψης. Ο Χριστός εικονίζεται σε προτομή, κατά κανόνα σε αφηρημένο βάθος, γενειοφόρος, να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ στο αριστερό κρατάει τον κώδικα του Ευαγγελίου. Η εικόνα του Παντοκράτορα, εγγεγραμμένη σε μετάλλιο, ήταν η συνηθέστερη διακόσμηση για το εσωτερικό του κεντρικού τρούλου των βυζαντινών εκκλησιών. πεταλόμορφος Δομή, αψίδα ή κόγχη, ημικυκλικής έως υπερημικυκλικής μορφής που φθάνει και τα τρία τέταρτα του κύκλου. Σταύρωση, η Στη βυζαντινη τέχνη η αναπαράσταση του σταυρικού θανάτου του Xριστού, σύνθεση ενίοτε πολυπρόσωπη, οπότε περιλαμβάνει τους δύο ληστές εκατέρωθεν, το επεισόδιο της διάτρησης των πλευρών του Xριστού από τον επικεφαλής Pωμαίο στρατιωτικό, τους στρατιώτες να διαμοιράζονται σαν λάφυρα τα ενδύματα του Xριστού. Στη μονοφυσιτική εικονογραφική παράδοση ο Xριστός απεικονίζεται ζωντανός επάνω στο σταυρό, με τα μάτια ανοιχτά. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Χριστός-Εμμανουήλ (εικονογρ.) Εικονογραφικός τύπος που εικονίζει το Χριστό νεαρό και αγένειο, με ένσταυρο φωτοστέφανο. Η νεανική μορφή συμβολίζει τον προαιώνιο και άφθαρτο Λόγο. Ο τύπος εμφανίζεται από τον 11ο αιώνα, ξαναφέρνοντας σε χρήση ένα διαδεδομένο στους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους τρόπο απεικόνισης του Χριστού, ενώ διαδίδεται πολύ επί Μανουήλ Α Κομνηνού ( ), που τον χρησιμοποίησε στα νομίσματά του. Δημιουργήθηκε στις 15/2/2017 Σελίδα 6/6