ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Μ.Π.Σ. «ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ» Θ. Ε. (ΟΡΘ 50): «Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά» Θέμα 4 ης Γραπτής Εργασίας: Mε ενδεικτικό άξονα τις σελίδες των διδακτικών εγχειριδίων της θεματικής ενότητας ΟΡΘ50, να αναλύσετε τα στοιχεία εκείνα, τα οποία κατά τη γνώμη σας συνιστούν επιδράσεις του Ελληνισμού στη ζωή της Εκκλησίας, αλλά και ενσωματώθηκαν στην θεολογική διδασκαλία της, από την εποχή της Καινής Διαθήκης μέχρι και την εποχή των Πατέρων της Εκκλησίας. Σύμβουλος καθηγητής: Φίλιας Γεώργιος Φοιτητής: Κεφαλάς Δημήτριος (Αρ. Μητρ.: 90160) Τηλ: dimkefalas@gmail.com ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή 3 1. Οι επιδράσεις στον Απόστολο Παύλο και στον Ευαγγελιστή Ιωάννη Ελληνισμός και Απολογητές, ο ρόλος του Ιουστίνου Η κατηχητική σχολή της Αλεξάνδρειας, Κλήμης ο Αλεξανδρινός και Ωριγένης Οι μεγάλοι Πατέρες του 4 ου αιώνα Ελληνική φιλοσοφία και χριστιανική θεολογία στο Βυζάντιο 5.1 Επιδράσεις κατά τον 6 ο και 7 ο αιώνα ος και 10 ος αιώνας, θεολογικές θέσεις και φιλοσοφικές προεκτάσεις Η Διαλεκτική σχέση ελληνισμού-χριστιανισμού στο Ύστερο Βυζάντιο. 12 Σύνοψη Βιβλιογραφία.. 14 Εισαγωγή 2

3 Η ακριβής έννοια του ελληνισμού δεν μπορεί να αποδοθεί με μια απλή αναφορά στα κοινά στοιχεία της ενότητας των Ελλήνων όπως η κοινή καταγωγή, η γλώσσα, η θρησκεία και τα ήθη, εάν σε αυτά δεν συμπεριλάβουμε και το στοιχείο που ο Ισοκράτης αναφέρει περί του ονόματος των Ελλήνων και αυτό είναι η σημασία που δίνει στην ελληνική διάνοια (σκέψη) και στην ελληνική παιδεία (παίδευσις) στον προσδιορισμό της έννοιας. Είναι αυτό το στοιχείο το οποίο απελευθερώνοντας τον ελληνισμό από τα φυλετικά δεσμά, μέσω της εκστρατείας του Αλεξάνδρου, της εξάπλωσής του σε όλο το χώρο της ανατολικής Μεσογείου, της ελληνιστικής εποχής και της Ρωμαϊκής περιόδου συνέβαλε στην μεγάλη ιστορική συνάντηση του ελληνισμού με τον χριστιανισμό. Για την εποχή που αναφέρουμε ο ελληνισμός είναι μια ιδέα πολιτισμού, ένας τρόπος ζωής. Είναι ακόμη μια κοσμοθεωρία η οποία στηρίζεται στη φύση, καθώς ο ελληνισμός είναι ενδοκοσμικός και πολυθεϊστικός. Ο χριστιανισμός είναι μια κοσμοθεωρία που βασίζεται στη χάρη του ενός και μοναδικού Θεού, ο οποίος δημιουργεί τον κόσμο κι έτσι τον υπερβαίνει. Επομένως στον χριστιανισμό ο Θεός είναι υπερβατικός. Με την παρέμβαση του Θεού στην ιστορία δίδονται τα εχέγγυα για την ποθητή λύτρωση από τα δεσμά της φθοράς και του θανάτου, δίνοντας ταυτόχρονα και λύσεις στα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου. Στην παρούσα εργασία, μελετούμε την ιδιότυπη αυτή συνάντηση των δύο κοσμοθεωριών και επιχειρούμε να προσδιορίσουμε τα στοιχεία εκείνα του ελληνισμού, τα οποία επέδρασαν και ενσωματώθηκαν στον θεολογικό λόγο της χριστιανικής θρησκείας. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας αναζητούμε τις επιδράσεις που δέχτηκαν ο Απόστολος Παύλος και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Στο δεύτερο μελετούμε την σχέση των Απολογητών και ιδιαίτερα του Ιουστίνου με αυτό που ονομάστηκε «ήπιος εξελληνισμός του χριστιανισμού». Στο τρίτο εξετάζουμε την ανάπτυξη ενός διαλόγου μεταξύ των δύο κοσμοθεωριών, μέσω δύο σημαντικών διανοητών, του Κλήμη του Αλεξανδρινού και του Ωριγένη. Στο τέταρτο διερευνούμε τη συμβολή των μεγάλων Πατέρων στη διαμόρφωση το δόγματος με τη βοήθεια του φιλοσοφικού στοχασμού, ενώ στο πέμπτο επιχειρούμε μια συνοπτική μελέτη των φιλοσοφικών θέσεων στη χριστιανική θεολογία την εποχή του Βυζαντίου. 1. Οι επιδράσεις στον Απόστολο Παύλο και στον Ευαγγελιστή Ιωάννη 3

4 Στην ανατολική πλευρά της λεκάνης της Μεσογείου συναντήθηκαν δύο θεμελιώδη πολιτισμικά μεγέθη ο Χριστιανισμός και ο Ελληνισμός. Η συνάντηση αυτή υπήρξε καθοριστική, καθώς μέσα από τις αντιθέσεις και τις προσεγγίσεις που ανέδειξε, διαμορφώθηκε μέσα από γόνιμη σύνθεση η εκπληκτική ελληνική ταυτότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Στην σύγκρουση αυτή αντιπαρατέθηκαν φιλοσοφικές και θεολογικές αρχές (καθώς οι αρχαίοι Έλληνες καλούσαν τη φιλοσοφία «θεολογία») των Ελλήνων (δηλαδή των κατόχων ελληνικής παιδείας) και του ραγδαία αναπτυσσόμενου Χριστιανισμού. Ο Χριστιανισμός δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος από την συνάντηση αυτή κι αυτό γιατί έχοντας ιουδαϊκές καταβολές θα έπρεπε (εάν επιθυμούσε να μην παραμείνει ως μια αίρεση του ιουδαϊσμού) για να εξαπλωθεί να ξεπεράσει τα στενά πλαίσια μιας εθνικής θρησκείας και να έρθει σε επαφή με τους Εθνικούς. Ο πρώτος ο οποίος αντιλήφθηκε το πρόβλημα (ιδιαίτερα μετά την πρώτη Αποστολική σύνοδο) ήταν ο Ιουδαίος, αλλά συγχρόνως ελληνιστής στην παιδεία και στη σκέψη Παύλος 1, ο οποίος μέσα από το εκτεταμένο σχέδιο περιοδειών για την εξάπλωση του Ευαγγελίου εξαναγκάστηκε να διαλεχθεί με την άρχουσα γλώσσα της εποχής τον ελληνισμό. 2 Ο Παύλος αντλεί επιχειρήματα από την ελληνική πνευματική παρακαταθήκη, χρησιμοποιεί στις επιστολές την ελληνική γλώσσα και τα διαλεκτικά μέσα εκείνα που θα έκαναν το μήνυμα της νέας θρησκείας πειστικό. Δανείζεται επίσης κοσμοθεωρητικά σχήματα από την ελληνική φιλοσοφία όπως οι αντιπαραβολές του ιδεατού και του εμπειρικού κόσμου, τον «όντων» και των μη «όντων» 3. Όλα αυτά βέβαια μέσα από τη θεώρηση του κόσμου και της ιστορίας από τη σκοπιά του Χριστού, γεγονός που οδηγούσε τον Παύλο στην διύλιση και αλλοίωση λέξεων τόσο εβραϊκών όσο και ελληνικών, η χρήση των οποίων του επιτρέπουν να χρησιμοποιεί ελληνικά ανθρωπολογικά οντολογικά σχήματα «χωρίς να δέχεται ή να δημιουργεί οντικές κατηγορίες ή δυαλιστικά σχήματα ή κατηγορίες νεοπλατωνικής ή άλλης φύσεως». 4 Μην κόβοντας τις γέφυρες με τον Ελληνισμό ο Παύλος υποστηρίζει ότι ο σταυρός του Χριστού είναι «Ἰουδαίοις τε καί Ἕλλησι» όχι 1 Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός. Εκδόσεις Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2008, σελ Ράγκος, Σπ. «Η συνάντηση του ελληνισμού με τον χριστιανισμό από τον πρώτο έως τον τέταρτο αιώνα». Στο Μόσχος, Δ. και Ράγκος, Σ., Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά : Οι πρώτες ιστορικές καταβολές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. τ. Α, Πάτρα : Ε.Α.Π., 2002, σελ Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός, όπ. π., σελ Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός, όπ. π., σελ. 92 και 95. 4

5 μόνο «Θεο ῦ δύναμις» αλλά και «Θεο ῦ σοφία», απευθυνόμενος έτσι στους Έλληνες, οι οποίοι «σοφία ζητοῦσι». Το δεύτερο στάδιο σύγκλησης το συναντούμε στον ευαγγελιστή Ιωάννη. Ο Ιωάννης επηρεασμένος από τον ελληνισμό της ρωμαϊκής οικουμένης συγγράφει, κατά παράδοση το τέταρτο ευαγγέλιο σε μια ακραιφνώς ελληνική πόλη την Έφεσο. Οι επιρροές του από τον ελληνισμό εντοπίζονται στο συγγραφικό του έργο. Συγκεκριμένα συναντούμε σε αυτό την καθαρώς ελληνική αλληγορική μέθοδο ερμηνείας που πρώτος ο Φίλων εισήγαγε στον Ιουδαϊσμό, τον τονισμό της σημασίας της εκκλησιαστικής συμμετοχής, καθώς και την μείωση του εσχατολογικού κηρύγματος του χριστιανισμού στοιχείο που απορρέει από το ελληνικό βίωμα του κόσμου. Η λύτρωση και η αναβάπτιση του πιστού μεταφέρεται εντός του παρόντος κόσμου και η βασιλεία των ουρανών βρίσκεται ενθάδε. 5 Το στοιχείο όμως το οποίο καταδεικνύει έντονα την ελληνική επιρροή είναι η ταύτιση από τον Ιωάννη του Λόγου με τον Θεό που δημιούργησε τον κόσμο και με τον Χριστιανικό Μεσσία, τον Ιησού Χριστό, Λόγο που οι Έλληνες φιλόσοφοι θεώρησαν ως αιώνια αρχή της αρμονίας του κόσμου. Για τον Ιωάννη βέβαια πρόκειται για μια αντίληψη περί «λόγου» συνδεδεμένη με την ιστορία της σωτηρίας και κυρίως με την ιδέα της Χριστολογίας περί Ενσαρκώσεως, ότι «ο λόγος σαρξ εγένετο». 6 Συνειδητοποιώντας και ο Ιωάννης την σημασία που θα διαδραμάτιζε ο ελληνισμός στην πνευματική ολοκλήρωση του χριστιανισμού, υποστηρίζει ότι έφτασε η ώρα της μεγάλης δόξας του χριστιανισμού τη στιγμή που ο φιλοσοφικά προσανατολισμένος ελληνισμός αναζήτησε τον Ιησού. 2. Ελληνισμός και Απολογητές, ο ρόλος του Ιουστίνου Στην περίπτωση των Απολογητών του 2 ου αιώνα παρατηρείται η έντονη επίδραση του Ελληνισμού στην χριστιανική σκέψη, σε σημείο που η σχέση αυτή να ονομαστεί «ήπιος εξελληνισμός του Χριστιανισμού» 7. Στην προσπάθειά τους να απολογηθούν υπέρ του Χριστιανισμού και να ελκύουν όσο το δυνατόν περισσότερους προς τη χριστιανική πίστη, οι Απολογητές αναζήτησαν κοινά σημεία επαφής του Χριστιανισμού με την ελληνική σκέψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο 5 Ράγκος, Σπ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός, όπ. π., σελ Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός, όπ. π., σελ

6 Ιουστίνος ο ελληνοπρεπέστερος και ελληνοκεντρικότερος εκκλησιαστικός συγγραφέας του 2 ου αιώνα 8. Ο Ιουστίνος, πιστός στην ελληνική φιλοσοφία, ξεκινώντας από την ταύτιση του Χριστού με τον Λόγο που είχε πρώτος κάνει ο Ιωάννης, οδηγήθηκε στην ανακάλυψη ενός σπερματικού θείου λόγου, ο οποίος είναι εμφυτευμένος στις καρδιές των ανθρώπων κι ο οποίος επιτρέπει σε αυτούς να βρουν με κατάλληλη προσπάθεια τμήματα της αλήθειας. Ο Λόγος και η αλήθεια βέβαια για τον Ιουστίνο βρίσκονται και ανάγονται τελικά στον Χριστό. Από την άλλη πλευρά συνδέει τον Θεό-λόγο με τον κόσμο, έτσι ώστε μόνο μέσω της ελληνικής φιλοσοφίας να μπορεί να γίνει θεολογία. Θεωρεί ακόμη ο Ιουστίνος ότι υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ του Πλατωνισμού και του Χριστιανισμού, όπως η διδασκαλία του Πλάτωνα ότι ο Θεός είναι πάνω από τον χώρο, απαθής αμετάβλητος ασώματος και χωρίς όνομα, ότι ο Θεός χρησιμοποίησε ύλη που προϋπήρχε στη δημιουργία του κόσμου, ενώ δέχεται την ιδέα του Πλάτωνα ότι η ψυχή είναι οντολογικά δεμένη με τον Θεό. 3. Η κατηχητική σχολή της Αλεξάνδρειας, Κλήμης ο Αλεξανδρινός και Ωριγένης Ο ουσιαστικός διάλογος μεταξύ του Χριστιανισμού και Ελληνισμού κορυφώνεται τον 2 ο και 3 ο αιώνα. Εδώ να τονίσουμε ότι δεν ήταν τυχαίο για την μετέπειτα ιστορική διαφοροποίηση του Χριστιανισμού ότι οι Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, σε αντίθεση με τους Λατίνους Πατέρες, μορφώνονται σε φημισμένα πνευματικά κέντρα ρητορικής και φιλοσοφίας τους ελληνισμού της εποχής, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια και η Αθήνα. Αυτό το πλεόνασμα ελληνικής παιδείας, γλώσσας και φιλοσοφίας και ο επηρεασμός από το ελληνικό στοιχείο, έκαναν τους Έλληνες Πατέρες να διαφοροποιηθούν από τους Λατίνους, οι οποίοι και έπεσαν σε παρερμηνείες. 9 Η μεγάλη κατηχητική Σχολή της Αλεξάνδρειας φέρνει στο προσκήνιο κορυφαίους θεολόγους Πατέρες. Στη Σχολή συναντήθηκαν η χριστιανική διδασκαλία και η ελληνική φιλοσοφική σκέψη, η οποία αποτέλεσε το μέσο έκφρασης και μετασχηματισμού του χριστιανικού δόγματος. Αρχικά ο Αλεξανδρινός Κλήμης και στη συνέχεια ο Ωριγένης φέρνουν τον Χριστιανισμό πιο κοντά στις απαιτήσεις των Ελλήνων για πλήρη γνώση. Ο Κλήμης στην προσπάθειά του να αναδείξει την 8 Ράγκος, Σπ., Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ Μπέγζος, Μ. «Οι πρώτες διαφοροποιήσεις ανατολικού (ελληνόφωνου) και δυτικού (λατινόφωνου) χριστιανισμού», στο Μπέγζος, κ.ά. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά: Η Ορθόδοξη Εκκλησία σε Ανατολή και Δύση, τ. Β. Πάτρα: Ε.Α.Π., 2001, σελ

7 ανωτερότητα του Χριστιανισμού, χρησιμοποιεί τεχνικές που έμαθε μελετώντας τους Έλληνες όπως καινούριο ύφος, γλώσσα και ρητορικά σχήματα που κάνουν τον λόγο του πιο πειστικό 10. Τόσο ο Κλήμης όσο και ο Ωριγένης βλέπουν στον ελληνισμό ένα προπαρασκευαστικό στάδιο, το οποίο μέσω της φιλοσοφίας θα πρέπει να περάσει η ανθρωπότητα προκειμένου να δεχτεί τη σωτήρια αποκάλυψη του Ιησού. Η ελληνική φιλοσοφία θα δώσει τα όπλα στον πιστό για την απόδειξη του χριστιανικού κηρύγματος, ενώ βάση της διδασκαλίας των Αλεξανδρινών αποτέλεσε ο πλατωνικός στοχασμός. Σύμφωνα με τον Γ. Φλωρόφσκυ «με την ορολογία της ελληνικής φιλοσοφίας» οι κορυφαίοι θεολόγοι Πατέρες της Εκκλησίας κατάφεραν να εκφράσουν «μια εξ ολοκλήρου καινούρια εμπειρία». Ο Ωριγένης, βασιζόμενος στον ελληνικό στοχασμό, εφάρμοσε την αλληγορική ερμηνευτική μέθοδο για την ερμηνεία της Αγίας Γραφής. Βαθύτατα επηρεασμένος από τον πλατωνικό στοχασμό υιοθέτησε την υπερβατικής και παραγωγικής τάξης έννοια του Θεού, θεωρώντας ότι ο Θεός είναι νους, φως και ουσία, είναι Εν και απλούν, εκτός χώρου, χρόνου, ύλης, είναι άφθαρτος, αγέννητος, απροσδεής. Θεωρεί ακόμη ότι όλα τα παρόντα-αισθητά αποτελούν εικόνες των αιωνίων-νοητών, ενώ αποδέχεται την προΰπαρξη των ψυχών. Ο Ωριγένης ένωσε με επιτυχία το ελληνικό πνεύμα με την αποστολική και εκκλησιαστική παράδοση, προετοιμάζοντας το έδαφος για τους τριαδολογικούς και χριστολογικούς αγώνες που ακολούθησαν Οι μεγάλοι Πατέρες του 4 ου αιώνα Κατά τον 4 ο αιώνα η πίστη κωδικοποιείται με τη διατύπωση του δόγματος μέσα από έναν υψηλό θεολογικό και φιλοσοφικό διάλογο. Ο Μέγας Βασίλειος χρησιμοποίησε φιλοσοφική ορολογία με όρους ελληνικής φιλοσοφίας και έννοιες ενδεδυμένες χριστιανικό περιεχόμενο. Ο ιεράρχης θεωρεί ότι υπάρχει ηθική και αισθητική ωφέλεια από τη μελέτη της εθνικής παιδείας. ο χριστιανός που μελετά τα ελληνικά κείμενα αντλεί επιχειρήματα που στη συνέχεια μπορεί να χρησιμοποιήσει για την προστασία της πίστης του, ενώ παράλληλα πλουτίζει τους λόγους του 10 Ράγκος, Σπ., Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ Τριαντάρη, Σ. «Οι φιλοσοφικές προκείμενες της ορθόδοξης θεολογίας», στο Μαράς, κ.ά. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά: Θεολογία και Φιλοσοφία στην Εποχή των Πατέρων. τ. Γ, Πάτρα : Ε.Α.Π.,

8 σύμφωνα με το ελληνικό ρητορικό πρότυπο 12. Χρησιμοποιεί, «αλλοιώνοντάς» τους, ελληνικούς φιλοσοφικούς όρους για την ανάπτυξη της διδασκαλίας του. Έτσι υποστηρίζει το ακατάληπτο της θείας ουσίας από κάθε κτιστό ον και θεωρεί το «αγέννητον» μία από τις πολλές ιδιότητες του Πατέρα, χωρίς έτσι να αποφαίνεται για την απρόσιτη και ακατάληπτη ουσία του. Θεωρεί ότι είναι άγνωστες η κτιστή και άκτιστη ουσία του Θεού, ενώ γνωστές είναι μόνο οι ιδιότητες. Για να στηρίξει το επιχείρημά του βασίζεται στην στωική οντολογία με τον προσδιορισμό των όντων από τέσσερις κατηγορίες από τις οποίες δύο μόνο καθορίζουν την υλική της υπόσταση, το υποκείμενο και το ποιόν. Οι ποιότητες σύμφωνα με τους Στωικούς συνδέονται με την ουσία με την ουσία των όντων, αλλά δεν ταυτίζονται με το περιεχόμενό τους. Στη συνέχεια ο Μέγας Βασίλειος ταυτίζει τον όρο «υπόστασις» με τον όρο «πρόσωπον» δίδοντάς του χριστιανικό περιεχόμενο, αποδίδοντάς της στην οντολογική της υφή με την αριστοτελική «πρώτη» ουσία, ενώ ταυτίζει τον όρο «ουσία» με την «δεύτερη» ουσία την δήλωση της ύπαρξης του γένους, χρησιμοποιώντας αδιάκριτα την έννοια «ουσία» από την έννοια «φύσις». 13 Αποφαίνεται έτσι ότι όσοι θεολογούν «να θεωρούν τους όρους που χρησιμοποιούνται στη θεολογία ως πρωταρχικής σημασίας και να προσπαθούν να εξάγουν από αυτούς σε κάθε φράση και σε κάθε συλλαβή νόημα», για να τους εκχριστιανίσουν. 14 Ο Γρηγόριος Νύσσης χρησιμοποιεί κι αυτός εκλεκτικά την φιλοσοφία, επιδιώκοντας να διαμορφώσει το χριστιανικό δόγμα υπό την επίδραση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, σε σημείο να χαρακτηρίζεται από ερευνητές περισσότερο φιλόσοφος παρά θεολόγος. Εμβαθύνοντας σε νοήματα και σχήματα του πλατωνικού στοχασμού χρησιμοποιεί πλατωνικές απόψεις, υιοθετώντας την πλατωνική αντίληψη περί ψυχής και την τριμερή διαίρεσή της. Ακολουθεί επίσης την πλατωνική διάκριση σε νοητό (αγγελικές δυνάμεις) και αισθητό κόσμο (προέρχεται ο κόσμος της ύλης) Ράγκος, Σπ., Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ Ζηζιούλα, Ι. «Ελληνισμός και Χριστιανισμός: Οι Τρεις Ιεράρχαι και η Ελληνική ταυτότητα», στο διαδικτυακό τόπο: ellinikotita/ treis_ierarxes_ellin_taut_1.htm (ημερομηνία ανάκτησης: ). 15 Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ

9 Σε γενικές γραμμές θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι 16 με απαρχή ελληνικά φιλοσοφικά σχήματα, οι Πατέρες προχώρησαν στην υπαρξιακή αναθεώρηση του αρχαίου ελληνισμού στη βάση της «αναζήτησης της αλήθειας για τη ικανοποίηση των υπαρξιακών προβλημάτων τη λύτρωση και σωτηρία του από την αναγκαιότητα, τη φθορά και το θάνατο, μέσα από μια συγκεκριμένη στάση ζωής απέναντι στο Θεό και τους συνανθρώπους μας». Ανέπτυξαν έτσι μια πλήρη χριστιανική κοσμολογία και ανθρωπολογία. Πήραν από την ελληνική παιδεία τον οντολογικό της προβληματισμό, τον απαράμιλλο γλωσσικό της εξοπλισμό, την δίψα για την αθανασία, την τέχνη της ρητορικής, τις αξίες αρετής και της σωφροσύνης, τη λατρεία για το φως στην έκφραση της δόξας του Θεού και με βάση τις δύο θεμελιώδεις αρχές της ελευθερίας και της αγάπης «αλλοίωσαν» τον αρχαίο ελληνισμό, διαμορφώνοντας τον εκ νέου με αυτήν την «καλή αλλοίωση», αφήνοντάς μας αυτή την μεγάλη κληρονομιά. Σε αυτή τη βάση κινήθηκε τον 5 ο αιώνα και ο συγγραφέας Ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο οποίος επηρεάστηκε από τον νεοπλατωνικό Πρόκλο και την νεοπλατωνική μεταφυσική και οντολογία. Στα έργα του εμφανίζεται μια εσωτερική τριαδική δομή η οποία στηρίζεται στην πλατωνική διαίρεση των υποστάσεων Εν, Νους, Ψυχή. Κατά το πρότυπο αυτής της υπερκόσμιας ουράνιας ιεραρχίας συγκροτείται και η εκκλησιαστική ιεραρχία. 17 Τόσο οι καππαδόκες Πατέρες όσο και ο Διονύσιος επηρέασαν τους μεταγενέστερους θεολόγους του Βυζαντίου στον τρόπο ένταξης της νεοπλατωνικής μεθόδου στην χριστιανικής διδασκαλία. 5. Ελληνική φιλοσοφία και χριστιανική θεολογία στο Βυζάντιο 5.1 Επιδράσεις κατά τον 6 ο και 7 ο αιώνα Στο Βυζάντιο στοιχεία του αρχαίου ελληνικού στοχασμού επιβίωσαν στην ορθόδοξη θεολογία, σε μια εποχή μάλιστα που ο Χριστιανισμός εμφανίζεται ελεύθερος να μετασχηματίσει αυτά τα στοιχεία και να τα ενσωματώσει στη δική του σκέψη. Με απαρχή τον 6 ο αιώνα και σε ένα πλαίσιο εκλεκτισμού αφομοιώνονται από τους εκφραστές της θεολογικής σκέψης, φιλοσοφικές θέσεις με σκοπό την επιχειρηματολογία, συνεχίζοντας την παράδοση των απολογητών και των Πατέρων. 16 Ζηζιούλα, Ι. «Ελληνισμός και Χριστιανισμός: Οι Τρεις Ιεράρχαι και η Ελληνική ταυτότητα», στο διαδικτυακό τόπο: ellinikotita/ treis_ierarxes_ellin_taut_1.htm (ημερομηνία ανάκτησης: ). 17 Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ

10 Ο Πλατωνισμός και ο Αριστοτελισμός ήταν τα δύο συστήματα τα οποία επέδρασαν κυρίως στον στοχασμό της περιόδου του Βυζαντίου, ενώ επιλεκτικά χρησιμοποιήθηκαν και οι υπόλοιπες σχολές όπως των Στωικών, των Επικούρειων, των Πυθαγορείων κ.ά. Τον 6 ο και 7 ο αιώνα χρησιμοποιούνται από βυζαντινούς διανοητές όπως τους Αινεία, Ζαχαρία και Προκόπιο Γαζαίους, Ιωάννη Φιλόπονο, Λεόντιο Βυζάντιο και Μάξιμο Ομολογητή μια σειρά από φιλοσοφικά επιχειρήματα, τα οποία έδρασαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της χριστιανικής κοσμοθεωρίας, οντολογίας και γνωσιολογίας. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τους βυζαντινούς διανοητές, οι πλατωνικές ιδέες λειτουργούν ως παράγοντες δημιουργίας, καθώς αυτές υπάγονται στο νου του δημιουργού ως νοήσεις και ως λόγος του (Φιλόπονος). Χρησιμοποιείται επίσης η αντίληψη του Πλάτωνα για το ενθάδε στο επέκεινα με σκοπό την ομοίωσιν Θεώ κατά το δυνατόν ανθρώπω, με σκοπό την τελείωση και την ηθική κάθαρση του ανθρώπου. Απαντάται επίσης ο πλατωνικός μύθος του Φαίδωνα, που αναφέρεται στην πτώση της ψυχής στον αισθητό κόσμο, η οποία σύμφωνα με τον Ζαχαρία Γαζαίο ανάλογα με την πορεία που διήνυσε στα σώματα λαμβάνει τα άθλα της, δηλαδή τα βραβεία που αξίζει. Η επιρροή διαφαίνεται επίσης και στη συμπάθεια του Αινεία Γαζαίου στα στοιχεία του πλατωνικού διαλόγου Τιμαίος και ιδιαίτερα το σχεδίασμα του θείου δημιουργού με την συγκρότηση του κόσμου από αυτόν σύμφωνα με τις αΐδιες ιδέες. Σύμφωνα ακόμη με τον Φιλόπονο ο Θεός είναι μια ασώματη δύναμη η οποία ως κινούν μεταδίδει κίνηση από τον εαυτό της στο κινούμενο σώμα οδηγώντας το έτσι από τη «δυνάμει» κατάσταση στην «ενέργεια», στοιχείο, χαρακτηριστικό που συναντούμε στην αριστοτελική μεταφυσική, στην οποία ο Θεός έχει τη θέση του πρώτου ακίνητου κινούντος. Στα πλαίσια της αριστοτελικής αντίληψης ότι η ψυχή είναι η εντελέχεια του σώματος και έχει το προβάδισμα απέναντί του, ενώ το ωθεί με αισθητικές και νοητικές ενέργειες αντίστοιχες με τη λογική ψυχή, με την οποία ο άνθρωπος οδεύει στην αθανασία. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής εκλαμβάνει τη λογική ψυχή ως τον νου που συλλαμβάνει και διακρίνει τα όντα όπως είναι στην πραγματικότητα και παράλληλα διακρίνει τον νου από την αίσθηση που είναι το συναισθηματικό μέρος της ψυχής. 18 Τέλος χρησιμοποιείται από τον Λεόντιο τον Βυζαντινό η φιλοσοφική γλώσσα και ορολογία του Οργάνου του Αριστοτέλη προκειμένου να υπερασπιστεί το δόγμα 18 Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ

11 της Χαλκηδόνας. Διασαφηνίζει δε την έννοια ουσία ή φύσης και την έννοια της υπόστασις, καταδεικνύοντας ότι οι τρεις υποστάσεις της Αγίας Τριάδας έχουν την ίδια φύση και ουσία και παράλληλα ότι οι δύο φύσεις του Ιησού αποτελούν μια υπόστασιν ος και 10 ος αιώνας, θεολογικές θέσεις και φιλοσοφικές προεκτάσεις Οι θεολογικές θέσεις του Λεόντιου και του Μάξιμου επηρέασαν τους διανοητές και τους θεολόγους από τον 8 ο έως τον 10 ο αιώνα. Ο Δαμασκηνός υπερασπιζόμενος την Ορθοδοξία σε θέματα χριστολογίας ακολουθεί τη θεολογική γραμμή του Λεόντιου προβαίνοντας στην εξήγηση του όντος, της ουσίας και του συμβεβηκότος μέσα από τη διατύπωση ορισμών που αναφέρονται στα λογικάοντολογικά προβλήματα των «Πέντε φωνών» του Πορφύριου και των αριστοτελικών κατηγοριών, κατανοώντας μέσα από τη χριστιανική οπτική την φιλοσοφία. 19 Ο Φώτιος έδειξε ενδιαφέρον για τη Λογική και την Διαλεκτική και ασχολήθηκε συστηματικά με τις κατηγορίες, το γένος, το είδος και τα τοπικά. Διασαφήνισε έννοιες όπως το γένος και το είδος, τα οποία θεωρεί σωματικά, ενώ απορρίπτει τις πλατωνικές ιδέες με τη μορφή προϋπαρχόντων προτύπων διασφαλίζοντας έτσι την παντοδυναμία του Θεού δημιουργού, διαχωρίζοντας έτσι την απόσταση μεταξύ του δημιουργού και του δημιουργήματος. Ο μαθητής του Φωτίου, Αρέθας έδειξε προτίμηση στις φιλοσοφικές θέσεις του Πλάτωνα, ενώ άσκησε κριτική στη θέση του Αριστοτέλη, η οποία υποστήριζε ότι η λογική ψυχή προϋπάρχει και εισέρχεται στο έμβρυο σε απροσδιόριστο χρόνο. Ο Αρέθας υποστήριξε ότι σώμα και ψυχή δημιουργούνται από κοινού και συνυπάρχουν από τη στιγμή της σύλληψης στη μήτρα της μητέρας, επιλέγοντας έτσι τη θεωρία περί συναμφότερων. 20 Έως τώρα επομένως μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι βυζαντινοί στοχαστές και θεολόγοι έδειχναν προτίμηση άλλοτε στις φιλοσοφικές θέσεις του Αριστοτέλη και άλλοτε του Πλάτωνα. Συγκεκριμένα από τον Πλάτωνα υιοθετούν θέσεις που αφορούν στο περιεχόμενο των οντολογικών θεωριών και μεταφυσικών ζητημάτων, ενώ από τον Αριστοτέλη δανείζονται στοιχεία που αφορούν στη μορφή, στην επιχειρηματολογία, στη διαλεκτική, στην τυπική λογική. 5.3 Η Διαλεκτική σχέση ελληνισμού-χριστιανισμού στο Ύστερο Βυζάντιο 19 Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ

12 Στην εποχή του Ύστερου Βυζαντίου συνεχίστηκε η διαλεκτική σχέση μεταξύ της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης και του χριστιανισμού. Η σχέση αυτή πέρα από την πλατωνική και αριστοτελική επίδραση σε θέματα φιλοσοφίας περνά και στο πεδίο της Πολιτικής και της Ρητορικής. Έτσι βυζαντινοί στοχαστές της περιόδου, όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Θεοφύλακτος Αχρίδας, ο Ιωάννης Ιταλός, ο Μιχαήλ Εφέσιος, ο Ευστράτιος Νικαίας, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Νικηφόρος Γρηγοράς κ.ά. επηρεάστηκαν από τις θεωρίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Αλλά και ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο μεγάλος Πατέρας της Εκκλησίας μας και βασικός πρωταγωνιστής της ησυχαστικής έριδας, εμφανίζει στα κείμενά του συνδυαστικά πλατωνικά και αριστοτελικά στοιχεία., αποδεικνύοντας ότι είναι γνώστης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης. Η γνώση του αυτή αποδεικνύεται από τις διάσπαρτες αριστοτελικές θέσεις στα κείμενά του σχετικά με οντολογικά και γνωσιολογικά θέματα. Στην περίπτωση όμως αυτή δε μιλάμε για επηρεασμό, αλλά για μια σχετικοποίηση και υποταγή του φιλοσοφικού λόγου στις θεοκεντρικές προϋποθέσεις του σκέπτεσθαι. Στόχος του Παλαμά, όπως νωρίτερα και των άλλων Πατέρων της Εκκλησίας, ήταν η στήριξη της δογματικής διδασκαλίας μέσω της χρήσης της Φιλοσοφίας, πάντα μέσα όμως στα πλαίσια της αποκαλυφθείσας εκ του Θεού αλήθειας, η οποία κατά την άποψή του λειτουργεί ως το πιο έγκυρο γνωσιολογικό εργαλείο. Ο Παλαμάς συνδυάζοντας την αριστοτελική, πλατωνική και νεοπλατωνική θέση της φανταστικής δύναμης στα όρια μεταξύ του νου και της αίσθησης, καταλήγει στον διαχωρισμό της φυσικής από την πνευματική γνώση, πιστεύοντας ότι η δεύτερη χορηγείται από το Άγιο Πνεύμα ως πνευματική εμπειρία και βίωση. 21 Σύνοψη Το κοσμοϊστορικό γεγονός της γέννησης του Χριστού στο συγκεκριμένο χώρο της Μεσογείου και στον συγκεκριμένο χρόνο, αποτέλεσε το σημείο αναφοράς για τη συνάντηση δύο μεγάλων κοσμοθεωριών, του χριστιανισμού και του ελληνισμού. Η συνάντηση αυτή υπήρξε καθοριστική, όπως είδαμε, για τη διάδοση και την εξάπλωση του χριστιανισμού, αλλά και τη διαμόρφωση της Ορθόδοξης χριστιανικής θεολογίας. Η συνάντηση αυτή υπήρξε ένα κοσμοσωτήριο λυτρωτικό γεγονός στην πορεία της ανθρωπότητας και του πολιτισμού. 21 Τριαντάρη, Σ. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, όπ. π., σελ

13 Ο χριστιανισμός από την εποχή του Απόστολου Παύλου έκανε πλήρη χρήση του ελληνικού πολιτισμού παίρνοντας από αυτόν τη γλώσσα και τα μέσα έκφρασης. Στον ευαγγελιστή Ιωάννη συναντούμε το δεύτερο στάδιο σύγκλησης με την ταύτιση του Θεού και του Λόγου. Στοιχείο που οδήγησε τον Απολογητή Ιουστίνο στην ανακάλυψη ενός σπερματικού θείου λόγου στις καρδιές των ανθρώπων. Στην συνέχεια στα πλαίσια ενός διαλόγου μεταξύ των δύο κόσμων, ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός και ο Ωριγένης βασιζόμενοι στον ελληνικό φιλοσοφικό στοχασμό προχώρησαν στο μετασχηματισμό του χριστιανικού δόγματος. Η βαθύτατη αλλαγή πραγματοποιήθηκε με τους μεγάλους Πατέρες, των οποίων η χριστιανική πίστη τους οδήγησε στην ανάγκη να μεταμορφώσουν τον ελληνισμό και να τον προσαρμόσουν μέσα από ένα υψηλό θεολογικό πρίσμα στις ανάγκες της ορθόδοξης πίστης και του χριστιανικού δόγματος. Τέλος την εποχή του Βυζαντίου η διαλεκτική σχέση μεταξύ του ελληνισμού και χριστιανισμού συνεχίστηκε με τον μετασχηματισμό πλατωνικών και αριστοτελικών φιλοσοφικών θέσεων στο θεολογικό στοχασμό, πάντα μέσα στα πλαίσια της αποκαλυφθείσας αλήθειας εκ του Θεού. Θέλοντας να τονίσουμε τη σημασία της δημιουργικής συνάντησης και της σύνθεσης του ελληνισμού με τον χριστιανισμό, θα θέλαμε να κλείσουμε με τη θέση του Ι. Ζηζιούλα που αναφέρει 22 : «Το «οὐκ ἕνι Ἕλλην καί Ἰουδαῖος» που διακήρυξε ο Παύλος δεν ήταν εύκολο να γίνει ιστορική πραγματικότητα. Σήμαινε μια βαθιά αλλαγή στην Ιστορία, της οποίας δημιουργοί ήταν οι Έλληνες Πατέρες». Ένα στοιχείο τόσο επίκαιρο στην εποχή μας που Ελληνισμός και Ορθοδοξία καλούνται ξανά να αναλάβουν από κοινού το χρέος της δημιουργίας και της διάνοιξης νέων οριζόντων για τον χειμαζόμενο άνθρωπο, χρέος που οι Έλληνες Πατέρες εκπλήρωσαν στο ακέραιο μέσα από την ελληνική φιλοσοφία, αλλά και την εμπειρική και βιωματική προσέγγιση του Θεού. Βιβλιογραφία Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός. Εκδόσεις Αποστολική Διακονία, Αθήνα, Μπέγζος, Μ. «Οι πρώτες διαφοροποιήσεις ανατολικού (ελληνόφωνου) και δυτικού (λατινόφωνου) χριστιανισμού», στο Μπέγζος, κ.ά. Η Ορθοδοξία 22 Ζηζιούλας, Ι. Ελληνισμός και Χριστιανισμός. Εκδόσεις Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2008, σελ

14 ως κληρονομιά: Η Ορθόδοξη Εκκλησία σε Ανατολή και Δύση, τ. Β. Πάτρα: Ε.Α.Π., Ράγκος, Σπ. «Η συνάντηση του ελληνισμού με τον χριστιανισμό από τον πρώτο έως τον τέταρτο αιώνα». Στο Μόσχος, Δ. και Ράγκος, Σ., Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά : Οι πρώτες ιστορικές καταβολές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. τ. Α, Πάτρα : Ε.Α.Π., Τριαντάρη, Σ. «Οι φιλοσοφικές προκείμενες της ορθόδοξης θεολογίας», στο Μαράς, κ.ά. Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά: Θεολογία και Φιλοσοφία στην Εποχή των Πατέρων. τ. Γ, Πάτρα : Ε.Α.Π., Διαδικτυακή πηγή Ζηζιούλα, Ι. «Ελληνισμός και Χριστιανισμός: Οι Τρεις Ιεράρχαι και η Ελληνική ταυτότητα», στο διαδικτυακό τόπο: /neopaganismos/ ellinikotita/ treis_ierarxes_ellin_taut_1.htm (ημερομηνία ανάκτησης: ). 14