Τρόποι και μέσα πειθούς

Transcript

1 Τρόποι και μέσα πειθούς Στην επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους συχνά προσπαθούμε να μεταδώσουμε πληροφορίες, να ερμηνεύσουμε ένα φαινόμενο/γεγονός, να αναλύσουμε μια έννοια, να υποστηρίξουμε μια άποψη και τελικά, ορισμένες φορές, να πείσουμε το δέκτη ότι οι απόψεις μας είναι οι σωστές, ώστε να τις υιοθετήσει ή και να ενεργήσει σύμφωνα με αυτές. Σε όλες τις παραπάνω περιστάσεις επικοινωνίας επεισέρχεται η οπτική γωνία του πομπού και χρωματίζει ανάλογα το λόγο του. Η οπτική γωνία του πομπού άλλοτε απλώς διαφαίνεται, π.χ. όταν μεταδίδει πληροφορίες, άλλοτε υπολανθάνει στο έμμεσο σχόλιο που κάνει για τα γεγονότα ή στον τρόπο με τον οποίο αναλύει μια έννοια και άλλοτε εκφράζεται ρητά και απερίφραστα, π.χ. όταν υποστηρίζει μια άποψη. Ένα πρώτο βήμα, επομένως, για να αντιμετωπίζει κριτικά ο δέκτης το μήνυμα που προσλαμβάνει είναι να προσπαθεί, στις διάφορες περιπτώσεις επικοινωνίας, να διακρίνει την οπτική γωνία και το σκοπό του πομπού. Στην περίπτωση μάλιστα που ο πομπός έχει κύριο στόχο του την πειθώ, ο δέκτης προσπαθεί να ελέγξει τη συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο πομπός, το κύρος των επιχειρημάτων και την αξιοπιστία των τεκμηρίων που χρησιμοποιεί. Συγχρόνως προσπαθεί να εντοπίσει και να ελέγξει τους τρόπους και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο πομπός. Σκόπιμο είναι, λοιπόν, να έχουμε υπόψη μας, τόσο ως πομποί όσο και ως δέκτες, τους τρόπους με τους οποίους ασκείται η πειθώ. Τρόποι πειθούς 1 ος τρόπος: Επίκληση στη λογική Προκειμένου να επιτευχθεί η πειθώ ο πομπός απευθύνεται στην αντιληπτική και κριτική ικανότητα του δέκτη, επικαλούμενος τη λογική του. Παρέχει ερεθίσματα στην σκέψη του ώστε να τον κάνει να αποδεχτεί τις θέσεις του. Μέσα: Συλλογισμοί - Επιχειρήματα: Επιχειρήματα είναι μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) που χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογικά τις προκείμενες. 1

2 Συλλογισμός είναι η διαδικασία, η μέθοδος με την οποία ο ομιλητής διαρθρώνει ένα επιχείρημα. Οι συλλογισμοί της λογικής και τα συλλογιστικά επιχειρήματα των κειμένων παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους, αλλά δεν πρέπει να συγχέονται. Οι συλλογισμοί της λογικής έχουν μορφή καθαρά τυπική, στεγνή και σύντομη, περιέχουν μόνο προτάσεις - κρίσεις. Τα επιχειρήματα σε ένα κείμενο έχουν ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολυποίκιλη. Αρκετές φορές, μάλιστα, είναι δύσκολο να εντοπιστούν με ακρίβεια οι προκείμενες που οδηγούν στο συμπέρασμα με τη μορφή του τυπικού συλλογισμού. Ο συλλογισμός στην τυπική του μορφή αποτελείται από δύο προτάσεις (προκείμενες) που αποτελούν την βάση για να αποδεχτούμε μια άλλη πρόταση, το συμπέρασμα. Οι προκείμενες διακρίνονται σε μείζονα προκείμενη (αυτή που περιέχει το κατηγόρημα του συμπεράσματος) και σε ελάσσονα προκείμενη (αυτή που περιέχει το υποκείμενο του συμπεράσματος). Οι δύο προκείμενες πρέπει να έχουν έναν κοινό όρο να τις συνδέει, τον μέσο όρο, ο οποίος δεν υπάρχει στο συμπέρασμα. Σχηματικά, λοιπόν, η τυπική μορφή ενός συλλογισμού, έχει ως εξής: Μείζων προκείμενη: Μέσος όρος (Μ) - Κατηγόρημα (Κ) Ελάσσων προκείμενη: Υποκείμενο (Υ) - Μέσος όρος (Μ) Συμπέρασμα: Υποκείμενο (Υ) - Κατηγόρημα (Κ) Μείζων προκείμενη: Ελάσσων προκείμενη: Συμπέρασμα: Όλα τα ζώα (Μ) κάποτε πεθαίνουν (Κ) Ο Ελέφαντας (Υ) είναι ζώο. (Μ) Άρα, ο ελέφαντας (Υ) κάποτε πεθαίνει. (Κ) Είδη συλλογισμών: 1. Με κριτήριο τον αριθμό των προκειμένων προτάσεων, έχω: α. Άμεσους συλλογισμούς (μια προκείμενη και συμπέρασμα). β. Έμμεσους συλλογισμούς (δύο τουλάχιστον προκείμενες και συμπέρασμα). 2. Με κριτήριο την συλλογιστική πορεία συναγωγής του συμπεράσματος οι συλλογισμοί διακρίνονται σε: 2

3 Παραγωγικό (βέβαιο συμπέρασμα) Επαγωγικό (πιθανολογικό συμπέρασμα) Αναλογικό (ασθενής ως προς τον βαθμό πιθανότητας) Γενικό σε ειδικό Ειδικό σε γενικό Ειδικό σε ειδικό Όλοι οι πλανήτες φωτίζονται από τον ήλιο. Η γη είναι πλανήτης. Επομένως η γη φωτίζεται από τον ήλιο. Η γη, η Αφροδίτη είναι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Αυτοί οι πλανήτες είναι ετερόφωτοι. Άρα οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος είναι ετερόφωτοι. Ο Κώστας που είναι άριστος μαθητής βραβεύτηκε για τις επιδόσεις του. Η Νίκη είναι κι αυτή άριστη μαθήτρια. Επομένως και η Νίκη θα βραβευτεί για τις επιδόσεις της. 3. Με κριτήριο το είδος των προτάσεων των προκειμένων οι συλλογισμοί διακρίνονται σε: Κατηγορικούς (Κατηγορικός είναι ο συλλογισμός όταν το συμπέρασμά του συνάγεται χωρίς όρους ή προϋποθέσεις από τις προκείμενες προτάσεις. Στις προκείμενες, δηλαδή, υπάρχει το συνδετικό ρήμα είμαι ή κάποια ισοδύναμη έκφραση). Π. χ. Οι Έλληνες είναι Ευρωπαίοι. Ο Γιώργος είναι Έλληνας. Άρα, ο Γιώργος είναι Ευρωπαίος. Διαζευκτικούς (Διαζευκτικός είναι ο συλλογισμός στον οποίο μια προκείμενη, συνήθως η μείζων, έχει διαζευκτική διατύπωση). Π. χ. Ένα ουσιαστικό της ελληνικής γλώσσας είναι είτε αρσενικού, είτε θηλυκού είτε ουδετέρου γένους. Το ουσιαστικό «μητέρα» δεν είναι ούτε αρσενικού ούτε ουδετέρου γένους. Άρα το ουσιαστικό «μητέρα» είναι θηλυκού γένους. Υποθετικούς (Υποθετικός είναι ο συλλογισμός στον οποίο οι προκείμενες ή τουλάχιστον η μείζων προκείμενη είναι υποθετική, δηλαδή, όταν περιλαμβάνεται ένας υποθετικός λόγος. Σε κάθε υποθετικό λόγο διακρίνουμε δύο μέρη: 1. Λόγος (ή υπόθεση) και 2. Ακολουθία (ή απόδοση). Εάν ο λόγος της υποθετικής προκείμενης ή της ακολουθίας εκφέρεται χωρίς άρνηση, τότε έχουμε «θέση» του λόγου ή «θέση» 3

4 της ακολουθίας αντίστοιχα. Εάν ο λόγος της υποθετικής προκείμενης ή της ακολουθίας εκφέρεται με άρνηση, τότε έχουμε «άρση» του λόγου ή «άρση» της ακολουθίας αντίστοιχα). Σύμφωνα με τους κανόνες της Λογικής υπάρχουν τέσσερα είδη υποθετικών συλλογισμών: 1. Εάν ο καιρός είναι καλός, θα βγούμε βόλτα. Ο καιρός είναι καλός. Άρα θα βγούμε βόλτα. 2. Εάν ο καιρός είναι κακός, δε θα βγούμε βόλτα. Ο καιρός είναι κακός. Άρα δε θα βγούμε βόλτα. 3. Εάν ο καιρός είναι καλός, θα βγούμε βόλτα. Δε θα βγούμε βόλτα. Άρα, καιρός δεν είναι καλός. 4. Εάν ο καιρός δεν είναι καλός, δε θα βγούμε βόλτα. Θα βγούμε βόλτα. Άρα ο καιρός είναι καλός. Συλλογιστική Πορεία: Παραγωγική: αρχίζει ο συγγραφέας από την κύρια θέση / κρίση και προχωρά στα επιμέρους αποδεικτικά στοιχεία και στην αιτιολόγηση του επιχειρήματος. Επαγωγική: ο συγγραφέας από τα επιμέρους στοιχεία και τεκμήρια καταλήγει στο γενικό συμπέρασμα, την κύρια θέση / κρίση. Η ελληνική γλώσσα αναδείχτηκε σε κύρια βάση της εννοιολογικής έκφρασης του δυτικού πολιτισμού. Αυτό το δείχνει η σημερινή παρουσία της στο λεξιλόγιο όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών και μάλιστα σε σύνθετες και απαιτητικές μορφές επικοινωνίας, όπως είναι η επιστήμη ή ο πολιτικός λόγος. Βασικές έννοιες της ανθρώπινης σκέψης πρωτοεκφράστηκαν στην ελληνική, για να συμπληρωθούν ή να μεταφραστούν αργότερα στη Λατινική και να συγκεραστούν στη συνέχεια με στοιχεία των νεότερων εθνικών γλωσσών. Λέξεις-έννοιες όπως η λογική, το σύστημα, η ανάλυση, η οργάνωση, η εμπειρία, ο διάλογος, η διαλεκτική, η ιδέα και η ιδεολογία, η πολιτική, η δημοκρατία, η διάγνωση και η θεραπεία, η ποίηση, το δράμα, η τραγωδία, ο λυρισμός και τόσες άλλες λέξεις του πολιτισμού μας συλλαμβάνονται, δηλώνονται και βιώνονται με λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Ακόμη και η σύγχρονη αμερικανική pepsi-cla ή ο Κούρος, το άρωμα, ανατρέχουν στην ελληνική γλώσσα, στις πρώτες έννοιες-λέξεις και στο επικοινωνιακό γόητρο που διαθέτουν οι λέξεις αυτές. 4

5 Αξιολόγηση συλλογισμών: Ένα επιχείρημα θεωρείται έγκυρο, όταν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα. Η εγκυρότητα δηλαδή του επιχειρήματος εξαρτάται από τη λογική μορφή του και συγκεκριμένα αφορά τη σχέση σύμφωνα με καθορισμένους κανόνες, μεταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος. Αντίθετα, η αλήθεια του επιχειρήματος εξαρτάται από το περιεχόμενο του, και συγκεκριμένα αφορά τη (νοηματική) σχέση προκειμένων και συμπεράσματος με την πραγματικότητα. Αν οι προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, τότε τις θεωρούμε αληθείς κρίσεις/προτάσεις. Επομένως εγκυρότητα και αλήθεια σε ένα επιχείρημα είναι δύο έννοιες διαφορετικές, που δεν πρέπει να συγχέονται. Πάντως, για να θεωρηθεί ένα επιχείρημα (ή ένας συλλογισμός) λογικώς ορθό(ς) πρέπει να είναι συγχρόνως έγκυρο(ς) και οι προκείμενές του αληθείς. Στην τυπική λογική μας ενδιαφέρει κυρίως η εγκυρότητα, ενώ στις εφαρμογές της λογικής αποκλειστικά η ορθότητα. Ο συλλογισμός που δίνει ορθό συμπέρασμα λέγεται (και) απόδειξη. ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ -> Λογική μορφή του επιχειρήματος Λογική ακολουθία μεταξύ προκειμένων και συμπεράσματος ΑΛΗΘΕΙΑ -> Συμφωνία/αντιστοιχία με την πραγματικότητα Επιβεβαίωση του περιεχομένου του επιχειρήματος από την εμπειρία της ζωής ΟΡΘΟΤΗΤΑ (εγκυρότητα + αλήθεια) -> Αποδοχή του επιχειρήματος από το δέκτη ως λογικού (έγκυρου) και αξιόπιστου (αληθούς) Παραλογικοί συλλογισμοί Σοφίσματα: Είναι συλλογισμοί που, αν και παρουσιάζουν εξωτερικές ομοιότητες με τα έγκυρα επιχειρήματα, στην πραγματικότητα τα συμπεράσματά τους συγκρούονται με την πραγματικότητα. Οφείλονται σε λογικό σφάλμα (παραλογισμοί) είτε σε πρόθεση εξαπάτησης (σοφίσματα). Παραλογικοί κατηγορικοί συλλογισμοί: 1. κατά την μορφή: Χρήση του μέσου όρου με διαφορετικές σημασίες σε κάθε προκείμενη: 5

6 Σ' αυτή την περίπτωση οι όροι δεν είναι τρεις αλλά τέσσερις και ο συλλογισμός άκυρος. α' προκείμενη: Ο χρυσός είναι μέταλλο. β' προκείμενη: Η σιωπή είναι χρυσός. Συμπέρασμα: Η σιωπή είναι μέταλλο. -> Η λέξη «χρυσός» χρησιμοποιείται με δυο διαφορετικές σημασίες. Άρα οι όροι του συλλογισμού είναι τέσσερις. 2. Κατά την ύλη: Λήψη ζητουμένου: Σ' αυτή την περίπτωση το συμπέρασμα προκύπτει από προκείμενες που πρέπει οι ίδιες να αποδειχτούν, εφόσον δε στηρίζονται σε επιστημονικά τεκμηριωμένες απόψεις αλλά εμπειρικές παρατηρήσεις. Έτσι ο συλλογισμός είναι άκυρος. α' προκείμενη: Όποιος δεν περνά στο Πανεπιστήμιο, θα αποτύχει στη ζωή του. β' προκείμενη: Ο Χ δεν πέρασε στο Πανεπιστήμιο. Συμπέρασμα: Ο Χ θα αποτύχει στη ζωή του. -> Η πρώτη προκείμενη λαμβάνεται ως δεδομένο, ενώ χρειάζεται απόδειξη. Παρά το συμβεβηκός: Σ αυτή την περίπτωση ο συμπέρασμα συνάγεται με μια αυθαίρετη γενίκευση του μερικού (ή από προκείμενες με αμφίβολο κύρος, οι οποίες στηρίζονται κυρίως σε συμπτώσεις και προλήψεις). α προκείμενη: Χθες είχε συννεφιά και έβρεξε. β προκείμενη: Σήμερα έχει συννεφιά. Συμπέρασμα: Άρα, και σήμερα θα βρέξει. Άγνοια ελέγχου: Σ' αυτή την περίπτωση μία ή και όλες οι προκείμενες είναι άσχετες με το συμπέρασμα και ο συλλογισμός είναι άκυρος. α' προκείμενη: Ο καλός στρατηγός είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την πετυχημένη έκβαση μιας μάχης. β' προκείμενη: Ο Χ είναι καλός στρατηγός. 6

7 Συμπέρασμα: Ο Χ θα αποτελεί πρότυπο για τους υπόλοιπους αξιωματικούς. -> Η πρώτη προκείμενη είναι άσχετη με το συμπέρασμα. Κύκλος ή διαλληλία: Σ την περίπτωση αυτή έχω δύο συλλογισμούς όπου η απόδειξη του ενός επιχειρείται μέσα από την απόδειξη του άλλου. Οι έξυπνοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν καλύτερα τα προβλήματα. Αντιμετωπίζουν καλύτερα τα προβλήματα, διότι αντιλαμβάνονται σωστά τα πράγματα. Και τα αντιλαμβάνονται σωστά επειδή είναι έξυπνοι. Παραλογικοί υποθετικοί συλλογισμοί: Έγκυρη μορφή υποθετικού συλλογισμού α' προκείμενη: Αν α (υπόθεση), τότε β (απόδοση) β' προκείμενη: α Συμπέρασμα: Άρα β α' προκείμενη: Αν στην Ελλάδα έχουμε καλοκαίρι, στην Αργεντινή έχουν χειμώνα. β' προκείμενη: Στην Ελλάδα έχουμε καλοκαίρι. Συμπέρασμα: Άρα, στην Αργεντινή έχουν χειμώνα. Έγκυρη μορφή υποθετικού συλλογισμού α' προκείμενη: Αν α (υπόθεση), τότε β (απόδοση) β' προκείμενη: Όχι β Συμπέρασμα: Άρα όχι α α' προκείμενη: Αν ο Κώστας είναι καλόψυχος, τότε θα συμπαρασταθεί στο συνάνθρωπο του. β' προκείμενη: Ο Κώστας δε συμπαραστέκεται στο συνάνθρωπο του. Συμπέρασμα: Άρα, ο Κώστας δεν είναι καλόψυχος. Θέση της απόδοσης. Όταν από τη θέση της υπόθεσης συνάγεται η θέση της απόδοσης, ο συλλογισμός είναι άκυρος. α' προκείμενη: Αν α (υπόθεση), τότε β (απόδοση) β' προκείμενη: β Συμπέρασμα: Άρα α 7

8 α' προκείμενη: Αν έχουμε διακοπή ρεύματος, τότε το ψυγείο δε λειτουργεί. β' προκείμενη: Το ψυγείο δε λειτουργεί. Συμπέρασμα: Έχουμε διακοπή ρεύματος. Άρση θέσης. Όταν από την άρση της απόδοσης συνάγεται η άρση της υπόθεσης, τότε ο συλλογισμός είναι άκυρος. α' προκείμενη: Αν α (υπόθεση), τότε β (απόδοση) β' προκείμενη: Όχι α συμπέρασμα: Όχι β α' προκείμενη: Αν το ψυγείο λειτουργεί, έχουμε ηλεκτρικό ρεύμα. β' προκείμενη: Το ψυγείο δε λειτουργεί. Συμπέρασμα: Δεν έχουμε ηλεκτρικό ρεύμα. Παραλογικοί διαζευκτικοί συλλογισμοί: Έγκυρη μορφή διαζευκτικού συλλογισμού Έγκυρος είναι ένας διαζευκτικός συλλογισμός, όταν στη διαζευκτική προκείμενη περιέχονται όλες οι πιθανές περιπτώσεις που μπορεί να αφορούν το υποκείμενο της. Επίσης, στην άλλη προκείμενη πρέπει να αποκλείονται όλες οι περιπτώσεις που δεν αναφέρονται στο συμπέρασμα, σύμφωνα με το σχήμα: α' προκείμενη: α ή β β' προκείμενη: Όχι β Συμπέρασμα: Άρα α α' προκείμενη: Θα σπουδάσω μαθηματικά ή χημεία. β' προκείμενη: Δε θα σπουδάσω χημεία. Συμπέρασμα: Θα σπουδάσω μαθηματικά. Άκυρος είναι ο διαζευκτικός συλλογισμός όταν η διαζευκτική προκείμενη δεν περιλαμβάνει όλες τις πιθανές περιπτώσεις που μπορεί να αφορούν το υποκείμενο της. α' προκείμενη: Ένα ρήμα μπορεί να έχει είτε ενεργητική είτε μέση είτε παθητική διάθεση. β' προκείμενη: Το ρήμα Χ δεν έχει μέση ούτε παθητική διάθεση, Συμπέρασμα: Το ρήμα Χ έχει ενεργητική διάθεση. 8

9 -> Το ρήμα μπορεί να έχει και ουδέτερη διάθεση. Άρα ο συλλογισμός είναι άκυρος, γιατί η πρώτη προκείμενη δεν περιλαμβάνει όλες τις πιθανές περιπτώσεις. Αξιολόγηση επαγωγικών συλλογισμών: Τέλειος ονομάζεται ο επαγωγικός συλλογισμός που περιλαμβάνει όλες τις δυνατές περιπτώσεις και, όπως είναι επόμενο, οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα, ενώ ατελής, που περιλαμβάνει μόνο μερικές αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις, και συνεπώς καταλήγει σε συμπέρασμα πιθανολογικού χαρακτήρα. Υπάρχουν τρεις μορφές επαγωγικού συλλογισμού (γενίκευση, αίτιοαποτέλεσμα, αναλογία) και η αξιολόγηση τους γίνεται με βάση διαφορετικά κριτήρια σε κάθε μορφή. α. Επαγωγικός με γενίκευση Όταν ο επαγωγικός συλλογισμός αναπτύσσεται με τη μέθοδο της γενίκευσης (το συμπέρασμα αναπτύσσεται ως γενίκευση των προκειμένων) εξετάζουμε αν η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία. Στην περίπτωση αυτή έχουμε τέλεια απαγωγή, ειδάλλως έχουμε ατελή. Παραδείγματα: 1. Το σώμα α θερμαινόμενο διαστέλλεται. Το σώμα β θερμαινόμενο διαστέλλεται. Το σώμα γ θερμαινόμενο διαστέλλεται. Τα σώματα α, β, γ είναι μέταλλα. Άρα, όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται. (Πρόκειται για ασφαλή γενίκευση = η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία, οπότε είναι επιτρεπτή). 2. Οι Γάλλοι είναι αγενείς. Στο περσινό μου ταξίδι στο Παρίσι ένας τελωνειακός υπάλληλος μου φέρθηκε αγενέστατα. (Πρόκειται για επισφαλή, βεβιασμένη γενίκευση. Σ αυτήν στηρίζονται οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα). β. Επαγωγικός με αίτιο αποτέλεσμα 9

10 Ελέγχω να δω αν η σχέση είναι αιτιώδης ή αν είναι καθαρά χρονική. Αν είναι καθαρά χρονική, έχω ατελή συλλογισμό. Αν η σχέση είναι πράγματι αιτιώδης, ελέγχω να δω αν γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης μεταξύ αιτίουαποτελέσματος, δηλαδή αν μια μερικότερη αιτία προβάλλεται ως η μοναδική. Αν έχω υπεραπλούστευση αιτίου τότε ο συλλογισμός είναι ατελής. Σε διαφορετική περίπτωση, ελέγχω να δω αν το αίτιο είναι αναγκαίο και επαρκές. Αν το αίτιο είναι και αναγκαίο και επαρκές, τότε και μόνο τότε έχω τέλειο συλλογισμό, ειδάλλως έχω ατελή. Παραδείγματα: 1. Για να βράσει το νερό απαιτείται θερμοκρασία 100 ο C σε κανονικές συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης. (Η αιτία είναι αναγκαία και επαρκής. Άρα το αποτέλεσμα είναι βέβαιο και ο συλλογισμός τέλειος). 2. Ο ουρανός είναι συννεφιασμένος. Θα βρέξει. (Η αιτία είναι αναγκαία, όχι όμως επαρκής. Άρα το συμπέρασμα είναι πιθανό και ο συλλογισμός ατελής). 3. Ζυγίζει εκατόν τριάντα κιλά. Μπορεί να πάθει καρδιακή προσβολή. (Η αιτία είναι επαρκής, όχι όμως αναγκαία. Άρα το συμπέρασμα είναι πιθανό και ο συλλογισμός ατελής). 4. Σήμερα έσπασα έναν καθρέφτη. Θα με κυνηγάει για εφτά χρόνια η ατυχία. (Η σχέση έχει χρονολογικό χαρακτήρα. Άρα το συμπέρασμα δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Λογικό σφάλμα, γιατί ενώ η σχέση αιτίου αποτελέσματος είναι απλώς χρονολογική, προβάλλεται και ως λογική, γεγονός που οφείλεται στις προλήψεις). 5. Η έξαρση των ρατσιστικών διενέξεων και συγκρούσεων οφείλεται κυρίως στο χαμηλό πνευματικό επίπεδο. (Ένα δευτερεύον αίτιο προβάλλεται ως μοναδικό, άρα ο συλλογισμός δεν είναι αποδεκτός). γ. Επαγωγικός με αναλογία Αν η επαγωγή μου αναπτύσσεται με αναλογία, ελέγχω αν η αναλογία που χρησιμοποιείται είναι κυριολεκτική ή μεταφορική. Αν είναι μεταφορική, ελέγχω αν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος. Σε περίπτωση που έχει, είναι τέλεια, ειδάλλως ατελής. Αν είναι κυριολεκτική, ελέγχουμε αν οι ομοιότητες που επισημαίνονται ανάμεσα στα συγκρινόμενα 10

11 αντικείμενα είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα. Αν επαρκούν και σχετίζονται με το θέμα, τότε η αναλογία είναι τέλεια. Αν όχι, τότε είναι ατελής. Παραδείγματα: 1. Τα σκυλάκια μοιάζουν με τα μικρά παιδιά. Έχουν την ανάγκη από στοργή και προστασία για να ξεπεράσουν το φόβο μπροστά στο άγνωστο. (Οι ομοιότητες ανάμεσα στα μικρά παιδιά και τα σκυλάκια δεν είναι τέτοιες ώστε να στηρίζουν το συμπέρασμα. Ο συλλογισμός δεν έχει αποδεικτική αξία). 2. Όπως στο Βιετνάμ, έτσι και στο Ιράκ, οι Αμερικανοί πραγματοποίησαν εισβολή για να προασπίσουν τα συμφέροντά τους και όχι με σκοπό να αποκαταστήσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. (Οι βασικές ομοιότητες ανάμεσα στα δύο αντικείμενα δίνουν στο συλλογισμό αποδεικτική ισχύ, καθώς είναι επαρκείς και σχετικές με το θέμα). 3. Το ποδόσφαιρο είναι σαν τη ζωή. Διδάσκει στα παιδιά τη συνεργασία, την υπευθυνότητα και την επίμονη προσπάθεια μέχρι την τελική νίκη. Αυτά τα μαθήματα μάς δίνει και η ζωή. Γι αυτό προτείνω να διδάσκεται το ποδόσφαιρο υποχρεωτικά στο σχολείο. (Η επαγωγή αυτού του επιχειρήματος είναι ατελής, διότι η μεταφορική αναλογία που χρησιμοποιείται δεν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος). Συνοψίζοντας: Επαγωγικός συλλογισμός α. με γενίκευση 1. Επαρκή δεδομένα -> Επιτρεπτή γενίκευση 2. Ανεπαρκή δεδομένα -> Βεβιασμένη / Επισφαλής γενίκευση β. με αίτιο - αποτέλεσμα 1. Θεώρηση μιας χρονολογικής (όχι λογικής) σχέσης ως αιτιώδους -> Μη αποδεκτός συλλογισμός 2. Προβολή μιας μερικότερης ως μοναδικής αιτίας -> Μη αποδεκτός συλλογισμός 3. Αιτιώδης σχέση αναγκαία αλλά όχι επαρκής -> Μη αποδεκτός συλλογισμός 11

12 4. Αιτιώδης σχέση επαρκής αλλά όχι αναγκαία -> Μη αποδεκτός συλλογισμός 5. Αιτιώδης σχέση επαρκής και αναγκαία -> Αποδεκτός συλλογισμός γ. με αναλογία Μεταφορική (τα συγκρινόμενα είναι αντικείμενα διαφορετικού γένους/κατηγορίας) 1. Μεταφορική αναλογία δίχως αποδεικτική αξία και λογική ισχύ -> Μη αποδεκτός συλλογισμός 2. Μεταφορική αναλογία με αποδεικτική ισχύ λογικού επιχειρήματος -> Αποδεκτός συλλογισμός Κυριολεκτική (τα συγκρινόμενα είναι ομοειδή, του ίδιου γένους) 1. Ομοιότητες ανεπαρκείς και άσχετες με το θέμα -> Μη αποδεκτός συλλογισμός 2. Ομοιότητες επαρκείς και σχετικές με το θέμα -> Αποδεκτός συλλογισμός Τεκμήρια: Τα τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία χρησιμοποιούνται από τον πομπό για να υποστηρίξει τη θέση του. Ως τεκμήρια θεωρούμε: Παραδείγματα Αλήθειες Αριθμητικά δεδομένα Στατιστικά στοιχεία Γεγονότα Απόψεις ειδικών - αυθεντίες Πειραματικά δεδομένα Αποτελέσματα ερευνών Εποπτεία παρατήρηση εμπειρία Αξιολόγηση τεκμηρίων: Τα τεκμήρια λειτουργούν ενισχυτικά στα 12

13 επιχειρήματα και αξιολογούνται ως προς το βαθμό αξιοπιστίας τους. Αξιόπιστα και εξακριβωμένα θεωρούνται τα τεκμήρια τα οποία στηρίζονται σε συγκεκριμένα στοιχεία, συγκεκριμένα και εύστοχα παραδείγματα, εξακριβωμένες και αναμφισβήτητες αλήθειες, αριθμητικά δεδομένα, στατιστικά στοιχεία, πραγματικά γεγονότα, ιστορικά δεδομένα, σε έγκυρες παραπομπές σε ειδικούς (αυθεντίες), σε πειραματικά δεδομένα. 2 ος Τρόπος: Επίκληση στο συναίσθημα Μερικές φορές η πειθώ έχει στόχο να προκαλέσει μια απόφαση/ενέργεια. Στην περίπτωση αυτή συχνά δεν αρκεί η επίκληση στη λογική του δέκτη, με την αποδεικτική ισχύ της επιχειρηματολογίας, αλλά χρειάζεται επιπλέον να προκληθούν στο δέκτη εκείνα τα συναισθήματα που θα τον παρακινήσουν στην προσδοκώμενη απόφαση, όπως οργή, πραότητα, αγάπη, μίσος, φόβο, εμπιστοσύνη, οίκτο, αγανάκτηση, φθόνο, ντροπή, περιφρόνηση κτλ. Μέσα: Περιγραφή ή Αφήγηση Ειρωνεία Χιούμορ Ρητορικά ερωτήματα Ποιητική λειτουργία της γλώσσας, με χρήση σχημάτων λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις κ.ά.), με λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες, με επίθετα, καθώς και ύφος γραφής που παρεκκλίνει από την ουδετερότητα (υπερβολή, μεγαλοστομία, συγκινησιακή ένταση). «Το μνημόνιο εδώ και τρία χρόνια και αυτή η πολιτική έχουν καταστρέψει τον παραγωγικό ιστό. Έχουν βυθίσει την συντριπτική πλειοψηφία των Ελληνίδων και των Ελλήνων στη μιζέρια, στην αναξιοπρέπεια και την ανέχεια. Όμως, ο μεγαλύτερος κίνδυνος, το μεγαλύτερο έγκλημα είναι μπροστά μας. Και ποιο είναι αυτό; Να συνεχιστεί αυτή η πολιτική, προκειμένου να ξεπουλήσουμε ότι έχει απομείνει στο δημόσιο πλούτο.» [Ομιλία Αλέξη Τσίπρα στους εργαζόμενους στον Ανεξάρτητο Διαχειριστή Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΑΔΜΗΕ), ] 13

14 (Η επίκληση στο συναίσθημα επιτυγχάνεται με την περιγραφή της δεινής θέσης στην οποία έχουν περιέλθει οι Έλληνες (μιζέρια, αναξιοπρέπεια, ανέχεια), που προκαλεί αγανάκτηση και θυμό στον ακροατή του λόγου. Επίσης, με την υπόμνηση ενός ευρύτερου ενδεχόμενου κινδύνου (το πλήρες ξεπούλημα του δημόσιου κινδύνου), που προκαλεί ανησυχία και φόβο στον δέκτη). 3 ος τρόπος: Επίκληση στο ήθος του πομπού Για να είναι αποτελεσματική η πειθώ, είναι απαραίτητο να κερδίσει ο πομπός με το λόγο του την εμπιστοσύνη του δέκτη. Οφείλει, δηλαδή, να παρουσιάσει τις ποιότητες εκείνες που θα δημιουργήσουν στο δέκτη την αίσθηση πως ο πομπός είναι αξιόπιστος και ειλικρινής. Μέσα: Χρήση α προσώπου (ενικού ή πληθυντικού) Παρουσίαση προσωπικών επιτευγμάτων, απόψεων, χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων, που προβάλλουν την αξία και το ήθος του πομπού, ώστε να επιτευχθεί η ζητούμενη αυτοπροβολή Χαρακτηρισμοί θετικής χροιάς, ιδίως σχετικοί με την ηθική αρετή και προβολή εκείνων των συμπεριφορών που αναδεικνύουν την αξιοπιστία και τη φερεγγυότητα του πομπού. «Η ΕΔΑ, που εκφράζει ένα μεγάλο τμήμα του Ελληνικού λαού, δεν κατέχεται από κανένα απολύτως πλέγμα μειονεκτικότητος και διεκδικεί στο ακέραιο την παρουσία της και την ισότιμη συμμετοχή της σ όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής. Εκπροσωπεί το πιο παραγωγικό τμήμα του λαού, τις εργαζόμενες μάζες, χωρίς τις οποίες στρατοί δεν συγκροτούνται. Θεωρεί σαν τεχνητά τα τείχη του γκέτο μέσα στο οποίο επιχειρείται ν απομονωθή και αποκλεισθή από την ισοτιμία στη δημόσια ζωή. Ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε ψυχώσεις και βιώματα από την ανωμαλία του παρελθόντος και τις συναφείς ευθύνες για τις οποίες άνετα μπορεί κανείς να διατηρή τις απόψεις του και τις εκτιμήσεις του είναι παραλογισμός ότιτο δυναμικό κομμάτι κάθε λαού, η εργατική τάξη και τα εργαζόμενα εν γένει στρώματα του πληθυσμού, είναι δυνατόν επ άπειρον να διατηρούνται σε καραντίνα. Αριστεροί υπάρχουν εκατοντάδες εκατομμύρια, δισεκατομμύρια σ όλον τον κόσμο. Ο χαρακτηρισμός των σαν αντεθνικών δυνάμεων σύνθημα του ΝΑΤΟ υπηρετεί ιδιοτελείς επιδιώξεις.» 14

15 [Ο στρατός όργανο του έθνους, ναι τιμάριο οποιουδήποτε, όχι! Άρθρο του Ηλία Ηλιού στην εφημερίδα «Αυγή», 1 Ιουνίου 1965] (Ο Ηλίας Ηλιού ως εκπρόσωπος της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς επιχειρεί να τονίσει την αξία και τη δυναμική της παράταξής του απέναντι σε όσους θέλουν να την απομονώσουν και να την αποκλείσουν από την ισότιμη συμμετοχή στο δημόσιο βίο του τόπου. Έτσι, επισημαίνει πως η ΕΔΑ εκφράζει ένα μεγάλο τμήμα του Ελληνικού λαού, και μάλιστα το πιο παραγωγικό του τμήμα, αφού πρόκειται για ένα κόμμα που στηρίζεται από την εργατική τάξη. Ενώ, συνάμα, τονίζει πως ως πολιτική παράταξη δεν έχει κανένα σύμπλεγμα κατωτερότητας, αφού η δυναμική της είναι δεδομένη). 4 ος τρόπος: Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου Ορισμένες φορές αυτός που επιχειρηματολογεί, αντί να ανασκευάσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου, κάνει μια προσωπική επίθεση εναντίον του, δηλαδή ασκεί κριτική στο χαρακτήρα του και στην ιδιωτική του ζωή. Μέσα: Χρήση γ ενικού προσώπου Άσκηση αρνητικής κριτικής στον αντίπαλο, ιδίως σε ό, τι αφορά το χαρακτήρα και τις επιλογές ή συμπεριφορές του σε κρίσιμα ζητήματα Παρουσίαση ελαττωμάτων ή αρνητικών πτυχών της προσωπικότητας του αντίπαλου Αναφορά σε αρνητικά στοιχεία της ιδιωτικής ζωής του αντιπάλου. «Ακούστε, Εδώ που φτάσαμε, με τον κ. Τσίπρα δεν έχω τίποτε να πω! Ποτέ στη ζωή μου δεν άκουσα τόσα πολλά ψέματα μαζεμένα, τόσες συκοφαντίες, τόσες ύβρεις, τόσες ασυναρτησίες, τόση ανευθυνότητα, τόση υποκρισία. Δεν με ενδιαφέρει το παραλήρημά του. Δεν με αφορά!» [Ομιλία Αντώνη Σαμαρά, 22 Μαΐου 2014] (Ο Αντώνης Σαμαράς προκειμένου να υπονομεύσει το κύρος και την αξία του πολιτικού του αντιπάλου, του Αλέξη Τσίπρα, του αποδίδει έμμεσα πλήθος αρνητικών χαρακτηρισμών, όπως ότι είναι ψεύτης, συκοφάντης, υβριστής, ασυνάρτητος, ανεύθυνος και υποκριτής, που βρίσκεται μάλιστα σε κατάσταση παραληρήματος). 15

16 5 ος τρόπος: Επίκληση στην αυθεντία Πολλές φορές ο πομπός, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, επικαλείται κάποια αυθεντία, η οποία συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση, και συχνά παραθέτει ανάλογα αποσπάσματα. Ειδικά στον επιστημονικό λόγο η παράθεση τέτοιων αποσπασμάτων είναι αναμενόμενη και ως ένα βαθμό θεμιτή με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας δείχνει ότι κατέχει τη σχετική βιβλιογραφία και ότι βασίζεται σε αξιόπιστες πηγές. Μερικές φορές, όμως, γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στην αυθεντία, για να καλύψει ο πομπός την έλλειψη επιχειρημάτων. Υπάρχει μάλιστα η περίπτωση να επικαλείται δημοφιλή πρόσωπα, τα οποία είναι βέβαια αυθεντίες στον τομέα τους, αλλά δεν είναι ειδικοί στο θέμα που πραγματεύεται ο πομπός. Μέσα: Απόψεις επιστημόνων ή ειδικών σε κάποιο τομέα Ρήσεις προσώπων της αρχαιότητας ή πνευματικών μορφών του νεότερου και σύγχρονου πολιτισμού Αποφθέγματα Παρατίθενται τα λόγια του άλλου προσώπου είτε αυτούσια, οπότε τίθενται σε εισαγωγικά, είτε σε γενικές γραμμές, οπότε δεν χρησιμοποιούνται εισαγωγικά. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, αναφέρεται το όνομα του προσώπου που λειτουργεί ως αυθεντία. Το αναπόφευκτο ατόπημα του ανθρωπισμού είναι η διολίσθησή του στον ατομικισμό. Ο Humanismus (ανθρωπισμός, ουμανισμός) κατάντησε Individualismus (ατομικισμός). Λέμε άνθρωπος και εννοούμε άτομο. Μιλούμε για τον πολίτη και έχουμε στον νου τον ιδιώτη. Αναφερόμαστε στον εαυτό μας και εξυπονοούμε το εγώ μας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λησμονούμε τον άλλο που συνυπάρχει μαζί μας και το όλον μέσα στο οποίο συνανήκει το εγώ μας μαζί με καθένα άλλο του. Οι λογοτέχνες προφήτευαν από τον προπερασμένο αιώνα ήδη: «Όλοι στον αιώνα μας χώρισαν και γίνανε μονάδες, ο καθένας αποτραβιέται στη μοναξιά του, ο καθένας απομακρύνεται απ τον άλλον, κρύβεται και κρύβει το έχει του και καταλήγει ν απωθεί τους ομοίους του και ν απωθείται απ αυτούς» (Ντοστογιέφσκι). Προσοχή!!! 16

17 Συχνά είναι τα ερωτήματα που προκύπτουν από μαθητές όταν συναντούν σε ένα κείμενο το όνομα ενός ειδικού, ενός ειδήμονος, μιας αυθεντίας: είναι επίκληση στην αυθεντία η αναφορά ενός ονόματος, ενός οργανισμού, μιας επιστήμης ή μήπως λειτουργεί ως τεκμήριο, άρα και ως μέσο επίκλησης στη λογική; (χαρακτήρας μέσου ή τρόπου;) Επειδή στο σχολικό βιβλίο δεν απαντάται το ερώτημα αυτό με σαφήνεια και αποτελεί ένα από τα σημεία της «σκοτεινής» ύλης του, διευκρινίζω: η αναφορά σε κάποιο όνομα μπορεί να λειτουργεί και ως αυτόνομος τρόπος πειθούς και ως τεκμήριο. Η διάκριση γίνεται ως εξής: Η Αυθεντία ως Τεκμήριο (Επίκληση στη Λογική): στην περίπτωση αυτή στο κείμενο υπάρχει απλή αναφορά του ονόματος της αυθεντίας, χωρίς να μεταφέρονται σε ευθύ ή πλάγιο λόγο απόψεις του. Η αναφορά του ονόματος προσδίδει αξιοπιστία στη θέση του πομπού / συντάκτη ή τεκμηριώνει την άποψή του. Έχει, λοιπόν, ήδη προηγηθεί ένα λογικό επιχείρημα, και η αυθεντία το ακολουθεί με την μορφή: «σύμφωνα, άλλωστε», «όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο». 1) Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία διαμορφώθηκε κυρίως από το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. 2) Ο Τζιότο, ο μεγάλος ζωγράφος του 13ου και 14ου αιώνα, έθεσε τις βάσεις της αναγεννησιακής ζωγραφικής. Επίκληση στην Αυθεντία (Τρόπος Πειθούς): στην περίπτωση αυτή στο κείμενο υπάρχουν αυτούσια τα λόγια της αυθεντίας, είτε μέσα σε εισαγωγικά, είτε σε πλάγιο λόγο (βλέπε και παράδειγμα σχ. βιβλίου, σελ. 46). Η επίκληση στην Αυθεντία επιτυγχάνεται και με τη χρήση άλλων μέσων, όπως των ρητών, των αποφθεγμάτων, των παροιμιών, της παράθεσης απόψεων μεγάλων διανοητών κ.ά. 1) Ο Φράνσις Μπέικον υποστήριζε : «Η γνώση είναι δύναμη» 2)Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο. 17