ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Η ΟΡΕΣΤΙΣ»

Transcript

1 ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΑΡΓΟΥΣ Ο- ΡΕΣΤΙΚΟΥ (ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ) ΕΚ ΟΤΗΣ Μορφωτικός Σύλλογος Άργους Ορεστικού «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» Άργος Ορεστικό Τηλ./Fax: (0467) Εξώφυλλο: Έργο του ζωγράφου Αντώνη Φ. Φωτίου από το εσωτερικό του σπιτιού του Επιµέλεια: Νικ. Γ. ασκαλάκης Λαζ. Γ. Νικηφορίδης ΑΡΓΟΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟ

2 ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» ΑΡΓΟΥΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟ ΕΚΠΛΗΡΩΣΗ ΧΡΕΟΥΣ 2

3 «Όλβιος όστις της ιστορίας έσχε Ευριπί- µάθησιν» δης Στο γνωµικό αυτό ο µεγάλος τραγικός ποιητής της αρχαιότητας Ευριπίδης τονίζει ανάγλυφα και επιγραµµατικά τη µεγάλη σηµασία που έχει για τον άνθρωπο η έφεση για τη µάθηση, για τη γνώση και εν προκειµένω πόσο σπουδαία είναι και πόσο γοητεύει η γνώση του παρελθόντος, που βοηθεί να σταθµίζοµε το παρόν και να προσδιορίζοµε κατά το δυνατόν το µέλλον. Με βαθιά, λοιπόν, συναίσθηση της ευθύνης και του χρέους, που έχοµε όλοι µας έναντι των επερχόµενων γενεών, προβαίνοµε στην έκδοση του βιβλίου αυτού, συνέχεια του πρώτου βιβλίου, που εκδώσαµε, «ΑΡΓΟΣ-ΠΟΛΗ ΟΡΕΣΤΙ- ΑΣ», του αείµνηστου φίλου µας Λάζαρου Παπαϊωάννου, στο οποίο και καταγράφονται λαογραφικά στοιχεία, θύµησες παλαιοτέρων εποχών από τη ζωή, τα ήθη και έθιµά µας, από τις παραδόσεις των παππούδων, των πατέρων µας, των προγόνων µας γενικότερα. Η σπουδαιότητα του έργου αυτού είναι καταφανής. Οι µεγαλύτεροι να θυµηθούν, οι νεότεροι να διδαχθούν, για να γνωρίζουν τον τρόπο ζωής και έκφρασης των προγόνων τους. Και τούτο είναι σηµαντικό και αποτελεί χρέος ιερό δικό µας, εµείς να καταγράψοµε, οι νεότεροι να πληροφορηθούν και να µάθουν, για να υπάρξει η συνέχεια. Λαοί που δεν γνώρισαν και δεν θυµούνται το παρελθόν τους, έθνη που λησµόνησαν την ιστορία τους, έχασαν την ταυτότητά τους και βαθµιαία, αφανίστηκαν. Εµείς, ως έθνος, τρέφοµε ιδιαίτερη αγάπη προς την πατρίδα µας, την ιστορία και τον πολιτισµό µας. Στο διάβα των αιώνων πορευθήκαµε πιστά προσηλωµένοι στα ήθη και έθιµά µας, στις παραδόσεις µας. Η µια γενιά διαδέχεται την άλλη παίρνοντας και όλα τα λαογραφικά στοιχεία της προηγούµενης. Σήµερα όµως τα σύνορα άνοιξαν, η επικοινωνία των λαών είναι ευχερέστατη. Αποτέλεσµα: ο κίνδυνος που υφίσταται από την αλληλεπίδραση των διαφόρων νέων πολιτισµικών στοιχείων που διεισδύουν. Στον ορατό κίνδυνο αλλοτρίωσής µας οφείλοµε να αντιδράσοµε µε όπλα τη γνώση της ιστορίας µας, τη διαφύλαξη της γλώσσας µας, το σεβασµό µας προς τα ήθη και έθιµά µας, προς τις παραδόσεις µας. Με την έκδοσή µας αυτή σ αυτό στοχεύοµε. Να παραδώσουµε στους σύγχρονους, αλλά και στους µεταγενέστερους όλα τα στοιχεία εκείνα, µε τα οποία θα σφυρηλατηθεί ακόµη περισσότερο και θα ενισχυθεί η συνείδηση και το φρόνηµα, ώστε να ανθίστανται αποτελεσµατικά σε κάθε περίπτωση αλλοτρίωσης και εξανδραποδισµού. Θεωρούµε, ως ιοίκηση του Μορφωτικού Συλλόγου «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» Άργους Ορεστικού, τους εαυτούς µας ευτυχείς, επειδή µας δόθηκε η δυνατότητα να εκπληρώσουµε το χρέος αυτό. Είµαστε όµως υποχρεωµένοι και νιώθοµε επιτακτική την ανάγκη να ευχαριστήσοµε από τα βάθη της ψυχής µας όλους, όσοι µας βοήθησαν να φέροµε σε πέρας το έργο αυτό. Τη συµπατριώτισσά µας, δασκάλα, κ. Νεφέλη Τσολάκη-Καρακώστα, κάτοικο Θεσσαλονίκης, στην οποία πολλά οφείλουµε για το λαογραφικό πλούτο, που µας παρέδωσε. εν είναι υπερβολή, και πρέπει να το οµολογήσουµε, ότι σ αυτήν κυρίως αποδίδεται η έκδοση του βιβλίου αυτού. 3

4 Ως φαίνεται, από την παιδική και νεανική της ηλικία είχε ανησυχίες, βίωνε κάθε στιγµή τις διάφορες δραστηριοτήτες της κοινωνίας, µέσα στην οποία ζούσε, και όλα αυτά τα κατέγραψε στη µνήµη της, για να τα αποκαλύψει και να τα παραδώσει αλώβητα στις νεότερες γενιές. Στις αφηγήσεις της αναφέρονται πρόσωπα γνωστά του τόπου της, αναµνήσεις και εµπειρίες της παιδικής καθηµερινής της ζωής. Ξεδιπλώνει µνήµες και περιγράφει απλά βιωµατικά αποθέµατα. Η θέση που βρισκόταν το πατρικό της σπίτι συντελεί στο να καταγραφούν, άθελα, στη µνήµη της, όσα συνέβαιναν επί σειρά χρόνων στη µικρή κοινωνία του τόπου της, που κάποια στιγµή, ανάγκη εξοµολόγησης, η πένα της να τ ανασύρει. Απ όλο αυτό το δίχτυ αφηγήσεων, που απλώνεται στις σελίδες του βιβλίου, µπορεί ο αναγνώστης ν αντλήσει λαογραφικά στοιχεία για τη ζωή στη Χρούπιστα, πριν από το Με την προσφορά της αυτή αποδεικνύει το απαράµιλλο ενδιαφέρον της και την ξεχωριστή της αγάπη για τη γενέτειρα πόλη και τους ανθρώπους της. Όλοι εµείς, αλλά και οι µεταγενέστερες γενιές, είµαστε ευγνώµονες. Επίσης, πολλές ευχαριστίες πρέπει να αποδώσοµε και σε όλους τους άλλους για τα λαογραφικά στοιχεία που µας παρέδωσαν, τα ονόµατα των οποίων στο δεύτερο µέρος του βιβλίου αναφέρονται. Ιδιαιτέρως ευχαριστούµε τους φιλολόγους καθηγητές, Νικόλαο ασκαλάκη από την Κορησό και Λάζαρο Νικηφορίδη από την Τσάκωνη, για την αφιλοκερδή προσφορά τους, να επιµεληθούν του έργου. Ευχαριστούµε τους χορηγούς για την έκδοση του βιβλίου αυτού, Αδελφούς Γρηγοριάδη (SUPER MARKET «ΥΠΕΡ»), Αντώνιο Καρανίκα, «ΕΥΡΩ ΟΜΙΚΗ» Α.Τ.Ε., Παύλο Κωνσταντινίδη, Φώτιο Μαυραντζά, Νικόλαο Σικαβίτσα, Ιωάννα και ηµήτριο Τζάλλα, Κωνσταντίνο Χάσιο και τους ανώνυµους, γιατί ένα τέτοιο έργο, µεγάλης δαπάνης, δεν θα µπορούσε να γίνει χωρίς την ευγένεια, την κατανόηση και την οικονοµική προσφορά αυτών των συµπατριωτών µας. Είναι άνθρωποι µε αυξηµένη κοινωνική συνείδηση και θα µπορούσαµε να αναφέρουµε το µέγεθος της προσφοράς και να εξάρουµε τη σηµασία της βοήθειάς τους, αν δεν προσκρούαµε στη µετριοφροσύνη τους. Παραδίδουµε, λοιπόν, το βιβλίο τούτο στους απανταχού Αργείτες µε την πεποίθηση ότι εκπληρώνοµε µέρος του χρέους, που έχοµε όλοι µας προς τις ε- περχόµενες γενεές, να κληρονοµήσουν ό,τι οι προηγούµενες γενιές βίωσαν, µε την ευχή το περιεχόµενό του να γίνει κτήµα όλων, καθώς µαζί µε άλλους παράγοντες, σφυρηλατεί τους αρµούς, τους σφικτούς συνδετικούς κρίκους της εθνικής µας ζωής και συνέχειας. Ας µην ξεχνούµε πως «Πολιτισµός είναι η συνοµιλία των ανθρώπων µε την αιωνιότητα» και «Η Ιστορία είναι ο µεγάλος δάσκαλος της ζωής...» Άργος Ορεστικό, Ιούλιος 1999 Το ιοικητικό Συµβούλιο 4

5 Το ιοικητικό Συµβούλιο Βασίλειος Αβραµίδης, πρόεδρος Κων/νος Ριζόπουλος, αντιπρόεδρος Θεοχάρης Τσιούπας, γραµµατέας Ιωάννης Καραγεωργίου, ταµίας Σωτήριος Γούσιας, µέλος Γεώργιος Πασχαλόπουλος, µέλος Βασίλειος Ρίζος, µέλος Κλαίρη Τακαντζιά, µέλος Ζήσης Τερψιόπουλος, µέλος ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΗΜΑΡΧΟΥ ΟΡΕΣΤΙ ΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΙΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ Με µεγάλη χαρά χαιρετίζω την έκδοση του βιβλίου Λαογραφικά Άργους Ορεστικού (Χρούπιστας), γιατί θεωρώ ότι συµβάλλει τα µέγιστα στη γνώση των λαογραφικών στοιχείων, που προσδιορίζουν την ιστορική διαδροµή της πόλης του Άργους Ορεστικού, αλλά και γιατί αποτελεί το καλύτερο εργαλείο αυτογνωσίας για τους παλαιότερους, που θυµούνται, και τους νεότερους, που οραµατίζονται. Συγχαίρω το.σ. του Μορφωτικού Συλλόγου «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» για την πρωτοβουλία έκδοσης του βιβλίου επιβεβαιώνοντας για άλλη µια φορά στην πράξη την πλούσια πολιτισµική προσφορά του. Ο ήµαρχος Ορεστίδος 5

6 Γιαγκόπουλος Αθανάσιος ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΑΡΧΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΠΑΧΤΣΗ Χαιρετίζω την έκδοση από την «ΟΡΕΣΤΙ Α» του βιβλίου «ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΑΡΓΟΥΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟΥ». Είναι µια σηµαντική προσφορά στην Ιστορία, τον Πολιτισµό, τα ήθη και τα έθιµα του Άργους Ορεστικού και της ευρύτερης περιοχής. Θερµά συγχαρητήρια Γιώργος Καπαχτής Νοµάρχης Καστοριάς ΠΡΟΛΟΓΟΣ Χρόνος ο «Πανδαµάτωρ» στο διάβα του συµπαρασύρει πολλά πράγµατα ή στοιχεία του ανθρώπινου βίου και τα παραδίδει στη λησµονιά και την αφάνεια. Τέτοιον κίνδυνο διατρέχουν, ή µάλλον εν πολλοίς ήδη τον υπέστησαν, τα ήθη και έθιµα, οι παραδόσεις, ιδίως µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, ο οποίος από τα συντρίµµια και χαλασµούς που άφησε πίσω του µε τη γνωστή αγριότητά του, επέφερε βαθιές αλλαγές σε όλες τις πτυχές του νεότερου πολιτισµού. Ευτυχώς δεν λείπουν οι ειδικοί, αλλά και πολλοί άλλοι, οι οποίοι από αγάπη και σεβασµό προς ό,τι είναι δηµιούργηµα του λαού µας εγκύπτουν, καταγράφουν, κατατάσσουν, µελετούν ή και ακόµη αποπειρώνται να ερµηνεύσουν τη γένεση-ύπαρξη, την εξέλιξη και την τύχη αυτών των ηθών και εθίµων και των άλλων συναφών στοιχείων. Βέβαια µε την σοβαρή και συστηµατική, επιστηµονική θεµελιωµένη έρευνα και µελέτη όλων των θεµάτων που σχετίζονται µε τον κατά παράδοση βίο του ελληνικού λαού και τα δηµιουργήµατά του, ασχολήθηκε πρώτος ο διαπρεπής καθηγητής Νικόλαος Πολίτης, ο οποίος και εισήγαγε προς τα τέλη του 19 ου αιώνα τον όρο Λαογραφία, που ήταν γνωστός, ήδη από τους Αλεξανδρινούς χρόνους, αλλά µε άλλη σηµασία. Η Λαογραφία, ως κλάδος της καθολικής επιστήµης του πολιτισµού, που µελετά την κοινωνική ζωή µε όλες της εκδηλώσεις και τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του λαϊκού πολιτισµού, είναι επιστήµη χρησιµότατη και κατ εξοχήν εθνική. Πρωταρχικό της έργο βέβαια, κατά τον ορισµό του Ν. Πολίτη, είναι να εξετάζει τις εκδηλώσεις του δια λόγων, πράξεων και ενεργειών ψυχικού και κοινωνικού βίου του λαού µας. Αλλά ποιες εκδηλώσεις; Εκείνες που χάνονται στην αχλύ των αιώνων και είναι η πρώτη τους αρχή ή γένεση άγνωστη και δεν προήλθε από την επίδραση κάποιου συγκεκριµένου ανθρώπου µε εξαιρετική ευφυΐα και επιρροή. Ακόµη, εκείνες τις εκδηλώσεις, που δεν οφείλονται σε ιδιαίτερη µόρφωση και ανατροφή, αλλά, ως απόρροια της αυθορµησίας, αναπτύχθηκαν και καθιερώθηκαν µέσα στην οµαδική ζωή των ανθρώπων. Αξιοσηµείωτο δηλαδή είναι ότι η Λαογραφία εξετάζει τη ζωή του λαού συνολικά σε όλες τις εκδηλώσεις και εκφάνσεις της, εφ όσον ο χαρακτήρας τους είναι αυθόρµητος και στηρίζεται 6

7 στην παράδοση, δεν είναι δηλ. γέννηµα και προϊόν του σύγχρονου πολιτισµού. Μελετά και καταγράφει το λαϊκό πολιτισµό. Η µεγάλη της χρησιµότητα και προσφορά έγκειται στο ότι καθορίζει τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του λαού και βοηθεί στο να διακρίνουµε την εθνική σύσταση της χώρας. Κάνοντας λοιπόν σε µας γνωστά η λαογραφική έρευνα τα λαϊκά δη- µιουργήµατα και ερευνώντας τις δηµιουργικές δυνάµεις, που τα γέννησαν, µας αποκαλύπτει αυτόν τον ίδιο τον ανθρώπινο πολιτισµό στις θεµελιώδεις εκδηλώσεις του και τις βαθύτατες ψυχικές πηγές, από όπου προήλθαν. Και µόνο αυτή η ωφέλεια µνηµονευµένη αρκεί να προσδώσει στη Λαογραφία τον τίτλο της κατ εξοχήν εθνικής επιστήµης, αφού µε την έρευνα και το έργο της µας αποκαλύπτει τον εθνικό πολιτισµό. Καταγράφοντας και µελετώντας τα πνευµατικά δηµιουργήµατα του λαού (ποιήµατα, διηγήσεις, µύθους και παροιµίες, έργα τέχνης, θρησκευτικές και άλλες δοξασίες, πεποιθήσεις και βιώµατα για την Πατρίδα κ.τ.ό.), επιχειρεί να µας παρουσιάσει σαν σε κάτοπτρο την ψυχοσύνθεση του λαού, την ιδιοφυΐα του και την ιδιαιτερότητά του γενικότερα και αυτά ως εκδηλώσεις µιας σφριγηλής ζωής. Το έργο της Λαογραφίας είναι σηµαντικό ακόµη από την άποψη ότι συντελεί στη διάσωση και διατήρηση τόσων στοιχείων, τα οποία είναι συµπλήρωµα των µνηµείων του λόγου και της τέχνης και έτσι έχοµε πιο ολοκληρωµένη την εικόνα της εθνικής παραδόσεως. Αξίζει να θυµίσουµε επίσης πόση «τροφή», ύλη και περιεχόµενα προσφέρει η Λαογραφία µε την ποικιλία και την ζωντάνια των θε- µάτων της στη Λογοτεχνία, στην Ιστορία και Φιλοσοφία, πόσοι ποιητές και πεζογράφοι, πόσοι θεράποντες της τέχνης δεν εµπνέονται από τον ανεξάντλητο πλούτο-πραγµατικό θησαυρό- της λαογραφίας! Η τεχνολογική εισβολή στο σύγχρονο πολιτισµό µας, οι ρηξικέλευτες νέες ιδέες περί ζωής, τα επιτεύγµατα σε αρκετούς τοµείς της επιστήµης, προ των ο- ποίων «ιλιγγιά ο νους», προκαλούν τη µέθη στον άνθρωπο, πολλές φορές µε αρνητικό αποτέλεσµα την παρακµή, την πνευµατική αποχαύνωση και σύγχυση ή και την χαλάρωση σε ζωτικά θέµατα της εθνικής µας ζωής. Τότε έρχεται η Λαογραφία να µας αφυπνίσει από ένα τέτοιον λήθαργο, να µας επαναφέρει στις α- στείρευτες διαιώνιες πηγές του Έθνους, να µας κάνει να συνειδητοποιήσοµε ποιοι ήµασταν και πού πορευόµαστε και έτσι αναζωπυρώνει το εθνικό φρόνηµα των Ελλήνων. Θεώρησα χρήσιµο να λεχθούν αυτά γύρω από την Λαογραφία, αφού ο τίτλος και το περιεχόµενο του παρόντος βιβλίου έχουν άµεση σχέση µε αυτήν. Προσφέρει κανείς στην πατρίδα όχι µόνο στα πεδία των µαχών. Εκεί βέβαια είναι η θυσία η υπέρτατη. Αλλά και µε πολλούς άλλους τρόπους συµβάλλει κανείς στο κοινό καλό της πατρίδας, µε την πένα, µε ένα ή πολλά κοινωνικά ή άλλα έργα, µε τη συµµετοχή του, µε τη στάση ζωής, µε την προσήλωση και υπακοή στους νόµους και θεσµούς της κ.λ.π. Η Λαογραφία από πλευράς µεθοδολογικής πρώτο µέληµά της θεωρεί τη συγκέντρωση του υλικού και την εν συνεχεία κατάταξη και περαιτέρω επεξεργασία του. Ο Ν. Πολίτης, ο Στίλπων Κυριακίδης, ο Μέγας, οι κορυφαίοι αυτοί λαογράφοι (υπήρξα ευτυχής, διότι είχα καθηγητή στο πανεπιστήµιο τον αείµνηστο Σ. Κυριακίδη) συνιστούν την άκρα ευσυνειδησία µέχρι σχολαστικότητας του συλλέκτη λαογραφικού υλικού. Τονίζουν ιδιαιτέρως πόση σηµασία και αξία έχει η α- κρίβεια, η πιστότητα, η σαφήνεια και η λεπτοµέρεια στο έργο της συγκέντρωσης και καταγραφής. Και πράγµατι, είναι αδύνατο να κάνει κανείς σωστή και ολοκληρωµένη τέτοια εργασία, αν δεν έχει αγαπήσει τον τόπο και τους ανθρώπους, γιατί το συλλεγόµενο υλικό δεν έχει αξία να παρουσιάζεται σαν ξερή, νεκρή, µουσειακή τυποποιηµένη ύλη, αλλά ως ζωντανή εκδήλωση, σαν να πρόκειται για βιολογική εξέταση. Και η κ. Νεφέλη Τσολάκη-Καρακώστα (και οι άλλοι συνεργάτες του βιβλίου, των οποίων συµπεριλαµβάνονται οι εργασίες) είναι ευθυγραµµισµένοι µε τις αρχές και είναι η προσφορά τους πατριωτική µε τη στενή, 7

8 αλλά και ευρύτερη σηµασία του όρου, γιατί είναι αυτονόητο, τα ήθη και έθιµα και οι άλλες εκδηλώσεις των ανθρώπων του Άργους Ορεστικού ανήκουν, είναι κοµ- µάτι της Λαογραφίας ολοκλήρου του Ελληνικού λαού. Τι έκανε λοιπόν η κ. Τσολάκη; Γέννηµα και θρέµµα του Άργους Ορεστικού, της παλιάς Χρούπιστας, δέθηκε µε τον τόπο της, βάδισε µε τα πόδια από µικρή ηλικία ακόµη τους δρόµους και τα καλντερίµια της πόλης, αλλά και µε τα βήµατα αισθαντικής, ζεστής καρδιάς και νου προσεκτικού σπιθαµή προς σπιθαµή, α- φουγκράσθηκε όλα τα σκιρτήµατα χαράς και αγαλλίασης, αλλά και όλους τους καηµούς των συµπατριωτών της των Αργειτών, αγάπησε πολύ τη Χρούπιστα µε τις πλούσιες παραδόσεις, την ιστορία και τον κόσµο της µε την αγνότητα και α- πλότητά του. Αυτή η αγάπη, το ψυχικό δέσιµο µε την γενέθλια γη και τους ανθρώπους της, καθώς έγινε ένα µαζί τους και τους βλέπει ως αδελφούς, την ώθησε στην καταγραφή του λαογραφικού υλικού, µε τόση υποµονή και φροντίδα, που απετέλεσε και το περιεχόµενο του παρόντος βιβλίου. Η περιγραφή έχει αυθεντικότητα, δροσιά και ζωντάνια. Συγκινεί η λεπτοµέρεια, που µαρτυρεί υποµονή ήρεµου πνευµατικού ανθρώπου. Η διατύπωση απλή, υποβλητική. εν υπάρχει σελίδα ή, έστω, µια σειρά γραµµένη µε την πένα ψυχρού απλώς συλλέκτη λαογράφου. Όλες τις περιγραφές τις διατρέχει µια φυσικότητα, που «προδίδει» την αγάπη και αφοσίωση προς ό,τι έχει σχέση µε την πλούσια παράδοση του Άργους Ορεστικού. Για όλα αυτά υπογράφων ο υποφαινόµενος µαζί και ο Νικόλαος ασκαλάκης, εκλεκτός φίλος και συνάδελφος, δεχθήκαµε ευχαρίστως να αναλάβοµε την επιµέλεια του βιβλίου αυτού, όταν µας έγινε η τιµητική πρόταση από τον κ. Βασίλειο Αβραµίδη, Πρόεδρο, καθώς και από τα µελη του.σ. του Μορφωτικού Συλλόγου «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» Άργους Ορεστικού. ράττοµαι της ευκαιρίας και εγώ να εκφράσω όχι συµβατικά, αλλά ειλικρινή συγχαρητήρια προς όλα τα µέλη του.σ. και τον Πρόεδρο του Μορφωτικού αυτού Συλλόγου, τόσο για την εν γένει πλούσια δραστηριότητα, όσο κυρίως για την ωραία τους πρωτοβουλία για πνευµατική παραγωγή και κάρπωση, αφού ως τώρα έχει στο ενεργητικό του τις δυο τόσο ενδιαφέρουσες εκδόσεις. Τιµά το Σύλλογο η εξαιρετική προσπάθεια, µε την οποία φιλοδοξεί να συµβάλει στην άνοδο του πνευµατικού επιπέδου της περιοχής και όσων επιθυµούν να γνωρίσουν το περιεχόµενο και του δευτέρου βιβλίου. Εύχοµαι να µη τους απολείπει ο ζήλος και η δύναµη για συνέχιση τέτοιων χρήσιµων πρωτοβουλιών. Και εµείς θεωρήσαµε χρέος ηθικό ως συντοπίτες να συµβάλοµε σε µια τέτοια πνευµατική προσπάθεια, που αναδεικνύει την ζωντάνια και την ατόφια συνέχεια της ελληνικής παραδόσεως στο Άργος Ορεστικό µέσα στους αιώνες. Λάζαρος Γ. Νικηφορίδης τ. Λυκειάρχης 8

9 Οι επιµελητές του έργου Ν. ασκαλάκης Λ. Νικηφορίδης ΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Το βιβλίο αυτό συγκροτήθηκε από υλικό, που δηµοσιεύθηκε στα έντυπα µέσα ενηµέρωσης και κατά κύριο λόγο στη µηνιαία εφηµερίδα του Μορφωτικού Συλλόγου Άργους Ορεστικού «Η ΟΡΕΣΤΙΣ», που είχε και την πρωτοβουλία για την έκδοσή του. Είναι γνωστό όµως ότι ο σκοπός των δηµοσιευµάτων αυτών ήταν µια νοσταλγική αναδροµή στο παρελθόν, µια περιγραφή των διαφόρων τοµέων της ζωής των κατοίκων της Χρούπιστας και µια πρόθεση της σύνδεσης του σήµερα προς το χθές, ως απόδειξη της συνέχειας της ζωής των ανθρώπων του Άργους Ορεστικού. Εκφρασµένη άποψη των συντακτών των κειµένων αυτών ήταν να επικοινωνήσουν µε τους συµπολίτες τους µέσω της Εφηµερίδας και ήταν µακριά από τις προθέσεις τους οι εργασίες τους να αποτελέσουν υλικό για ένα βιβλίο. Γι αυτό και η συγκατάθεσή τους να προχωρήσει ο Σύλλογος στην υλοποίηση της απόφασής του, να συγκεντρώσει το υλικό αυτό και να το προσφέρει στο ευρύτερο κοινό, στους µελετητές, στην ιστορία και προπάντων στις επερχόµενες γενεές, έγινε ύστερα από πολλούς ενδοιασµούς και σοβαρές επιφυλάξεις, προπάντων της συντάκτριας των συντριπτικά περισσοτέρων λαογραφικών θεµάτων, εκπαιδευτικού κ. Νεφέλης Τσολάκη-Καρακώστα. Η απόφαση του Συλλόγου εδράζεται στερεά στην άποψη ότι γενικά οι παραδόσεις βοηθούν την ηθική άνοδο των ατόµων και των λαών και µάλιστα εκείνων µε πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Ειδικότερα για τη φυλή µας η παράδοση αποτελεί αδιάψευστη απόδειξη της συνέχειας της ελληνικής φυλής και της ανόθευτης πορείας της δια µέσου των αιώνων. Αυτοί είναι οι λόγοι που παρακίνησαν και εµάς, να αναλάβουµε µε πολλή ευχαρίστηση την επιµέλεια του έργου αυτού, αλλά και η µεγάλη τιµή και η εµπιστοσύνη που µας έδειξαν, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η φιλία προς τους ανθρώπους του Συλλόγου. Ισχυρό κίνητρο επίσης αποτελεί και η διάθεσή µας, αλλά και η υποχρέωση προς τον τόπο µας, που τον υπηρετούµε και µας υπηρετεί, να προσφέροµε ό,τι οι δυνάµεις µας, οι σπουδές µας και οι εµπειρίες µας επιτρέπουν. 9

10 Έχοµε πλήρη συναίσθηση της σοβαρότητας της αποστολής, δηλώνοµε ότι διαθέσαµε όλες τις δυνάµεις µας και κάναµε κάθε δυνατό, για να ανταποκριθού- µε στις προσδοκίες όλων αυτών, που αναλίσκουν χρόνο και κόπο για την πρόοδο, την ανάπτυξη του τόπου µας και την αναβάθµιση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων µας. Είναι όµως γνωστό και απόλυτα αποδεκτό ότι ο δηµοσιογραφικός λόγος έχει ιδιοµορφία και ιδιοτυπία, καθώς απευθύνεται σε αναγνωστικό κοινό διαφορετικού πνευµατικού και κοινωνικού επιπέδου, διαφόρων ηλικιών. Είναι λόγος, πιο ελεύθερος, πιο απλός στα εκφραστικά µέσα. Έχοντας υπόψη µας τα παραπάνω ιδιάζοντα χαρακτηριστικά των κειµένων αναλάβαµε το δύσκολο έργο της µεταφοράς των δηµοσιευµάτων αυτών σε βιβλίο µε τις προδιαγραφές και απαιτήσεις της νέας µεταµόρφωσης. Οι επεµβάσεις και οι προσαρµογές αυτές έγιναν µε απόλυτο σεβασµό προς την αξιέπαινη, πολύτιµη και αξιόλογη δουλειά που έκαναν οι συντάκτες των δη- µοσιευµάτων, τόσο ως προς τη µορφή, όσο και προς το περιεχόµενό τους. Η πρώτη µας φροντίδα ήταν η συγκέντρωση του υλικού. Έγινε µε κριτήριο και πρόθεση να περιληφθούν όσα δηµοσιεύµατα έχουν λαογραφικό χαρακτήρα, α- ναφέρονται δηλαδή στην προφορική παράδοση του λαού και τις εκφράσεις του λαϊκού πολιτισµού. Η δεύτερη δοµική ενέργεια ήταν ο διαχωρισµός των κειµένων µε κριτήριο προσωπικής προσφοράς. Εδώ πρέπει να επισηµάνουµε ότι οι άνθρωποι του Συλλόγου-άκρως ευαίσθητοι σε τέτοια θέµατα-πήραν αφορµή να προβούν στη συγκέντρωση και έκδοση του έργου αυτού από την πολύ κοπιαστική, αλλά εξίσου πολύτιµη και επιµεληµένη, δουλειά που έκανε η εκπαιδευτικός κ. Νεφέλη Τσολάκη-Καρακώστα και δηµοσιοποίησε κατά καιρούς στην Εφηµερίδα «Η Ο- ΡΕΣΤΙΣ» του Συλλόγου. Έτσι στο πρώτο µέρος περιλήφτηκαν όλα τα δηµοσιεύ- µατά της. Σχετικά θέµατα όµως, λαογραφικά, δηµοσίευσαν στην ίδια Εφηµερίδα και άλλοι Αργείτες. Αυτά τα δηµοσιεύµατα αποτέλεσαν περιεχόµενο του δευτέρου µέρους. Κύριο χαρακτηριστικό των κειµένων αυτών είναι η αυτοδυναµία, χωρίς δηλαδή να έχουν οµαδική ένταξη. Ακολούθησε η τρίτη διαδικαστική παρέµβαση, που ήταν η κατάταξη του υλικού σε θεµατικές ενότητες. Στο σηµείο αυτό πρέπει να διευκρινίσοµε ότι πρόθεσή µας είναι να συγκεντρώσουµε και να παρουσιάσουµε τα σχετικά δηµοσιεύµατα και όχι να γίνει µια ολοκληρωµένη λαογραφική εργασία. Αυτός είναι ο λόγος που ο αναγνώστης δεν θα βρει µια ολοκληρωµένη µορφή της λαογραφικής παραγωγής, που κατά τις επιστηµονικές κατατάξεις τους τα προϊόντα του λαϊκού πολιτισµού καταλαµβάνουν όλο το φάσµα της ζωής του λαού. Και αυτά είναι τα µνηµεία του λόγου και οι κατά παράδοση πράξεις ή ε- νέργειες, µε όλες φυσικά της υποδιαιρέσεις. Ως προς το πρώτο µέρος η κατάταξη ακολούθησε, κατά το δυνατό, την κατάταξη που έκανε η συντάκτρια και τηρήθηκε η κεφαλοποίηση που έκανε εκείνη. Αυτή η αρχή δεν θα µπορούσε φυσικά να γίνει και στο δεύτερο µέρος. Εκεί έ- γινε µια στοιχειώδης κατάταξη των δηµοσιευµάτων των άλλων συντακτών µε βάση τα θέµατα, άσχετα µε τα ονόµατά τους. Φυσικά διορθωτικές παρεµβάσεις έγιναν πάντοτε µε γνώµονα την οµοιοµορφία και την προσαρµογή στα σηµερινά ισχύοντα. Οφείλοµε όµως να σηµειώσοµε ότι οι επεµβάσεις µας ήταν ανεπαίσθητες, γιατί ο γραπτός λόγος των συντακτών είναι πολύ καλός, πλούσιος σε εκφραστικά µέσα, γοητευτικός στην έκφραση, περιεκτικός και σε πολλά σηµεία ροµαντικός. εν πρέπει να µας διαφεύγει το γεγονός ότι ένα βιβλίο, κάθε βιβλίο, προϋποθέτει και κάποια εισαγωγικά στοιχεία, που ενηµερώνουν τον αναγνώστη και για 10

11 το περιεχόµενο και για τους σκοπούς που υπηρετεί. Στο εισαγωγικό µέρος του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει χαιρετισµό του δη- µάρχου, του νοµάρχη, ενηµερωτικό σχόλιο του.σ. του Συλλόγου «Η ΟΡΕ- ΣΤΙΣ», που ανέλαβε την πρωτοβουλία να γίνει το έργο αυτό και έχει όλη την ευθύνη της έκδοσής του, γνωστικά στοιχεία για την επιστήµη της Λαογραφίας, εισαγωγικό σηµείωµα για την ταυτότητα της πόλης και ενηµερωτικό σηµείωµα των τρόπων προσέγγισης του θέµατος από τους επιµελητές του έργου. Φυσικά δεν µας διαφεύγει το γεγονός ότι τα λαογραφικά στοιχεία έχουν τοπικό χαρακτήρα και εποµένως είναι δρώµενα σε τοπικά πλαίσια, οπότε χρησιµοποιούν και όρους ιδιωµατικού χαρακτήρα. Η γραπτή µεταφορά των στοιχείων αυτών και στην περίπτωσή µας δεν θα αποτελούσε εξαίρεση. Άλλωστε το βιβλίο αυτό θα παραµείνει στην ιστορία, θα προστεθεί στη σχετική βιβλιογραφία και θα είναι στη διάθεση κάθε µελετητή και ερευνητή, που κατ ανάγκη δεν είναι και απόλυτα ενηµερωµένος για το διαλεκτικό ιδίωµα του τόπου αυτού. Κάτω από τη σκέψη αυτή θεωρήσαµε απαραίτητο να παραθέσουµε ένα Γλωσσάριο (λεξικό ιδιωµατικών λέξεων), για τον ερευνητή και ιστορικό του µέλλοντος, να σχηµατίσει σωστή εικόνα της κοινωνικής, οικονοµικής και ατοµικής ζωής των κατοίκων του Άργους Ορεστικού, που έζησαν πριν από το Όλα αυτά που αναφέραµε παραπάνω αφορούν ασφαλώς στο περιεχόµενο. Ένα βιβλίο όµως για να είναι προσιτό, ελκυστικό και ευχάριστο, εκτός από το περιεχόµενό του, έχει και απαιτήσεις αισθητικής. Σ αυτό διευκολύνουν οι φωτογραφίες, οι χάρτες, τα σχεδιαγράµµατα κ.ά. Στην περίπτωση µας το θέµα αυτό το φροντίσαµε, ώστε να διανθίσουµε τα κεί- µενα µε σχετικές φωτογραφίες. Μάλιστα προσθέσαµε και µερικές φωτογραφίες εκτός κειµένου, ώστε όλο αυτό το υλικό όχι µόνο να προσθέτει αισθητικά, αλλά και να τεκµηριώνει το περιεχόµενο. Το βιβλίο, όπως άλλωστε συµβαίνει πάντοτε, κλείνει µε Πίνακα των Περιεχο- µένων. Νικόλαος Γ. ασκαλάκης Τ. Γυµνασιάρχης ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 11

12 Άργος Ορεστικό ΑΡΓΟΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟ Γεωγραφικά Το Άργος Ορεστικό βρίσκεται στο νοµό Καστοριάς νότια από την πρωτεύουσα του νοµού και σε απόσταση 12 χιλιοµέτρων. Είναι ο δεύτερος µεγαλύτερος δήµος, µετά από αυτόν της Καστοριάς, µε κατοίκους. Καταλαµβάνει το Ν.Α. τµήµα του οροπεδίου του Άνω Αλιάκµονα, στην αριστερή όχθη του ποτα- µού. Έχει υψόµετρο 600 µέτρων και κλίµα ορεινό, µε δριµύ κρύο το χειµώνα και ζέστη το καλοκαίρι. Είναι κέντρο πλούσιας περιοχής, που την ποτίζουν δύο κλάδη του ποταµού Αλιάκµονα, και κέντρο, αγροτικό, εµπορικό και βιοτεχνικό. Η όψη της πόλεως είναι αρκετά γραφική, µε πολύ καλή υποδοµή. Έχει πλατείες και ωραίες οικοδοµές. Είναι κέντρο της περιφέρειας των Καστανοχωρίων, που µε τα χωριά τους το συνδέουν βατοί δρόµοι. Το πλούσιο οδικό δίκτυο τη συνδέει µε την Αθήνα, από Κοζάνη, µε τα Ιωάννινα, από Νεάπολη-Τσοτύλι- Πεντάλοφο, µε την Αλβανία, µε τη Φλώρινα από Καστοριά µέσω Βίγλας και από Αµύνταιο, µε τη Θεσ/νίκη από Κοζάνη και από Α- µύνταιο. 12

13 Το Άργος Ορεστικό παλαιότερα (Νοτιοδυτική άποψη) Ιστορικά Η χώρα Ορεστίς, Ορεστία και Ορεστιάς εκτείνεται στην εκτεταµένη λεκάνη µεταξύ του Όρους Βαρνούντος και της Πίνδου και πήρε το όνοµά της από το πετρώδες έδαφός της, σε αντίθεση µε το πεδινό και αµµώδες έδαφος της Ηµαθίας. Το Άργος Ορεστικό ήταν η αρχαιότερη και συγχρόνως η κυριότερη πόλη των Ορεστών. Με το όνοµα Άργος αναφέρονται στους αρχαίους 11 πόλεις, από τις οποίες όµως µόνο δύο µε το όνοµα Άργος Ορεστικό. Κατά Στέφανο τον Βυζάντιο Άργος σηµαίνει «σχεδόν παν πεδίον κατά θάλασσαν». Η έννοια αυτή επαληθεύεται εδώ, για το Άργος Ορεστικό, γιατί αυτό βρισκόταν σε πεδιάδα, όπως και σήµερα. Το ίδιο βεβαιώνει και ο Τίτος Λίβιος και ο Προκόπιος. Το επίθετο Ορεστικόν είναι προσδιοριστικό του τόπου, όπου βρίσκεται, το ανήκον, δηλ. στην Ορεστίδα. Συνοπτικά η λέξη Άργος περιέχει µέσα της την έννοια της πεδιάδας, ενώ το Ορεστίς, από όπου και το Ορεστικόν, περικλείει την έννοια του ορεινού, του πετρώδους. Επειδή όµως υπάρχει κίνδυνος να διαπιστώσει κάποιος αντίφαση στα παραπάνω, κάνοµε τη διευκρίνιση, ότι η Ορεστίς είναι η ευρύτερη περιοχή, που περιλαµβάνει και πεδιάδες και ορεινά µέρη. Για τη θέση όπου βρισκόταν η πόλη του Άργους Ορεστικού οι αρχαιολόγοι, ερευνητές και µελετητές διαφωνούν. Οι θέσεις που προτάθηκαν είναι το Αρµενοχώρι, η Κρεπενή, η Τσάκωνη (Κορησού). Οι απόψεις αυτές δεν τεκµηριώθηκαν επιστηµονικά, γιατί πουθενά δεν ανασύρθηκαν ευρήµατα αρχαιολογικά εκείνης της εποχής, παρά µόνο ρωµαϊκά και βυζαντινά. Η αλήθεια είναι ότι η Μακεδονία κατοικούνταν πριν από την κάθοδο των Μακεδόνων- ωριέων από βορρά από Έλληνες Πελασγούς. Το Άργος Ορεστικό προσλαµβάνει πολύ µεγάλη σπουδαιότητα από την πληροφορία του Αππιανού του Αλεξανδρέως, που έγραφε ότι «Άργος δε το εν Ορεστεία, όθεν Αργεάδαι Μακεδόνες», δηλαδή θεωρεί ότι η πόλη αυτή των Ορεστών είναι η κοιτίδα της Μακεδονικής δυναστείας των Αργεαδών - Τηµενιδών. 13

14 Τη γνώµη αυτή του Αππιανού υποστηρίζει διεξοδικά και ο Γερµανός Otto Abel στη διδακτορική του διατριβή, ο Σκύµνος (2 ος αι.) ο Χίος κ.ά. Η βασιλική ονοµασία Αργεάδες προήλθε από το βασιλέα Αργείο και όχι από την πόλη Άργος, το δε όνοµα Τηµενίδες από τον Τήµενο, που έζησε στη Μακεδονία και κινήθηκε µαζί µε τους Μακεδόνες ωριείς προς κατάκτηση της Πελοποννήσου ή από άλλον Τήµενον Μακεδόνα. Στην εποχή του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου και στις ιστορικές περιπέτειές τους, να συνενώσουν τις κατακερµατισµένες δυνάµεις των διαιρεµένων ελληνικών πολιτειών µε τους Μακεδόνες και έπειτα να τιµωρήσουν και να καταλύσουν το περσικό κράτος, η Ορεστίς, µετείχε ως τµήµα του Μακεδονικού Κράτους. Το 200 π.χ. οι Ρωµαίοι µετά την νίκη τους επί του Φιλίππου Ε στις Κυνές Κεφαλές (197) καταλαµβάνουν και το Κέλετρο, πρωτεύουσα του κράτους των Ο- ρεστών. Ο Φίλιππος Ε όµως µετά την ήττα του συνέχισε τις προετοιµασίες του για µια καινούργια σύγκρουση, αλλά πέθανε το 171 π.χ. Το έργο του συνεχίστηκε µε το γιο του Περσέα, ο οποίος όµως, παρά τις προσωρινές του επιτυχίες έ- παθε πανωλεθρία στην Πεδιάδα της Πύδνας (168 π.χ.). η συνέχιση του έργου από κάποιο Ανδρίσκο είχε την ίδια τύχη, οπότε οι Ρωµαίοι εξοργισµένοι κήρυξαν 14

15 τη Μακεδονία ρωµαϊκή επαρχία. Στα τέλη του 3 ου ή τις αρχές του 4 ου µ.χ. αιώνα ο Ρωµαίος αυτοκράτορας ιοκλητιανός ( ) έκτισε ή ανέκτισε στη θέση του Αρµενοχωρίου πόλη στην οποία έδωσε το όνοµά του. Η ιοκλητιανούπολη αναφέρεται από τους ιστορικούς µέχρι τον 8 ο αιώνα ως έδρα επισκοπής και εποµένως ως υπάρχον πόλισµα το οποίο κατέστρεψαν βάρβαροι επιδροµείς. Κατά τη βυζαντινή περίοδο οι κάτοικοι της υτικής Μακεδονίας αποτελούν τον προµαχώνα κατά των βαρβάρων, αλλά και βυζαντινό προπύργιο εναντίον των σλαβικών διεκδικήσεων και διεισδύσεων και θα γίνουν ο κύριος φορέας της αυτοκρατορικής πολιτικής των ανακατατάξεων. Αυτό ση- µαίνει ότι έπαιξαν σπουδαίο ρόλο για τον εξελληνισµό και γενικά τον εκβυζαντινισµό των σλαβικών φύλων της περιοχής. Από το 900 µ.χ. µε την εµφάνιση των Βουλγάρων ως έθνους αρχίζει µια σειρά πολέµων των Βυζαντινών για την αναστολή της προσπάθειας επεκτάσεως προς νότο, στους οποίους η Καστοριά αποτελεί το ορµητήριο, αλλά και την περιοχή, που καταλαµβάνουν διαδοχικά οι Βούλγαροι, οι Πετσενέγοι, οι Νορµανδοί, οι Σταυροφόροι, οι Σέρβοι και για λίγες µέρες οι Αλβανοί, ώσπου την υπέταξαν οριστικά οι Τούρκοι το Τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας ο Τούρκος στρατηγός του Σουλτάνου Οργάν Γαζή Εβρενός ιδρύει πόλη,, στην οποία έδωσε το όνοµα Χρούπιστα, συσχετίζοντας το όνοµα µε το της πόλεως Χρούπιστα (προηγ. αιώνας) Αρµονία, που προϋπήρχε στο χώρο αυτόν. Κατά την Τουρκοκρατία η Καστοριά, µε την ευρύτερη περιφέρειά της, αναδείχτηκε ακριτικό κέντρο του Ελληνισµού, που κράτησε α- λώβητο τον εθνισµό και το Χριστιανισµό και ανέδειξε πολλούς εθνικούς αγωνιστές, ήρωες και θύµατα. Η Εκκλησία αναγορεύεται σε σηµαντικό παράγοντα διατήρησης του εθνισµού. Σ αυτόν τον παράγοντα οφείλεται κατά πολύ η ανάπτυξη στην περίοδο αυτή της περιοχής στον εµπορικό, βιοµηχανικό και εκπαιδευτικό τοµέα. Ωστόσο και στην πανεθνική προσπάθεια για την απελευθέρωση του γένους πρόσφερε πολύτιµες υπηρεσίες. Αυτό έγινε σ όλα τα επαναστατικά κινήµατα, 15

16 όπως το 1821, στα 1854, κατά τον Κριµαϊακό Πόλεµο, στα , κατά τον Ρωσοτουρκικό Πόλεµο, στα επαναστατικά κινήµατα, της Κρήτης ( ), στην εξέγερση του Ολύµπου, (1878), στο µεγαλειώδες κίνηµα του 1878, µε την υπογραφή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (1878), στα Πηχεωνικά ( ), στον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεµο (1897), την εποχή της προσάρτισης της Ανατολικής Ρωµυλίας στη Βουλγαρία και στα 1896 κατά τη δράση της Εθνικής Εταιρείας, που αποτελούν την πειστικότερη απόδειξη για τη διάρκεια της α- ντιστασιακής της δράσης και την προετοιµασία για τη µεγάλη ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, µια σκληρή αναµέτρηση µεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων στη Μακεδονία και ειδικά στην περιοχή της Καστοριάς. Μορφές του Αγώνα ο Ίων ραγούµης, ο Γερµανός Καραβαγγέλης, ο Παύλος Μελάς, αλλά κυρίως οι ντόπιοι, οι ελλαδικοί οπλαρχηγοί και τα ένοπλα τµήµατα των εθελοντών. Ο πόλεµος αυτός τυπικά σταµάτησε µε το νέο Σύνταγµα των Νεοτούρκων το 1908, αλλά ουσιαστικά συνέχισε µέχρι την απελευθέρωση της περιοχής µας από τον ελληνικό στρατό στις 11 Νοεµβρίου Και στις µετέπειτα ιστορικές περιόδους, Βαλκανικούς Πολέµους ( ), Α Παγκόσµιο Πόλεµο ( ), Μικρασιατικό Πόλεµο ( ), Β Παγκόσµιο Πόλεµο ( ) ο τόπος µας αποτελεί τη γενικότερη προσπάθεια του Ελληνικού Κράτους, µε πλήρη συναίσθηση των υποχρεώσεών του και εκτέλεση του καθήκοντός του. Κατά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο η επαρχία της Καστοριάς είχε διατηρήσει το σπουδαιότερο τοµέα των πολεµικών επιχειρήσεων. Στόχος και επιδίωξη των ελληνικών προσπαθειών ήταν η απόκρουση της εισβολής των Ιταλών από την Αλβανία µε την οποία συνορεύει το Άργος Ορεστικό. Κύριο θέατρο των επιχειρήσεων ήταν η περιοχή Πίνδου και Γράµµου. Σ όλο το στάδιο των προετοιµασιών και της κινητοποιήσεως του ελληνισµού για την αντιµετώπιση του κινδύνου το Άργος Ορεστικό βρισκόταν σε συναγερµό. Αµέσως συγκροτήθηκε ένας θαυµάσιος µηχανισµός για τη διευκόλυνση των µετακινουµένων, την εξεύρεση καταλυµάτων και την προσφορά σε κάθε είδους βοήθεια στους µαχητές του µετώπου. Στη µάχη της Πίνδου (11-13 Νοεµβρίου) έγινε η συντριβή της Μεραρχίας των Αλπινιστών και άρχισε η προέλαση του ελληνικού στρατού στην Αλβανία. Την ολοκληρωτική καταστροφή και την ταπείνωσή του πρόλαβε η Γερµανία, της οποίας οι σιδερόφρακτες µεραρχίες στις 6 Απριλίου περνούσαν τα οχυρά «Μεταξά» και αυτό αποτελούσε την αρχή της υποταγής της χώρας µας. Επίλεκτες µονάδες του γερµανικού στρατού συνέχισαν την προέλασή τους και ύστερα από σκληρές µάχες στην Κλεισούρα, στην Κορησό, στο ισπηλιό, στο Άργος Ορεστικό, στις 15 Απριλίου, µπαίνουν στην Καστοριά. Για την πόλη και την επαρχία από τη µέρα εκείνη αρχίζει η σκληρή δοκιµασία. Κάθε µορφή ελληνικής διοικήσεως είχε καταργηθεί. Όλη η επαρχία έδινε την ε- ντύπωση λεηλατηµένης περιοχής. Άρχιζε η τετράχρονη περίοδος στυγνής κατοχής. Μετά από λίγες µέρες γίνεται αντικατάσταση των γερµανικών αρχών κατοχής από τις ιταλικές αρχές. Αυτό έγινε µε τη Συνθήκη της 1 ης Μαρτίου Οι αρχές κατοχής νοιώθοντας ανασφάλεια, αλλά βοηθώντας τους Βουλγάρους, και παίρνοντας αφορµή από καταγγελίες συγγενών σλαβοφώνων, που άρχισαν να οργανώνονται από Σλαβικούς Συνδέσµους, που έφτασαν από τις πρώτες µέρες της κατοχής κι εγκαταστάθηκαν στα Φρουραρχεία, εξαπέλυσαν ένα άγριο κύµα διωγµών του Ελληνικού στοιχείου, µε φυλακίσεις βιαιότητες, ε- κτοπίσεις, αρπαγή περιουσιών και εκτελέσεων. Οι κάτοικοι νοιώθουν το φάσµα της εξοντώσεως µε την έλλειψη των πάντων, την κατάκλειστη αγορά, τους έρηµους δρόµους και τη φοβερή τροµοκρατία. Το φαινόµενο της µαύρης αγοράς και των συνεργατών µε τις αρχές κατοχής επιδείνωσαν την κατάσταση. Το χειρότερο από όλα ήταν η οργάνωση του Σλαβικού 16

17 Κοµιτάτου, στο οποίο προσχώρησαν άνθρωποι περιθωριακοί, καιροσκόποι, µεσέλληνες και υπηρέτες της σλαβικής προπαγάνδας. Παρά ταύτα το ελληνικό στοιχείο αντιστέκεται αντιδράει και αποφασίζει να οργανωθεί. Την κατάσταση αυτή διαδέχτηκε µια άνοιξη του 1943 δραµατική. Άρχισαν να κάνουν την παρουσία τους στα βουνά ένοπλα τµήµατα. Οπλισµένοι µε όπλα, σφαίρες, λόγχες και χειροβοµβίδες, που είχαν κρύψει κατά την αποχώρηση του στρατού, πολλοί νέοι συγκρότησαν οµάδες εθνικής αντίστασης. Ύστερα όµως από τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, στις 3 Σεπτεµβρίου 1943, ο Γερµανοί διαδέχονται τους Ιταλούς στην κατοχή της Καστοριάς, που επιδεικνύουν µεγαλύτερη σκληρότητα και ο τοπικός πληθυσµός δοκιµάζεται περισσότερο. Κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου της γερµανοκρατορίας είναι η ένταση της δραστηριότητας των ανταρτικών ελληνικών σωµάτων και η σκληρή αντίδραση των Γερµανικών στρατευµάτων και των κοµιτατζήδων. Την 1 η Σεπτεµβρίου του 1944 οι Γερµανοί εγκαταλείπουν την Καστοριά και τα ανταρτικά σώµατα του Ε.Λ.Α.Σ θα µπουν στην πόλη, στην οποία θα επιβάλουν µια ιδιόµορφη κυριαρχία, που θα κρατήσει επτά µήνες. Η Καστοριά και το Άργος Ορεστικό στις 24 Φεβρουαρίου 1946 παρασηµοφορούνται µε τον Πολεµικό Σταυρό Α Τάξεως για την προσφορά τους στον τιτάνιο αγώνα υπέρ της ελευθερίας και ανεξαρτησίας της χώρας µας και µαζί µ αυτά τα πιο ευγενή ιδανικά της ανθρωπότητας. Τα γεγονότα, που ακολούθησαν τη Συµφωνία της Βάρκιζας (Φεβρουάριος 1945), µε την οποία έληγε το εκεµβριανό Κίνηµα, δεν βοηθούσαν καθόλου σε µια στερεοποίηση της πολιτικής καταστάσεως και παγίωση της εσωτερικής γαλήνης της χώρας. Ο Εµφύλιος Πόλεµος, που άρχισε το Φεβρουάριο του 1946 τελείωσε στις 16 Οκτωβρίου 1949, οπότε αναγγέλθηκε επίσηµα από την πλευρά των ανταρτών η λήξη των επιχειρήσεων. Ο πόλεµος επέφερε φοβερές καταστροφές και προκάλεσε πολλά δεινά. Εκτός από τις απώλειες σε έµψυχο υλικό, νεκρούς, τραυµατίες, εκτελέσεις, ανυπολόγιστες και οι οικονοµικές ζηµιές, τόσο από τις καταστροφές του πολέ- µου, όσο και από την παράλυση κάθε οικονοµικής δραστηριότητας, ο Εµφύλιος Πόλεµος επέφερε επιδράσεις στην κοινωνικοπολιτική εξέλιξη της χώρας µας. Αρχαιότητες Στην εποχή των Ορεστών ανάγονται τρία αρχαιολογικά ευρήµατα. Αυτά είναι δυο επιγραφές και ένα άγαλµα. Από τις επιγραφές αυτές η µια βρέθηκε στο Μοναστήρι των Σισανίου Σιατίστης. Η επιγραφή αυτή αποτελείται από δυο τµήµατα: το ένα µε µεγαλογράµµατη γραφή και το άλλο µε µικρογράµµατη. Περιλαµβάνει ονόµατα εφήβων. Η άλλη επιγραφή βρέθηκε στο χωριό Ιδράνιτσα. Είναι πάνω σε µαρµάρινη πλάκα και είναι γνωστή ως δόγµα του «Κοινού των Ορεστών». Αναφέρεται σε κατοχή γαιών της επαρχίας, αναφέρει πολιτεία, έπαρχο, πολιτειάρχη, κύρια ονό- µατα. Το τρίτο αρχαιολογικό εύρηµα είναι ένα ορειχάλκινο άγαλµα του Ηρακλή, ύ- ψους ενός µέτρου, που βρέθηκε στις Λικνάδες Βοΐου. Κοντά στο µέρος που βρέθηκε υπήρχε εδώλιο (βάθρο) µαρµάρινο, µήκους 2 µέτρων περίπου και πλάτους µισού. Όλα αυτά ανήκουν στη ρωµαϊκή εποχή και στον 1 ο και 2 ο αιώνα. Τα ευρήµατα αυτά οφείλονται σε χωρικούς, που οργώνοντας τα χωράφια τους τα ξέθαψαν από τη γη. 17

18 Το Κοινόν Ορεστών Στην Κρεπενή, που θεωρούνταν αρχαία αποικία (οικισµός) του Άργους Ορεστικού εργάτες ασχολούµενοι µε την αµµοληψία βρήκαν αρχαίους τάφους, που περιείχαν σκελετούς ανθρώπων, αιχµές δοράτων και διάφορα άλλα πήλινα αγγεία, όλα βυζαντινά η ρωµαϊκά. Ο πρώτος που διενήργησε αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή Αρµενοχωρίου, ήταν ο Α. Κεραµόπουλος το 1930, τις οποίες επανέλαβε και στη δεύτερη επίσκεψή του το Ο Κεραµόπουλος οριοθετεί την περιοχή και δηλώνει ότι δεν βρήκε κανένα όστρακο, ρωµαϊκό ή µεγαρικό, κανένα προϊστορικό, µόνο βυζαντινά. Επίσης αποκάλυψε ασβεστόκτιστη οικία. Μας πληροφορεί ότι εκτός από τις απλές κατοικίες υπήρχαν και µεγάλα κτίρια, ίσως δηµόσια, και µας δίνει στοιχεία για ένα µεγαλοπρεπές τέτοιο κτίσµα. Μωσαϊκό που βρέθηκε το 1959 στο Μπουφάρι 18

19 Πολύτιµες είναι οι πληροφορίες του για το τείχος που περιέβαλε την πόλη, που έσκαψε ο ίδιος, καθώς και για τα ευρήµατα µέσα στους τάφους αυτούς. Κάνει λόγο για τον τάφο που βρήκε ο χωρικός στο χωράφι του, ο οποίος σε παραπλήσιο µέρος βρήκε και µικρό αγαλµάτιο. Τάφος επίσης βρέθηκε λαξευµένος στο βράχο και άλλη µια οµάδα τέτοιων στην Παραβέλα, άλλος στο δρόµο, που περιείχε τρεις σκελετούς, ένα αγγείο και ένα νόµισµα των ύστερων ρωµαϊκών χρόνων. Τάφοι ανακαλύφτηκαν και από τον αρχαιολόγο Θ. Παπαζώτο. Στη θέση «Μπουφάρι» βρέθηκε αρχαίο δάπεδο από µωσαϊκό, άριστα διατηρηµένο, απαράµιλλης τέχνης και ωριµότητας. Ο Σ. Πελεκανίδης σε επίσκεψή του εξέτασε τα αρχαιολογικά ευρήµατα, για τα οποία αποφάνθηκε ότι πρόκειται για σπουδαίας αξίας ευρήµατα ρωµαϊκής περιόδου, µεταξύ του 1 ου και 9 ου αιώνα. Τις ανασκαφές έκανε η 11 η Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων υπό την καθοδήγηση του αρχαιολόγου Θ. Παπαζώτου. Αποτέλεσµα των ανασκαφών αυτών ή- ταν η ανεύρεση τµηµάτων τειχών της ιοκλητιανούπολης - Το τείχος ιοκλητιανούπολης, έτσι ώστε να σχηµατισθεί η περίµετρός της. Τα τείχη πρέπει να ανήκουν στην εποχή του Ρωµαίου αυτοκράτορα ιοκλητιανού (γύρω στα 300 µ.χ.). Το ότι πρόκεικαι για µια χριστιανική πόλη επιβεβαιώνουν τα µέχρι στιγµής ανασκαφικά στοιχεία, που είναι κύρια χριστιανικοί λατρευτικοί χώροι, όπως οι τρεις Βασιλικές, από τις οποίες η Α, µια τρίκλιτη ξυλόγλυπτη, παλαιοχριστιανική του 4-5 ου αι., β) η Β, που είναι ένα απλό κτίσµα και η Γ, σε απόσταση 1,5 χιλιοµέτρου, όπου και εντοπίστηκε η συστάδα των τάφων (νεκροταφείο), είναι µια τρίκλιτη ξυλόγλυπτη Βασιλική. Εκτός από τα αρχαιολογικά ευρήµατα που βρέθηκαν στο Αρµενοχώρι, µπορεί να δει κάποιος και διάσπαρτα τέτοια σε διάφορα µέρη της πόλης, σε σπίτια, σε πλατείες, σε κήπους. Πληθυσµιακά 19

20 Κατά τον 15 ο αιώνα, εγκαταστάθηκαν στο χώρο αυτό µπέηδες σπαχήδεςιππείς ατάκτου στρατιωτικού σώµατος-κονιαρικής καταγωγής, µε πολυάριθµη ακολουθία, υπηρέτες, στρατιωτικοί κ.λ.π. εν έχοµε επαρκή στοιχεία για να προσδιορίσουµε αριθµητικά τον πληθυσµό, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Τουλάχιστο κατά του πρώτους αιώνες. Κάποιες πληροφορίες, όχι απόλυτα αξιόπιστες, ανεβάζουν τον αριθµό σε 3500 κατοίκους, από τους οποίους τα 2/3 ήταν Έλληνες και το 1/3 περίπου Τούρκοι. Η αύξηση του πληθυσµού έγινε σταδιακά και όταν οι περιστάσεις προσφέρονταν. Όταν οι βιαιότητες των Τούρκων, Βουλγάρων, Τουρκαλβανών και του Αλή Πασά εντάθηκαν, για λόγους ασφαλείας και επιβίωσης πολλοί χωρικοί κατέφευγαν στην πόλη της Χρούπιστας. Την εποχή των Ορλωφικών (1871), που οργάνωσε η Αικατερίνη η Μεγάλη της Ρωσίας και που πήραν µέρος και Έλληνες, η τουρκική πολιτική είχε µεταστραφεί σε βάρος των Ελλήνων και αποφάσισε να αποδυναµώσει τον ελληνικό πληθυσµό στις αδιαίρετες τότε περιοχές της Μακεδονίας, Ηπείρου και Θράκης, που ήταν η πλειοψηφούσα εθνότητα. Ενίσχυσαν τα µιλέτια των Βουλγάρων, των Ρουµάνων και των Εβραίων, που µέχρι τότε ήταν ανύπαρκτοι. Την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα και αµέσως µετά εγκαταστάθηκαν οικογένειες Μακεδονοµάχων από τα χωριά. Ο πληθυσµός της Χρούπιστας αριθµητικά διαφοροποιείται µετά την Συνθήκη της Λωζάνης (1923), µε την ανταλλαγή των πληθυσµών, οπότε µεταφέρθηκαν στο Άργος Ορεστικό 852 άτοµα από τη Θράκη, τη Μ. Ασία, τον Πόντο και τον Καύκασο. Όπως είναι φυσικό µετακινήσεις πληθυσµών γίνονται και από λόγους ιδιωτικούς, για την καλυτέρευση των όρων της ζωής τους. Αυτό έγινε για τη Χρούπιστα από το 1884, όταν έγινε η µεγάλη Μετά την ανταλλαγή, στη Χρούπιστα (1928) πρόκληση για ανάπτυξη (ρυµοτοµικό σχέδιο), οπότε µεταβάλλεται από χωριό σε αστικό κέντρο. Τότε άρχισαν οι ευπορότεροι κάτοικοι των γύρω χωριών να συρρέουν και να εγκαθίστανται µόνιµα σ αυτήν. Ένα µεγάλο µέρος της Χρούπιστας ήταν και οι βλαχόφωνοι, σλαβόφωνοι, αλβανόφωνοι, γύφτοι. Οι βλαχόφωνοι της Χρούπιστας προήλθαν από µετακινήσεις, που έγιναν ει- 20

21 ρηνικά και αναγκαστικά. Μετά τα Ορλωφικά ένα µέρος των κατοίκων από τη Μοσχόπολη κατέφυγαν στη Χρούπιστα και αποτέλεσαν τον πυρήνα των βλαχοφώνων. Το στοιχείο αυτό ενισχύθηκε από τη Σαµαρίνα, όταν µερικοί ποιµένες, τσελιγκάδες κατέβηκαν πιο χαµηλά. Επίσης το ίδιο έγινε και από τα χωριά της Πίνδου, Γράµµουστα, Αετοµηλίτσα κ.ά. Το 1887 ο Ελληνισµός του Μοναστηρίου και γενικότερα της βορειο-δυτικής Μακεδονίας καταδιώκεται από τις τουρκικές αρχές, οι οποίες εξαπολύουν διώξεις και προβαίνουν σε συλλήψεις. Στην απόγνωσή τους οι Έλληνες εκπατρίζονται και πηγαίνουν σε πιο ασφαλή µέρη. Έτσι ένα µέρος έρχεται στη Χρούπιστα. Σηµαντικό ρόλο έπαιξε και η ρουµανική προπαγάνδα, που µε τον εκπρόσωπό της εδώ Απ. Μαργαρίτη διέθετε τεράστια ποσά, ασκούσε µεγάλες πιέσεις για να εκµεταλλευτεί το βλαχόφωνο στοιχείο και να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της. Και το πέτυχε µε την ίδρυση σχολείων στη Χρούπιστα και στην Κλεισούρα. Οι σλαβόφωνοι ήσαν αυτόχθονες Έλληνες που κατά καιρούς και κάτω από ανεξακρίβωτες συνθήκες εγκαταστάθηκαν εδώ. Φυσικά ο παράγοντας βουλγαρική προπαγάνδα, οι κοµιτατζήδικες ενέργειες και οι βιαιότητές τους είχαν την προσηλυτιστική τους επίδραση. Αυτό εντάθηκε µε την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας του 1870 και προπάντων το 1897 µε τις µεταρρυθµίσεις. Οι βλαχόφωνοι και οι σλαβόφωνοι της Χρούπιστας ουδέποτε παρασύρθηκαν σε ανθελληνικές ενέργειες, και ουδέποτε ξεστράτησαν από την εθνική τους πορεία. Μετά την απελευθέρωση και από επίσηµες στατιστικές του ελληνικού κράτους ο πληθυσµός του Άργους το 1920 ήταν 3668 κάτοικοι, το , ενώ από τον Ιανούαριο του 1999, µε την διεύρυνση του δήµου, σύµφωνα µε το νόµο 2539, Καποδίστρια, οι κάτοικοι είναι Ασχολίες των κατοίκων Η γεωργία και η κτηνοτροφία υπήρξαν οι παραδοσιακές ασχολίες των κατοίκων του Άργους Ορεστικού. Αργότερα και ιδίως από τα τέλη του 18 ου αιώνα οι ασχολίες διαφοροποιήθηκαν, λόγω της συνθέσεως του πληθυσµού και της αστικοποιήσης της κοινωνίας. Έτσι προστέθηκαν νέα επαγγέλµατα και αυξήθηκαν οι απασχολήσεις. Από αυτές οι βασικότερες είναι: Η γεωργία µε κύρια προϊόντα το σιτάρι, τη σίκαλη, το κριθάρι, τη βρώµη, το καλαµπόκι, τη φακή, τα φασόλια και τα λαχανικά, τα δενδροκοµικά. Η κτηνοτροφία µε τη µορφή προβατοτροφίας, της αιγοτροφίας και κατά δεύτερο λόγο η χοιροτροφία και η ορνιθοτροφία. Η κτηνοτροφία είναι οικόσιτη και ηµιοικόσιτη. Παλιότερα ήταν και νοµαδική µε µεγαλοκτηνοτρόφους από τη Γράµµουστα. Η βιοτεχνία µαλλίνων ειδών έδωσε µια άλλη ώθηση στην οικονοµία της πόλης. Την τέχνη έφερον οικογένειες που µετοίκησαν από τη Σαµαρίνα. Τα προϊόντα της υφαντικής, φλοκάτες, κιλίµια, µπατανίες και άλλα υφαντά ταξίδευαν σε όλη την Ελλάδα και µε τους πραµατευτάδες έβγαιναν και στο εξωτερικό. Η γουνοποιία είναι ένας δυναµικός κλάδος της οικονοµίας της πόλης, αφού απασχολεί µεγάλο µέρος των κατοίκων της πόλης και αποφέρει µεγάλα εισοδή- µατα. Το εµπόριο κατά παράδοση, αποτέλεσε ισχυρό παράγοντα ανάπτυξης, γιατί η πόλη αποτελεί το εµπορικό κέντρο µιας µεγάλης περιοχής. Η εβδοµαδιαία α- γορά της Τρίτης και η ετήσια εµποροπανήγυρη αποτελούν σηµαντικούς παράγοντες αναπτύξεως του τόπου. Ένα πλήθος επαγγελµάτων αποτελούν διαχρονικά µοχλούς προόδου όπως: Παντοπωλεία, υποδηµατοποιεία, βιβλιοπωλεία, κουρεία, εµπορικά καταστήµατα, 21

22 και ό,τι άλλο µπορεί να εξυπηρετήσει το σύγχρονο άνθρωπο. Επίσης στην ακµή συµµετέχουν πολλά βιοτεχνικά και εµπορικά συγκροτήµατα. Ένα µεγάλο µέρος του ενεργού πληθυσµού απασχολείται µε ελεύθερα επαγγέλ- µατα και µε την παροχή υπηρεσιών εξαρτηµένης ή ελεύθερης εργασιακής σχέσης (υπάλληλοι, επιστήµονες ιδιωτεύοντες, επαγγελµατίες). Στους τελευταίους υπάγονται, οι µαχαιράδες, οι κασσιτερωτές, οι βαρελάδες, οι καφεπώλες, οι ζαχαροπλάστες, οι εταιρείες οικοδοµικών υλικών κ.ά. Η οικονοµική ζωή του τόπου είναι ανθηρή και αυτό οφείλεται στην εργατικότητα, στην προοδευτικότητα και στην ευγενή άµιλλα των κατοίκων. τ. Γυµνασιάρχης Νικ. Γ. ασκαλάκης ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 22

23 Κείµενα Νεφέλης Τσολάκη Καρακώστα Αφιερώνεται στη µνήµη της αδελφής µου Νίτσας (Αγνής) Τσολάκη Για τους απανταχού συµπατριώτες µου µε πολλή αγάπη Νεφέλη 1999 «Ό,τι έγραψα είναι απλά και µόνο αναµνήσεις από την παιδική µου ηλικία» ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ, ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ ΜΟΥ Θα θελα, µε τα παιδιά της γειτονιάς να ξανατρέξω στα καλντερίµια σου, να παίξω κρυφτό πίσω από τις λιάστρες. Θα θελα, να ξαναδώ, αν µπορούσα, την πλατεία σου µε τα γύρω καφενεία, το σιατραβάνι µε τον πλάτανο και ν αγοράσω φλόκες από το περίπτερο του Τσιφλιγκάρη. Θα θελα, να κάνω χίλιες στράτες, για να πάρω νερό από του Τσεσµέ και να ξαναδώ τενεκεδοπόλεµο. Θα θελα, να βρεθώ στο Ντολτσό, το παλιό Ντολτσό, και να κάνω κουλουτούµπες στις σιδεριές, που έδεναν τα γαϊδουράκια, εκεί δίπλα στις βουνιές και αφού ξεδιψάσω να επιστρέψω καταϊδρωµένη στο σπίτι µε τα γκιούµια γεµάτα δροσερό νερό. Θα θελα, να ξαναδώ τα κοπάδια των τσελιγκάδων µας ν ανηφορίζουν για τη Γράµµουστα και να ξανακούσω τη θεϊκή µελωδία των κουδουνιών τους. 23

24 Θα θελα, να πάω την Τρίτη στο παζάρι, για να γεµίσω το καλάθι µου µε φρέσκα λαχανικά και µετά να χαζέψω στα Εβραίικα θαυµάζοντας τα µπιλιντζίκια, τα ψεύτικα δαχτυλίδια και τις πολύτιµες κορδέλες και πέρλες. Θα θελα, να κατέβω στον κάµπο, να κόψω παπαδίτσες, για να στολίσω το καλαθάκι µου, και µετά να τραγουδήσω το Ξύπνα, Λάζαρε να δω τα λελέκια (το γνωστό σ όλους µας ζευγάρι των πελαργών, που είχε το στέκι του στην καπνοδόχο του ΜΠΑΜΠΟΥΛΗ), να διασχίζουν τον ουρανό και να πω µε τα γύρω παιδιά, το Λέλικα, πασιά-πασιά µε όλη τη δύναµη της φωνής µου. Θα θελα, ν ακούσω από τους µαχαιράδες µας την ώρα της δουλειάς τους, να λένε µε παραπονιάρικη φωνή, τα Παιδιά της Σαµαρίνας, ν ακούσω τους χτύπους των αργαλειών και της λανάρας. Θα θελα, να παραβρεθώ στον κλήδονα, στις παλιαπούλιες, να βγω κόλιντα µε τ αδέλφια µου και να ξανατραγουδήσουµε όλα µαζί το : Καλήν ηµέρα αρχοντικά, καλήν ηµέρα φίλοι Ή πάλι να κάνουµε τις κουλουτούµπες µας κάποιες µέρες στον Κασλά, στ αλώνια, τον Αλωνάρη. Θα θελα, και τι δε θα δινα να βρεθώ στο καρναβάλι σου και να ριχτώ την ΠΑΤΕΡΙΤΣΑ, που δεν παρέλειπα να το κάνω κάθε χρόνο, µε την παρέα µου και µετά να γεύοµαι κάθε τόσο το µπακλαΐ σου, από σπιτικό πάντα φύλλο! Θα θελα, ακόµη να ραµατιάσω, καθισµένη κατάχαµα, να ξανακούσω τα καλαµπούρια και λαϊκά ανέκδοτα, που λέγονταν τις ώρες αυτές και να δακρύσω µε το τραγούδι της άτυχης Καλογραίας Και στο τέλος ο ΚΑΡΤΣΜΑΣ! Θα θελα, να δω τα λουστράκια καθισµένα στα σκαµνάκια, να χτυπούν τις βούρτσες τους στα κασελάκια τους, για να προσελκύουν πελάτη, αραδιασµένα Κυριακάτικα µπρος από την εκκλησία ή το φαρµακείο του Λιάκου. 24

25 Θα θελα, Μεγάλη Πέµπτη µε το καινούργιο µου φουστάνι να πάω να µεταλάβω στην Αγία Παρασκευή και το βράδυ, ν ακούσω αποκλειστικά από τα χείλη του Παπαγιαννάκη το Σήµερον κρεµάται επί ξύλου και να ρηγίσω από την τρεµάµενη φωνή του, τ αναφιλητά του εκκλησιάµατος, που µε βαθιά κατάνυξη παρακολουθούσαν τις στιγµές αυτές και µετά, την Πασχαλιά, να ξεκινήσω για τη ΡΟ ΑΝΗ. Θα θελα, να ξαναδώ την παλιά ξύλινη γέφυρα ανήµερα των Φώτων, τους νερόµυλους ν αλέθουν σιτάρι, κριθάρι καλαµπόκι και στο ποτάµι µε το γάργαρο νερό αρχές καλοκαιριού τις µάνες µας ανασκουµπωµένες µε ανεβασµένες τις φούστες τους, ως το γόνατο, να πλένουν φλοκάτες και χράµια, χτυπώντας τα µε δύναµη µε τους κόπανους, δυο-δυο εκ περιτροπής. Θα θελα, να περάσω από το ΜΟΥΛΑΣΙΩΤΗ, για σουβλιστό γουρουνόπουλο, από το ΣΙΚΑΒΙΤΣΑ, για το µοναδικό γιαούρτι του και τον πρωινό πατσά του! από το ΓΑΒΡΑΝΗ και ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟ, για τους εκλεκτούς µεζέδες τους! Γιατί όχι και από τον ΤΑΛΙΑΝΤΑ, να µου τυλίξει 2-3 σουτζουκάκια στην εφηµερίδα; Θα θελα, να ξαναβρεθώ πρωτοµαγιά στο Μπουφάρι, στον Αϊ Νικόλα, στο Ρουµάνι, στο Γκουλέσιαβο και ν ακούσω το κλαρίνο του ΝΙΚΟΥ! Θα θελα, να κατέβω και µια και δυο και τρεις φορές στο πανηγύρι σου, να ξαναδοκιµάσω τα βρασµένα κάστανα, από τις µαλάθες του ΚΑΝΟΠΟΥΛΟΥ και να χαζέψω και πού να πρωτοχαζέψω! Άσχετα, αν τα µπακακάκια στα χέρια των νεαρών µας ξεκούφαναν από το πρωί ως το βράδυ! Θα θελα, πολύ θα το θελα, να βρεθώ στην αυλίτσα του σπιτιού µου, µε το µικρό κοτέτσι, την κερασιά µας και το µεθυστικό αγιόκληµα! Κι ακόµη να δω από το χαγιάτι µας, ψηλά τη γρεντιά, που κάθε χρόνο ένα ζευγάρι χελιδονιών έκτιζε τη φωλιά τους. Θα θελα, να ξαναζήσω τα παιδικά µου χρόνια, όσο πικρά και δύσκολα ήταν Να ξαναζήσω στην τότε όµορφη µικρή κοινωνία µας, µε τους απλούς, ήσυχους, ευγενικούς, φιλόξενους ανθρώπους της 25

26 και να τους σφίξω το χέρι, έναν έναν, µε αγάπη και να πούµε, όλοι µαζί µε µια φωνή: ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ, Αρχόντισσά µας, βρίσκεσαι στις καρδιές όλων µας! Νεφέλη Τσολάκη Καρακώστα Μερική άποψη Άργους Ορεστικού ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΗΣ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ 26

27 Στην οδό Αργ. Γκούζγου Σπίτι Γκούζγου Γενικά χαρακτηριστικά Τα πρώτα σπίτια, που κτίστηκαν από τους ΕΡΕΒΕΗ ΕΣ, πρώτους κατοίκους της ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ, ήταν ισόγεια και φτιαγµένα από πλιθιά. Μετά το 1884, αφού έγινε η πρώτη ρυµοτοµία στην πόλη, κτίστηκαν σπίτια µεγαλοπρεπή, διώροφα, κυρίως στην συνοικία ΒΑΡΟΣΙ που τα είδαµε τις τελευταίες δεκαετίες να καταρρέουν, χωρίς συντήρηση και στοργή και τη θέση τους να παίρνουν πολυκατοικίες από µπετόν µε τη συνηθισµένη ψυχρή τους όψη. Έτσι χάθηκε η ευκαιρία να δεθεί η όµορφη πρόσοψη της µακεδονικής αρχιτεκτονικής µε τα σύγχρονα κτίρια. Αυτό το πάντρεµα το βρίσκουµε στο κτίριο του ΗΜΟΤΙΚΟΥ ΜΕΓΑ- ΡΟΥ, που, αν δεν κάνω λάθος, αποτελεί εξαίρεση. εν ξέρω, αν κάποιος σύλλογος ενδιαφέρεται για κάποιες φωτογραφίες, που τράβηξα προ πενταετίας και πλέον και δείχνουν τα ετοιµόρροπα και µη αυτά παλιά σπίτια, στα οποία κάποιοι από µας κατοικήσαµε και τα οποία ήταν σπίτια των γονιών και προγόνων µας. Για τα σπίτια αυτά θα αναφερθώ λεπτοµερώς παρακάτω στηριζόµενη στη µνή- µη µου και στη βοήθεια συµπατριωτισσών µου. Ευχαριστώ θερµά την κ. Αφροδίτη Ελευθεριάδου-Τυπάδη, για την πολύτιµη βοήθεια. Τα οικοδοµικά υλικά, που χρησιµοποιήθηκαν για την κατασκευή τους, ήταν, ως συνήθως, βαρύτερα στον κάτω όροφο και ελαφρότερα στον επάνω. Χαρακτηριστικά του επάνω ορόφου τα ΣΑΧΝΙΣΙΑ (ηλιακά) φτιαγµένα από τσια- 27

28 τµά, για να είναι ελαφριά, µε ξύλινες αντιστηρίξεις. Τα Σαχνισιά, καθώς προεξείχαν, ήταν ένα είδος παρατηρητηρίου για τους ενοίκους, αφού µπορούσαν να δουν κάτω στο δρόµο τι γίνεται. Κι ακόµη µπορούσαν να επικοινωνούν µε κάποιους, που τυχόν χτυπούσαν την πόρτα τους. Πέτρινα τα θεµέλια του σπιτιού σχεδόν µέχρι το ισόγειο, λασπόχτιστα µε πλιθιά τα πάνω ντουβάρια, που έδεναν κατά διαστήµατα µε διαγώνια και οριζόντια ζωνάρια. Σπίτι αδελφών Καρανίκα Οι στέγες όλων των σπιτιών κεραµοσκεπείς και οι υδρορροές, που τις περιέβαλαν, κατέληγαν πάντα κάτω από κάποιο καζάνι ή µπακράτσι, για να µπορεί κάθε νοικοκυρά να χρησιµοποιήσει το πολύτιµο βρόχινο νερό για το λούσιµο των παιδιών της και το πλύσιµο των ρούχων. Λιγότερα τα παράθυρα στο ισόγειο µε ΣΙ ΕΡΙΕΣ οριζόντιες, για προστασία, ή και σταυρωτές. ΡΙΧΤΕΣ ΣΤΑΥΡΩΤΕΣ σιδεριές στα παράθυρα του ανώγειου και του πρώτου ορόφου, που προεξείχαν µε αρχιτεκτονική γοητεία. Και εδώ για να µπορεί η νοικοκυρά να βλέπει έξω τι συµβαίνει και να επικοινωνεί. Πολλά παράθυρα στο σπίτι σήµαιναν πλούσιο νοικοκύρη, µια που µπορούσε να διαθέσει το ποσό για την κατασκευή τους. Όταν οι ισόγειοι χώροι είχαν αποκλειστικά αποθηκευτικό σκοπό, τα παράθυρα αντικαθίσταντο από κάθετα στενά ανοίγµατα φαρδύτερα εξωτερικά, που στένευαν στο εσωτερικό του σπιτιού. Από τα ανοίγµατα αυτά φωτίζονταν οι εσωτερικοί χώροι, αερίζονταν και διατηρούνταν δροσεροί για την προστασία αποθηκευµένων αγαθών. Τόσο τα παράθυρα, όσο και τα ξύλινα κεπέγκια των Σαχνισιών ανοιγόκλειναν σύροντας το µισό κάτω µέρος προς τα πάνω, όπου στηριζόταν σε σιδερένιες προεξοχές. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ τα σπίτια είχαν σοβατισµένη κυρίως µόνον την πρόσοψη, για λόγους οικονοµίας, και ήταν βαµµένα άσπρα, µε ασβέστη ή κιτρινωπά µε ώχρα. Μερικοί, παράλληλα µε την ώχρα γύρω από τα παράθυρα, χρησιµοποιούσαν το λευκό χρώµα και σε κάποιο ύψος από τα παράθυρα κάποια γαλάζια λωρίδα, που είχαν εθνική σηµασία. (Σε φωτογραφία διώροφου ακατοίκητου από ετών σπιτιού, που εχρησιµοποιείτο άλλοτε και σαν αποθήκη καπνών, που βρίσκεται 28

29 ακριβώς απέναντι από το Α ΗΜ. ΣΧΟΛΕΙΟ, διακρίνεται καθαρά και µαίανδρος, ακριβώς κάτω από τη στέγη του σπιτιού αυτού). Τα χρώµατα αυτά τα βλέπεις σήµερα να χρησιµοποιούνται σε αναπαλαιωµένα κτίρια στις µεγαλουπόλεις. Εδώ, νοµίζω, πρέπει να αναφέρω και την εξής πληροφορία: Επί τουρκοκρατίας ετιµωρείτο αυστηρά όποιος τολµούσε να βάψει γαλάζια όλη την πρόσοψη του σπιτιού του. Σαν πρώτη προειδοποίηση από µέρους των Τουρκικών Αρχών ένα τσιγαριλίκι στο νοικοκύρη µε ιδιάζουσα γεύση, που σήµαινε: ΠΡΟΣΕΧΕ! Έξω από κάθε σπίτι δεξιά και αριστερά από την αυλόθυρα υπήρχαν κτιστά σοβατισµένα και ασπρισµένα πεζούλια. Σε ορισµένα από αυτά ήταν τοποθετη- µένες στο επάνω µέρος και πλάκες. Στα πεζούλια αυτά έβλεπες συχνά τις ηλιόλουστες Κυριακές και γιορτές ηλικιωµένους να λιάζονται και παίζοντας το κο- µπολόι τους να συζητούν ατέλειωτες ώρες µεταξύ τους. Κι ακόµη κάποιες πρωινές κλεφτές ώρες καθισµένες τις γειτόνισσες να πίνουν κάποιο κριθαρίσιο καφέ και ψιθυριστά να λένε το φλιτζάνι και κάποτε κάποια άλλη φιγούρα. Η γιαγιά να ξεψειρίζει καθισµένη στο πεζούλι κάποια εγγονούλα. Στις ΧΑΡΕΣ, έστρωναν στα πεζούλια κόκκινες φλοκάτες για να δεχτούν τους συµπεθέρους και τα σόια τους, όπου χαµηλοβλεπούσες κοπέλες περνούσαν µε τους νταµπλάδες στα χέρια, για να κεράσουν διάφορους µεζέδες ή να προσφέρουν στραγάλια και φοντάν µε τις γυάλινες κολονάτες φρουτιέρες. Οι ΑΥΛΟΘΥΡΕΣ των σπιτιών ήταν ξύλινες και βαριές. Σε πολλές από αυτές τα γερά σανίδια τα συγκρατούσαν πλατιά µαύρα γυφτόκαρφα διατεταγµένα µε χάρη από κάποιο µερακλή µάστορα. Ψηλά στην πόρτα, για να µπορείς και να φτάνεις, υπήρχε κάποιο σιδερένιο χερούλι, (κοµψό χέρι ή πέταλο) για να χτυπάς, όταν ήθελες, να σ ανοίξουν. Οι αυλόθυρες την ηµέρα ήταν συνήθως ξεκλείδωτες. Μπορούσες µε µια σιδερένια ή ξύλινη βέργα, που ήταν τοποθετηµένη µόνιµα στο µέσον της πόρτας να σηκώσεις το γλωσσίδι, που βρισκόταν στο ε- πάνω µέρος και να την ανοίξεις. Το βράδυ όµως ασφαλιζόταν µε χοντρή αµπάρα από µέσα, που ήταν ένα µεγάλο χοντρό γερό καδρόνι και που την ηµέρα συρόταν σε άνοιγµα του τοίχου. Το βράδυ µετεκινείτο οριζόντια και εµπόδιζε το άνοιγµα της πόρτας. Ακόµη για ασφάλεια άλλοι, αντί αµπάρες, χρησιµοποιούσαν χοντρά µάνταλα σιδερένια, που στερεώνονταν σε χοντρούς πάλι σιδερένιους κρίκους. Είσοδος οικίας Παπαναούµ Υπήρχαν και άλλα ιδιόµορφα µάνταλα. Τα συνάντησα στην αυλόθυρα της οικίας Παπαναούµ. Ίσως κάποιος σύλλογος του Άργους ενδιαφερθεί και συλλέξει τα σπάνια αυτά κοµµάτια, που ασφαλώς µπορεί να τα βρει και αλλού. 29

30 Οι αυλόπορτες κυρίως παρέµεναν άβαφες, αριστοκρατικές µε τα µπιχλιµπιδένια τους καρφιά. Στο σπίτι του Παπαναούµ ήταν γαλάζια και εκείνο, που µου έκανε φοβερή εντύπωση ήταν η πράσινη σιδερένια πόρτα της κυρίας εισόδου µε το κοµψό χεράκι, που θύµιζε πόρτα ΠΥΡΓΟΥ ΙΠΠΟΤΩΝ. Μήπως και αυτό το πλέον 100 χρόνων σπίτι µε την αυστηρή γραµµή του δεν είναι ένας αληθινός Πύργος!! Η αυλή των σπιτιών της Χρούπιστας Όλα σχεδόν τα σπίτια της ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ είχαν κάποια µικρή ή µεγάλη αυλή. Περνώντας την αυλόπορτα πατούσες την καλντεριµωτή αυλή. Την κάλυπταν πολυάριθµες ακανονίστου σχήµατος και µεγέθους πέτρες, όχι απαραιτήτως τελείως επίπεδες. Ήταν µάλλον φερµένες από τις όχθες ή και την κοίτη του ΑΛΙ- ΑΚΜΟΝΑ. Με τις ίδιες πέτρες ήταν στρωµένοι και οι δρόµοι. Στην αυλή και κολλητά µε το σπίτι ήταν κτισµένο το ΜΑΓΕΙΡΕΙΟ. Σε κάποια άκρη της αυλής, µακριά από το σπίτι και το µαγειρειό, ήταν το ΑΠΟΧΩΡΗΤΗΡΙΟ. Το αποκαλούσαν και µε άλλα ονόµατα, όπως: ΧΑΛΕ, ΑΠΟ- ΠΑΤΟ, ΑΝΑΓΚΑΙΟ (από τη λέξη ανάγκη). Συνήθιζαν µάλιστα να λένε: Θα πάω να κάνω την ανάγκη µου. Και για συντοµία µερικοί το λέγανε και ΑΓΚΕΙΟ. Ήταν ένα τετράγωνο κτίσµα µε ξύλινο και αργότερα τσιµεντένιο δάπεδο µε µια τρύπα τριγωνική. Στον τοίχο ένα συρµάτινο άγκιστρο µε λίγα τετράγωνα φύλλα από εφηµερίδες για την περίπτωση και κάποιος γκαζοτενεκές ή κουβάς µε νερό σε κάποια γωνιά µε έναν µαστραπά µέσα, για τις περιστάσεις. Τα πιο τυχερά σπίτια διέθεταν ΠΗΓΑ Ι και σπανίως ΤΟΥΛΟΥΜΠΑ. Πάνω στο σκεπασµένο πηγάδι ο κουβάς δεµένος µε αλυσσίδα ή χοντρό σχοινί, γιατί ανεβοκατέβαινε πολλές φορές την ηµέρα. Η άλλη άκρη του σχοινιού ήταν στερεωµένη κάπου, για να συγκρατεί τον κουβά. Το καλοκαίρι το πηγάδι χρησίµευε και για ψυγείο, αφού εκεί κατέβαζαν κρέατα και φαγητά, για να συντηρηθούν και εκεί µέσα στον κουβά τοποθετούσαν κάποιο καρπουζάκι, για να φαγωθεί δροσερό τις καλοκαιρινές µέρες και γκιουµάκι µε νερό. Ορισµένα σπίτια είχαν στην αυλή και κάποιο πέτρινο ή ξύλινο ΝΤΟΥΜΠΕΚΙ. Εκεί µαζεύονταν οι γειτόνισσες, για να στουµπίσουν τον καβουρντισµένο καφέ, το κριθάρι και το ρεβύθι. Κι αφού τέλειωναν το στούµπισµα, µε ψιλή σίτα κοσκί- 30

31 νιζαν τα υλικά και µε αυτά έκαναν ένα χαρµάνι, για vα φτουρήσει ο καφές. Φύλαγαν όµως και λίγο σκέτο. Οι αυλές ήταν πολλές φορές και τόπος εργασίας για τις γυναίκες. Μετά το κούρεµα των προβάτων, δίπλα από το πηγάδι, οι βλαχοπούλες έστηναν µεγάλα καζάνια, για να ζεµατίσουν το µαλλί. Κι αφού το ξέπλεναν µε πηγαδίσια νερά, το άπλωναν στην καλντεριµωτή αυλή, για να στεγνώσει. Στην αυλή αργότερα, σε µεγάλα καζάνια, έβαφαν και δηµιουργούσαν θαυµάσιους χρωµατισµούς στα νήµατα, για να τα συνδυάσουν κατόπιν στα υπέροχα χαλιά, που θα ύφαιναν. Στα καζάνια αυτά έβαφαν ακόµη, κουβέρτες, φλοκάτες κ.ά. Τα στηµόνια τα κλιγάδιαζαν σε µεγάλα καρφιά που έµπηχναν κατά µήκος της αυλής. Οι προνοητικές, για να µη µπερδεύονται κατά την διαδικασία αυτή τα πιτσιρίκια στα πόδια τους, που ήταν και επικίνδυνο, άνοιγαν διάπλατα την αυλόθυρα και από κάτω µε χοντρή τριχιά έστηναν κούνια, όπου τα παιδιά κουνιόνταν εκ περιτροπής, όλη µέρα. Σηµειώνω πως τέτοιες κούνιες έστηναν πολλά σπίτια και την ηµέρα του ΑΗ- ΓΙΩΡΓΗ. Τότε κουνιόντουσαν µικροί και µεγάλοι για το καλό. Η αυλή, µε τις κοτούλες και τα γουρουνάκια, το σχίσιµο των ξύλων, τις φωνές των γυναικών και µικρών αποτελούσε ζωντανό κύτταρο στη µικρή αυτή κοινωνία. Τα πρώτα χρόνια τα περισσότερα σπίτια είχαν τουλάχιστον από ένα άλογο για τις µετακινήσεις τους και τις µεταφορές προϊόντων από τόπο σε τόπο. Έτσι απαραίτητο κάποιο αχούρι κι ακόµη κάποιο ΚΟΤΕΤΣΙ για κότες και ΚΟΥΜΑΣΙ για 1-2 γουρουνάκια. Όλα αυτά συµπλήρωναν τα κτίσµατα στην αυλή. Απαραίτητο στην αυλή και κάποιο υπόστεγο σκεπασµένο µε λαµαρίνα για τα καυσόξυλα, κούτσουρα, ρόσκες και τσάκνα για τη χεµωνιάτικη θέρµανση, µε τζάκι ή σόµπα. Πάνω σε πλατύ κούτσουρο, πριν έρθει o χειµώνας, οι νοικοκυραίοι µε τσεκούρια έσχιζαν τα ξύλα. Προπολεµικά και µετά το 1940 πλανόδιοι, κυρίως πρόσφυγες, περιφέρονταν στους δρόµους µε πριόνι και τσεκούρια στα χέρια και το ΣΑΜΑΡΙ, στον ώµο, ξύλινο κατασκεύασµα, για να τοποθετούν κατάλληλα τα ξύλα και να τα πριονίζουν. Από τους τελευταίους αναφέρω τον ΠΑΥ- ΛΟ και τov ΜΗΤΣΙΟ από το ΝΤΕΡΕ. Στις αυλές σπανίως έβλεπες ανθόκηπους. Γιατί το νερό ήταν λειψό και, αν δεν υπήρχε πηγάδι, η µεταφορά του ήταν δύσκολη. Εξαίρεση αποτελούσαν οι αυλές των σπιτιών του ΚΑΙΝΟΥΡΙΟΥ ΜΑΧΑΛΑ. Εκεί όχι µόνον υπήρχε άφθονο νερό, αλλά και το νερό των πηγαδιών ήταν ΠΟΣΙΜΟ. Ορισµένα µάλιστα σπίτια είχαν την τουλούµπα ή το πηγάδι µέσα στα µαγειρεία, για περισσότερη ευκολία. 31

32 Παραδοσιακό σπίτι µε αυλόπορτα οικία Κοσµαδηµήτρη (Παπαναούµ) Το µαγειρειό Στην αυλή και κολλητά µε το σπίτι ήταν το ΜΑΓΕΙΡΕΙΟ. Ευρύχωρο, για πολλές χρήσεις. Ένα µεγάλο τζάκι δέσποζε µε πλατιά παραστιά, που έφθανε σε ύψος περίπου τη µέση της νοικοκυράς, για να την διευκολύνει. Στην άκρη της παραστιάς 1-2 ΚΑΜΙΝΙΑ (ΦΟΥΦΟΥ ΕΣ), για να ψήνει, όταν ήθελε το φαγητό της µε κάρβουνα. Στο τζάκι αυτό γινόταν το ψήσιµο της πίτας µε γάστρα και εκεί έβραζαν σε µπακράτσια και καζάνια το νερό για τις µπουγάδες και το µπανιάρισµα της οικογένειας, που γινόταν σε µεγάλες ξύλινες ή γαλβανισµένες κουπάνες κάθε Σάββατο. Πάνω από το τζάκι, ράφια από άκρη σε άκρη του τοίχου. Τα διακοσµούσαν µε ΧΑΡΤΙΑ, που ήταν διάφορες λωρίδες από εφηµερίδες κοµµένες σε εναλλασσόµενα οµοιόµορφα σχέδια (χαρτοκοπτική) και τα κολλούσαν πάνω στο ράφι µε αραιό ζυµάρι. Αργότερα τα χαρτιά αυτά τα έβρισκες έτοιµα στα µπακάλικα σε χρώµατα ρόζ, κίτρινο, βεραµάν κλπ. µε παραστάσεις φρούτων, λουλουδιών, πουλιών κλπ. Πάνω στα ράφια, ακριβώς πάνω από το τζάκι, δέσποζε το τενεκεδένιο καφεκούτι όµορφο και πολύχρωµο, χωρισµένο στο εσωτερικό στα δυο. Η µια θέση ήταν για τη ζάχαρη και η άλλη για τον καφέ. Είχε όµορφο πολύχρωµο καπάκι. ίπλα άλλα κουτιά, για το ρύζι, τη ρίγανη, το δυόσµο, το κόκκινο πιπέρι, το µαύρο κλπ. Στο ράφι βρισκόταν και το ξύλινο γουδί για τις σκορδαλιές και το µπρούτζινο για τα καρύδια, την κανέλλα κλπ. Ένα ΦΑΝΑΡΙ, το λέγανε και ΚΑΡΟΤΣΑ, στον τοίχο, προστάτευε µε την πυκνή πράσινη σίτα του τα φαγητά από τις ανεπιθύµητες επικίνδυνες µύγες. Στο κέντρο του κάποιο τσιγκέλι για να κρεµούν τα κρέατα. Το φανάρι ήταν κρεµασµένο ψηλά, για να προστατεύεται από τους γάτους. Το µεγάλο τραπέζι ήταν απαραίτητο στο µαγειρειό. Εκεί τεµάχιζαν τα κρέατα και ετοίµαζαν τα λουκάνικα κι εκεί πολλές φορές έτρωγε η οικογένεια. Το πήξιµο του γάλακτος, για να γίνει τυρί, καθώς και τα τουρσιά, πιπεριές και µελιτζάνες γεµισµένες µε λάχανο, καρότο, ντοµάτες, σκόρδο, σέλινο κ. ά. ετοιµάζονταν στο µαγειρειό. Εκεί ψηνόταν η σάλτσα σε µεγάλους χάλκινους γανωµένους ταβάδες και τα νόστιµα γλυκά του κουταλιού, από τα φρούτα κάθε εποχής. Τι να πρωτοθυµηθείς!! Το κερασάτο, το συκάτο, το κολοκυθάτο, το κυδωνάτο, τριµµένο σε χοντρό τρί- 32

33 φτη, τον πελτέ, που έτρεµε στο κουταλάκι, πριν το βάλεις στο στόµα ή το αριστοκρατικό καϊσάτο, που πάντα ήταν φυλαγµένο σε κάποιο βάζο, για εκλεκτούς µόνον επισκέπτες. Ήταν το γλυκό, που κερνούσαν στους αρραβώνες!! Αφού κατέβαζαν τα γλυκά από τη φωτιά και τα άφηναν κάµποση ώρα να κρυώσουν, τα µάζευαν σε µεγάλα δοχεία από θρεψίνη και τα φύλαγαν σε κάποιο ράφι του κελαριού, για να µη τα φτάνουµε εµείς τα µικρά και τελειώσουν, πριν πάρουν χαµπάρι. Τα γλυκά τα φύλαγαν για τους ξένους. Να µη ντροπιαστούν. Η µόνη απόλαυσή µας ήταν, όταν τέλειωνε η όλη διαδικασία. Τότε ακούγαµε και διάφορες γειτόνισσες να µας φωνάζουν: Παιδιά, φέρτε από ένα κουταλάκι και ελάτε!! Σαν σίφουνας τρέχαµε στα σπίτια µας, αρπάζαµε κάποιο κουταλάκι και στο λεπτό βρισκόµασταν όλα µαζί σαν ακρίδες γύρω στον τεράστιο ταβά, για να γλείψουµε το δεµένο σιρόπι, που απέµενε. Βιαστικά τα κουταλάκια έψαχναν τον ταβά και γρήγορα χώνονταν στα στόµατά µας, για να γλυκαθούµε. Ήταν ένας από τους πιο γλυκούς παιδικούς ήχους, που θυµάµαι! Χτύπηµα του κουταλιού στον ταβά και πλατάγισµα των χειλιών µας από ευχαρίστηση. Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια, για να καταλάβω, πως το κάλεσµα της γειτόνισσας είχε αποκλειστικό και µόνο σκοπό να καθαρίσουµε τον ταβά από το δεµένο σιρόπι. Γιατί, µα το Θεό, κανείς από µας ποτέ δεν βρήκε ούτε ένα κερασάκι ξεχασµένο στους τόσους ταβάδες, που καθαρίσαµε! Στο µαγειριό, οι νοικοκυρές έψηναν κάθε τόσο σε καβουρντιστήρια καφέ, κριθάρι, ρεβύθι. Ήταν µια δύσκολη διαδικασία. Στριφογύριχαν µε το χέρι το καβουρντιστήρι πάνω στην αναµµένη φωτιά και κάθε τόσο το έβγαζαν, άνοιγαν το πορτάκι, κοίταζαν πόσο ρόδισε και το ξανάκλειναν. Σταµατούσαν το γύρισµα όταν ο καφές έπαιρνε το χρώµα που ήθελαν. Τότε άδειαζαν το περιεχόµενο σε κάποιο στρωµένο τσουβάλι, για να κρυώσει. Θα ακολουθούσε το στούµπισµα στο ντουµπέκι. Σε κάποιον τοίχο του µαγειριού βρισκόταν και η πιατοθήκη. Ήταν ξύλινη µε πολλά ράφια. Αφού τα πιάτα πλυνόντουσαν στο νιπτήρα, που βρισκόταν κάτω από την πιατοθήκη, τα αράδιαζαν στα ράφια. Χωριστά τα βαθιά, σ άλλο ράφι τα ρηχά, αλλού οι πιατέλες και τοποθετούσαν τους ταβάδες και τεντζερέδες ψηλά, στο επίπεδο σανίδι της πιατοθήκης. Τα τηγάνια, τα µπρίκια, οι κουτάλες, οι τρίφτες κλπ. ήταν κρεµασµένα στον τοίχο από κάποιο ράφι, πάντα πάνω από κάποια εφηµερίδα. Στο µαγειριό υπήρχε και ειδικό πεζούλι, χαµηλό, όπου έβλεπες τα γκιούµια και τις στάµνες στη σειρά, γεµάτες νερό και τις τελευταίες σκεπασµένες µε κάποια πλάκα, που την µαζέψαµε από το ποτάµι. Ήταν οι ΠΛΩΤΣΙΕΣ µε τις οποίες παίζαµε και ΠΑΤΩ. Κάθε Κυριακή σε µεγάλο βαθύ τηγάνι ετοιµαζόταν στο µαγειριό το ΡΙΖΟΓΑ- ΛΟ µε αγνό πρόβειο γάλα, που τ αγοράζαµε από τους κτηνοτρόφους, που είχαν τα στέκια τους πρωί βράδυ σε κάποιο σταυροδρόµι της πλατείας. ΚΟΣΜΑΤΑ- ΣΗΣ- ΜΙΧΑΗΛ- ΡΑΣΚΑΣ είναι µερικά ονόµατα από αυτούς. 33

34 Κοσµάς Γκίνης (Κοσµατάσης) Η ΙΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΧΡΟΥΠΙ- ΣΤΑΣ Γενικά χαρακτηριστικά Περνώντας την κύρια είσοδο του σπιτιού, που ήταν µια ξύλινη πόρτα µικρότερη και ελαφρύτερη από την αυλόθυρα, είχες µπροστά σου το ΧΑΓΙΑΤΙ. Το χαγιάτι ήταν ευρύχωρο, στρωµένο µε πλατιές πλάκες, επίπεδες, ακανονίστου συνήθως σχήµατος, αλλά οµοιόχρωµες. Ήταν τοποθετηµένες κατά τέτοιον τρόπο, ώστε ανάµεσά τους δηµιουργείται κενό, περίπου δύο δάχτυλα. Τον περίγυρο αυτό κάθε πλάκας τον έβαφαν µε ΤΣΙΚΜΑΒΗ µπογιά, (σπανίως λευκή), που την προµηθευόταν κυρίως από τα τότε χρωµατοπωλεία των ΦΙΣΚΑ και ΣΚΟΗ. Για το βάψιµο χρησιµοποιούσαν στρογγυλό µε πυκνό τρίχωµα βουρτσάκι. Τα βαµ- µένα πλέον αυτά κενά µε την τσίκµαβη βαφή τα αποκαλούσαν ΦΡΥ ΙΑ. Τα φρύδια τα φρεσκάριζαν τις παραµονές των µεγάλων εορτών: ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝ- ΝΩΝ, ΠΑΣΧΑ, ΠΑΝΑΓΙΑΣ. Αφού έπλεναν µε άφθονο νερό τις πλάκες και µετά το στέγνωµα, τα ξαναπερνούσαν µε το πινέλο. Στον ισόγειο χώρο εκτός από το χαγιάτι υπήρχε συνήθως το ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟ και άλλα αποθηκευτικά δωµάτια, που αντικαθιστούσαν το υπόγειο, αν δεν υπήρχε υπόγειο στο σπίτι. Ήταν δωµάτια µε στενά ανοίγµατα στον τοίχο, χωρίς παράθυρα, όπως προαναφέραµε. Το υπόγειο Το υπόγειο ήταν ενιαίος µεγάλος χώρος. Εκεί βρίσκονταν τα βαένια και τα βαρέλια µε το κρασί, οι ταµιντζάνες µε το τσίπουρο, το βαρέλι µε την αρµιά και σε πεζούλια στη σειρά τα κιούπια µε τα τουρσιά, τα δοχεία µε τη λίγδα και το βούτυρο, τα καδιά µε τα αλατισµένα χοιρινά, οι καβουρµάδες σε δοχεία κ.ά. Από τις γρεντιές σε καρφιά κρέµονταν οι πλεξίδες µε τα κρεµµύδια και σκόρδα της χρονιάς, οι φούντες µε σούρβα και κράνια κ.ά. Σε κάποιον τοίχο ήταν κρεµασµένα κόσκινα, σίτες, οι µεγάλοι ταβάδες για τα γλυκά και τη σάλτσα, πυρουστιές κλπ. και κάπου εκεί καζάνια, µπακράτσια και µπακρατσιούλια. Πολλά νοικοκυριά είχαν το ζυµωτήρι στο υπόγειο. Σε µεγάλο τραπέζι υπήρχε 34

35 το σκαφίδι µε το ξυστρί και δίπλα έτοιµες οι πινακωτές µε τα ολοκάθαρα καρό γαλαζόασπρα πισκίρια. Κάπου εκεί κρεµασµένο το πλαστήρι, για τις πίτες και οι κλώστες. Στον τοίχο του υπογείου, µόνιµα κρεµασµένη σε καρφί µια γκαζόλα- µπα µε καθρεφτάκι για να φέγγει τη νοικοκυρά την ώρα που ζύµωνε. Γιατί, ας µη ξεχνάµε, το ζύµωµα γινόταν από τα χαράµατα, πριν φέξει. Το καλοκαίρι µετέφεραν τις στάµνες από το µαγειρειό στο υπόγειο, για να διατηρείται το νερό κρύο. Και κάπου κάπου τις έβρεχαν εξωτερικά µε βρεγµένα πανιά, ώστε µε την εξάτµιση να κρυώσει το νερό περισσότερο. Το υπόγειο ήταν σκοτεινό, φωτιζόταν και αεριζόταν συνήθως µόνον από την πόρτα, που άφηναν κάθε τόσο ανοιχτή. Ήταν τρόµος για µας τα παιδιά. Συχνές ήταν οι απειλές: Καθίστε καλά, γιατί θα φωνάξουµε τον ΝΤΟΝΤΟ, να σας φάει!! Κι ακόµη : Καθίστε καλά, γιατί θα σας κλείσουµε στο υπόγειο!!. υστυχώς, την τελευταία αυτή απειλή την πραγµατοποιούσαν κάποτε. Ήταν η παιδαγωγική της εποχής αυτής. Πάντως δεν µπορώ να πω µε βεβαιότητα, αν αυτή η παιδαγωγική µέθοδος µας έβλαψε ή έβγαλε πιο σωστούς ανθρώπους. Η κρεβατοκάµαρη Στην κρεβατοκάµαρη, για τους νιόπατρους, υπήρχε διπλό κρεββάτι µε σιδερένια µαύρα συνήθως κάγκελα. Τα κάγκελα στόλιζαν στη µέση στρογγυλά καθρεφτάκια και πάνω στα ακρινά, που ήταν και ψηλότερα, υπήρχαν µπρούντζινα σφαιρικά στολίδια. Το στρώµα από βαµβάκι ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΠΡΟΙΚΟΣΥΜ-ΦΩΝΟ, που έ- φερνε η νύφη µε την προίκα της. Τα σεντόνια άσπρα, σιδερωµένα και ο κρεβατόγυρος δουλεµένος, «κοφτό και ανεβατό». Το ίδιο δουλεµένη και η ΜΑΞΙΛΑΡΑ, µακρόστενο µαξιλάρι, που έπιανε από την µια άκρη ως την άλλη το κεφάλι του κρεβατιού. Επάνω από αυτήν τοποθετούσαν άλλα δυο µικρότερα καλοδουλεµένα µαξιλάρια. Το σεντούκι µε τα προικιά της νύφης ήταν σε κάποια θέση στο δωµάτιο αυτό και στο πάτωµα υφαντό κιλίµι από την προίκα της. Το ΕΥΤΕΡΟ µετά το καλό, γραµµένο και αυτό στο προικοσύµφωνο. Πολύ αργότερα στην κρεβατοκάµαρη τοποθετήθηκε το ΜΠΟΥΡΟ µε µια όµορφη λεκάνη και κανάτα, που ήταν από εµαγιέ όµορφα διακοσµηµένη. Τα είχαν, για να πλένονται, αλλά µάλλον ήταν τοποθετηµένα, απλώς, για φιγούρα. Ριχτό παράθυρο 35

36 Κρεβατοκάµαρη Καθηµερινό Το καθηµερινό Το καθηµερινό ήταν ένα ευρύχωρο δωµάτιο, για να χωρεί η πολυµελής συνήθως οικογένεια. Στον απέναντι από την πόρτα τοίχο, στο κέντρο, υπήρχε κτιστό ΤΖΑΚΙ. Η παραστιά του βρισκόταν λίγο ψηλότερα από το πάτωµα και στο µπροστινό της µέρος υπήρχε τοποθετηµένο µονοκόµµατο µάρµαρο ή πλάκα µονοκόµµατη. Πολλές φορές καφετιά ή λαδιά τετράγωνα πλακάκια στη θέση αυτή ήταν στρω- µένα. Στο εσωτερικό του τζακιού ήταν γερά καρφωµένη µια χοντρή µαυριδερή λαµαρίνα, για να προστατεύει τα τοιχώµατα από τη φωτιά και να αντανακλά τη λάµψη. Πάνω από το τζάκι στην οριζόντια πλάκα, που προεξείχε, ήταν στρωµένο το ΤΖΑΚΛΙΚΙ (ΤΖΑΚΟΠΑΝΟ). Ήταν από άσπρο χασέ, στον οποίο κάποια χρυσοχέρα είχε κεντήσει πολύχρωµα λουλούδια. Το τζακλίκι, µπορούσε να είναι και κάποιο πολύχρωµο εκλεκτό υφαντό. Αλλά, από ό,τι κι αν ήταν στον περίγυρο ράβανε χειροποίητη δαντέλα. Επάνω στο τζακλίκι ένας καθρέφτης στόλιζε το τζάκι και δεξιά και αριστερά από µια γκαζόλαµπα µε καθρεφτάκι, για το φωτισµό του δωµατίου. Τα λαµπογυάλια πεντακάθαρα. Πλυµένα µε νερό ή ούζο και σκουπισµένα µε εφηµερίδες. Πέντε χοντρά µεγάλα ξύλα, που τα τοποθετούσαν όρθια και ακουµπούσαν στη λαµαρίνα, σιγόκαιγαν όλη µέρα και έσβηναν αργά το βράδυ, την ώρα του ύπνου. Τα ξύλα αυτά, που θα τα άναβαν πάλι την εποµένη, ζέσταιναν, φώτιζαν και οµόρφαιναν το καθηµερινό. Τη φωτιά την άναβε η νύφη πρωί-πρωί µε κληµατόβεργες, τσάκανα και ρόσκες, τοποθετώντάς τα σε λαµαρίνα, αποβραδίς. Πάνω στην γερή τριγωνική παραστιά κόχλαζε το νερό στο γκιούµι. Με αυτό έπλεναν τα πιάτα και ξεπάγωναν ό,τι είχε κολλήσει από χοντρό πάγο. Ο ατµός του διατηρούσε ακόµη την απαραίτητη υγρασία στην ατµόσφαιρα του δωµατίου. Πάνω στη φωτιά αυτή, έβραζαν τα κάστανα αποβραδίς, για να πάρουν τα παιδιά µαζί τους στο σχολείο κι εκεί ετοίµαζαν τις σούπες, τον τραχανά, ή τα φύλλα, συνηθισµένα βραδινά φαγητά! Έβραζαν ακόµη και καλαµπόκι, για να περνά η ώρα. Τις χάλκινες µάλιστα κατσαρόλες, για να µη καπνιστούν, τις έβρεχαν απ έξω µε νερό και τις πασπάλιζαν µε µπόλικη στάχτη. Έτσι το παχύ αυτό στρώµα, που τις περιέβαλλε, τις προστάτευε από την ανεπιθύµητη καπνίλα, που έβγαζαν τα ξύλα. Στην άκρη του τζακιού βρισκόταν το τσιµπίδι και το φτυαράκι, για να µεταφέρουν ΖΙΑΡΗ και σε κάποιο µαγκάλι, η φυσούνα και κάποιο σκουπάκι, που πολλές φορές µπορούσε να ήταν φτερά χήνας ή πάπιας δεµένα µαζί. Με αυτά σκούπιζαν τη στάχτη προς τα µέσα και δεν την άφηναν ν απλωθεί στα γύρω στρώµατα. Πάντα πάνω στην πυρουστιά έπρεπε να υπάρχει κάτι και δεν την άφηναν ποτέ άδεια, ΑΠΙΚΟΥΠΑ, γιατί υπήρχε η πρόληψη, πως έβαζε χρέη ο νοικοκύρης. Στις περιπτώσεις αυτές τη σήκωναν µε το τσιµπίδι και την ακουµπούσαν όρθια στον τοίχο του τζακιού. Κάθε 2-3 χρόνια καθάριζαν την καπνοδόχο, για να µη πάρουν φωτιά οι καπνιές. Συχνά έβλεπες τα βράδια να λαµπαδιάζουν τζάκια και πανικόβλητα πρόσωπα να καλούν σε βοήθεια!! Για τον καθαρισµό των καπνοδόχων χρησιµοποιούσαν φαρδύ τσουβάλι παραγεµισµένο µε άχυρα ή κάποιο παλιό µεντέρι, που το ανεβοκατέβαζαν µε δύο σχοινιά στην καπνοδόχο δυο άνθρωποι, ένας πάνω και άλλος κάτω στο τζάκι, έως ότου έπεφταν όλες οι καπνιές. 36

37 Το στρώσιµο του καθηµερινού εξιά και αριστερά από το τζάκι, κάτω στο πάτωµα ήταν τα ΜΠΑΣΛΙΚΙΑ. Ήταν ΜΕΝΤΕΡΙΑ (στρώµατα), τσουβαλένια και γεµισµένα µε άχυρο. Τα κατασκεύαζαν ειδικοί τεχνίτες. Σε διάφορα σηµεία ήταν δεµένα µε σπάγγο, για να µη µετακινείται το χόρτο. Από τους τελευταίους, που θυµάµαι, ο ΖΑΓΑΡΟΥΛΗΣ. Στη µέση, µπροστά από το τζάκι ένα µικρότερο στρώµα, γιατί εκεί προεξείχε η παραστιά του τζακιού, από τα ίδια υλικά και αυτό. Ήταν η ΜΕΣΑ Α. Εκεί τοποθετούσαν το ΣΟΦΡΑ µε το καρό ασπρογάλαζο τραπεζοµάντηλο, για να φάνε. Στα µπασλίκια τις καθηµερινές έστρωναν ΣΤΕΙΡΕΣ ΒΕΛΕΤΖΕΣ, χωρίς φλόκο, τις ΓΙΑΜΠΟΥΛΕΣ και τις γιορτές χαρούµενες ΚΟΚΚΙΝΕΣ ΦΛΟΚΑΤΕΣ. Στα µπασλίκια τοποθετούσαν ΠΡΟΣΚΕΦΑΛΑ, που σχηµάτιζαν -γάµα. Άλλοι χρησιµοποιούσαν υφαντά µε πολύχρωµα λουλούδια ή γεωµετρικά σχήµατα στην ύφανση και άλλοι από ΒΥΣΣΙΝΙ ΑΜΑΣΚΟ. Αυτά τα κάλυπταν κατά τα δύο τρίτα µε κατάλευκα χασεδένια ΠΑΝΙΑ στολισµένα µε δαντέλες χειρός. Τα υφαντά είχαν φόντο κόκκινο και άλλα µπλε στο λουλάκι ή µαύρο. Στις δυο γωνιές, πάνω στα προσκέφαλα τοποθετούσαν από ένα µαξιλάρι φιγούρας από την προίκα της νύφης. Συνήθως ήταν τετράγωνα, κεντηµένα σε τελάρο ή σταυροβελονιά σε άσπρο πυκνό καµβά. Η σύνθεση µπουκέτα µε πολύχρωµα λουλούδια και πουλιά. Γύρω στο µαξιλάρι ένα κορδονάκι, για τελείωµα ή ραµµένη κάποια φαρδιά βελούδινη φάσα. Κοντά στο τζάκι, στο δεξιό µπασλίκι ήταν η θέση του πατέρα και απέναντι στην αριστερή η θέση της µητέρας. Ίσως ήταν οι µόνοι, που ζεσταίνονταν, τις παγωµένες µέρες, πραγµατικά. Πιο κάτω κάποιο µαγκάλι µε ζιάρη από το τζάκι, για να ζεσταίνουν τα χεράκια τους τα µικρά. Σε όλα τα σπίτια την απόσταση από την πόρτα µέχρι τα µπασλίκια την έ- στρωναν µε κιλίµι απαραιτήτως ΡΙΓΕ. Στο πίσω µέρος της πόρτας, καθώς τις άνοιγες, υπήρχαν εντοιχισµένες ντουλάπες. Άλλοι τις ελέγαν ΓΙΟΥΚΙΑ και άλλοι ΜΕΣΑΝΤΡΕΣ. Εκεί έβαζαν τα ρούχα και διάφορα στρώµατα, παπλώµατα, κουβέρτες, µαξιλάρια κ.ά. Στις µεσάντρες ήταν και οι ΠΟΥΛΙΤΣΕΣ. Ήταν κόγχες µε ράφια. Άλλες ήταν κατασκευασµένες απλές και άλλες σκαλιστές. Συνήθως ήταν ακάλυπτες. Αλλά µερικές νοικοκυρές κρεµούσαν µπροστά χασεδένιο µε δαντέλα κουρτινάκι. Στο κάτω ράφι τοποθετούσαν σε ΜΠΑΚΙΡΕΝΙΟ πιάτο την ΜΠΑΚΙΡΕΝΙΑ κανάτα, για το νερό. Η κανάτα ήταν σκεπασµένη µε άσπρο πετσετάκι κεντηµένο στη µια του γωνιά. Στο αµέσως επόµενο ράφι ήταν η ΓΑΡΑΦΑ µε το κρασί και πιο ψηλά στο τρίτο ράφι ο ΝΑΡΓΙΛΕΣ ή κάποιο όµορφο τενεκεδένιο κουτί µε καπνό κοµµένο µε µαχαίρι. Στη µεσάντρα, σε χωριστό ντουλάπι, ήταν το ΧΑΜΑΜΤΖΙΚΙ. Εκεί βρισκόταν χάλκινη λεκάνη και κανάτα, για να πλένονται. Έριχνες νερό µε την κανάτα στη λεκάνη και πλυνόσουν, χρησιµοποιώντας τις χούφτες σου. Όταν ο αφέντης, πατέρας, επέστρεφε στο σπίτι, έπρεπε η γυναίκα του ή η νύφη να του πλύνουν τα πόδια, πριν πιάσει το µπάσι του δίπλα στο αναµµένο τζάκι, στη χάλκινη αυτή λεκάνη. Η υποδοχή (Καλός οντάς) Στον επάνω όροφο, βρισκόταν ο ΚΑΛΟΣ ΟΝΤΑΣ, η ΥΠΟ ΟΧΗ (Υποδοχή ξέχωρη δεν είχαν όλα τα σπίτια). Εκεί δέχονταν τους επισκέπτες, στις ονοµαστικές γιορτές, και κάποιο επίσηµο πρόσωπο. Ήταν το πιο περιποιηµένο δωµάτιο του σπιτιού. Βαµµένο ολόκληρο ή τα 37

38 πασαµέντα µόνο µε λαδοµπογιά. υο καναπέδες, µε σκαλιστή πλάτη και πολυθρόνες για τους επισκέπτες, µε πολλά µαξιλάρια φιγούρας από την προίκα της νύφης. Στη µέση του δωµατίου ένα τραπέζι ροτόντα, µε άσπρο λουλουδάτο τραπεζοµάντηλο. Ανθοδοχείο στο τραπέζι µε χάρτινα, πολύχρωµα λουλούδια φτιαγµένα µε χαρτί από τα χέρια της νοικοκυράς. Ένα - δυο άλµπουµ ακόµη στο τραπέζι µε οικογενειακές φωτογραφίες και οι ευχετήριες πολύχρωµες κάρτες, που πήραν, µε τις «καρδούλες», το «σ αγαπώ», «ενθύµιον» κλ.π. ριγµένες σε κασετίνα γυάλινη, µε ροζ ή σιέλ κορδέλα, γύρω-γύρω, που σχηµάτιζε σούρα, φτιαγµένες και αυτές οι πολυγωνικές κασετίνες, από τα επιδέξια χέρια κάποιας κοπέλας στο Παρθεναγωγείο. ωµάτιο υποδοχής Στους τοίχους κάδρα κεντηµένα στο χέρι µε πισωβελονιά και άλλες µπάντες ατλαζένιες, λαδιές, δώρο της νύφης στην πεθερά. Κι ακόµη έβλεπες στους τοίχους της υποδοχής µεγάλα κάδρα µε προγονικές φωτογραφίες. Πολύ αργότερα στην υποδοχή προστέθηκε και η ΚΟΝΣΟΛΑ µε το µεγάλο καθρέφτη. υο ζαρντινιέρες δεξιά και αριστερά από τον καθρέφτη, πάλι µε πολύχρωµα χάρτινα λουλούδια, έργα της νοικοκυράς. Στα παράθυρα, της υποδοχής κουρτίνες κοφτές άσπρες και αργότερα, φιλέ µε ντραπαρίες. Στο πάτωµα το καλύτερο κιλίµι, που είχε να επιδείξει η νοικοκυρά. Μπραχτό µε πολύχρωµους γκουµπέδες ή ταβανίσιο (ΚΛΕΙΣΟΥΡΙΩΤΙΚΟ), πραγµατικό α- ριστούργηµα µε τη θαυµάσια µπουρντούρα του. Λίγες και ονοµαστές ήταν οι κατασκευάστριές του, γιατί η ύφανσή του ήθελε πολλή συγκέντρωση και υποµονή. Αναφέρω ενδεικτικά την ΜΠΙΜΠΑΙΝΑ από τη γειτονιά µας. Το δοξάτο Από το ισόγειο ανεβαίνοντας την ξύλινη σκάλα µε τα στρογγυλά λαξεµένα ή δαντελωτά πλατιά κάγκελα, έφθανες σε µια σάλα, που κάλυπτε σχεδόν το ένα δεύτερο της όλης επιφάνειας του σπιτιού. Ο χώρος αυτός ήταν το ΟΞΑΤΟ. Στο δοξάτο δέχονταν τους επισκέπτες στις ονοµαστικές εορτές και εκεί γίνονταν τα γλέντια στους ΑΡΡΑΒΩΝΕΣ και στις ΧΑΡΕΣ. Με λίγα λόγια, αντικαθιστούσε και το δωµάτιο ΥΠΟ ΟΧΗΣ, αν δεν υπήρχε. 38

39 Εκεί υπήρχαν αναπαυτικά µεντερλίκια απ άκρη σ άκρη, τοποθετηµένα α- κριβώς κάτω από τα παράθυρα των σαχνισιών και πάντα στρωµµένα µε κόκκινες φλοκάτες, βυσσινιές µαξιλάρες ή πολύ καλές υφαντές µαξιλάρες φτιαγµένες στον αργαλειό µε περισσή τέχνη. Άσπρες κουρτίνες στα παράθυρα δουλεµένες στο τελάρο κοφτό και δαντέλα. Κάτασπρα και τα πανιά, µε δαντέλες, που κάλυπταν το πάνω µέρος από τις µαξιλάρες. Όλα τα πανιά αυτά περασµένα σε λουλάκι ήταν κολλαρισµένα και καλοσιδερωµένα. Στα πολύ παλιά σπίτια, στο χώρο αυτό υπήρχε κι ένα υπερώο (εξέδρα), που την ανέβαινες µε 2-3 σκαλοπάτια. Γύρω είχε κάγκελα και στο βάθος µεντερλίκια µε χαρούµενα στρωσίδια. Ο χώρος αυτός προοριζόταν για τους βιολιτζήδες, που τους καλούσαν στα γλέντια, στους αρραβώνες και στις χαρές για να χορέψουν οι συµπέθεροι και οι καλεσµένοι. Ένα από τα δωµάτια του επάνω ορόφου είχε και παράθυρα, που έβλεπαν στο δοξάτο. Από κει πίσω από κάποιο κουρτινάκι παρακολουθούσαν οι γυναίκες τα γλέντια, γιατί ας µη ξεχνούµε, πως τα γλέντια ήταν πρώτα προνόµιο µόνον των ανδρών. Όρθιες περίµεναν ένα νεύµα από τον αφέντη τους, για να φέρουν κι άλλους µεζέδες και να ξαναγεµίσουν τις κανάτες µε κρασί. Στα πολύ παλαιά σπίτια (στης θείας µου Λίτας) ξύλινα πλέγµατα, που από τις τρύπες τους παρακολουθούσαν οι γυναίκες τα γλέντια. Τις χειµωνιάτικες γιορτές ζέσταιναν το µεγάλο αυτό χώρο 1-2 µπρούντζινα µαγκάλια, που φρόντιζαν να είναι καλογυαλισµένα, χρησιµοποιώντας στάχτη και αργότερα µπράσσο. Τα µαγκάλια αυτά ήταν τοποθετηµένα σε ειδικές ξύλινες βάσεις. Για να µη τους πειράξουν τα κάρβουνα, έριχναν κάθε τόσο λίγη ζάχαρη και µερικές φλούδες από λεµόνι, για άρωµα. Στα κάγκελα της σκάλας, προς τον τοίχο ήταν κατασκευασµένο ένα τραπέζι (µια τάβλα µόνιµη) στο ίδιο ύψος µε τα κάγκελα. Εκεί ακουµπούσαν τον ΤΑΜΠΛΑ (µεγάλο δίσκο ωοειδή, µε δυο χερούλια) για τα κεράσµατα. Μέσα στο δίσκο ήταν στρωµένο άσπρο κοφτό δισκόπανο και πάνω πάντα νεροπότηρα τοποθετηµένα σε ΖΑΦΡΕΣ (θήκες) ασηµένιες. εξιά και αριστερά στο δίσκο δύο ποτήρια σκαλιστά διαφορετικά από τ άλλα. Το ένα για τα καθαρά κουταλάκια και το άλλο, για να τοποθετηθούν το κουταλάκι, µετά το κέρασµα. Το ποτήρι αυτό είχε νερό, ως τη µέση. Στο δίσκο υπήρχαν ακόµη 2-3 ΣΟΛΙΑ σκεπασµένα µε καπάκι µε διαφορετικά γλυκά κουταλιού, κάθε εποχής. Κερασάτο, συκάτο, καϊσάτο, το καλοκαίρι. Με τον τρόπο αυτό επιδίωκε η νοικοκυρά και την αξιοσύνη της. Κι εσύ διάλεγες το γλυκό της προτιµήσεως. Ο νταµπλάς µε το περιεχόµενό του ήταν πάντα σκεπασµένος στη θέση του, µε κεντηµένο λεπτό κάλυµµα, που πολλές φορές ήταν τούλι δουλεµένο µε ροζ και γαλάζιες κλωστές, που σχηµάτιζε γλώσσες γύρω-γύρω. Μέσα σε τέτοιους νταµπλάδες µετέφεραν και τα δώρα της νύφης και του γα- µπρού στους αρραβώνες και στους γάµους. Το κελάρι Σπίτι χωρίς κελάρι δεν υπήρχε. Ήταν συνήθως κάποιο στενό δωµάτιο ανά- µεσα σε δυο κανονικά δωµάτια, όχι πολύ µεγάλο ή κάποιο χαµηλοτάβανο δωµάτιο σε µεσοπάτωµα. Εκεί βρίσκονταν στην αράδα τα σεντούκια µε το ρουχισµό, τα σκεπάσµατα, τα κιλίµια κλπ. οι προίκες. Υπήρχαν σεντούκια πολύ παλιά µε λουλούδια ζωγραφισµένα απ έξω ή στο µέσα µέρος από το καπάκι που φάνταζαν, όταν το καπάκι έµενε ανοιχτό. Ορισµένα είχαν και κάποια θήκη στο εσωτερικό, για να 39

40 τοποθετηθούν τα χρυσαφικά τους, το πουγγί µε τις λίρες και διάφορα ασηµένια στολίδια από τις φορεσιές τους. Άλλα πάλι σεντούκια ήταν επενδυµένα µε δέρ- µατα τριχωτά και άλλα κατά διαστήµατα µε πηχάκια, που τα συγκρατούσαν πλατιά καρφιά σε χρώµα χρυσό ή ασηµί. Στα προικοσύµφωνα αναφερόταν λεπτο- µερώς και το είδος του σεντουκιού, που θα έδιναν για προίκα στο κορίτσι. Ορισµένα πάλι ήταν απλές κασέλες χαµηλές. Εκεί φύλαγαν κάποιο µήλο και κυδώνι, για να δώσουν αρρωστικό σε κάποιο δικό τους πρόσωπο, που είχαν χάσει. Να αναφέρω, ότι σπάνιζαν τα φρούτα την εποχή αυτή. Τα καρύδια, τα αµύγδαλα, ο τραχανάς και τα φύλλα ήταν φυλαγµένα στο κελάρι σε θέση, που να µη τα βρίσκουν οι ανεπιθύµητοι ποντικοί. Στο κελάρι, και αρκετά ψηλά από το πάτωµα, υπήρχαν ράφια. Ήταν τα ράφια για τα γλυκά του κουταλιού. Στο κελάρι σε εντοιχισµένες ντουλάπες φυλάσσονταν ακόµη τα καλά πιατικά και γυαλικά και αρκετά µπρίκια και κατσαρολικά, άλλα µεταχειρισµένα, από δώρα σε γάµους και άλλα για να βρίσκονται για ώρα ανάγκης. Όλα αυτά µεταχειρισµένα και µη, έπρεπε να κατεβούν και να ζουλιαστούν την ΚΑΘΑΡΗ ΕΥΤΕΡΑ και να ξαναµπούν στη θέση τους, για να επαναληφθεί το ί- διο και την επόµενη χρονιά. Στο κελάρι ήταν πάντα φυλαγµένα φυστίκια, στραγάλια, σύκα ξηρά και άλλοι καρποί για τις βεγγέρες, που γινόταν τις βραδινές ώρες του χειµώνα. Εκεί φυλαγµένες όλες οι λιχουδιές. Πρόχειρο δωµάτιο Οι ανάγκες δηµιούργησαν και το πρόχειρο δωµάτιο. Εκεί ήταν στηµένος ο αργαλειός και κάπου βρισκόταν το τσικρίκι, η λανάρα, οι ρόκες και τσουβάλια µε άγνεθα και γνεσµένα µαλλιά. Κάποιο χάλκινο µαγκάλι, πρόχειρο, για το κρύο και δίπλα κάποια ξύλινη κούνια, για το µωρό. Στους τοίχους υπήρχαν εσοχές σκεπασµένες µε πάνινα ή υφαντά κουρτινάκια. Στις εσοχές τοποθετούσαν διάφορα χρήσιµα αντικείµενα, (ψαλίδια, µαχαίρια κλπ). Μια γκαζόλαµπα στον τοίχο, δίπλα στον αργαλειό, γιατί η νοικοκυρά ύφαινε από νύχτα σε νύχτα. Πρόχειρο το χαλί στο δάπεδο και κάποια υφαντή µπάντα στόλιζε τον τοίχο. Γενικά - Υπήρχαν µονώροφα, διώροφα και τριώροφα σπίτια. - Σοβατισµένη ήταν κυρίως µόνον η πρόσοψη. - Υπήρχαν πεζούλια δεξιά και αριστερά από την αυλόπορτα ή ένα µεγάλο κατά µήκος. - Οι στέγες ήταν κεραµοσκεπείς. - Έβαφαν τα εξωτερικά τοιχώµατα άσπρα µε ασβέστη η κιτρινωπά, µε ώχρα. - Οι κάτω όροφοι είχαν λιγότερα παράθυρα από τους επάνω. - Έβαφαν τα εσωτερικά τοιχώµατα άσπρα, µε ασβέστη κι αργότερα περνούσαν τα κουφώµατα µε καφετιά ή λαδιά λαδοµπογιά. - Εντυπωσιακό και µοναδικό το καθιστικό του σπιτιού του ΓΙΑΝΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙ- Η. Οι τοίχοι του διακοσµηµένοι από κάποιον ΑΓΝΩΣΤΟ ΘΕΟΦΙΛΟ µε θαυµάσιες παραστάσεις, που απεικονίζουν πόλεις, πύργους, τζαµιά, φάρους, ζώα, λουλούδια κ.ά. όλα σε λάδι, που διατηρούνται θαυµάσια, αν και το σπίτι είναι άνω των 100 χρόνων. - Άφηναν µε τις γρεντιές τα ταβάνια των υπογείων, για να κρεµούν χρήσιµα αντικείµενα. 40

41 - Εσωτερική και ξύλινη η σκάλα, που οδηγούσε από το ισόγειο στους επάνω ορόφους. - Στα πολύ παλιά σπίτια για κάγκελα υπήρχαν ισοµεγέθεις σανίδες µε κοφτά γεωµετρικά σχήµατα, που φάνταζαν δαντελένια, όταν περνούσε φως ανάµεσά τους. Υπήρχε πολλές φορές και µεσοπάτωµα µεταξύ ισογείου και πρώτου ορόφου. -Κάτασπρες χασεδένιες κουρτίνες, κεντηµένες κοφτό ή µε δαντέλες χειρός κάλυπταν τα παράθυρα των σπιτιών. Σε όλα τα σπίτια υπήρχε µικρή ή µεγάλη καλντεριµωτή αυλή. Τοιχογραφία στην οικία Οικονοµίδη Η ΜΑΓΕΙΡΙΚΗ ΣΤΗ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ ΦΑΓΗΤΑ-ΓΛΥΚΙΣΜΑΤΑ- ΓΛΥΚΑ ΚΟΥΤΑΛΙΟΥ Από πολύ νέα η κοπέλα της Χρούπιστας έπρεπε ν ασχοληθεί µε τη µαγειρική. Γιατί, αµέσως µετά τα 16 χρόνια, άρχιζαν να την παντρολογούν. Έτσι, σε καµιά περίπτωση η νύφη δεν θα έπρεπε να πάει στα πεθερικά της, χωρίς να ξέρει να µαγειρεύει, να πλάθει πίτες και να τις ψήνει στο σιάτσι, να ζυµώνει και να φουρνίζει. ΤΟ ΠΡΩΙΝΟ ήταν πολύ πρόχειρο. Λίγο ψωµοτύρι στα πεταχτά οι γυναίκες και οι νέοι, ζεστό χαµόµηλο και τσάι οι ηλικωµένοι τις χειµωνιάτικες και κρύες µέρες, καθισµένοι πάντα στο µπάσι, δίπλα στο τζάκι, που γινόταν πολύ νόστιµο, όταν συνοδευόταν µε ρεβυθένιο παξιµάδι, που βρισκόταν φυλαγµένο σε κάποια κρεµασµένη πάνινη σακούλα, στο κελάρι του σπιτιού.. Βέβαια υπήρχαν και µερικοί, που προτιµούσαν να βουτούν το παξιµαδάκι τους στο κύπελο µε το χλιαρό κόκκινο κρασί. Το έτρωγαν µε ιδιαίτερη ευχαρί- 41

42 στηση και ένιωθαν ευδιάθετοι για αρκετές ώρες. Το πρωινό των παιδιών ήταν ψωµοτύρι ή κάποια φέτα µε ζάχαρη, που την έβρεχαν πότε-πότε, για να µη χυθεί η ζάχαρη και χάσουν τη γλύκα. Το χειµώνα γέµιζαν τις τσέπες τους µε βρασµένα κάστανα, που τα έτρωγαν στο δρόµο, πηγαίνοντας για το σχολείο. ΓΑΛΑ για πρωινό έδιναν µόνον στους αρρώστους, στους φιλάσθενους και φθισικούς. Οι τελευταίοι συµπλήρωναν το πρωινό και µ ένα φρέσκο αβγό µελάτο ή χτυπητό µε ζάχαρη. Σε µερικούς από αυτούς συνιστούσαν να το ρουφούν ωµό, ανοίγοντας µε καρφίτσα τρυπούλες στο κέλυφος. Έλεγαν, πως ήταν πιο δυνα- µωτικό. Τα ΒΡΑ ΥΑ το χειµώνα τα περνούσαν µε ΤΡΑΧΑΝΟΣΟΥΠΕΣ και o καθένας έτριβε στο πιάτο του λίγη φέτα σπιτική. Μα το τυρί απουσίαζε, όταν ο τραχανάς έβραζε σε ζωµό, που είχε προετοιµαστεί από πριν, µε βρασµένα κόκκαλα. Τα ΦΥΛΛΑ (πέτουρα) ήταν και αυτά ένα από τα αρεστά βραδινά φαγητά. Τα έψηναν σε βαθύ τηγάνι, µε λίγο νερό, για να µη χάσουν τη γεύση τους. ΓΕΝΙΚΑ ΜΑΓΕΙΡΕΥΑΝ ΤΑ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΦΑΓΗΤΑ: (ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΣΗΜΕΡΙ) ΟΡΘΑ: (κότα) µε αρµιά, µε κρεµµύδι, καπαµά ΚΡΕΑΣ ΧΟΙΡΙΝΟ: µε πράσα. µε λάχανα, µε αρµιά. ΣΚΕΤΟ: βραστό µαλακό κρέας (και από λαιµούς αρνιών). Έδεναν το ζωµό µε αλεύρι και φρέσκο βούτυρο και πασπάλιζαν τη σούπα αυτή µε φρεσκοκοµµένο µαϊδανό. Το φαγητό αυτό το παρουσίαζαν και στους γάµους, πριν από το κύριο πιάτο. ΛΑΓΟ µάσκου ( το σ- προφέρεται παχύ). ΣΟΥΡΝΤΕΝΙΑ. ΣΠΛΗΝΑΝΤΕΡΑ -ΚΟΚΟΡΕΤΣΙΑ- ΠΑΤΣΙΑ από µοσχαροκεφαλή ή µε ποδαράκια και σκεµπιά. Ο πατσάς σιγόβραζε όλη τη νύχτα σε πήλινη κατσαρόλα σε κάποιο φούρνο της γειτονιάς. ΠΡΑΣΑ ΛΑ ΕΡΑ µε κουσάφια (δαµάσκηνα ζηρά και ξινά). ΦΟΛΕΣ ΛΑ ΕΡΕΣ (κρεµµύδια κροκάρι). ΑΒΓΑ γκαϊγκάνα. ΦΑΣΟΛΙΑ ΤΣΙΒΙΑ (στο φούρνο σε ταβά). ΣΑΡΜΑ ΕΣ ΛΑ ΕΡΟΥΣ µε αρµιά, την ηµέρα των Αγίων Θεοδώρων. ΓΡΙΒΑ Ι ταβά. ΓΡΙΒΑ Ι ξηραµένο σε φέτες, στον ήλιο, µε λαδολέµονο για ορεκτικό. ΤΣΙΡΩΝΙΑ στο ταψί µε κόκκινο πιπέρι ψηµένα στο φούρνο. Φασόλια µε χοιρινό ή µε κόζιες. ΜΑΜΑΛΙΓΚΑ, και ΜΠΟΜΠΟΤΑ, στην Κατοχή. Κρεµµύδια (ολόκληρα κεφάλια), πράσα και πατάτες, στη χόβολη ψηµένα. Έτσι ψηµένα συνόδευαν τη φασολάδα ή γίνονταν σαλάτα µε λαδολέµονο. (Και επειδή σπάνιζαν τα λεµόνια, µε λεµόντουζο). ΤΡΑΧΑΝΟΠΙΤΕΣ σιροπιαστές. ΤΡΑΧΑΝΟΠΙΤΕΣ µε τυρί ή τσιγαρίδες. ΠΙΤΕΣ: Τυρόπιτες, µε αρµιά, µε πράσα, µε σπανάκι, µε άγρια χόρτα, µε λάπατα, µε τσουκνίδες, κολοκυθόπιτες, γλυκά µε κολοκύθια, νυφιάτικη µε ρύζι και κανέλα, νηστίσιµη µε καρύδια, µε προζύµι, γαλατόπιτες (για σχώριο για τις ψυχές). Συνήθιζαν να φτιάχνουν πίτα το Σάββατο, για µεσηµεριανό φαγητό. Το έκοβαν σε µεγάλα τρίγωνα κοµµάτια αρχίζοντας από τη µέση του ταψιού. Πάντα φρόντιζαν να στείλουν και κανένα κοµµάτι σε µοναχικό πρόσωπο, για σχώριο. Γλυκίσµατα-γλυκά Και στα γλυκίσµατα τα κατάφερναν αρκετά οι Χρουπιστινές. Παντεσπάνι, ρεβανί και άσπρους κουραµπιέδες χτυπητούς µε φρέσκο βούτυρο έστελνε η αρραβωνιασµένη στα πεθερικά. Το µπακλαΐ και σαραγλί ήταν τα γλυκίσµατα, που θα προσέφεραν την πρωτοχρονιά. Το γκανταΐφι το προτιµούσαν την αποκριά, 42

43 καθώς και τις λαγγίτες. Λαγγίτες έστελναν στα φιλικά σπiτια, για συχαρίκια, όταν γεννιόταν παιδί (αγόρι). Πλατσίντες και γαλατόπιτες µοίραζαν το ψυχοσάββατα. Της Αγίας Βαρβάρας ψήναν σε πλάκα πιτουλίτσες (κρέπες), που τις σέρβιραν µε καρύδια, ζάχαρι. κανέλα. Μοίραζαν και στη γειτονιά. Για τον καφέ ετοίµαζαν κουλουράκια, πλεξούδα. Ορισµένες µέρες, για να γλυκαθεί το στόµα τους, ετοίµαζαν για το χειµώνα σουτζούκια µε καρύδια περασµένα σε κλωστή. Μετά τον πελτέ, για να µην πάει χαµένο το κυδώνι, έφτιαχναν κυδωνόπαστο. Επισκέπτονταν τις λεχώνες µε γλυκό πιλάφι. Εδώ θα προσθέσω για το ριζόγαλο, που γινόταν τακτικά και το χειµώνα τα ψηµένα στη χόβολη κυδώνια και µήλα, που τα πασπάλιζαν µε ζάχαρη και κανέλα. Ο σιµιγδαλένιος και µε αλεύρι σπιτικός χαλβάς καθώς και το ξεσπυρισµένο βραστό καλαµπόκι µε ζάχαρη ήταν µια πολύ-πολύ γλυκιά παρουσία. Πετµέζια µε κυδώνια ή κολοκύθι, πάνω στη φέτα, ήταν ό,τι καλύτερο, για τους πιτσιρικάδες και τους ηλικιωµένους τις πρωινές ή απογευµατινές ώρες. Γλυκά κουταλιού Οι Χρουπιστινές ήταν άφταστες στα γλυκά κουταλιού.. Ετοίµαζαν µεγάλες ποσότητες, για να έχουν να κεράσουν στον κάθε επισκέπτη και να µη ντροπιαστούν. Κάθε σπίτι είχε µεγάλους χάλκινους ταβάδες, γανωµένους εσωτερικά. Τα γλυκά ψήνονταν στο µαγειρειό ή και στην αυλή του σπιτιού.. Έρχονταν και 1-2 γειτόνισσες, να βοηθήσουν Να βγάλουν τα κουκούτσια των φρούτων, τη φλούδα, αν χρειαζόταν και να το βάλουν στον ασβέστη, όταν έπρεπε. Πάντα υπήρχε και κάποια ειδική, για κάθε γλυκό, που πρόθυµα ερχόταν να προσφέρει την εµπειρία της: Πόσο π.χ. έπρεπε να µείνουν στον ασβέστη, πότε το σιρόπι έδεσε, για να κατεβάσουν το γλυκό από τη φωτιά κλπ. Τα γλυκά φυλάσσονταν στο κελάρι, σε µεγάλα κουτιά, από θρεψίνα και ανάλογα µε την επισηµότητα του επισκέπτη προσέφεραν, πάντα σε δίσκο, το κατάλληλο γλυκό. Πιο πρόχειρο και φτουριστικό ήταν το κερασάτο και ο πελτές. Απίστευτα νόστιµο και γνωστό στην περιοχή και το κολοκυθάτο, που όταν γινόταν µε αρίδα, ήταν χάρµα οφθαλµού! Οι ποσότητες και οι ποικιλίες ήταν απαραίτητες, γιατί γλυκά κουταλιού προσέφεραν στις ονοµαστικές γιορτές των ανδρών, στους συµπεθέρους, σε αρραβώνες και γάµους. Τα πιο συνηθισµένα γλυκά, που δεν έλειπαν από κανένα σπίτι ήταν το κερασάτο, το καϊσάτο. το τριφτό κυδώνι, ο πελτές από κυδώνι, το κολοκυθάτο. Παράλληλα, ορισµένες έφτιαχναν σε περιορισµένες ποσότητες ντοµατάκι και µελιτζανάκι τοποθετώντας στο εσωτερικό τους από ένα καβουρντισµένο αµύγδαλο. Το καρυδάτο σπάνιζε, γιατί απαιτούσε αρκετή διαδικασία. Για την καλή λειτουργία και διευκόλυνση του εντέρου µερικές από τα ροδοπέταλα άγριας τριανταφυλλιάς ετοίµαζαν και φύλασσαν σε κάποιο βαζάκι τριαντάφυλλο γλυκό. Ήταν φάρµακο αγνό κατά της δυσκοιλιότητας. 43

44 Σπίτι Νεδέλκου H ΑΜΦΙΕΣΗ - O ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ 44

45 Νέα με τοπική ενδυμασία ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ Στη Χρούπιστα η προσφορά της γυναίκας στην οικογένεια ήταν πολύ µεγάλη. Ποτέ όµως η θέση της δεν υπήρξε ισότιµη µε του συζύγου της. Ήταν σαφώς υποδεέστερη. Τον κύριο λόγο είχε ο πατέρας, που αποφάσιζε για τα πάντα. Αυτός έ- κρινε ποιους γαµπρούς θα έπαιρναν οι θυγατέρες του και ποιες νύφες οι γιοι του. Ήταν ο πατέρας αφέντης. Το πουγκί το κρατούσε το µεγαλύτερο αρσενικό στην οικογένεια και µεταφερόταν από τον παππού στον µεγαλύτερο γιο κ.ο.κ. Η υποδεέστερη θέση του γυναικείου φύλου διαφαίνεται και από το ότι ΠΑΙ ΙΑ αποκαλούσαν µόνον τα αγόρια. Έχω τόσα ΠΑΙ ΙΑ και τόσα κορίτσια έλεγαν. Η γέννηση αγοριού έφερνε χαρά στην οικογένεια. Γιορταζόταν πανηγυρικά. Λαχταριστές λαγκίτες µοιράζονταν σε συγγενείς και φίλους, από δυο σε κάθε πιάτο, για να µαθευτεί το χαρµόσυνο γεγονός. Ήταν τα ΣΥΧΑΡΙΚΙΑ. Αντίθετα, η γέννηση κοριτσιού εθεωρείτο συµφορά για το σπίτι. Περνούσε απαρατήρητη. Η συνεχής γέννηση κοριτσιών δηµιουργούσε πολλές φορές και γκρίνια 45

46 στην οικογένεια. Σύζυγος και πεθερικά θεωρούσαν υπεύθυνη τη νύφη, για τα θηλυκά, που αράδιαζε και αυτή µε τη σειρά της θεωρούσε ένοχο τον εαυτό της. Έτσι κατάπινε τις επιτιµήσεις και προσβολές, που δεχόταν από το περιβάλλον της. Σαν γεννήθηκα, δεύτερο κορίτσι, στην σειρά στην οικογένειά µου, η θεία ΤΟΥΤΑ ΛΙΑΚΟΥ αντί για ευχή είπε στον πατέρα µου: «Ου, καηµένε Νικολάκη, τι κακό που σε βρήκε!» Συνήθιζε µάλιστα να λέει χαριτολογώντας: πες «ΠΑΙ Ι» Χαµογελάει το στόµα σου από µόνο του!! Ενώ, αν πεις «ΚΟΥΡΙΤΣΙ» µαζεύεται το στόµα σου, σα να φαγες στυφό σούρβο. Βέβαια, όλα αυτά συνέβαιναν, γιατί ήταν δύσκολη η αποκατάσταση των κοριτσιών, που προϋπόθετε ΠΡΟΙΚΑ (ρουχισµό κ.λ.π.), ΤΡΑΧΩΜΑ (µετρητά) ή ακόµη και κτήµατα. Όλα αυτά ήταν ασήκωτο βάρος για την οικογένεια µε το χα- µηλό τότε βιοτικό επίπεδο. Αυτό δεν συνέβαινε στις, έστω, και λίγες ευκατάστατες οικογένειες της εποχής αυτής. Η κ. ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΓΚΕΚΑ µου έλεγε πρόσφατα, πως ο παππούς της, ΑΝΤΩΝΙΑ ΗΣ, απαραιτήτως µετά τη γέννηση κάθε παιδιού, ανεξαρτήτως φύλου, έραβε στη γιαγιά της ΘΕΟ ΟΤΑ και κάποιο φόρεµα ιδιαίτερο, από πολύτιµο ύφασµα, για να την ευχαριστήσει. Ήταν φουστάνια ραµµένα ό- µορφα µε τα φουσκωτά µανίκια κλπ. Το διηγούνταν η ίδια η Θεοδότα στα εγγόνια της µε αρκετή δόση περηφάνειας. Η γυναίκα την εποχή αυτή, θα έλεγα, ανήκε στη δεύτερη διαλογή. Πού ακούστηκε να δέχονται επισκέψεις οι γυναίκες στην ονοµαστική τους εορτή!!! Η επιστηµονική κατάρτιση ήταν προνόµιο µόνον των ανδρών. Σαν παντρευόταν η κοπέλα, έχανε αµέσως το βαπτιστικό της όνοµα. Στο εξής θα ήταν η Γιώργαινα, η Νικολάκινα κλπ. Μετά το θάνατο των γονιών η κινητή και ακίνητη περιουσία, µε άγραφο νόµο, ανήκε αποκλειστικά στα ΠΑΙ ΙΑ. Καµιά θυγατέρα δεν τολµούσε να διεκδικήσει κάτι από αυτήν. Πολλές κοπέλες είχαν µείνει στο ΡΑΦΙ, γιατί οι γονείς δεν θέλανε να τις γράψουν κανένα χωραφάκι, που απαιτούσε από την άλλη µεριά κάποιος γαµπρός. Και οι γυναίκες; Ήταν θαυµάσιες! Εργατικές, σεµνές, σοβαρές υποµονητικές, υπάκουες. Η προσφορά τους µεγάλη. Η αµοιβή τους ανύπαρκτη σχεδόν. Ήταν πιστές στους συζύγους τους και στοργικές µητέρες. Ολιγόλογες. Σέβονταν και τιµούσαν τους µεγαλύτερους. Τιµούσαν τους νεκρούς. Μαυροντυµένες επί σειρά χρόνων, σαν έχαναν προσφιλή πρόσωπα. Απείχαν από κάθε χαρά και ανθρώπινη επικοινωνία, κλεισµένες στο σπίτι. Βαρύ ήταν το πένθος για τη γυναίκα. Πολλές φορές διαρκούσε κι όλη τους τη ζωή!!! Συζούσαν θαυµάσια κάτω από την ίδια στέγη µε τα πεθερικά, τις συνυφάδες, τις ελεύθερες κουνιάδες και κουνιάδους. Εργατικότατες. Εκτός από τις δουλειές του σπιτιού (τις τόσο σκληρές, µε τις ανύπαρκτες τόσες ανέσεις) ακολουθούσαν τον άνδρα στο χωράφι, στο αµπέλι, στο µπαχτσέ, στα καπνά. Τις έβλεπες ακόµη να σβήνουν ασβέστη και να µεταφέρουν διάφορα οικοδοµικά υλικά, για το κτίσιµο κάποιου σπιτιού ή αποθήκης. Από τα χέρια τους οι χειµωνιάτικες προετοιµασίες. Τραχανάδες, φύλλα (πέτουρα), τουρσιά, σάλτσες, γλυκά κουταλιού, πλεχτά, κάλτσες, φανέλες, κουβέρτες, κιλίµια, αποκλειστικότης τους. Και µε την γκαζόλαµπα, τις µεγάλες χειµωνιάτικες νύχτες, µάνα και θυγατέρες, ακούραστες, ετοιµάζουν τα προικιά, πρώτα για τη µεγάλη κόρη, γιατί αυτή αποκλειστικά έχει πρώτη σειρά για γάµο και ύστερα, ιεραρχικά πάντα, για τις 46

47 υπόλοιπες. Και τι δεν βγαίνουν από τα χέρια τους!!! Θαυµάσιες σε µεταξωτά και ατλαζένια υφάσµατα ΜΠΑΝΤΕΣ, ΚΑΛΗΜΈΡΕΣ για το προσόψι, µαντηλοθήκες, βουρτσοθήκες, βελούδινες µαύρες παντόφλες κεντηµένες ανεβατό, µε πολύχρωµα λουλούδια, όλα αυτά δώρα για το γαµπρό και τα πεθερικά. Μαξιλάρια φιγούρας και ύπνου. Σεντόνια και κουρτίνες, στολισµένα µε δαντέλες χειρός και κοφτή βελονιά και ακόµα υφαντά σεντόνια για τους ηλικιωµένους, κουβέρτες, ντόγκες, φλοκάτες κιλίµια κ.ά. Πρωτότυπα και µοναδικά κοµµάτια κεντιούνται κρυφά, για να τα επιδείξουν στο ΑΡΑ ΙΑΣΜΑ της προίκας και αποσπάσουν το θαυµασµό. Κι όλα αυτά, σαν έρθει η ΩΡΑ Η ΚΑΛΗ, θα γραφτούν ένα-ένα στο ΠΡΟΙ- ΚΟΣΥΜΦΩΝΟ παρουσία του παπά και άλλων µαρτύρων. Και καθώς δρασκέλιζε το κατώφλι του πατρικού της σπιτιού, νύφη πια, η µεγαλύτερη θυγατέρα, επαναλάµβανε µέσα της τα λόγια της µάνας της: Να τιµήσεις το σπίτι που θα πας! Και να σε ψήσουν και να σε φάνε, εκεί είναι η θέση σου! Κοίταξε, µη µας ντροπιάσεις κι έχω κι άλλες πίσω σου να παντρέψω! Κι ακολουθεί ο γάµος Μετά το γάµο, η µόνη της έξοδος, θα είναι κάθε ΚΥΡΙΑΚΗ στην Εκκλησία, χωρίς τον άντρα της. Θα την συνοδεύει η πεθερά. Τα χρόνια περνούν και παρασύρουν µαζί τους πολλές συνήθειες. Πριν από το 40 οι γυναίκες συνοδεύονται από τους άνδρες τους. Στην ΚΑΣΤΕΛΛΑ, στο ωραίο αυτό εξοχικό κεντράκι του ΤΑΣΚΟΥ ΟΥΜΑ, θα πιουν την γκαζόζα τους, νερωµένο ουζάκι, και θα τσιµπήσουν κάποιο νόστιµο µεζέ από τα χέρια της ΚΥΡΑΓΟΡΩΣ. Οι νεώτερες, θα φέρουν και κανένα γύρω στην πίστα της, µε τη µελωδία του γραµµόφωνου, που το χωνί του ωραίο και πολύχρωµο βρίσκεται τοποθετηµένο στη στέγη του καφενείου. Ήταν µια πρωτότυπη µεγαφωνική εγκατάσταση, για να καλύπτει όλο τον εξωτερικό χώρο. Στην πλατεία, πού και πού γίνονται χοροί. Χορεύονται δηµοσίως οι Ευρωπαϊκοί χοροί. Σαστίζουν οι γεροντότεροι! Η γυναίκα συµµετέχει µε τον άντρα της και στο ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ. Χορεύουν οικογενειακά στα κέντρα, που νοικιάζουν. Οι χειµωνιάτικες βεγγέρες δεν είναι πλέον προνόµιο µόνο των ανδρών. Τα χειµωνιάτικα απογεύµατα οι γυναίκες διοργανώνουν σε φιλικό κύκλο τα (Α)ΠΡΕΜΙΝΤΙΑ ΤΟΥΣ. Παίρνουν µαζί τους και κάποιο εργόχειρο. Κεντούν, συζητούν, αστειεύονται, σχολιάζουν. Γεύονται το εποχιακό γλυκό του κουταλιού, πίνουν τον καφέ τους, δοκιµάζουν τα σπιτικά κουλουράκια της νοικοκυράς, τσιµπούν από τις πιατέλες τις σταφίδες, τα στραγάλια τα φιστίκια και τα γεµιστά µε καρύδια, ξηρά σύκα, που προσφέρονται. Τέλος απολαµβάνουν το σπιτικό σιµιγδαλίσιο χαλβά µε τ αµύγδαλα και την κανέλα. Επιστρέφουν αργά στο σπίτι. Τις περιµένει ο άνδρας µε ζεστό το βραδινό φαγητό. ΑΝΤΙΟ στον παλιό τρόπο ζωής! ΚΑΛΗΜΕΡΑ στον καινούργιο. Η περιποίηση του προσώπου Για την περιποίηση του προσώπου τους νέες και µεσήλικες χρησιµοποιούσαν το ΦΙΑΣΙ Ι. Ήθελαν το πρόσωπό τους να φαίνεται άσπρο και γυαλιστερό. Ας µην ξεχνάµε πως οι µελαχρινές την εποχή αυτή δεν είχαν µεγάλη πέραση. Θα παραθέσω µια συνταγή, για την παραπάνω «ΚΡΕΜΑ», που µου έ- δωσε εδώ στη Θεσσαλονίκη η κυρία ΠΕΡ ΙΚΑ. Απλώς την αναφέρω. εν τη συνιστώ. ΣΥΝΤΑΓΗ: Ανακατεύουν Υ ΡΑΡΓΥΡΟ µε ΓΚΕΖΑΠΙ (βιτριόλι). Το τρίβουν, το 47

48 ανακατεύουν κάθε πρωί, ώσπου ν ασπρίσει. Το ζεµατίζουν µε εννιά νερά. (δηλαδή ρίχνουν ζεµατιστό νερό και ανακατεύουν το περιεχόµενο. (Τα κατακάθια). Αυτό γίνεται σε χρονικά διαστήµατα εννιά- φορές. Το ΚΑΤΑΚΑΘΙ µετά την όλη διαδικασία, που ανέφερα είναι το ΦΙΑΣΙ Ι. Λιώνουν κατόπιν ΦΡΕΣΚΟ ΒΟΥΤΥΡΟ µε ΚΕΡΙ και προσθέτουν το φτιασίδι. Τα ζυµώνουν όλα αυτά καλά στα χέρια και σχηµατίζουν µια µπάλα, που την τυλίγουν σε αλουµινόχαρτο. Η κρέµα είναι έτοιµη για χρήση. Μακροπρόθεσµα διαφαίνεται από τα ζαρωµένα πρόσωπα και τα πρόωρα κατεστραµµένα δόντια η βλαβερή επίδραση του φτιασιδιού. Αργότερα, στον ΑΡΡΑΒΩΝΑ, ο γαµπρός θα στείλει στη νύφη, ΜΠΟΥ- ΝΤΡΑ, ΚΡΕΜΑ ΤΟΚΑΛΟΝ και ΚΟΚΚΙΝΑ Ι. Πολλές τόνιζαν µια ελιά του προσώπου τους, ή σχηµάτιζαν ελιά µε τη βοήθεια ενός καµµένου κλωναριού δάφνης. Θα προσθέσω, πως ήταν πολύ της µόδας νάχεις ΧΡΥΣΟ τον δεξιό κυνόδοντα. Χρυσές δουλειές ο ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, ο πρώτος οδοντογιατρός του τόπου µας!!! Το χτένισµα Ας επιστρέψουµε αρκετά χρόνια πίσω, για να γνωρίσουµε την εξωτερική εµφάνιση των γυναικών. Τα µαλλιά τους τα βάφουν µε ΟΚΝΑ. Οκνά στέλνει και ο γαµπρός, µια βδοµάδα, πριν από το γάµο, στη νύφη. Χρησιµοποιούν ακόµη οι γυναίκες καρυδόφυλλα για να πετύχουν γυαλιστερά και γερά τα µαλλιά τους. Τα χτενίζουν προς τα πίσω και η χωρίστρα, αν υπάρχει, γίνεται στη µέση του κεφαλιού. Τα αφήνουν µακριά. Οι κοπέλες τα πλέκουν σε κοτσίδες, ΚΟΥΣΕΣ, που κρέµονται προς τα κάτω. Οι γυναίκες µε την πλεξούδα σχηµατίζουν στεφάνι γύρω στο κεφάλι. Άλλες σχηµατίζουν δυο κοτσίδες που τις τυλίγουν και σχηµατίζουν κεφτεδάκια γύρω από τα αφτιά τους. Αναφέρω και τον ΚΟΥΚΟΥΤΣΚΟ (κότσο), που σχηµατίζουν στο πίσω µέρος του κεφαλιού. Τότε, πότε τα µαλλιά είναι εντελώς τσιτωµένα και πότε σχηµατίζουν γλώσσες στο µέτωπο. Για να διατηρηθούν οι γλώσσες, χρησιµοποιούν χυµό λε- µονιού και ζάχαρι. Όσες έχουν λίγα µαλλιά µεταχειρίζονται και τα µποµπάρια, που τα καλύπτουν κατά το χτένισµα µε επιδέξιο τρόπο. Στις γιορτές, και στους γάµους, διακοσµούν το κεφάλι µε χτενάκια και µπήχτρες κοκκάλινες στολισµένες µε πολύτιµα ή ηµιπολύτιµα πετράδια. (Ανάλογα µε την οικονοµική κατάσταση της καθεµιάς). Πολλά από αυτά είναι δώρα του γαµπρού και των πεθερικών, στη νύφη. Οι ηλικωµένες φορούν µεταξωτό µαντήλι µπλε ή καφετί µε χειροποίητη δαντέλλα γύρω, δουλεµένη µε ΒΕΛΟΝΙ ή ΦΟΥΡΚΕΤΑ. ένουν το µαντήλι µε χάρι λοξά στο κεφάλι και αφήνουν την πλεξίδα να πέφτει χαµηλά στην πλάτη, όπου στην άκρη σχηµατίζει φουντίτσα, στην οποία κρέµονται διάφορα ασηµένια κοσµήµατα (Γάλο, Λιάτσινα, Μούσινα, µερικές ωραίες κυρίες). Πολύ αργότερα οι νέες αρχίζουν να κόβουν τα µαλλιά τους, που σχηµατίζουν φράντζα στο µέτωπο. Λίγο πριν από το 40 ο ΜΗΤΣΟΣ ΕΦΡΑΙΜΙ ΗΣ φέρνει ειδικά µπικουτί, όπου δειλά στην αρχή τολµούν την πρώτη ΠΕΡΜΑΝΑΝΤ. Χρησιµοποιούσε ηλεκτρικά καλώδια, που βρισκόταν σε ειδική συσκευή. Τις γιορτές οι πιο µοντέρνες τον καλούσαν στα σπίτια τους, όπου µε τσι- µπήδες ειδικές, κατσάρωνε τα µαλλιά τους. Τις ζέσταινε για λίγο σε οινόπνευµα, τις δοκίµαζε σε εφηµερίδα και κατόπιν τύλιγε τούφες-τούφες τα µαλλιά γύρω από αυτές. Φυσικά αυτός ο καλλωπισµός δεν διαρκούσε πολύ. Κι έτσι επικράτησε η περµανάντ. 48

49 Αργείτικη οικογένεια Τα φορέµατα των γυναικών Αν εξαιρέσουµε τα νυφιάτικα, (των πιο πλουσίων), που ήταν φτιαγ- µένα από στόφα, ατλάζι και πολύτιµα µεταξωτά υφάσµατα, µε χαρούµενα χρώ- µατα και ωραίους συνδυασµούς σε φόντο λαδί, καφετί και µπλε, µε πολύχρωµα λουλούδια, θα βρούµε και θαυµάσια ριγέ, σε ωραίες αποχρώσεις. Ένα θαυµάσιο ριγέ βρίσκεται στην κατοχή της κ. ΖΑΧΑΡΟΥΛΑΣ ΧΑΤΣΕΡΑ. Τα παραπάνω φορέµατα συνοδεύονταν από χρυσοκέντητο κοντέσι, πουκαµίσα µεταξωτή άσπρη ή παρόµοιο στηθούρι µε κεντίδια και λεπτή δαντέλα. Ανάλογη, από το ίδιο ύφασµα του φορέµατος, ήταν και η ποδιά, στολισµένη µε χρυσές φάσες και πολύτι- µο βελούδο. Στη µέση έδεναν ένα πολύ λεπτό µεταξωτό ζωνάρι χρυσοκέντητο. Ήταν πολύ µακρύ και οι άκρες του κρέµονταν συνήθως από το αριστερό σηµείο της µέσης, προς τα κάτω. υστυχώς τα θαυµάσια αυτά φορέµατα χάθηκαν τα περισσότερα, γιατί όπως µου έλεγε η κ. ΟΛΓΑ ΡΑΠΗ, ξηλώθηκαν για να γίνουν αργότερα παπλώ- µατα για τους γάµους των κοριτσιών τους. Τα κυριακάτικα και αυτά που φορούσαν για να δεχτούν τους επισκέπτες ήταν φορέµατα πιο απλά, χωρίς πολλά στολίδια. Ήταν από λεπτό µάλλινο ύφασµα και σκουρόχρωµα. Επικρατούσε το µπλε χρώµα. Και αυτά συνοδεύονταν από ποδιά του ίδιου υφάσµατος. Ήταν κοντόταλα µε σφιχτό µπούστο και όρθιο µικρό γιακαδάκι. (παπαδίστικο). Το κούµπωµα, που ήταν µια σειρά από πολυάριθµες µαύρες κόπτσες, ραµµένες η µια πολύ κοντά µε την άλλη, άρχιζε από το γιακά και κατέληγε λίγο πιο χαµηλά από τη µέση. Το µεγάλο αυτό άνοιγµα βοηθούσε στο θηλασµό των µωρών. εξιά και αριστερά από τις κόπτσες υπήρχαν γαζωτές λεπτές πιέτες και νερβίρ. Η φούστα ήταν φαρδιά µε ασιδέρωτες λεπτές πιέτες. Άρχιζαν από το σηµείο, που τελείωνε η τάλια και άνοιγαν µεγαλόπρεπα προς τα κάτω. Λίγο πιο πάνω από τον ποδόγυρο υπήρχαν 1-2 γαζωτές πιετούλες και νερβίρ. Τα ίδια γαζιά στόλιζαν και το κάτω µέρος της ποδιάς στην οποία τοποθετούσαν µια τετράγωνη τσέπη. Ήταν τοποθετηµένη στα δεξιά. Εκεί έβαζαν κάποιο µαντηλάκι 49

50 και ακόµη καµιά δεκάρα για ν ανάψουν κερί, αν πήγαιναν στην εκκλησιά. Κάτω από αυτά τα φορέµατα συνήθιζαν να φορούν µεσοφόρια γκριζωπά µε άσπρες λεπτές ρίγες από φθηνό ύφασµα, συνήθως αλατζά. Ήταν πολύ απλά ραµµένα, είχαν το ίδιο κούµπωµα και δυο µεγάλες τσέπες. Στις τσέπες έβαζαν διάφορα χρήσιµα πράγµατα, σπίρτα κλπ. Με τα φορέµατα αυτά κυκλοφορούσαν και στο σπίτι και έκαναν τις διάφορες δουλειές. Μάλιστα τα φορέµατα αυτά, για να είναι σχετικά πιο ζεστά και στερεά, ήταν φοδραρισµένα. Στην πλάτη τους, για να µη κρυώνουν έριχναν κάποιο πλεχτό µακρύ µάλλινο σάλι, το ΣΠΑΛΕΤΟ, όπως το αποκαλούσαν. Με αυτό κυκλοφορούσαν και στη γειτονιά και έβγαιναν στην αυλή, για να µη κρυώνουν. Μα πάντα υπήρχε κάποιο δεύτερο, καλύτερο για τις καλές µέρες. Αυτό ήταν συνήθως βυσσινί, πιο χαρούµενο από το καθηµερινό. Όλα ήταν πλεγµένα µε ΒΕΛΟΝΑΚΙ και στον περίγυρο περνούσαν µακρύ κρόσι. Τα πανωφόρια των γυναικών, οι ΤΖΟΜΠΕ ΕΣ, ήταν µαύρα από χοντρό, καλής ποιότητας, µάλλινο ύφασµα. Έφθανε ένα για όλη τους τη ζωή. Οι πιο ευκατάστατες, οι αρχόντισσες, όπως τις αποκαλούσαν είχαν και δεύτερο από µαύρο βελούδο. Στη γειτονιά µας και απο βελούδο είχε η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΑΠΗ. Τα πανωφόρια ήταν µεσάτα, µε πολύ σφιχτή µέση και κλώσιζαν αρκετά προς τα κάτω. Είχαν εσωτερικά γούνινη επένδυση, για να ζεσταίνουν, και ήταν πολύ πιο κοντά από τα φορέµατα. Νέες του Άργους Ορεστικού 50

51 Χρυσοκέντητο κοντέσ Γούνινος ήταν κι ο γιακάς. Η εσωτερική γούνα συνεχιζόταν άλλοτε φαρδιά και άλλοτε στενή ως πέντε δάχτυλα και κάλυπτε αρκετά το εµπρός µέρος του παλτού τους. Το ράψιµό τους αναλάµβαναν τα τοπικά εµπορορραφεία, όπως το τότε συνεταιρικό δίδυµο ΑΝΤΩΝΙΑ ΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ (ΦΙΑΣΙ ΑΣ), που είχαν ειδικά εργαστήρια στο µεσοπάτωµα του καταστήµατος και απασχολούσαν ράφτες και ράφτρες. Τη γούνινη επένδυση αναλάµβαναν Καστοριανοί γουναράδες. Οι εύπορες οικογένειες τις καλές ενδυµασίες τις παράγγελναν στη ΘΕΣ- ΣΑΛΟΝΙΚΗ και στα ΓΙΑΝΝΕΝΑ, όπου σπάνιοι τεχνίτες τις διακοσµούσαν µε χρυσά κεντίδια, ολόχρυσα σιρίτια και κουµπιά. Από τα χέρια τους έβγαιναν καταπληκτικά κοντέσια µε σταυραετούς κ.ά. Υπέροχο και ασυναγώνιστο είναι το ολόχρυσο κοντέσι, που βρίσκεται στην κατοχή της ΟΜΝΙΚΑΣ και ΘΕΟ ΟΤΑΣ, ΤΣΟΛΑΚΗ. Έφθαναν όµως συχνά στη Χρούπιστα, από τα ΓΙΑΝΝΕΝΑ, ειδικοί για τις ενδυµασίες αυτές ΡΑΦΤΑ ΕΣ. Είχαν µαζί τους τις ραπτοµηχανές, εκλεκτά υφάσµατα, χρυσές κλωστές και σιρίτια, βελούδινα γαρνίρια, κουµπιά κ.ά. ιανυκτέρευαν µε το τσιράκι τους στον εκλεκτό πελάτη, που τους προσκαλούσε. Η όλη εργασία γινόταν στο σπίτι του. Έραβαν γυναικείες και ανδρικές ενδυµασίες (ΑΝΤΙΡΙΑ). Στο λαιµό τους οι γυναίκες, τις γιορτές, περνούσαν χρυσές καδένες µε φλουριά, το πεντόλιρο, δώρο των πεθερικών στη νύφη, παντατίφ κ.λ.π. Χρυσές καρφίτσες στόλιζαν το µπούστο τους και χρυσά βραχιόλια τα χέρια τους. Όλα αυτά συµπλήρωναν την γυναικεία ενδυµασία τις µεγάλες γιορτές. Στις νυφιάτικες ενδυµασίες απαραίτητο το φέσι µε χρυσή ή µαύρη φούντα. Τα παπούτσια των γυναικών Τα παπούτσια των γυναικών ήταν µαύρα µε χαµηλό τακούνι. Ή- ταν χαµηλά δερµάτινα µποτάκια, που άγγιζαν τον αστράγαλο. Μπροστά, υπήρχαν δύο σειρές µαύρα κουµπάκια και το µεγάλο µαύρο κορδόνι, που περνούσε 51

52 εναλλάξ και σταυρωτά από κάθε κουµπί, έδενε µπρος ή στα πλάγια. Οι νεότερες φορούσαν, πάλι µαύρα σουβλερά παπούτσια, βαθιά, που κούµπωναν µε ένα λουρί σε ένα ή δυο κουµπάκια. Τα παπούτσια την εποχή αυτή ήταν πολλές φορές και είδος πολυτελείας. εν ήταν λίγες φορές, που κάποια δανειζόταν κάποιο ζευγάρι, από φιλικό πρόσωπο, για να πάει να µεταλάβει. Τα τσαγγαράδικα πάντως κάλυπταν τις ανάγκες των πελατών. Στο σπίτι, ακόµη και όταν δέχονταν επισκέψεις, κυκλοφορούσαν µε ΠΑΝΤΟΦΛΕΣ. ΚΟΚΚΙΝΕΣ παντόφλες µε φούντες κόκκινες έστελνε ο γαµπρός στην νύφη. Καφετιές µε χαµηλό τακούνι των γυναικών. Συρτές, πατηµένες πίσω, των η- λικιωµένων. Οι πολύ ηλικιωµένες, για να µη κρυώνουν φορούσαν ΜΠΑΜΠΑ ΕΣ σε καφετί και µπεζ καρό µάλλινο ύφασµα. Ήταν µποτάκια, που κούµπωναν στο πλάι µε κλιπ. Κυκλοφορούσαν και σε µαύρο χρώµα. Τις παγερές χειµωνιάτικες µέρες, πάνω από τις κάλτσες φορούσαν µάλλινα πλεχτά ή από σαµαροσκούτι καλτσούνια (τερλίκια). Πολύ αργότερα εµφανίστηκαν και γυναικείες ΓΑΛΟΤΣΕΣ, που τις φορούσαν πάνω από τα παπούτσια κατά τις εξόδους. Τα ΣΟΣΟΝΙΑ, λαστιχένια και αυτά. Και για τα κοριτσάκια ά- σπρα λαστιχένια πέδιλα από το κατάστηµα ΤΣΑΚΟΥΝΙΩΤΗΣ. ΤΟ ΝΤΥΣΙΜΟ ΤΩΝ ΑΝ ΡΩΝ ΣΤΗ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και µεταγενέστερα, για αρκετό διάστηµα οι άνδρες ντυνόντουσαν µε ΑΝΤΕΡΙΑ. Ήταν µακριές, ριχτές άνετες πουκαµίσες, που έφθαναν µέχρι τον αστράγαλο. Τα µανίκια των αντεριών ήταν µακριά, φαρδιά, χωρίς µανικοκόλληση και σε πολλά από αυτά υπήρχε κάποιο σχίσιµο στο κάτω µέρος, ίσως για να διπλώνουν εύκολα προς τα πάνω, για ορισµένες περιπτώσεις. Ο γιακάς τους ήταν µικρός και όρθιος (παπαδίστικος). Ήταν ανοιχτό από πάνω µέχρι κάτω και δίπλωναν επανωτά στα πλάγια. Τα συγκρατούσε κάποιο κορδόνι. Στις πλαϊνές ραφές λίγο πιο κάτω από τη µέση υπήρχαν τσέπες ΣΧΙ- ΣΤΕΣ και µόνο µια µεγάλη κρυφή τετράγωνη τσέπη υπήρχε εσωτερικά αριστερά στη θέση της καρδιάς. Σ αυτήν φυλαγόταν το πουγκί µε τους παράδες, του πατέρα αφέντη, που πάντα βρισκόταν κρεµασµένο µε κορδόνι στο λαιµό του, για ασφάλεια. Στις κάτω πλαϊνές ραφές υπήρχαν ανοίγµατα, για να διευκολύνουν στο βάδισµα. Το χρώµα των αντεριών ήταν συνήθως γκριζωπό µε λεπτές άσπρες ρίγες. Τα καθηµερινής χρήσης ήταν από βαµβακερό ύφασµα και τα γαµπριάτικα από µεταξωτό, γαρνιρισµένα διακριτικά µε όµορφα σιρίτια στα αποτελειώµατα, όπως γύρω από το γιακά, στις σχιστές τσέπες στα κάτω σχισίµατα και ποδόγυρο και στα άκρα των εµπρός φύλλων κατά µήκος. Τα γαµπριάτικα θα ήταν τα καλά τους ρούχα, που θα τα φορούσαν σ όλη τους τη ζωή, σε χαρές (γάµους), αρραβώνες, γιορτές. Καθηµερινά και γαµπριάτικα ήταν ντουµπλαρισµένα παντού µε στερεά φόδρα και για να είναι ζεστά, αλλά και να στέκουν όµορφα στο σώµα. Συµπλήρωναν την καλή τους ενδυµασία µε κάποιο λεπτό µάλλινο ή µεταξωτό ζωνάρι µονόχρωµο, συνήθως βυσσινί, για να δένει όµορφα µε το φέσι µε τη µαύρη φούντα. Το ζωνάρι ήταν φαρδύκαι αρκετά µακρύ, που έκανε αρκετούς γύρους γύρω από τη µέση τους. 52

53 Το κεχριµπαρένιο κοµπολόι µε την κίτρινη φουντίτσα πρόσθετε αρχοντιά στην όλη εµφάνισή τους. Οι τελευταίοι που θυµάµαι να περιφέρονται µε αντεριά στα καλντερίµια της Χρούπιστας ήταν ο ΜΑΝΙΟΣ ΟΥΜΑΣ, - ο ΜΙΣΙΑΣ,- ο ΦΙΣΚΑΣ- (παππούς του Λεωνίδα)- ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΟΛΑΚΗΣ (παππούς της οµνίκας) ο ΛΙΟΝΤΗΣ (παππούς της Θεανώς) ο ΤΕΓΟΥΣΗΣ ο ΙΑΤΡΟΥ κ.ά. Πάνω από τα αντεριά τους τις κρύες και καλές µέρες φορούσαν ΝΤΟΥ- ΛΑΜΑ ΕΣ (πανωφόρια) από µαύρο χοντρό καλής ποιότητας ύφασµα µε γούνινη εσωτερική επένδυση και γούνινο γιακά. Τα παπούτσια τους ήταν µαύρα, παντοφλέ. Αργότερα η όµορφη αυτή εµφάνιση αντικαταστάθηκε από ενδυµασία φτιαγµένη από υφαντό σκούρο µάλλινο ύφασµα, που το ύφαιναν οι χρυσοχέρες ντόπιες Χρουπιστινές υφάντρες στους αργαλειούς τους. Η ύφανση ήταν απλή και το µαλλί ήταν βαµµένο από τις ίδιες σκούρο µπλε, περασµένο στο λουλάκι, για να µη ξεβάφει, όπως έλεγαν. Η ενδυµασία αυτή αποτελείτο από δύο µέρη. Από το επάνω µέρος που ήταν µια ριχτή άνετη µε µακριά µανίκια καζάκα και από την κιλότα. 53

54 Ο Κοσµαδηµήτρης (. Παπαναούµ) Η καζάκα έφθανε αρκετά κάτω από τη µέση και στο εµπρός µέρος χαµηλά στον ποδόγυρο υπήρχε µια φαρδιά µονοκόµµατη τσέπη, που άρχιζε από τη µια ραφή και κατέληγε στην άλλη. Μερικά γαζάκια στο κέντρο τη χώριζαν σε δύο ίσα µέρη. Εκεί τοποθετούσαν την ταµπακιέρα µε τον ψιλοκοµµένο από τα ίδια τους τα χέρια καπνό, τα τσιγαρόχαρτα και το τσακµάκι µε το µακρύ κίτρινο φυτίλι, το τσιµούκι κ.λ.π. Το δεύτερο µέρος, η ΚΙΛΟΤΑ ήταν από το ίδιο µπλε ύφασµα (ραµµένη όπως η κιλότα που φορούν οι ιππείς) φαρδιά επάνω και κολλητή στις γάµπες, που κατεβαίνοντας προς τον αστράγαλο κούµπωνε στα πλάγια µε µια σειρά πυκνοραµµένα οµοιόχρωµα µικρά κουµπάκια, ίσως και µε κόπιτσες. Κι εδώ µε το ντύσιµο αυτό, τα παπούτσια ήταν µαύρα παντοφλέ, άνετα. Για φέσι εδώ είχαµε σκουρόχρωµη ή µαύρη τραγιάσκα. Εµείς οι µεγάλοι µε τέτοιες ενδυµασίες θυµόµαστε τον ΓΚΑΓΚΟ, ΤΟΝ ΚΡΑΝΙΑ, ΤΟΝ ΜΟΥΖΑΒΙΡΗ κ. ά. Από παλιές φωτογραφίες διαπίστωσα πως οι άνδρες φορούσαν και ΑΣΠΡΕΣ µάλλινες υφαντές φορεσιές. Πριν από τις προηγούµενες, που ανέφερα. Ήταν και αυτές άνετες µε πολύ φαρδιά επάνω την κιλότα και στενότερη αλλά άνετη κατεβαίνοντας προς τον αστράγαλο. Ήταν σαν βράκες. Αργότερα εµφανίστηκε το Ευρωπαϊκό ντύσιµο. Το σηµερινό κουστούµι. Στην αρχή επικρατούσαν τα σκουρόχρωµα και αργότερα πιο ανοιχτά και εκρού που συνοδεύονταν από τους καλοντυµένους µε ψαθάκι και κάποιοι επιστήµονες της εποχής κρατούσαν, όπως το επέβαλε η µόδα, και µπαστουνάκι. Το χειµώνα φορούσαν ρεµπούµπλικα, χωρίς να εγκαταλειφθεί η τραγιάσκα, που ήταν επικρατέστερη. Με το ντύσιµο αυτό έχουµε παπούτσια δετά πλέον και σε καφετιά, α- σπρόµαυρα και άσπρα χρώµατα. Οι πιο µοντέρνοι, πιστοί στη µόδα της εποχής, εδώ αναφέροµαι στο και πέρα, φορούσαν και όµορφες γκέτες (που κούµπωναν στα πλάγια), πάνω από τα παπούτσια τους, τις Κυριακές και γιορτές. Αργότερα εµφανίστηκαν οι λαστιχένιες γαλότσες για να προστατεύουν τα πόδια τους και παπούτσια από τις υγρασίες της βροχής και του χιονιού. Τις έβγαζαν στην εξώπορτα και έµπαιναν στο σπίτι µε καθαρά στεγνά παπούτσια. Κι όµως υπήρχαν και ορισµένοι που δεν εγκατέλειψαν µέχρι το τέλος της ζωής τους την κάτασπρη φουστανέλα, µε το µαύρο καλπάκι στο κεφάλι και παρά την περιέργεια των µικρών αυτοί κυκλοφορούσαν άνετοι στα καλντερίµια, ευθυτενείς και περήφανοι για την στολή τους. Ο ΚΑΡΑΤΑΣΟΣ, Ο ΤΣΟΥΜΑΝΑΣ, Ο ΚΟΥΛΟΥΣΑΣ ίσως κ.ά. να ήταν οι τελευταίοι. 54

55 Χαρακτηριστική φορεσιά H ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ Λαϊκή ορχήστρα µε τον Νίκο Αδαµόπουλο Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΣΤΗ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ - ΟΙ ΟΡΓΑΝΟΠΑΙΧΤΕΣ ΜΑΣ- ΘΙΑΣΟΙ Την καλύτερη ψυχαγωγία, θα µπορούσα να πω ανεπιφύλαχτα, µας την προσέφεραν τα τοπικά µουσικά συγκροτήµατα, µε την παρουσία τους σε γά- µους, αρραβώνες, καρναβάλια, πανηγύρια, παρελάσεις κλπ. Η εµφάνισή τους γέµιζε ενθουσιασµό µικρούς και µεγάλους. ιέσχιζαν πάντα την πλατεία παίζοντας, για να καταλήξουν στον προορισµό τους. Αµέτρητοι πιτσιρικάδες, στο άκουσµα της µουσικής, παρατούσαν τότε το παιχνίδι και χαρούµενοι και πηδηχτούληδες τους ακολουθούσαν. Καθώς προχωρούσαν οι βιολιτζήδες, οι µικροί γίνονταν όλο και περισσότεροι. Τώρα µε τα χέρια τους σχηµατίζουν και αυτοί κλαρίνο, κουνώντας εναλλάξ 55

56 τα δαχτυλάκια τους στον αέρα. Ακολουθούν καµαρωτοί µιµούµενοι τους οργανοπαίχτες. Κι αν ρωτούσες οποιονδήποτε µικρούλη την εποχή αυτή, τι θα ήθελε να γίνει σαν µεγαλώσει, σου απαντούσε κοφτά και χωρίς δισταγµό: ΒΙΟΛΙΤΖΗΣ!! Τέτοια «επιρροή» είχαν οι άνθρωποι αυτοί στην τότε κοινωνία. ιασκεδάζοντας Παρενθετικά (για τους νεότερους) αναφέρω σχεδόν την ανυπαρξία µέχρι το 1940 έστω και ραδιοφώνου. Αµφιβάλλω, αν υπήρχαν την εποχή αυτή έστω και 10 γραµµόφωνα, για να µας ψυχαγωγήσουν. Γραµµόφωνο στη γειτονιά µας είχε ο Παντελής Τσιούκας (Μητρόπουλος) και ο Θανάσης Παπαδόπουλος, που είχαν ζήσει στην Αµερική. Υπήρχε και το γνωστό γραµµόφωνο του ΤΑΣΚΟ στην «ΚΑΣΤΕΛΛΑ» και του ΕΥΛΑΜΠΙΟΥ στην «ΚΛΗΜΑΤΑΡΙΑ». H «ΚΛΗΜΑΤΑΡΙΑ» ήταν ένα µικρό και συµπαθητικό κεντράκι, που σέρβιρε στην ταράτσα (βρισκόταν κοντά στο φούρνο του Μπέλε). Είχε πάρει το όνοµα από την κληµαταριά, που βρισκόταν έξω από την είσοδο του µαγαζιού και σκίαζε το χώρο της ταράτσας. Ακόµη θυµάµαι τα παρακάλια µας στην ΕΥΓΕΝΙΑ του ΤΣΙΟΥΚΑ, να βάλει το γραµµόφωνο για ν ακούσουµε µουσική. Ήταν γλυκιά γυναίκα και δεν µας χαλούσε χατήρι. Άνοιγε την εξώπορτά της κι εµείς καθισµένα στα εξωτερικά σκαλοπάτια απολαµβάναµε την υπέροχη µελωδία του γραµµοφώνου: Το «γελεκάκι που φορείς»... «Αχ, καναρίνι µου γλυκό»... «Το τιριτόµπα, τιριτό- µπα»... Και κάποιο άλλο, που θυµάµαι µόνο τη λέξη ΛΟΜΒΑΡ ΙΑ, και µάλλον ήταν χιουµοριστικό τραγούδι, γιατί ξεσπούσαµε σε γέλια. Όσες είχαν γραµµόφωνο, το χρησιµοποιούσαν τις ονοµαστικές γιορτές για να δηµιουργήσουν α- τµόσφαιρα. Όσο για ΡΑ ΙΟΦΩΝΟ το 1940 είχε στην περιοχή µας, ίσως και σ όλη τη ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ, µόνον ο ΘΩΜΑΣ ΟΥΜΑΣ (πατέρας του ΑΚΗ και του ΜΑ- ΝΙΟΥ). Με τον πόλεµο του 40 φίλοι, γνωστοί και άγνωστοι, ακόµη µικρoi και µεγάλοι µαζευόµασταν µέσα και έξω στην αυλή του σπιτιού ν ακούσουµε τα νέα του πολέµου, πριν από την κυκλοφορία των εφηµερίδων. Το ραδιόφωνο στη «διαπασών» και τα παράθυρα του σπιτιού ορθάνοιχτα, για ν ακούσουν και οι ευρισκόµενοι στον εξωτερικό χώρο. Με το «Τσοµπανάκος ήµουνα...» επικρατούσε απόλυτη ησυχία! Γεµάτη 56

57 παλµό ακούεται η φωνή του εκφωνητή: «Έπεσε η Κορυτσά, το Τεπελένι έπεσε». Χαρούµενα ξεφωνητά χειροκροτήµατα!! Και ύστερα χαρούµενα τραγούδια. Έκανα τις παραπάνω παρεµβολές, για να τονίσω την µεγάλη σηµασία, που είχαν οι µουσικοί µας στη ζωή µας, την εποχή που αναφέρω. Όλοι οι οργανοπαίχτες µας ήταν αυτοδίδαχτοι! Απλοί και φρόνιµοι νοικοκυραίοι του τόπου µας, µε µεράκι στη µουσική. Όποιο τραγούδι καινούριο κι αν άκουαν, φρόντιζαν µε πολλές πρόβες και πολύ κόπο να το αποδώσουν µε γλυκύτητα στο όργανό τους, είτε ήταν κλαρίνο, είτε τροµπόνι και κατόπιν να το συντονίσουν όλοι µαζί µε την υπόκρουση του νταουλιού. Πλούσιο το ρεπερτόριό τους από εµβατήρια, τραγούδια για χαρές (γά- µους). Άλλο, όταν πηγαίνουν να πάρουν τη νύφη και το γαµπρό, άλλο, όταν επιστρέφει το ζευγάρι από την εκκλησιά. Τραγούδια ξενιτιάς, κλεφτουριάς κ.ά. Ρίγη µας γέµιζε το τραγούδι του ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ. Απόδοση καλύτερη από εκείνη των τοπικών οργανοπαικτών δεν άκουσα µέχρι σήµερα. Αν σήµερα εµείς οι µεγάλοι ξέρουµε να χορεύουµε τσάµικο, καλαµατιανό ή χασάπικο, αν γνωρίζουµε ευρωπαϊκούς χορούς, τσιγκιρλάγκα κλπ., σ αυτούς το χρωστάµε. Η τότε κοινωνία µικρή. Τα γούστα του καθενός για χορό γνωστά στους εντός και εκτός του χορού. Έτσι, σαν έµπαινε κάποιος να σύρει το χορό, οι βιολιτζήδες µας, χωρίς παραγγελιά, έπαιζαν την προτίµησή του. Και οι απ έξω από το χορό: Να. Θα χορέψει τώρα η ΖΑΧΙΝΑ, θα παίξουν την ΚΑΡ ΕΡΙΝΑ... ήταν η προτίµησή της. Ή θα χορέψει ο τάδε, θα χτυπήσουν αυτό το τραγούδι. Από ευγνωµοσύνη µου,και τολµώ να πω αυθαίρετα, από ευγνωµοσύνη όλων των κατοίκων της ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ θα τους αναφέρω ονοµαστικά: Το πρώτο συγκρότηµα αποτελούσαν: Σταύρος Πανάτσας (κλαρίνο), Αργύρης Πανάτσας (τροµπόνι) αδέλφια Κοσµάς Χαλκιάς (τροµπόνι). Ακολουθεί το συγκρότηµα του αλησµόνητου και αξιαγάπητου ΝΙΚΟΥ Α ΑΜΟΠΟΥΛΟΥ: Αδαµόπουλος Νίκος (κλαρίνο), Αργύρης Κράπης (τροµπόνι), Βασίλης Αντωνίου (κλαρίνο), Θωµάς Κράπης (τροµπόνι) Νίκος Κράπης (νταούλι), Αλέξης Κράπης (νταούλι), Θόδωρος Γκεµιτζής (κλαρίνο). Ό- λοι οι παραπάνω ήταν αυτοδίδαχτοι. Μόνον ο ΝΙΚΟΣ Α ΑΜΟΠΟΥΛΟΣ, µε την στράτευσή του στην Ε ΕΣΣΑ, συµπεριελήφθη στην στρατιωτική µπάντα, όπου και διδάχτηκε νότες, που τον βοήθησαν να πλουτίσει το ρεπερτόριό του και να βοηθήσει τους συντρόφους του κατόπιν. Ο κ. ΑΡΓΥΡΗΣ ΚΡΑΠΗΣ προσεφέρθη να µας δώσει όλα τα παλιά µουσικά κοµ- µάτια (για αρραβώνες, γάµους κλπ.) γραµµένα µε νότες. Τον ευχαριστούµε. Θα πάρουν, ελπίζω, κάποια θέση στο Μουσείο του τόπου µας. Σήµερα το τοπικό µουσικό συγκρότηµα αποτελούν: Βασίλης Αντωνίου (κλαρiνο), Αργύρης Κράπης (κορνέτα), Βαγγέλης Μπέτζιος (κλαρίνο), Χρήστος Αντωνίου (ντραµς), Θανάσης Μπαλτατζής (κορνέτα), Απόστολος Ζαφειρόπουλος (κιθάρα - µπουζούκι), Στέφανος Βαλκάνης (αρµόνιο). Τους ευχαριστούµε έναν έναν χωριστά και όλους µαζί για τις ευχάριστες στιγµές. Ευχόµαστε ολόψυχα τα τοπικά µουσικά συγκροτήµατα να µη χαθούν και να υπάρξουν συνεχιστές τους. Τα Κυριακάτικα απογεύµατα του καλοκαιριού, ενήλικες, νέοι και παιδιά κατηφόριζαν για τον κάµπο, για να παρακολουθήσουν στο εκεί γήπεδο τις συναντήσεις των τοπικών ποδοσφαφικών οµάδων ΕΡΝΑ ΑΡΗ, καθώς και συναντήσεις των οµάδων µας, µε την οµάδα της Καστοριάς, ΟΡΕΣΤΙΑ Α. Σηµειώνω, πως τα πρώτα χρόνια οι θεατές, φίλαθλοι, ήταν αρσενικού µόνον γένους. Πολύ αργότερα έγινε αποδεκτή από την κοινωνία µας και η πα- 57

58 ρουσία του γυναικείου φύλου στους αγώνες αυτούς. Οι ΦΙΛΙΚΕΣ αυτές συναντήσεις, σπανίως ήταν φιλικές, γιατί και τότε, όπως και σήµερα, συχνά κατέληγαν σε ξυλοδαρµούς και µηνύσεις. ΠΑΝΤΑ η ήττα της ο- µάδος ωφειλόταν, συνήθιζαν να λένε, σε κακή διαιτησία κλπ. κλπ. Οταν συγγενέψαµε µε τον Σκόρδα Νάσκο, από την Καστοριά, µου είπε κάποτε µε τη γνωστή χαρακτηριστική προφορά των Καστοριανών, για τις τότε συναντήσεις. «Καλέ, τι ήσασταν εσείς οι Χρουπιστιανοί; Σας νικούσαµαν, µας βαρούσατι, δεν σας νικούσαµαν, πάλι µας βαρούσατι. Μια φουρά, που σας πάισαµι στου ικαστήριου ου... ποδοσφαιριστής είπε στουν Πρόιδρου: Ευτυχώς εµένα, κύριε πρόεδρε, µι βαρούσαν στου κιφάλι Αν µι βαρούσαν καπ αλλού, θ απόµνεισκα στουν τόπου! Ως κι ου Πρόιδρος έσκασι στα γέλια!» Πάντως γεγονός ήταν, πως τόσο οι Καστοριανοί. όσο και οι Χρουπιστινοί, για να επιστρέψουν σώοι στα σπίτια τους, ύστερα από κάποιο θερµό αγώνα, έκοβαν δρόµο από τους ΜΑΝΙΑΚΟΥΣ, γιατί οι φίλαθλοι το µόνο µεταφορικό µέσο, που χρησιµοποιούσαν τότε ήταν τα πόδια τους. Στον Αλιάκµονα (Σκάλκη) Συχνά τις ζεστές ώρες του καλοκαιριού οι νέοι πήγαιναν στο ποτάµι, για κολύ- µπι. Ξυπόλυτο τάγµα, οι πιτσιρικάδες τους ακολουθούσαν, για να πλατσουρίσουν και αυτοί, να δροσιστούν και να κάνουν κάποια βουτιά µε την επίβλεψη των µεγάλων. Κάπου-κάπου, κατόπιν προσκλήσεως έβλεπες στην πλατεία να κάνει την εµφάνισή της η στρατιωτική µπάντα από την Κοζάνη, για να ψυχαγωγήσει το κοινό. Λίγο πριν, ο ΚΗΡΥΚΑΣ (τελάλης) ενηµέρωνε τους κατοίκους µε την κοφτή βροντερή του φωνή: ΑΚΟΥΤΕ...ΠΟΛΙΤΟΙ... (αντί πολίτες), σήµερα, η ώρα τάδε κ.λ.π., κ.λ.π. Αξέχαστος ο ΚΕΧΑΪ ΗΣ, o καλύτερος κήρυκας, µε την πιο καθαρή και βροντερή φωνή. Αυτός πάντα εκφωνούσε και τις δηµοπρασίες από το καφενείο του Τυπάδη. Το Σεπτέµβριο παροκολουθούσαµε θεατρικές παραστάσεις από τα µπουλούκια, που κατασκήνωναν στον Κασλά, δίπλα στο σπίτι της Ιφ. Χατζηαργύρη, το διάστηµα της εµποροπανήγυρής µας. Αυθηµερόν, έστηναν την τεράστια σκηνή τους, σκηνικά, µακρόστενους πάγκους, που τα µετέφεραν µαζί τους και το βράδυ η πρώτη παράσταση, που φωτιζόταν µε λουξ ή λάµπα ασετιλίνης. Το ρεπερτόριό τους συνήθως το ίδιο κάθε χρόνο: Γκόλφω, Αστέρω, Εσµέ, όλα 58

59 τα γνωστά έµµετρα έργα του Περισιάδη. Τα έργα αυτά κυκλοφορούσαν και σε φυλλάδια, που µπορούσες να τα προµηθευτείς από κάποιο βιβλιοπωλείο. Μεγαλύτερη προτίµηση των γυναικών η ΓΚΟΛΦΩ. Οι κοπέλες το έκρυβαν κάτω από το προσκέφαλό τους, για να το διαβάζουν συχνά. ιάβασε διάβασε είχαν µάθει τα λόγια του βιβλίου απ έξω, σε σηµείο, που αν τύχαινε να παρακολουθήσουν την παράσταση, να το σιγοψιθυρίζουν συγχρόνως µε τους θεατρίνους. Τις γυναίκες στους χώρους αυτούς τις συνόδευαν πάντα άνδρες, ο σύζυγος ή κάποιος αδελφός. Το βράδυ αργά οι Θίασοι αυτοί έπαιζαν επιθεωρήσεις, που το κοινό φυσικά αποτελείτο µόνον από άνδρες. Η πανήγυρή µας δεν ήταν µόνον χώρος για συναλλαγές και αγορές. Ή- ταν και τόπος ψυχαγωγίας. Μπορούσες να επισκεφτείς τους καθρέφτες, που σε παραµόρφωναν, το λαβύρινθο, την ασώµατη κεφαλή, τον άνθρωπο µε τα φίδια, να παρακολουθήσεις το γύρο του θανάτου µε µοτοσυκλέτα, να δοκιµάσεις τη δύναµή σου µε το κανονάκι, να παίξεις σε ρουλέτα, να ρίξεις τους κρίκους στα µπουκάλια, να δοκιµάσεις τις ικανότητές σου στη σκοποβολή, ν ανέβεις στις κούνιες, στα άλογα, στα συγκρουόµενα αυτοκίνητα κ.λ.π. Εκεί είδαµε για πρώτη φορά ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ και καθισµένοι σε χαµηλά σκαµνάκια µέναµε µε το στόµα ανοιχτό, για όσα βλέπαµε. Καραγκιοζοπαίχτες εµφανίζονταν και άλλες µέρες του χρόνου, µάλιστα για ένα µικρό χρονικό διάστηµα παρουσίαζαν και συµπολίτες µας ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ, όπως έλεγαν. Αρκετές φορές οι µεγάλοι εiχαν την τύχη να παρακολουθήσουν και καλούς Θιάσους. Έρχονταν κυρίως για την Καστοριά, αλλά η ζεστασιά και η µεγάλη προσέλευση που έδειχνε το κοινό του Άργους, τους υποχρέωνε να παρα- µείνουν αρκετές µέρες. Από τους άξιους ηθοποιούς θυµούµαι µερικούς όπως την ΚΡΕΒΑΤΑ, τον ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, κ.ά. Ανέφερα τους παραπάνω, γιατί έτυχε να φιλοξενηθούν στο σπίτι µας. Κάθε παραµονή Χριστουγέννων οι κυρίες της Φιλοπτώχου διοργάνωναν χοροεσπερίδες µε λαχειαγοpά, από την οποία τα κέρδη προορίζονταν σε φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η οµαδική έξοδος του κοινού την Πρωτοµαγιά µε την παρουσία τοπικών οργανώσεων ψυχαγωγούσε όλη την οικογένεια. Το σουβλιστό αρνi, τα κοκορέτσια, οι πίτες, κεφτέδες, τα σπιτικά ντολµαδάκια, που συνοδεύονταν από καλό ντόπιο κρασi σ έκαναν να ξεφύγεις από την καθηµερινή ρουτίνα και αναρωτιόσουν, γιατί τάχα µόνον µια φορά το Χρόνο να γιορτάζουµε µ αυτόν τον τρόπο; Βέβαια την ψυχαγωγία µας συµπλήρωναν και οι επισκέψεις στα γύρω πανηγύρια, όπως της Αναλήψεως στο ισπηλιό και της Ζωοδόχου Πηγής στη Σταρίτσιανη. Το Πάσχα είχαµε τη Ροδάνη. Ένα κόκκινο βρασµένο αβγό, για ν ανέβεις, στη γιαλέσα, αρκεί να µην ήταν ραγισµένο. Αλήθεια, και σήµερα ακόµη α- ναρωτιέµαι: Τόσα καλάθια γεµάτα κόκκινα αβγά τι γίνονταν; Ποιοι τα έτρωγαν; Ανάµεσα στους συµπολίτες µας, θυµάµαι, υπήρχαν άτοµα µε άφθονο χιούµορ. Ανεξάντλητα τα ανέκδοτά τους και χαριτωµένα τα πειράγµατα. Και τι δεν σκαρφίζονταν! Αναφέροµαι σε τρία άτοµα: Θα αποφύγω όµως να τα κατονοµάσω, γιατί δεν υπάρχουν στη ζωή. Γυρίζαµε οικογενειακώς, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, αργά στο σπίτι µας. Οι τρεις τους στην άκρη της πλατείας, κάτω από τον µεγάλο πλάτανο, δίπλα στο σιατραβάνι (συντριβάνι) είχαν τοποθετήσει τραπέζι και καρέκλες, για το κοινό. Θα δίκαζαν το όλογο του ΚΑΡΑΛΑΖΟΥ (γνωστού φωτογράφου και καλαµπουρτζή) τον ΚΙΤΣΟ, γιατί όπως έλεγαν, πηγαίνοντας να πιει νερό από τη 59

60 δεξαµενή, έφαγε και ένα πλατανόφυλλο, που έπλεε εκείνη την ώρα στο νερό. Ο Καραλάζος παρέµεινε στην άκρη κρατώντας τον Κίτσο του από το καπίστρι. Ροδάνη Οι αθεόφοβοι ως και κουδούνια είχαν µαζί τους! Κι αφού το χτύπησαν τρεις φορές και επέβαλαν ησυχία στο ακροατήριο, άρχισε η δίκη. Ο ένας παρίστανε τον Πρόεδρο του ικαστηρίου, ο άλλος τον κατήγορο και ο τρίτος ήταν η υπεράσπιση. Υπήρχαν και οι µάρτυρες. Και τι δεν είπαν! Tι Νόµους δεν επικαλέστηκαν! Tι γέλιο από το ακροατήριο! Τελικά βγαίνει η απόφαση: καταδικάζεται ο Κίτσος! Υποχρεούται να σταθεί τρεις φορές σούζα, να τρέξει µε καλπασµό τρεις φορές- µέχρι την ταβέρνα του Μουλασιώτη και να επιστρέψει. Να χλιµιντρίσει τόσες φορές. Τώρα την παράσταση παίρνει στα χέρια του ο Καραλάζος. Το άλογο κατά προτροπή του εκτελεί τα πάντα µέσα στα χειροκροτήµατα των παρισταµένων. Ήταν πράγµατι ένα πανέξυπνο και γυµνασµένο άλογο. Είχε και αυτό την ιστορία του. Το 1940 το επίταξαν, όπως και όλα τα άλλα ζώα και βρέθηκε στην Κορυτσά. Μετά το τέλος του πολέµου µαυραγορίτες του τόπου µας το είδαν στα χέρια των Αλβανών. Σαν το έµαθε ο Καραλάζος, φθάνει στην Κορυτσά. Οι Αλβανοί αρνούνται να του το δώσουν. Τότε, για ν αποδείξει ο Καραλάζος, πως το άλογο είναι δικό του, καθισµένος στο εσωτερικό του καφενείου, µόλις το βλέπει να περνά φωνάζει: ΚΙΤΣΟ ΜΟΥ!! Το άλογο τεντώνει τα αφτιά του και χυµά στο καφενείο σπάζοντας τη τζαµαρία. Επιστρέφουν θριαµβευτικά κι οι δυό τους στη Χρούπιστα Τους υποδέχoνται στην πλατεία µε χειροκροτήµατα. Ήταν το τέλος µιας άλλης παράστασης. Αλήθεια, πόσο αγνά οι άνθρωποι τότε ψυχαγωγούσαν τον εαυτό τους και τους φίλους τους! 60

61 Θεατρική παράσταση (νέες Άργους Ορεστικού) Οι θεατρικές παραστάσεις των παιδιών των ηµοτικών Σχολείων στο µέσον της χρονιάς και οι Γυµναστικές Επιδείξεις των µαθητών ήταν θαυµάσιο θέαµα για τους κατοίκους. Αλησµόνητες και κάποιες ώρες την Άνοιξη και το Φθινόπωρο, όταν κοπάδια µε χιλιάδες πρόβατα ξεκινούσαν από το Θεσσαλικό κάµπο, για τη Γράµµουστα κι αντιστρόφως. Ήταν τα κοπάδια του τόπου µας, των τσελιγκάδων µας. Φαντασµαγορικό το θέαµα! Η παρουσία τους γινόταν γνωστή, από τα κουδουνίσµατα, σαν έφταναν στο Μπουφάρι. ιέσχιζαν απαραιτήτως την πλατεία, ανηφόριζαν προς το φούρνο του ΜΠΕΛΕ και από κει περνώντας τη γέφυρα συνέχιζαν την πορεία τους. Πάντα σούρουπο περνούσαν, µε τη δροσιά. Μπροστά από κάθε κοπάδι τεράστια κριάρια µε στριφτά κέρατα και µεγάλες κουδούνες στο λαιµό. Προχωρούν αγέρωχα, επιβλητικά! Ξοπίσω τα άλλα πρόβατα ακουλουθούν. Όσα πρόβατα, τόσα κουδούνια. Και κάθε κουδούνι το δικό του ήχο. Ανεπανάληπτη µελωδία! Ο κόσµος ξεχύθηκε στα πεζοδρόµια και σταυροδρόµια. Παρακολουθεί, θαυµάζει, χαίρεται! Αµέτρητοι τσοµποναραίοι δίπλα από τα πρόβατα µε άσπρες ή µπλε υφαντές φορεσιές, µε χοντρά τσαρούχια στα πόδια τους, ενισχυµένα µε αµέτρητες στρογγυλές πρόκες, για ν αντέχουν στην πορεία.. Γλιστρούν και βγάζει φωτιά το καλντερίµι! Προχωρούν κραδαίνοντας πότε-πότε την γκλίτσα τους στα τσοµπανόσκυλα, ολάκερα θεριά, για να µη πειράξουν κάποιον πολίτη. Ορισµένοι από αυτούς δεν έχουν αποχωριστεί την κάτασπρη φουστανέλα τους. Ακολουθούν καβάλα σε µουλάρια, τα παιδιά και οι γυναίκες. Έχουν στην αγκαλιά τους 1-2 κουτσούβελα. Και η ρόκα-ρόκα: εν την εγκαταλείπουν. Πώς θα περάσει η ώρα τους! Γνέθουν ασταµάτητα. Όλα τα µουλάρια είναι φορτωµένα µε τρόφιµα, καδιά, ταψιά κ.ά. Απαραίτητο και το πλαστήρι, γιατί σαν σταθούν κάπου, για µια ανάσα, η πίτα πρέπει να θρέψει τη φαµίλια. Θεωρώ πολύ τυχερό τον εαυτό µου, για το µεγαλοπρεπέστατο αυτό θέαµα, που παρακολουθούσα κάθε χρόνο. Και αυτό, γιατί τα κοπάδια περνούσαν δίπλα από το σπίτι µας. εν µπορώ ακόµη να ξεχάσω µε πόση χαρά οι γυναίκες των τσελιγκάδων της γειτονιάς µας, µας προέτρεπαν λέγοντας! Απόψε θα περάσει το κοπάδι µας. Βγήτε να το δείτε! Κι ήταν αµέτρητοι οι τσελιγκάδες της Χρούπιστας! Χιλιάδες τα πρόβατά τους! Αναφέρω πρώτα τους ΜΠΙΜΠΑΙΟΥΣ. Άρµεγαν, λέει, τα πρόβατα στη ΓΡΑΜΜΟΥΣΤΑ και το γάλα µε λούκια, που είχαν κατασκευάσει για το σκοπό αυτό, κατέβαινε στον κάµπο. ΟΙ ΠΙΣΙΩΤΑ ΕΣ, ΟΙ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΑΙΟΙ, ΟΙ ΤΣΟΥ- ΜΑΝΑΡΑΙΟΙ, ΚΑΣΚΙΤΣΗ ΕΣ, ΤΣΑΚΑΛΗ ΕΣ, ΓΚΙΝΗΣ, ΣΙΑΠΚΑΣ, ΡΑΣΚΑΣ 61

62 ΜΙΧΑΗΛ και άλλοι ασφαλώς, που δεν θυµάµαι, ήταν πρώτοι νοικοκυραίοι, σπουδαίοι κτηνοτρόφοι! Πράγµατι, το πέρασµα των κοπαδιών µας γέµιζε αγαλλίαση την εποχή αυτή. Απ όλα που προανέφερα νοµίζω πως ασύγκριτη ήταν η ψυχαγωγία, που γευόµασταν τις ηµέρες του καρναβαλιού, µε την αυθόρµητη συµµετοχή σχεδόν όλων των κατοίκων κάθε ηλικίας, επί τρεις συνεχείς ηµέρες. Ήταν πραγµατικοί γλεντζέδες οι Χρουπιστινοί. εν χρειάζονταν βραβεία, όπως συµβαίνει σήµερα, για να συµµετέχουν στο γλέντι. Ούτε ειδικές στολές και προετοιµασίες. Πάντα υπήρχε κάτι στο µπαούλο, για τις ηµέρες αυτές. Αρκεί να είχες φαντασία και κέφι, που δεν έλειπαν από τους συµπολίτες µας. Με συγκίνηση αναπολούµε τις µέρες αυτές, όπου κι αν βρισκόµαστε. Κι όλοι µας κάτι έχουµε να διηγηθούµε για το καρναβάλι στη Χρούπιστα, στα παιδιά και εγγόνια µας, για τη συµµετοχή µας σ αυτό. Στα πιο σπουδαία και ευχάριστα γεγονότα της κοινωνίας µας ήταν και οι γάµοι-οι χαρές-όπως τους αποκαλούσαµε. Το κοπάδι Βλάχοι σε στάση, πηγαίνοντας στο Γράµµο ΠΑΙΧΝΙ Ι-Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙ ΙΩΝ 62

63 Θα αναφερθώ στα παιχνίδια, που παίζαµε τα παιδικά µας χρόνια. Πολλά από αυτά χάθηκαν στο πέρασµα του χρόνου, γιατί άλλαξαν οι συνθήκες ζωής. Ανεξάντλητη πηγή χαράς για µας ήταν το παιχνίδι, χωρίς να υποτιµήσουµε και την ευχαρίστηση που νιώθαµε από τα παραµύθια και ιστορίες των γιαγιάδων µας. Η συµµετοχή µας στο παιχνίδι ήταν η ίδια η ζωή µας. Παίζαµε µε όλη µας την ψυχή, όπου κι αν βρισκόµασταν, στους µαχαλάδες, και στα σοκάκια, στις αυλές και τα χαγιάτια, στο δωµάτιο, που µέναµε ή κοιµόµασταν. Πάντα βρίσκαµε το κατάλληλο παιχνίδι, για τον κατάλληλο χώρο. Πολλά τότε τα παιδιά στις περισσότερες οικογένειες. Μα σαν προσθέσεις και τα ξαδέρφια, που συνοικούσαν κάτω από την ίδια στέγη, καταλαβαίνεις καλύτερα πόσο εύκολα µπορούσε να στηθεί οποιοδήποτε παιχνίδι τόσο στον εσωτερικό, όσο και στον εξωτερικό χώρο του σπιτιού. Σαν πήγαιναν να πλαγιάσουν, ξαπλωµένα όλα τα αδέρφια στη σειρά και σκεπασµένα όλα µε την ντόγκα κόντρα πάντα βαλµένη, για να τ αγκαλιάσει όλα, άρχιζαν τα ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ: Τα εύκολα πρώτα. Ποιος δεν θυµάται από µας από τα χρόνια εκείνα, το: «ο θείος µου ο Κοντοθόδωρος µε τα πολλά ζωνάρια» ή το άλλο: «Κλειδώνω, µανταλώνω τον κλέφτη βρίσκω µέσα». Μα σαν άρχιζαν τα κάπως πιο δύσκoλα, έβλεπες τους µικρούς να λουφάζουν, να κάνουν τον ψόφιο κοριό, ώσπου τους έπαιρνε πραγµατικά o ύπνος.. Σαν µεγάλωναν, άρχιζαν µε ΓΛΩΣΣΟ ΕΤΕΣ να περνούν οι βραδιές: Της καρέκλας το ποδάρι... Την άσπρη πέτρα ξέξασπρη Το τσίντσιρι, το µίντζιρι... Την εκκλησία την µολυβδωτή...κ.ά. Μα εκεί, που τα βρίσκαµε µπαστούνια ήταν στους δύο παρακάτω: Ο παπάς ο παχύς, έφαγε παχιά φακή. Γιατί παπά παχύ έφαγες παχιά φακή; και «Μια πάπια, µα ποια πάπια, µια πάπια µε παπιά» Τι µπέρδεµα! Τι γέλιο, Αµ µε το άλλο, το «Ποιος µπορεί να πει επτά φορές χωρίς να πάρει αναπνοή, λουκάνικο» Το γέλιο πήγαινε σύννεφο! Κι αν δεν µας έδειχνε κάποιος µεγάλος τη µασιά, που πάντα ήταν πρόχειρη και εξυπηρετούσε και άλλους σκοπούς, δεν λέγαµε να ησυχάσουµε. Όταν υπήρχε γιαγιά στο σπίτι, ο ύπνος ερχόταν πιο γλυκός µε τα παρα- µύθια που µας αράδιαζε: «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας παππούς και µια µπάµπω. Πουρτς ο πάππους, πουρτς η µπάµπω γέµισε η κολοκύθα ποντίκια...». Πολλά τα παραµύθια µε πρωταγωνιστές «πάππου και µπάµπου». Μας άρεζαν ιδιαίτερα. Τα βρίσκαµε γουστόζικα. εν έλειπαν βέβαια και άλλα,που αναφέρονταν σε νεράιδες και βασιλόπουλα, σε µαγεµένα παλάτια, σε δράκους, λάµιες, καλικάντζαρους σε κάποιον Τρελλογιάννη, για να γελάσουµε µε τις παλαβοµάρες του. Αλήθεια, θα µπορούσε σήµερα η τηλεόραση να συναγωνιστεί όλα αυτά και να χαρίσει τόσο όµορφες βραδιές στα παιδιά; Αµφιβάλλω. Άλλα πάλι βράδια, το χειµώνα, δίπλα στο µαγκάλι παίζαµε την ΚΟΛΟ- ΚΥΘΙΑ, το ΠΕΤΑΕΙ - πετάει... ο γάιδαρος κ.ά. Το: Έχω δυό πουλάκια µέσ τα καλαθάκια ξάφνιαζε τους µικρούληδες και το: ΤΑΚ-ΤΑΚ ποιος είναι, τους διασκέδαζε. Τα µεγαλύτερα παιδιά προτιµούσαν τον ΠΑΠΑ µε κάποια παλιά τράπουλα, που ανακάλυπταν σε κάποιο ντουλάπι. Το µαύρισµα του προσώπου µε τον καρβουνιασµένο πάτο του φλιτζανιού προκαλούσε ακράτητα γέλια. Υπήρχαν και πιο ήσυχες βραδιές εξ ίσου ευχάριστες, όταν δυο-δυο περνούσαµε ανάµεσα από τα δάχτυλα κλωστές και σχηµατίζαµε ψάρια, άλογο κ.λ.π. ή φτιάχναµε µε κοµ- 63

64 µάτια από εφηµερίδα αλατιέρες τσάντες-καράβια-βαπόρια µε φουγάρα τσαλαπετεινούς, έργα, που είχαµε διδαχτεί στο σχολείο ή περνούσαµε σε κλωστές πολύχρωµες χάντρες, που µαζεύαµε τις Τρίτες µετά το παζάρι, στα ΕΒΡΑΙΙΚΑ. Την άνοιξη τ αγόρια έφτιαχναν χελιδονάκια και ψαλίστρες, για να τις πετούν στα σοκάκια τρέχοντας πέρα-δώθε. Και τα πολύ µικρά παρίσταναν τον καβαλάρη πάνω σε κάποια βέργα που καβαλίκευαν. Τα βράδια, πάλι τρέξιµο, µε κάποια πυγολαµπίδα (κωλοφωτιά, σφιτούλκα) κολληµένη στο µέτωπο, που πιάναµε καθώς πετούσαν στο σκοτάδι κατά σµήνη. Τα µεγάλα αγόρια την εποχή αυτή κατασκεύαζαν χαρταετούς. Από εφη- µερίδες φυσικά. Αργότερα εµφανίστηκαν οι πολύχρωµες κόλλες. Η κατασκευή χαρταετού ήταν έργο συλλογικό. Μαζεύονταν συνήθως πολλά µαζί παιδιά σε κάποια αυλή. Σταύρωναν τις κότσες (καλάµια), που τις άρπαζαν συνήθως από κάποιο µπαχτσέ, ετοίµαζαν το ζυµάρι, έδεναν τους σπάγγους, δίπλωναν και έ- κοβαν χάρτινες λωρίδες για την ουρά και ο πιο έµπειρος κανόνιζε τα ζύγια. Τα απογεύµατα, εν χορώ, συνόδευαν τον χαρταετό, για να τον πετάξουν. Άλλοι προτιµούσαν το ΚΟΝΑΚΙ, άλλοι τον ΚΑΣΛΑ και ΤΕΠΕ και άλλοι την Α- ΣΒΕΣΤΑΡΙΑ προς τη γέφυρα. Ήταν πραγµατικά ωραίο θέαµα να τους βλέπεις να πετούν στα ουράνια και να συναγωνίζονται ποιανού χαρταετός θα ανέβει ψηλότερα. Συναρπαστικό ήταν, όταν µερικά πετούσαν τον χαρταετό τους µε βαθύ σκοτάδι, αφού προηγουµένως φρόντιζαν να σκαλώσουν στα καλάµια κάποιο φαναράκι, που το φως του σχηµάτιζε τροχιά στον ουράνιο θόλο. ΤΟ ΓΚΥΛΙΣΤΗΡΙ (ο τροχός) παιχνίδι από αγόρια. Τοποθετούσαν ένα στεφάνι από κάποιο βαρέλι, κανονικού µεγέθους, σε κάποια στερεά συρµάτινη υποδοχή, που κατασκεύαζαν µόνα τους και το κυλούσαν ώρες ολόκληρες στους δρόµους. Πάντα περιφέρονταν ξυπόλυτα,θυµάµαι. Τα πολύ µικρά παιδιά µιµούνταν τα µεγάλα µε τη διαφορά, πως στη θέση του στεφανιού είχαν τοποθετηµένο κάποιο µεγάλο ραφτάδικο καρούλι, που το είχε πετάξει προηγουµένως ο ΑΛΕΚΟΣ ΠΑΠΑΝΑΟΥΜ από το παράθυρο του ΛΙΑ- ΚΟΥ που δούλευε. Ένα άλλο πολύ αγαπητό παιχνίδι σε αγόρια, που έχει ξεχαστεί ήταν τα ΣΙΚΙΑ (κότσια). Πανάρχαιο παιχνίδι. Είχε φανατικούς οπαδούς. Τα σίκια τα προµηθεύονταν από τα κρεοπωλεία µε τη µεσολάβηση συνήθως κάποιας µάνας. Τα έβραζαν, για να αποχωριστούν οι σάρκες και τα στέγνωναν. Τα είχαν πάντα µαζί τους στην τσέπη του παντελονιού, τυλιγµένα σε κάποιο µαντήλι. Τα έπαιζαν µε διάφορους τρόπους. Μόλις έβρισκαν συµπαίχτη, έστρωναν το παιχνίδι δύο δύο σε κάποιο πεζοδρόµιο. Τα έριχναν, όπως ρίχνουµε τα ζάρια και ανάλογα µε τη θέση, που επιθυµούσαν να πάρουν, αναφωνούσαν εκ των προτέρων: ΖΙΑΓΚΑ µωρέ! ΤΣΙΟΥΡΛΑ, µωρέ! Μα όταν, κάποτε στεκόταν κατακόρυφα, ΠΙΓΚΑΛΟΣ!! αναφωνούσαν όλο χαρά. Το παιχνίδι στην περίπτωση αυτή ήταν κερδισµένο. Σίκια έπαιζαν και µ άλλους τρόπους: Τα τοποθετούσαν σε σειρά σχηµατίζοντας τείχος και µε ένα διαλεγµένο από τραγί σίκι προσπαθούσαν να τα γκρε- µίσουν. ΖΙΑΓΚΑ το έλεγαν αυτό το σίκι. Στο σίκι αυτό, για να είναι βαρύ και σταθερό έµπηγαν µια σιδερένια πρόκα ή άνοιγαν τρύπα, που την γέµιζαν µε βουλοκέρι. υσεύρετο για το βαλάντιο των παιδιών το βουλοκέρι την εποχή αυτή. Ο ΤΖΩΤΖΗΣ ΤΖΩΤΖΑΣ µου έλεγε, πως αυτός και οι φίλοι του προµηθεύοταν βουλοκέρι ψάχνονrας έξω από το ταχυδροµείο πεταµένα περιτυλίγµατα από δέµατα. ΤΟ ΜΑΧΑΙΡΙ ήταν άλλο ένα παιχνίδι των αγοριών. Πετούσαν σε βρεγµένο και µαλακό χώµα ένα ειδικό σουγιαδάκι ακουλουθώντας µια σειρά από τεχνάσµατα. Αυτό έπρεπε να καρφωθεί στο χώµα και να σταθεί κατακόρυφα. ΤΟ ΚΑΡΣΙΑΝΙ (η σκοποβολή) γινόταν µε κάποια ΣΦΕΝ ΟΝΑ, που κατασκεύαζαν µόνα τους. Σηµάδευαν κουτιά και άλλα µικρότερα αντικείµενα από διάφορες αποστάσεις. 64

65 Κάπου-κάπου γινόταν και ΠΕΤΡΟΠΟΛΕΜΟΣ. Συνήθως µε παιδιά του διπλανού µαχαλά. Για να γίνει κάποια προθέρµανση, αφού έπαιρναν θέσεις φώναζαν εκ περιτροπής: «Ψείρες, κόντες στον πέρα µαχαλά!» Αυτό τους ερέθιζε. Κάποιο σπασµένο κεφάλι τους ανάγκαζε σε ανακωχή. ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΕΤΡΑ ΑΚΙΑ (πεντόβολο) παιζόταν συνήθως από κορίτσια. Χρησιµοποιούσαν κατά το δυνατόν ολοστρόγγυλα βότσαλα. Είχε ενδιαφέρον. ΤΟ ΤΡΟΥΝΤΖ (τρίλιζα) παιζόταν από αγόρια, αλλά και κορίτσια. Χαράζαµε προηγουµένως µε κάρβουνο το τσιµέντο ή µε κάποιο µαχαιράκι το χώµα και χρησιµοποιούσαµε χαρτάκια, πετραδάκια ή σπασµένα κεραµιδάκια. ιασκεδαστικά παιχνίδια βρίσκαµε το ΜΠΙΖ!!!, τα ΒΑΡΕΛΑΚΙΑ, το ΠΑΝΩ ΧΕΡΙ ΚΑΤΩ ΧΕΡΙ τίνος χέρι είν από πάνω; Τον ΚΑΜΠΟΥΡΗ, που παιζόταν κατά ζεύγη. Τότε λέγαµε τον παρακάτω διάλογο: Ti κοιτάς; Ουρανό! Ti πατάς; Μαύρη γη. Ti τρως; Ψωµί κι αγγούρι. Πάρε µε κι εµένα στο καµπούρη. Η ΓΑΪ ΟΥΡΑ παιχνίδι των αγοριών. Το ΠΑΧΥ ΤΟ ΚΡΕΑΣ παιζόταν κυρίως από µεγάλους. Το ΠΑΤΩ (κουτσαντό) µε πλώτσες ή κεραµίδες, ήταν παιχνίδι των κοριτσιών. Τα ΑΓΑΛΜΑΤΑΚΙΑ χτυπώντας o φύλακας ρυθµικά το χέρι τρεις φορές στον τοίχο λέγοντας: ΕΝ ΝΤΕ ΤΡΟΥΑ, παιζόταν από αγόρια και κορίτσια καθώς και τα : ΚΟΥΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΗ, ΡΑΓΑΤΗ ΚΛΕΒΟΥΜΕ ΣΤΑΦΥΛΙΑ. Για να µη µας πιάσουν και φυλάξουµε έπρεπε, όταν τα βρίσκαµε δύσκολα να προλάβουµε να πούµε ΠΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥΜΑΤΑ και να καθίσουµε γονατιστοί. Η ΚΛΕΝΤΖΑ (τσιλίκι) παιζόταν από αγόρια και κορίτσια, κάπως µεγαλύτερης η- λικίας. - Όταν παιζόταν χωρίς περιορισµούς λέγαµε: Παίζουµε ΩΣ ΤΑ ΚΙΟΣΙΑ; Το ΜΑΝΤΗΛΑΚΙ χάθηκε κι η κόρη το γυρεύει το λέγαµε διαφορετικά. Το ΣΙΝΤΖΙΡΙ, το ΜΙΝΤΖΙΡΙ, ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙ, Σ ΟΠΟΙΟΝ ΠΕΣΕΙ ΝΑ ΤΟ ΠΑΡΕΙ. Η ΤΥΦΛΟΜΥΓΑ, διασκεδαστικό παιχνίδι, για αγόρια και κορίτσια. Τα µικρά κορίτσια παίζανε το :ΠΕΡΝΑ-ΠΕΡΝΑ η µέλισσα µε τα µελισσόπουλα και µε τα κλωσσόπουλα. Τα µεγαλύτερα το: ΜΕΛΙΣΣΑ µέλι γλυκύτατο. Σε ποιον παραδίνεσαι κ.λ.π. Ενδιαφέρον ήταν και το παιχνίδι µε το δαχτυλίδι, που µετακινούσαµε περασµένο σε σχοινί σχηµατίζοντας κύκλο. Τότε τραγουδούσαµε: Πού ν το, πού ν το το δαχτυλίδι. Νάτο, νάτο δεν θα το βρεις. εν θα το βρεις, δεν θα το βρεις το δαχτυλίδι, που ζητείς. Τα ΣΚΑΛΙΣΤΑ και τα ΚΑΪΣΚΟΚΑΛΑ ήταν ήσυχα παιχνίδια. Με καΐσκολα έπαιζαν τ αγόρια. Μα, εκείνο, που παίζαµε µε πραγµατικό κέφι ήταν το ΑΗ ΟΝΙ. Χωρισµένες σε δύο οµάδες σε αντικρυστές σειρές, λέγαµε τραγουδώντας: -Τ αηδόνι, τ αηδόνι, τ αηδόνι, το παγώνι. -Πουλί µαγειρεµένο, στο λάδι βουτηγµένο -Πολλοί αρχόντοι έρχονται και αρχοντιά δεν έχουν. - Εχουν δεν έχουν, ανάγκη δεν τους έχουν. - Θα στείλω το πουλάκι µου να πάρει µια τρυγόνα. -Για, στείλτο ξυλιές θα το φορτώσω. - Το στέλνω, το στέλνω και πίσω δεν το παίρνω. - Ενα λεπτό κρεµµύδι γέον, γέον, γέον. Ενα λεπτό κρεµµύδι πάλι φρανσέ. 65

66 -Και τί θα το εκάνετε γέον. -Τη νύφη θα φιλέψουµε γέον... - Και ποία είναι η νύφη σας... -Η Μαρία (λέµε ένα όνοµα) είναι νύφη µας. -Και ποίον νέον δίνετε; -Σας δίνουµε ένα ναύτη, που όλο µύγες χάφτει. -Αυτόν να τον κρατήσετε στα µούτρα τα δικά σας -Και ποίον άλλον δίνετε; -Σας δίνουµ έναν βασιλιά, στο άλογο καβάλα. -Αυτόν τον νέον θέλουµε. -Ας έρθει η νυφούλα µας. Επωδός: -Σας πήραµε, σας πήραµε µια νύφη στολισµένη. -Μας πήρατε, µας πήρατε µια γάτα µουσκεµένη. -Σας πήραµε, σας πήραµε φλουρί Κωσταντινάτο! -Μας πήρατε, µας πήρατε βαρέλι δίχως πάτο. -Σας πήραµε, σας πήραµε µια όµορφη κοπέλα! -Μας πήρατε, µας πήρατε µια χοντροκατσιβέλα. ΚΡΥΦΤΟ-ΚΥΝΗΓΗΤΟ ήταν παιχνίδια, που παίχτηκαν απ όλους µας, ανεξαρτήτως φύλου. Κι όλοι φάγαµε αρκετές ξυλιές, για τις σόλες, που χαλούσαµε. Κανείς δεν ήθελε να φυλάξει. Έτσι κάναµε (Κουµ-πα-νιά). Τρεις-τρεις ενώναµε τις παλάµες µας έχοντας τεντωµένο το δεξί µας χέρι. Με το κουµπανιά, που λέγαµε, έπρεπε να φέρουµε το χέρι στο στήθος µε την παλάµη προς τα επάνω ή κάτω. Την γλίτωναν και δεν φύλαγαν εκείνοι, που είχαν τοποθετήσει την παλάµη τους διαφορετικά από τους άλλους δύο. Αλλες πάλι φορές αντί για (Κουµ-πα-νιά) λέγαµε τραγουδώντας κοφτά κάτι ακαταλαβίστικα δείχνοντας κάποιος µε το δάχτυλό του τον καθένα µας µε τη σειρά, που βρισκόµασταν σε κύκλο. Να τι λέγα- µε: Αµ, στρα νταµ. Μπίκι µπίκι νταµ, κόµι κόµι νταµ. Αµ, στρα ντάµ. Άνοιξε το παραθύρι, ρίξε µια βελόνα, για να περάσει ο βασιλιάς και η βασιλοπούλα. Βασιλοπούλα ζάχαρη, βασιλοπούλα µέλι Βασιλοπούλα κρύο νερό, που πίνουν οι αγγέλοι. Αµ, στρα νταµ. Μπίκι µπικι νταµ, Κόµι κόµι νταµ. Αµ στρα νταµ. Φύλαγε υποχρεωτικά, ο τελευταίος, που έδειχνε το δάχτυλο. Η συνοικία µας ήταν από τις πιο παλιές της Χρούπιστας. Οι αυλόπορτες των σπιτιών βαριές ξύλινες µε χοντρά γυφτόκαρφα στολισµένες. Από την πολυκαιρία ανάµεσα στις σανίδες είχαν δηµιουργηθεί µεγάλες χαραµάδες. Προτιµούσαµε να κρυβόµαστε πίσω από αυτές, σαν παίζαµε κρυφτό, για να παρακολουθούµε συγχρόνως τις µετακινήσεις του φύλακα. Τις ανοίγαµε προσεκτικά, για να κρυφτούµε και µην ακουστούµε. Μα όταν βγαίναµε την κατάλληλη στιγµή, για να προλάβουµε, τις αφήναµε στο έλεος κι αυτές έκλειναν µε φοβερό πάταγο. Αγανακτισµένες πολλές φορές οι σπιτονοικοκυρές, αφού µας περιέλουζαν µε τα: «κοπρόσκυλα» και «Να µη φτάκετε και να µη σώσετε», µας κάρφωναν: Εδώ είναι κρυµµένος ο... η... Οργή και αγανάκτηση από τη µεριά µας. Όχι για τις ευχές τους. Αυτές τις είχαµε συνηθισµένες, αλλά για το ότι έπρεπε να φυλάξουµε εµείς. Και πολλές φορές µας έβγαινε η ΜΠΑΜΠΚΑ, ώσπου να βρούµε αντικαταστάτη. «Π Ρ Ο Ο Τ Ρ Ε Σ -ΠΡΟ ΟΤΡΕΣ» φωνάζαµε αγανακτισµένοι τότε. Το παιχνίδι συνεχιζόταν. Οι κρυψώνες τώρα περιορίζονταν πίσω από τις λιά- 66

67 στρες µε τα καπνά του ΚΟΣΜΟΥΛΗ και του ΓΚΙΓΚΕΛΑ. Βέβαια ανοίγαµε και εδώ παραθυράκια στις ραµµάτες, για να παρακολουθούµε. Αλλά µε προσοχή, για ν αποφύγουµε την οργή των ιδιοκτητών, για την καταστροφή, που π ρ ο κ α λ ο ύ σ α µ ε. Καθισµένες τώρα στα σκαµνιά τους οι καλές µας γειτόνισσες µπροστά από τις εξώπορτες, ίσως γιατί ήθελαν να εξιλεωθούν γι αυτά, που µας αράδιασαν, µε νοήµατα µας προέτρεπαν να κρυφτούµε και πίσω από τις πλάτες τους ακόµη! Τότε, θες, για να τις εκδικηθούµε, θες, γιατί ήµασταν ζιζάνια λύναµε µε προσοχή τις ζώνες από τις ποδιές τους (µπροστέλες µεσάλες) που όλες συνήθιζαν να φορούν. Μα, όταν κάποια σηκωνόταν, για να επιστρέψει στο σπίτι της και έβλεπε να πέφτει η λυµένη ποδιά στα πόδια της, έλεγε χαρούµενη: Α! θα λευθερώθηκε (γέννησε) η τάδε. Κάποια, που περιµέναµε. Υπήρχε η πρόληψη, πως όταν λύνεται η ποδιά από µόνη της, κάποιο δικό σου πρόσωπο ετοιµόγεννο, ελευθερώνεται (γέννησε). υστυχώς το διέψευδαν οι άλλες ποδιές, που έπεφταν µε τη σειρά τους. Συγχυσµένες οι νοικοκυρές έµπαιναν στα σπίτια τους και επαναλάµβαναν το προηγούµενο τροπάρι: «Να µι φτάκιτι και να µη σώσιτι.». Η αλήθεια είναι, πως αυτή τη φορά απολαµβάναµε την οργή τους. ΤΟ ΣΧΟΙΝΑΚΙ. Πολύ ωραίο παιχνίδι. Η κάθε µια µας είχε το ατοµικό και πηδούσαµε επί τόπου ή τρέχοντας. Παίζαµε και οµαδικά µε µεγάλο σχοινί. Τις Κυριακές πηδούσαν σχοινάκι και µεγαλύτερες κοπέλες. Αυτές χρησιµοποιούσαν τριχιά. Περνούσαν κάτω από αυτή στον αέρα, χωρiς πήδηµα. άλλοτε µια-µια, δύοδύο κ.λ.π. Έµπαιναν κανονικά και αντίστροφα ή πηδούσαν κάποτε ΒΙΑΣΤΙΚΑ µέχρι εξαντλήσεως, γιατί το σχοινί το γύριζαν σε πολύ γρήγορους ρυθµούς. Μάλιστα, την ηµέρα αυτή φορούσαν τα καλά τους, γιατί όλο και κάποιος νεαρός θα περνούσε από τον µαχαλά, δήθεν τυχαία. Τα µικρότερα κορίτσια, όταν πηδούσαν, έλεγαν τραγουδιστά: Ένας τέντσερης, γκαβοτέντσερης µε φαΐ ζεστό, µε πατάτες µε ντοµά (τες) Προπαντός κι εγώ το φουστάνι σου κοντό από πίσω κάνει µύτη η κυρία Αφροδίτη (το έραψε), που παντρεύτηκε στην Κρήτη Πήρε άντρα Κρητικό µε κολάρο στο λαιµό και πατέρα γεωργό. Το χειµώνα, σαν χιόνιζε, περνούσαν ευχάριστα οι ώρες φτιάχνοντας ΒΑΚΟΥΣ (χιονάνθρωπους) και παίζοντας χιονοπόλεµο. Τ αγόρια έφτιαχναν γλίστρες. Πολλές άρχιζαν στην περιοχή µας από τον φούρνο του Μπέλε και έφθαναν στην πλατεία. Άλλες ήταν ζικζακωτές και άλλες σε ευθεία γραµµή. Τις συντηρούσαν ρίχνοντας αργά το βράδυ νερό, για να παγώσουν. Γλιστρούσαν όρθιοι και καθιστοί. Πότε-πότε έπιανε ο ένας τη µέση του άλλου σχηµατίζοντας τρενάκι. Οι µικροί γλιστρούσαν καθισµένοι σε κάποιο χαρτονένιο κουτί ή σε καφάσι, για περισσότερη ασφάλεια. Η ΣΒΟΥΡΑ, ωραιότατο παιχνίδι. Χαιρόσουν να τις βλέπεις πολλές µαζi να γυρίζουν. Αγωνία ποιανού θα παραβγεί στο γύρισµα. Τις πετούσαν µε δύναµη και τέχνη στο χώµα κι αυτές γύριζαν-γύριζαν καµαρωτές. Πολλές φορές γύριζαν τόσο γρήγορα, που θαρρούσες, πως έµεναν ακίνητες. ΝΥΦΗ η δική µου, έλεγε τότε ο παίχτης µε καµάρι. Καθώς γύριζε, οι επιτήδειοι την έπαιρναν στην παλάµη τους και καθώς αυτή συνέχιζε το γύρισµα την πετούσαν ψηλά, για να σταθεί στο επάνω µέρος της παλάµης και συνέχεια στο νύχι του αντίχειρα. Κι αυτή γύριζε - 67

68 γύριζε χωρίς σταµατηµό. ΟΙ ΜΠΙΛΙΕΣ (µπίλες τις λέγαµε). Με αυτές µπορούσαν να περάσουν παίζοντας τ αγόρια ολόκληρες ώρες. Οι πρώτες µπίλιες ήταν χωµατένιες µε ένα ελαφρύ επίχρισµα καφετί ή λαδί. Αργότερα χρησιµοποιήθηκαν οι σιδερένιες και κατόπιν οι γυάλινες. ΓΚΑ- ΖΟΖΕΣ τις λέγαµε. Ήταν ωραιότατες και τις θαυµάζαµε για το πολύχρωµο εσωτερικό τους. Το τσιάκ! που ακούγονταν από αυτές ήταν άλλο πράγµα! Παίζανε µπίλες µε µπίλες. Μπίλες µε δεκάρες και µπίλες µε ΦΟΛΕΣ (κουµπιά µεταχειρισµένα). Κάθε αγόρι είχε το πουγκί µε τις φόλες του. Μα σαν τέλειωναν, όλο και έκοβαν κάποιο κουµπi από τα ρούχα τους. Αυτό το καινούργιο κουµπί το έπαιζαν για δυο-τρεις φορές. Γινόταν συµφωνία. Γύρω από τους παίχτες βρισκόταν κι άλλοι, για να παρακολουθήσουν το παιχνίδι, γιατί είχε ενδιαφέρον. Έπαιζαν και νέοι κάποιας ηλικίας, για να περάσει η ώρα τους. Εξηγούµαι: Ήταν νοµίζω Μ. Εβδοµδδα, όταν συνάντησα στο παζάρι τη ηµητρούλα Θεοδώρου, σπιτονοικοκυρά µου παλιά, από το ΣΚΡΑΠΑΡΙ, όπου είχα υπηρετήσει ως δασκάλα. - Πού πας κ. ηµητρούλα, τη ρωτώ. - Πάω ν αγοράσω φόλες, για τα σακάκια και πανταλόνια των παιδιών, γιατί ο δάσκαλος, που έχουµε τώρα, παίζει στα διαλείµµατα µαζί τους και τις ΚΑΖΑΝΤΙ- ΣΕ όλες! Έρχονται γιορτές και θα κρατούν τα πανταλόνια µε τα χέρια τους, για να µη τους πέσουν (τότε τα πανταλόνια είχαν τιράντες). Ο αγαπητός φίλος συνάδελφός µου ήταν και είναι γνωστός ακόµη για τα πειράγµατα, που αρέσει να σκαρώνει, για να διασκεδάζει. Πώς θα περνούσε εξ άλλου τις ελεύθερες ώρες του µε τους 5-6 όλους και όλους µαθητές, που είχε και τους άλλους τόσους άνδρες, που έλειπαν στο χωράφι; ΚΥΚΑ παίζαµε εµείς τα κορίτσια, µε φόλες. Χαράζαµε στο χώµα έναν κύκλο και από κάποια αφετηρία µε το µεσαiο δάχτυλο του δεξιού µας χεριού σµπρώχναµε εκ περιτροπής η κάθε παίκτρια τη φόλα της, για να µπει στην κύκα (κύκλο). Εκείνη, που το κατόρθωνε πρώτη, κέρδιζε τη φόλα της συµπαίχτριάς της. Αν η φόλα σταµατούσε στην περιφέρεια του κύκλου, έπρεπε ν αρχίσεις από την αρχή. ΟΙ ΚΟΥΚΛΕΣ. Στα σηµερινά µας παιδιά ασφαλώς θα φανεί παράξενο, αν τα πούµε, πως στα χρόνια µας και πριν από µας δεν είχαµε κούκλες. Την πρώτη κούκλα µας την έφτιαχναν οι µανάδες µας. Σχηµάτιζαν µε δύο ξυλαράκια σταυρό και στο επάνω µέρος τοποθετούσαν µια στρογγυλή τουφίτσα από µαλλί, που την κάλυπταν µε άσπρο κάµποτ (φθηνό ύφασµα λευκό). Στη µπαλiτσα αυτή µε µελανίσιο µολύβι ζωγράφιζαν µάτια, µύτη και στόµα. Στο υπόλοιπο µέρος του σώµατος τύλιγαν διάφορα κουρελάκια. για να τη ντύσουν. Παρτάλια τα λέγαµε. Και η κούκλα ήταν έτοιµη. Απερίγραπτη η χαρά µας! Την κουκλίτσα µας την αγαπούσαµε, τη χορεύαµε και την τραγουδούσαµε, τη νανουρίζαµε και τη βάζαµε να κοιµηθεί. Με τις κούκλες παίζαµε «κάκου» (σπιτάκια). Σαν µαζευόµασταν όλες οι φιλενάδες µαζί, τις βαπτίζαµε και τις παντρεύαµε. Είχαµε και τα καλλιστεία. Ποιανής ήταν η πιο όµορφη. Σκέτα σκιάχτρα µε τα σηµερινά δεδοµένα. Κάκου παίζαµε σε κάποιο χαγιάτι ή κάτω από κάποιο δέντρο της αυλής. Ήταν ευτυχισµένες οι ώρες αυτές, για µας. Πολύ αργότερα, πρέπει να ήταν στα 1950, είδαµε να πουλιούνται σε καταστήµατα και περίπτερα πλαστικές κούκλες. Τις λέγαµε κοκαλένιες. Ήταν γυµνές. Το άκρα τους συνδέονταν µε λαστιχάκι, για να κουνιούνται. Αργότερα, αντί για φόρεµα υπήρχε χρώµα πράσινο ή κόκκινο στο σώ- µα τους. Πολύ αργότερα εµφανίστηκαν οι ντυµένες και εκείνες, που ανοιγόκλειναν τα µάτια τους. Για πολλά χρόνια ήταν απρόσιτη η τιµή για τους περισσότε- 68

69 ρους. Πριν από αρκετά χρόνια επισκέφθηκα την ΑΡΓΥΡΩ ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟΥ, για να τη ρωτήσω τι παίζανε τα κορίτσια τα χρόνια τα δικά της. Αφού σκέφθηκε αρκετά, µου είπε σοβαρά: - Στα χρόνια µου δεν θυµάµαι να παίξαµε ποτέ! Πάντα οι µανάδες µας έβρισκαν κάποια δουλειά, για να µας απασχολήσουν. Να, µόνον τα παιδιά (αγόρια) έπαιζαν. Άνοιγαν τρύπες στο χώµα και µε χοντρά ξύλα βαρούσαν µια µπάλα, από παρτάλια ή τενεκέ, για να µπει στις τρύπες. ΜΠΙΣΚΑ, αν δεν κάνω λάθος λέγανε το παιχνίδι αυτό. Μη µου πείτε, πως η σκέψη σας δεν πήγε σε κάποιον ΠΡΟΕ ΡΟ ΤΗΣ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, που ασφαλώς κάπως έτσι, στο χωριό του, την ΠΡΩΤΗ ΣΕΡ- ΡΩΝ, άρχισε τα πρώτα µαθήµατα, του γκολφ! Άλλωστε σε τί διαφέρει; Σηµείωση: Τώρα, που υπάρχουν όλα τα µέσα, θα πρότεινα τα παιχνίδια αυτά και όσα θυµούνται µεγαλύτεροί µου να ξαναπαιχτούν, για να βρεθούν σε κάποια βιντεοκασέτα, να τα βλέπουν ύστερα από χρόνια, εγγόνια και δισέγγονα µας. Νοµίζω πως θα είχε ενδιαφέρον! ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ Κατ αρχήν θα αναφερθώ στις επισκέψεις, που κάναµε οικογενειακώς, κυρίως κάποια χειµωνιάτικα βραδάκια, σε πολύ φιλικά και συγγενικά σπίτια. Πηγαίναµε κατόπιν προσκλήσεως. (Όταν µας έλεγαν το «ορίστε»). «Να φέρετε και τα παιδιά µαζί σας, να κάνουν παρέα µε τα δικά µας, να περάσει η ώρα» έλεγαν. Θα αναφερθώ σε µία επίσκεψη-αν και όλες ήταν ίδιες-στο σπίτι της θείας Αθηνάς του Σικαβίτσα. Τη θεία Αθηνά την αποκαλούσαµε «θείτσα» όλες οι ανιψιές και τον άνδρα της «µπάρµπα». Η λέξη αυτή µε µπέρδευε και νόµιζα µπάρµπα θα αποκαλούµε όποιον άνδρα βλέπαµε ψηλό και γεµάτο, όπως ήταν o µπάρµπα-θωµάς. Προτού ξεκινήσουµε, σε τέτοιου είδους επισκέψεις, η µάνα µας µας στρίµωχνε σε µια γωνιά -και τα τέσσερα παιδάκια και µας έλεγε πάντα τα ίδια, επιτακτικά: Προσέξτε: θα καθίσετε εκεί που θα σας βάλουν. Θα είστε φρόνιµοι. εν θα ζητάτε τίποτε. Θα απαντάτε µόνο, όταν σας ρωτούν. εν θ ακούτε τι λέµε εµείς οι µεγάλοι. εν θα χασµουριέστε και µας αναγκάσετε να φύγουµε και µας χαλάσετε τη βαδιά. Όταν σας πουν «καλώς ήρθατε». Θα πείτε όλοι «καλώς σας βρήκαµε». Όλα αυτά τα είχαµε µάθει απ έξω ανεξάρτητα από την σειρά που είχαν λεχθεί κάθε φορά. Φθάναµε τελικά βραδάκι στο σπίτι της θείτσας Αθηνάς. Ανοίγαµε την κάπως χαµηλή ξύλινη εξώπορτα. Χωρίς να χτυπήσουµε. Τότε οι άνθρωποι δεν κλείδωναν τις πόρτες. Έµεναν συνέχεια ξεκλείδωτες και τις αµπάρωναν αργά το βράδυ, όταν πήγαιναν για ύπνο. Και όχι πάντα. Μια γκαζόλαµπα µε χαµηλωµένο το φυτίλι κρεµασµένη από κάποιο καρφί φώτιζε ίσα-ίσα να δούµε τα σκαλοπάτια. Άκουγαν το τρίξιµο της σκάλας οι σπιτικοί και έβγαιναν αµέσως η θείτσα και ο µπάρµπας µε µια µεγάλη λάµπα στο χέρι, για να µας φέξουν καλά. Καλόκαρδοι µε το χαµόγελο µας υποδέχονταν απλώνοντας το χέρι τους. Μπροστά προχωρούσε πάντα ο πατέρας µου. Έτσι συνηθίζετο τότε. Η γυναίκα ακολουθούσε. Σηµάδι υποταγής και σεβασµού στον άνδρα της. Κατόπιν ακολουθούσαµε, ιεραρχικώς πάντα, και εµείς τα παιδιά. Και ακολουθούσε, (το ίδιο σε όλα τα σπίτια), ο παρακάτω διάλογος: 69

70 -Καλώς ήρθες Νικολάκη! Τι κάνει η Τούλα, τα παιδιά καλά; (Κι έσφιγγαν τα χέρια). -Καλά. (απαντούσε ο πατέρας µου). Μόλις έφθανε η µητέρα µου, της έσφιγγαν το χέρι και συνέχιζαν: Καλώς ήρθες, Τούλα! -Τι κάνει ο Νικολάκης, τα παιδιά καλά; -Καλά. (απαντούσε και η µητέρα µου). Ύστερα έµπαινε η αδερφή µου. -Καλώς ήρθες, Αγνίτσα! Τι κάνει o µπαµπάς, η µαµά, τ αδέρφια σου, καλά; -Καλά (η απάντηση) Και συνεχιζόταν ο ίδιος και απαράλλαχτος διάλογος και µε τους υπόλοιπους. Μπαίναµε όλοι στο δωµάτιο και περιµέναµε όρθιοι τις θέσεις που έπρεπε να µας υποδείξουν, για να καθίσουµε. Ορίστε, έλεγε στον καθένα η θείτσα και έδειχνε µε απλωµένο το χέρι τη θέση του. Οι θέσεις των παδιών ήταν πάντα στο κάτω µέρος των ντιβανιών. Των µεγάλων κοντά σε τζάκι. Αφού καθόµασταν όλοι, η θείτσα και ο µπάρµπας έκαναν λίγα βήµατα προς τα πίσω και αφού έφθαναν στην πόρτα του δωµατίου έ- λεγαν συγχρόνως µε µια φωνή: -Καλώς ήρθατε! -Καλώς σας βρήκαµε, έπρεπε ν απαντήσουµε δυνατά όλοι µαζί. εν ξέρω γιατί, ίσως γιατί ήµουν αρκετά ντροπαλή ή ίσως, πολύ πιθανόν, η τελευταία αυτή διαδικασία µου φαινόταν κάπως αστεία, ποτέ, όπου και αν πηγαίναµε, δεν άνοιγα το στόµα µου να πω «καλώς σας βρήκαµε»! Θηρίο, γινόταν τότε η µάνα µου, για την αγένειά µου και στα κρυφά µε πατούσε µια τσιµπιά, πάνω από το φουστάνι µου λίγο πιο πάνω από το γόνατο, που µε φαρµάκωνε από τον πόνο. Και σαν να µην έφτανε αυτό, για να µην το αντιληφθούν οι άλλοι µου ψιθύριζε χαµογελαστά: «Ζώο, κούχτιο, θα λογαριαστούµε, ό- ταν πάµε στο σπίτι!» Και ειλικρινά, ήταν απελπισµένη για το µούκαβο κορίτσι της, που την ντρόπιαζε και την «σύγχιζε» κάθε φορά. Πάντως οι επισκέψεις αυτές ήταν πάντα όµορφες και ευχάριστες, µε τα κεράσµατά τους, τ αστεία και παιχνίδια µε τ άλλα παιδιά της οικογένειας, σε διπλανό πάντα δωµάτιο. «Για να µην ακούµε τι λένε οι µεγάλοι, για να µην βλέπουν τα χασµουρητά µας...» ΟΙ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ Ήταν ξεχωριστές µέρες και για κείνους που δέχονταν αλλά και για τους επισκέπτες. Είναι γνωστό πως γιόρταζαν την ονοµαστική τους γιορτή µόνον οι άνδρες. Και µάλιστα οι παντρεµένοι ή οι ελεύθεροι κάποιας ηλικίας. Ας πούµε, αφού είχαν εκπληρώσει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Οι ετοιµασίες στο σπίτι ήταν µεγάλες. Έπρεπε να καθαριστεί απ άκρη σ άκρη. Να ασβεστωθούν οι χώροι. Να στρωθούν τα καλά κιλίµια κ.λ.π. Τα γλυκά του κουταλιού ήταν έτοιµα από πολύν καιρό πριν. Όσοι δέχονταν επισκέψεις από τα χαράµατα άνοιγαν διάπλατα την εξώθυρα και την έκλειναν αργά το βράδυ. Έµπαινες χωρίς να χτυπήσεις, χωρίς προειδοποίηση. Οι υφαντοί διάδροµοι σε οδηγούσαν στους χώρους της υποδοχής. Από πριν είχε καθοριστεί η ΚΕΡΑΣΤΡΑ. Μπορεί να ήταν η µεγάλη θυγατέρα 70

71 του σπιτιού, αν υπήρχε. Ίσως κάποια ανηψιά σε ηλικία γάµου, που την εµφάνιζαν, ίσως για να τη δει κάποια και της αρέσει για νύφη στο γιο της. Η κοπέλα τη µέρα αυτή ήταν καλοντυµένη και καλοχτενισµένη, σοβαρή και πρόσχαρη, προσεκτική στις κουβέντες της. Ήταν ορµηνεµένη. Φρόντιζε να είναι πεντακάθαρα τα κουταλάκια για το γλυκό και ν αστράφτουν τα ποτήρια στον τα- µπλά. Γέµιζε τα δύο σιόλια µε τα γλυκά, που άδειαζαν κάθε τόσο. Και έλεγε «ορίστε» στην κάθε µια που έπρεπε να κεραστεί. Την παραµονή της ονοµαστικής γιορτής κάθε µια που γιόρταζε έστελνε «άρτο» στην εκκλησία σε άσπρη µαλάθα, που καλυπτόταν µε ειδική πετσέτα άσπρη, κεντηµένη µε κοφτή συνήθως βελονιά. Τέτοιες 2-3 πετσέτες έπαιρνε και για την προίκα της κάθε κοπέλα. Μαζί µε τον «άρτο» και µια γαράφα κόκκινο κρασί. Την ηµέρα της ονοµαστικής γιορτής θα περνούσε ο παπάς από το σπίτι, που θα σήκωνε ύψωµα µε µια από τις πέντε λειτουργιές, που είχαν διαβαστεί στην εκκλησία. Το µεσηµέρι την ώρα που διακόπτονταν οι επισκέψεις καλούσαν τους στενούς συγγενείς, αδέλφια, αδελφές, παππούδες, γιαγιάδες, για να φάνε όλοι µαζί από τα εκλεκτά φαγητά, που ετοιµάζονταν για την ώρα αυτή. Η οικογένεια την ηµέρα αυτή πήγαινε σύσσωµη στην εκκλησία, αλλά λίγο πριν την απόλυση η γυναίκα έφευγε για να ρίξει µια τελευταία µατιά στις ετοιµασίες. Να δει, αν ζεσταίνει το τζάκι, αν έχουν ζιάρι τα µαγκάλια κ.λ.π. να βρίσκεται στο σπίτι πριν από τις επισκέψεις. Αµέσως µετά την απόλυση της εκκλησίας άρχιζαν από τις γυναίκες οι επισκέψεις. Από µέρες είχαν συµφωνήσει πολλές µαζί σε ποια σπίτια θα πάνε, από ποιο θ αρχίσουν και σε ποιο θα τελειώσουν. Κι αυτές είχαν ετοιµάσει από τα χαράµατα το φαγητό, για να είναι έτοιµο το γιόµα και να µη γκρινιάσουν οι άνδρες τους. Συνήθως 4-5 µαζί συγγενείς ή γειτόνισσες πήγαιναν σε κάθε σπίτι για να ευχηθούν: «Να χαίρεστε την ονοµαστική σας εορτή» έλεγαν καθώς έµπαιναν. ιάλεγαν στα γρήγορα µε το µάτι το γλυκό της προτιµήσεώς τους, το παίνευαν για την επιτυχία και µόλις έβλεπαν να καταφθάνει άλλη οµάδα έφευγαν και για να προλάβουν τις άλλες επισκέψεις, αλλά και να βρουν θέσεις οι νεοεισερχόµενες. Τις πρωινές ώρες γυναίκες ήταν οι επισκέπτριες. Αργά το βράδυ οι άνδρες 2-3 µαζί πήγαιναν να ευχηθούν. Σ αυτούς προσφέρονταν µεζέδες, κάποιο τσίπουρο για ν ανοίξουν τα µάτια τους, όπως έλεγαν, και κόκκινο κρασί. Για τους πιο στενούς φίλους και συγγενείς το βράδυ αργά γινόταν ξεχωριστό γλέντι µε ιδιαίτερες ετοιµασίες. Αργότερα τα πράγµατα απλοποιήθηκαν. Έφυγε από τη µέση το γλυκό του κουταλιού, δεν ήταν της µόδας πια, κι άρχισε το κέρασµα µε ΜΑΣΤΙΧΑΤΟ (νουγκά) σοκολατάκι και µισοφέγγαρο (µε αµύγδαλο) από το ζαχαροπλαστείο του ΘΩΜΑΚΗ αγορασµένα. Ένα κοριτσάκι το προσέφερε από όµορφη σκαλιστή φοντανιέρα µεταλλική µε χερούλι και ακολουθούσε για τις γυναίκες το λικέρ και το κονιάκ για τους άνδρες. Τα ποτά τα προσέφερε µια δεύτερη κοπέλα µεγαλύτερης ηλικίας από την πρώτη, για να φροντίζει και για το καθάρισµα των ποτηριών. Η σπιτονοικοκυρά καθόταν σε µια καρέκλα της υποδοχής, που βρισκόταν κοντά στην πόρτα, για να υποδέχεται τους εισερχόµενους και να προβοδάει εκείνους που αναχωρούσαν. Αργότερα άρχισαν να προσφέρουν και κουραµπιέδες, σαλιάρους κ.ά. Τα έβλεπε αυτά τα κεράσµατα ο θείος µου ο Μιχάλης, αδελφός της γιαγιάς 71

72 µου, κουνούσε το κεφάλι του και µονολογούσε: θα µας καταστρέψετε εσείς οι νέοι µε τα καµώµατά σας. Στα χρόνια τα δικά µου κερνούσαµε καραµέλες κι αυτές ήταν γκόλιες! (χωρίς περιτύλιγµα, γιατί ήταν φθηνές). Ο ΓΑΜΟΣ Σε ονοµαστική γιορτή 72

73 ΠΡΟΞΕΝΙΟ-ΑΡΡΑΒΩΝΕΣ-ΧΑΡΑ (ΓΑΜΟΣ) ΣΤΗΝ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ 73

74 Νεόνυµφοι Μεγαλύτερη γιορτή από το γάµο στη ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ, όπως και σε όλα τα µικρά µέρη, την εποχή αυτή δεν υπήρχε! Ήταν το πιο ευχάριστο γεγονός για τον καθένα, αφού όλοι συµµετείχαν. Άλλοι ως καλεσµένοι και άλλοι σαν παρατηρητές. Το γάµο το λέγανε ΧΑΡΑ. Σ αυτόν χαίρονταν όλοι: Η νύφη και ο γαµπρός, τα πεθερικά και οι συµπέθεροι, συγγενείς και φίλοι, γείτονες και όποιοι άλλοι, καθώς θα παρακολουθούσαν τις προετοιµασίες στα δύο σπίτια όπως: τη µεταφορά της προίκας, τη στέψη (την παρακολουθούσαν και µη καλεσµένοι), τα τραγούδια, τους χορούς, όλο το νταβαντούρι, που διαρκούσε αρκετές µέρες. Θα έκαναν χάζι όλοι για µεγάλο χρονικό διάστηµα, αφού όλα γίνονταν µε εντυπωσιακό τρόπο. Η ηµεροµηνία του γάµου γινόταν έγκαιρα γνωστή σε όλους, ώστε o καθένας να έχει τακτοποιήσει από πριν τις δουλειές, για να παραστεί τις ηµέρες αυτές στο µεγάλο γιορτάσι. Η πιο κατάλληλη ηλικία για γάµο ήταν τα χρόνια για τα κορίτσια και τα για τ αγόρια. Σηµειώνω, πως ποτέ δεν έπρεπε να παντρευτούν τ αγόρια, αν προηγου- µένως δεν είχαν αποκατασταθεί οι αδερφές τους. Και ακόµη, τόσο τα κορίτσια, όσο και τ αγόρια έπρεπε να παντρευτούν κατά σειρά γεννήσεως. Να περιµένουν τη σειρά τους, µε λίγα λόγια. Ήταν νόµος απαράβατος. Έτσι, 74

75 δυστυχώς, υπήρχαν περιπτώσεις, που περιµένοντας να βρεθεί γαµπρός για τη µεγάλη θυγατέρα, παρέµεναν ανύπαντρα και τ άλλα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, που αγόγγυστα αποδέχονταν τη µοίρα τους. Για ν αποφευχθεί τέτοιος κίνδυνος, οι γονείς φρόντιζαν εγκαίρως ν αποκαταστήσουν τα κορίτσια τους, σαν έφθαναν σε ηλικία γάµου. εν τους έπιανε ύ- πνος, τους έζωναν τα φίδια. Έπρεπε το γρηγορότερο να βρεθεί ένα καλό παιδί για την κόρη τους ή και µια καλή νύφη για το γιο τους. Την ανεύρεση συντρόφου για τα παιδιά τους την αναλάµβαναν τότε οι ΠΡΟΞΕΝΗΤΡΕΣ κυρίως και σε ορισµένες περιπτώσεις οι ΠΡΟΞΕΝΗΤΑ ΕΣ. Σ αυτούς προσέτρεχαν οι γονείς και αυτοί έναντι αµοιβής βέβαια είχαν βάλει σκοπό στη ζωή τους να παντρέψουν όλους τους ελεύθερους µε ΠΡΟΞΕΝΙΟ. Προξενιές έκαναν ακόµη και συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα, αφιλοκερδώς, για την ψυχή τους. Οι ΠΡΟΞΕΝΗΤΑ ΕΣ αναλάµβαναν τις περιπτώσεις, που οι νέοι ήταν από ξένο µέρος, γιατί ήταν υποχρεωµένοι να ταξιδέψουν αρκετές φορές και να διανυκτερεύουν ακόµη, ώσπου να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό να γίνει απο προξενήτρες. Αλλά και οι ραφτάδες, που πήγαιναν µε τις µηχανές τους από σπίτι σε σπίτι ή από χωριό σε χωριό να ράψουν τους νοικοκυραίους, αναλάµβαναν να µεσολαβήσουν. Γιατί γνώριζαν τα παιδιά από κοντά, αφού παρέµεναν αρκετές µέρες σε κάθε σπίτι. Στη Χρούπιστα υπήρχαν τότε και πολλές νύφες από πολύ µακρινά µέρη, όπως από τη Μοσχόπολη, Κορυτσά, Μαναστήρι κ.ά. Αυτές τις προξένευαν οι έµποροι, που πήγαιναν για εµπορικές συναλλαγές, να πουλήσουν και να αγοράσουν εµπορεύµατα, ζώα,στα µέρη αυτά. Από την Κορυτσά είχαµε την Κοσµαδηµήτραινα (Παπαναούµ) και τη Ζωή του Τρούψη ( ούµα). Από τη Μοσχόπολη τη δεύτερη γυναίκα του παππού µου, ίσως και άλλες. Άλλες πάλι κοπέλες προέρχονταν από την Καστοριά, Κλεισούρα, Βογατσικό, Μαύροβο και άλλα κεφαλοχώρια, που παντρεύτηκαν στον τόπο µας µε κάποιον από τους τελευταίους τρόπους, που ανέφερα. Πάντως το προξενιό ήταν έργο της ντόπιας προξενήτρας. Ποιες τέλος πάντων, ήταν αυτές οι προξενήτρες, που τα κατάφερναν µια χαρά, θα ρωτούσε σήµερα κανείς: Ήταν θα λέγαµε ειδικευµένες στο επάγγελµα αυτό. Ήταν γυναίκες µε αρκετά προσόντα, για να κάνουν αυτήν τη δουλειά. Έξυπνες, πειστικές, εχέµυθες. Μπορούσαν να κρατούν τα µυστικά των άλλων και να έχουν το στόµα σφαλιστό, όταν έπρεπε. Ήταν χαριτωµένες, πολυλογούδες. Σου έλεγαν το ψέµα, όταν ήθελαν, µε τέτοιο τρόπο, µε τέτοια άνεση, που έλα, να βγάλεις άκρη. Εξάλλου αρραβώνας χωρίς ψέµα δεν γίνεται. Γίνεται; Ήταν κοινωνικές. Τρύπωναν µε διάφορες προφάσεις στο σπίτι σου, για να παρακολουθήσουν τους νέους και να συνδυάσουν κατόπιν ποια ταιριάζει σε ποιον. Πρώτα συζητούσαν µε τους γονείς των αγοριών και κατόπιν των κοριτσιών και την ώρα που έπιναν κάποιον καφέ µε τη µάνα της κοπέλας έριχναν την κουβέντα. Τί θα λέγες για το τάδε παιδί, πώς το βρίσκεις για τη θυγατέρα σου; Εκείνη, αν δεν της άρεζε, έβρισκε διάφορες προφάσεις, πως δεν είµαστε ακό- µη έτοιµοι για τέτοια ή πως είναι µικρή ακόµη κ.ά. Μα, όταν υποπτευόταν, πως η υπόθεση τσιµπούσε, άρχιζε τα παινέµατα: Λεβέντης σου λέω, όµορφο παλικάρι, δουλευταράς, καλοσυνάτος κ.ά. Προηγουµένως είχε παινέψει το κορίτσι στο σπίτι του νέου: Τέτοιο κορίτσι µην το χάσετε. Όµορφο, έξυπνο, σβέλτο, προκοµµένο, όλα τα προικιά από τα χεράκι του βγήκαν! Στόµα έχει και µιλιά δεν έχει. Ακούστε µε. Θα σας τιµήσει κ.ά. Πες-πες, παίνεψε-παίνεψε, τα κατάφερνε. Πώς θα βγάζε τα ΠΡΟΞΕΝΙΑΤΙΚΑ! ΧΡΗΜΑΤΑ-ΧΡΥΣΟΣ- ΩΡΑ η αµοιβή της! 75

76 Για ελαττώµατα και κουσούρια, τσιµουδιά! Αφού τα κανόνιζε από τις δυο µεριές, κάποιο βράδι έµπαινε στο σπίτι της κοπέλας, πάντα µε το δεξί πόδι και, χωρίς να καλησπερίσει ή πει άλλη κουβέντα, έπαιρνε στα χέρια της τη ΜΑΣΙΑ (τσιµπίδα) και σκάλιζε τα κάρβουνα από το µαγκάλι ή το τζάκι. Σηµάδι πως φέρνει το χαϊρλίδικο. Στο δωµάτιο παρέµενε τότε µόνον η µάνα και ο πατέρας. Με νόηµα και διακριτικά τ άλλα µέλη του σπιτιού εξαφανίζονταν σε κάποιο άλλο δωµάτιο. Χωρίς περιστροφές τότε τους ανακοίνωνε: έρχοµαι από το τάδε σπίτι, για τη θυγατέρα σας. Τι λέτε; Πάντα η πρόταση γινόταν από τη µεριά τού γαµπρού. Εδώ ύστερα από κάποια συζήτηση τον ΤΕΛΙΚΟ ΛΟΓΟ είχε o ΠΑΤΕΡΑΣ. Αυτός θα απέρριπτε ή θα αποδεχόταν την πρόταση, για την αποκατάσταση της θυγατέρας του. Η κοπέλα, ίσως και ο νέος, µέχρι τη στιγµή αυτή δεν γνώριζε τίποτε. Η απόφαση του πατέρα γινόταν αποδεκτή από τα παιδιά του. Είχαν εµπιστοσύνη στην εκλογή του συντρόφου τους από εκείνον. Οπωσδήποτε, για το καλό τους, για το συµφέρον τους ενδιαφερόταν, πίστευαν. Οποιαδήποτε αντίρρηση από µέρους των παιδιών θα ήταν απρέπεια και ασέβεια, για το γονιό και θα αποδοκιµαζόταν απ όλη την κοινωνία, αν γινόταν γνωστή. Εξάλλου σύντροφο µπορούσαν να βρουν µόνον µ αυτόν τον τρόπο, µια που τα κορίτσια δεν έβγαιναν την εποχή αυτή από το κατώφλι του σπιτιού τους, παρά µόνον Χριστούγεννα και Πάσχα, για να κοινωνήσουν ή χαράµατα, για να πάρουν νερό από τη βρύση. Ίσως παλιές συνήθειες από τους χρόνους της σκλαβιάς. Πολύ αργότερα οι νέοι και οι γονείς τους διάλεγαν την κοπέλα, που την έβλεπαν σε πανηγύρια και γιορτάσια, σε χορούς ή σε κάποιο σπίτι δικό της ή συγγενικό κεράστρα στις ονοµαστικές γιορτές. Πρέπει να αναφερθεί, πως στις ονοµαστικές γιορτές οι κοπέλες αναλάµβαναν τα κεράσµατα σε νταµπλάδες και οι νοικοκυρές κρατούσαν συντροφιά και συζητούσαν µε τους επισκέπτες. Μα και εδώ πάλι η προξενήτρα αναλάµβανε να τελειώσει κάποια υπόθεση. Οι επισκέψεις της προξενήτρας στα διάφορα σπίτια γίνονταν πάντα προσεκτικά και µυστικά, για να µη δει την κίνηση το µάτι κάποιας γειτόνισσας και υποψιαστεί κάτι. Το είχαν σε κακό. Θα χαλούσε το χαϊρλίδικο, πίστευαν. Υπήρχε και κίνδυνος µήπως, µαθευτεί και κάποια ξεστοµίσει κάτι κακό, για τα παιδιά. Γιατί, ας µη ξεχνούµε και την παροιµία: «Σαν θέλει ο γείτονας, παντρεύω τη θυγατέρα µου». Γενικά όµως αποφεύγονταν οι κακογλωσσιές. Θεωρείτο µεγάλη αµαρτία να πεις κακιά κουβέντα για κοπέλα. εν γκρεµίζεις καλύτερα µια εκκλησία! Η δουλειά των προξενητάδων συνεχιζόταν. εν σταµατούσε ως εδώ. Αυτοί θα διαβίβαζαν τώρα τις απαιτήσεις του πατέρα του γαµπρού στον πατέρα της νύφης. Σε γενικές γραµµές οι απαιτήσεις ενδέχετο να ήταν τρεις. ΠΡΟΙΚΑ-ΤΡΑΧΩΜΑ-ΑΚΙΝΗΤΑ. H ΠΡΟΙΚΑ αναφερόταν γενικά στο ρουχισµό της νύφης. ΤΟ ΤΡΑΧΩΜΑ στα χρήµατα ή λίρες που απαιτούσε. ΤΑ ΑΚΙΝΗΤΑ στα κτήµατα, σπίτι κ.λ.π. που ζητούσε. Οι απαιτήσεις αυτές διαβιβάζονταν πρώτα προφορικά και κατόπιν γραπτά σε κάποιο χαρτί που πήγαινε-ερχόταν µε τους προξενητές από το ένα σπίτι στο άλλο. Γινόταν παζάρεµα, µε λίγα λόγια. Έσβηναν, ξανά έγραφαν, συµπλήρωναν, ώσπου κατέληγαν κάπου. Τότε κάποιο βράδυ ο προξενητής συνόδευε τον πατέρα του γαµπρού στο σπίτι της νύφης. Εκεί κάποιος γραµµατικός, παρουσία του παπά, που εκτελούσε, θα λέγαµε, χρέη συµβολαιογράφου, και δύο φερέγγυων προσώπων (µαρτύ- 76

77 ρων) συνέτασσε το ΠΡΟΙΚΟΣΥΜΦΩΝΟ, που το υπέγραφαν οι γονείς των παιδιών. Σ αυτό αναφέρονταν τα πάντα λεπτοµερώς: Τόσα ζεύγη κάλτσες, τόσες πουκαµίσες, παπλώµατα, στρώµατα, στρωσίδια, κασέλες κ.λ.π. Ακόµη και η ποιότητα του σεντουκιού αναφερόταν. Ο πατέρας υπόσχετο, πως θα σεβαστεί την υπογραφή του. Αλλιώς υπήρχε κίνδυνος την τελευταία ακόµη στιγµή, vα µη πραγµατοποιηθεί ο γάµος, που θα απέβαινε σε βάρος του κοριτσιού, γιατί δύσκολα θα ξανάβρισκε γαµπρό. Μα και να επραγµατοποιείτο, η ζωή της θα ήταν αφόρητη από τις γκρίνιες των γονιών του γαµπρού. Μετά τις υπογραφές οι συ- µπέθεροι πλέον έσφιγγαν τα χέρια, έδιναν το ΛΟΓΟ. Προσφέρονταν κάποιοι µεζέδες, κόκκινο κρασάκι και οι πρώτες ευχές: «Nα µας ζήσουν συµπέθερε», «να σας ζήσουν» ευχές των παρισταµένων. Αργότερα καταργήθηκε το προικοσύµφωνο και ίσχυε µόνον ο ΛΟΓΟΣ, που τον τηρούσαν πιστά. Ήταν υπόσχεση τιµής. Μετά το λόγο ανακοίνωναν στα παιδιά τους, πως τ αρραβώνιασαν. Σε 2-3 µέρες κάποιο βραδάκι άλλαζαν τα νισιάνια (τα δαχτυλίδια- σηµάδια αρραβώνα.). Ο γαµπρός αγόραζε τη βέρα, για την νύφη και η νύφη τη βέρα για το γαµπρό. Η αλλαγή αυτή των δαχτυλιδιών γινόταν από τον προξενητή. Μέσα σ ένα πιάτο, πάνω σ ένα µεταξωτό µαντήλι ή κεντηµένο πετσετάκι ο γαµπρός έστελνε στη νύφη το δαχτυλίδι, λίρα ή πεντόλιρο (ανάλογα µε την οικονοµική του κατάσταση) και µερικά κουφέτα. Τον προξενητή συνόδευαν και δυο στενοί συγγενείς του γαµπρού. Την ώρα που έµπαιναν στο σπίτι της νύφης, πάντα µε το δεξί πόδι, κάποιος από τους συγγενείς, που βρισκόταν εκεί, έριχνε τρεις τουφεκιές στον αέρα, για ν αναγγείλει το ευχάριστο γεγονός, Μετρούν τις τουφεκιές οι γείτονες και ανοίγουν τα παράθυρα. Μαθεύτηκε το ευχάριστο! Αφού κεραστούν και ευχηθούν, ο προξενητής και η παρέα του έχοντας τώρα στο πιάτο το δαχτυλίδι για το γαµπρό επιστρέφουν. Σαν πρώτο δώρο για την επιτυχία του ένα µεγάλο µεταξωτό µαντήλι από τη νύφη, που το ρίχνει επιδεικτικά στον ώµο του. Τα κατάφερε! Αυτή ήταν η ΜΙΚΡΗ ΑΡΡΑΒΩΝΑ! Το άλλο πρωί στον τσεσµέ θα έχουν θέµα για συζήτηση οι γυναίκες: Αρραβώνας στη γειτονιά µας! Σε πολύ σύντοµο διάστηµα θα ακολουθήσουν τα ΕΠΙΣΗΜΑ - O ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΡΡΑΒΩΝΑΣ, οι λεγόµενοι ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ. Ο γαµπρός, τ αδέρφια του, οι γονείς του θα πήγαιναν να γνωρίσουν, να χαιρετίσουν τη νύφη και να τη δωρίσουν. ΟΙ ΧΑ1ΡΕΤΙΣΜΟΙ γίνονταν πάντα ΣΑΒΒΑ- ΤΟΒΡΑ Ο, ώστε την άλλη µέρα µετά την απόλυση της εκκλησιάς να περάσουν να τους ευχηθούν, µια που ήταν έτοιµοι µε τα κεράσµατά τους και θα ξεµπέρδευαν µια και καλά. ΕΥΤΕΡΑ και ΤΡΙΤΗ δεν γίνονταν τα επίσηµα, για να µην δευτεροπαντρευτούν και τριτοπαντρευτούν οι νέοι. Ούτε και ΠΕΜΠΤΗ, γιατί τότε την Πέµπτη την έλεγαν ΠΕΦΤΗ. Την απέκλειαν, φοβούµενοι µήπως η µέρα αυτή γίνει αιτία να ΠΕΣΕΙ ΦΤΩΧΕΙΑ στο σπιτικό. Και γι αυτούς τους λόγους προτι- µούσαν το ΣΑΒΒΑΤΟΒΡΑ Ο. ΣΤΟΥΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥΣ, όπως προανέφερα, έπαιρναν µέρος πολλοί καλεσµένοι. Όλοι οι συγγγενείς και φίλοι του γαµπρού και γείτονες. ΠΡΟΣΚΑΛΟΥ- ΣΑΝ και γνωστούς ΚΑΛΛΙΦΩΝΟΥΣ για να ξεσηκώσουν τον κόσµο µε τα τραγούδια τους. Απαραίτητη προσκεκληµένη σε αρραβώνες της γειτονιάς µου θυµάµαι τη ΣΤΕΡΓΙΑΝΗ του ΠΑΓΗ. Είχε σπάνια και γλυκύτατη δυνατή φωνή. Άρχιζε σόλο και κατόπιν την ακολουθούσαν και οι άλλοι. Αλλά, και ο ΖΗΣΟΣ ο ΓΚΟΥΖΓΚΟΣ απαραίτητος, όταν ήταν εργένης. Για την βροντερή του φωνή και τον εύθυµο χαρακτήρα του. Και τώρα, που αναφέρω όλα αυτά θυµάµαι στη γειτονιά µας οικογένειες, όπως του Π. ΟΙΚΟΝΟΜΙ Η, µε σπάνιες φωνητικές χορδές. Όλοι τους, αγόρια και κορίτσια τραγουδούσαν υπέροχα. Η παρουσία τους σε αρραβώνες ενθουσίαζε. Η ποµπή από το σπίτι του γαµπρού ξεκινούσε, µόλις σουρούπωνε. Μπροστά από την ποµπή ένας νέος συγγενής του γαµπρού µε ένα νταµπλά, 77

78 που πάνω σε µεταξωτό µαντήλι, από αυτά τα µεγάλα σπάνια µαντήλια, σαν σάλια, που τα χρησιµοποιούσαν και διακοσµούσαν τις παραδοσιακές στολές τους οι παλιές αρχόντισσες, ήταν τα δώρα του γαµπρού για τη νύφη: φόρεµα, νυχτικιά, κοµπινεζόν, κρέµα, πούδρα, παντόφλες (πασουµάκια) κόκκινες µε φούντες µεγάλες και δώρα για τους συγγενείς: παντόφλες, πουκαµίσες, κάλτσες, µαντήλια (τα δώρα αυτά µπορούσαν να γίνουv µια και καλά και στο γάµο, ανάλογα µε τη συµφωνία, που είχαν κάνει). Αργότερα, ανάµεσα στα δώρα τσάντα και παρασόλι, για τη νύφη. Στην πρώτη σειρά, ύστερα από κάποια απόσταση από το νέο µε τον ταµπλά, ο γαµπρός, τ αδέρφια του και οι γονείς του. Ακολουθούσαν κατόπιν οι συγγενείς και φίλοι, όλοι οι καλεσµένοι. Βάδιζαν πολύ αργά και τραγουδούσαν δυνατά σε αργό ρυθµό: Σαρανταπέντε Κυριακές κι εξήντα δυό ευτέρες δεν είδα την αγάπη µου, δεν είδα την καλή µου. Εψές την είδα στο χορό κι όλο µπροστά τραβούσε µε δυό µαντήλια στο λαιµό και τέσσερα στα χέρια Και µε το µάτι τη σφαλώ και µε τα χείλη λέγω: - Πού σαν εψές, αγάπη µου, πού σαν εψές, καλή µου; - Εψές ήµουν στη µάνα µου, εψές στην αδερφή µου κι απόψε είµαστε τα δυό, τα δυό τ αγαπηµένα. Με το ίδιο πάντα τραγούδι επέστρεφαν. Η ποµπή πάντα ακολουθούσε τους κεντρικούς δρόµους και διέσχιζε την πλατεία, για να γίvουv αντιληπτοί από περισσότερες οικογένειες. Κάποιοι διέκοπταν πότε-πότε το τραγούδι, για να ευχηθούν σε όσους βγήκαν στις πόρτες για να δουν. «Και στα παιδιά σας». «και στο κεφαλάκι σας», εύχονταν, ανάλογα µε τα πρόσωπα, στα οποία απευθύνονταν. «Να σας ζήσουν». «Και στα µικρότερα» απαντούσαν. Οι σπιτικοί και οι συγγενείς της νύφης, µόλις άκουαν από µακριά τα τραγούδια, έβγαιναν έξω από την πόρτα, έπαιρναν θέσεις, για να τους υποδεχτούν. Πρώτα χαιρετιούνταν οι δυο συµπεθέροι. Αγκαλιάζονταν και φιλιούνταν. Ύστερα οι υπόλοιποι. Κατόπιν ανέβαιναν στο δοξάτο (σάλα) και καθισµένοι στα µεντερλίκια περίµεναν να δουν τη νύφη. Κατακόκκινη από ντροπή και µε χαµηλωµένα τα µάτια -έτσι το επέβαλε η ε- ποχή- εµφανιζόταν τελευταία η νύφη και τους κερνούσε. Ύστερα ένας-ένας οι σπιτικοί του γαµπρού τη χαιρετούσαν και της δώριζαν πάντα χρυσό: λίρες, φλουριά, παντατίφ, καδένες. µπιλιντζίκια κ.ά. Η νύφη φιλούσε τα χέρια εκείνων, που τη δώριζαν. Κάποια συγγένισσά της χάριζε µαντήλια σ αυτούς, που δώριζαν τη νύφη. Τα πρώτα χρόνια µόνον οι σπιτικοί δώριζαν τη νύφη. Αργότερα και συγγενείς και φίλοι της οικογένειας του γαµπρού. Άλλοι χρήµατα, µαντήλια κ.λ.π. Τα τραπέζια ήταν στρωµένα. Κάθονταν στη µια σειρά οι συγγενείς του γα- µπρού και στην άλλη της νύφης. Ακολουθούσε γερό φαγοπότι µε τραγούδια πότε από τη µεριά του γαµπρού και πότε της νύφης. Ο πεθερός και η πεθερά ζητούσαν να τραγουδήσει και η νύφη, που τα είχε κυριολεκτικά χαµένα. Τη βοηθούσαν όλοι στο τραγούδι. Οι νταµπλάδες µε τους µεζέδες και οι κανάτες µε το κόκκινο κρασί πηγαινοέρχονταν. Μα σαν να τους φαινόταν πως καθυστερούν, τους υπενθύµιζαν µε το τραγούδι: Εµείς εδώ δεν ήρθαµε, κέρνα µας-κέρνα µας, να φάµε και να πιούµε, άντε να κερνάς να καλοπερνάς. Μόνον σας αγαπούσαµε, κέρνα µας-κέρνα µας 78

79 και να σας ευχηθούµε, άντε να κερνάς να καλοπερνάς. Ατέλειωτα τα τραγούδια όλο το βράδυ. Τα ίδια τραγουδιόταν και µετά τη στέψη το βράδυ στο γλέντι του γαµπρού. Ήταν τραγούδια, που µιλούσαν, για την αγάπη. Τραγούδια ξενιτειάς και κλεφτουριάς. Τραγούδια χαράς και πόνου. Τραγούδια παθιάρικα, τραγούδια δηµοτικά. Και όσο περνούσαν τα χρόνια έκαναν την εµφάνισή τους και τα πιο σύγχρονα και µοντέρνα. Όλα αυτά είχαν µεταδοθεί από στόµα σε στόµα, γι αυτό τα συναντούµε και σε παραλλαγές. Άλλα ξεκίνησαν από την Ήπειρο, πέρασαν από τη Σαµαρίνα και τραγουδήθηκαν τόσο όµορφα σε βλάχικους γάµους, που στέριωσαν κι εδώ. Έτσι βλέπουµε τα ίδια περίπου τραγούδια να τραγουδιούνται σχεδόν σε όλη τη υτική Μακεδονία. Πιο παλιά ο παπάς στο ΜΕΓΑΛΟ ΑΡΡΑΒΩΝΑ άλλαζε τα δαχτυλίδια. Αργότερα, όπως και σήµερα, µε εντολή της Εκκλησίας, τα δαχτυλίδια αλλάζει ο παπάς στο Ναό πριν από τη στέψη. Αρκετές ώρες µετά τα µεσάνυχτα επέστρεφαν στο σπίτι τους o γαµπρός µε τους συγγενείς πάλι µε τραγούδια. Τους συνόδευαν και µερικοί στενοί συγγενείς της νύφης µε δώρα σε νταµπλάδες. ώρα της νύφης, για τον γαµπρό και τα πεθερικά της. Μετά το κέρασµα αποχωρούσαν. Η νύφη έστελνε στο γαµπρό πουκάµισο, νυχτικιά (αργότερα πυζάµες), κάλτσες, µαντήλι, παντόφλες βελούδινες µαύρες κεντηµένες στο χέρι µε πολύχρωµα λουλούδια, πουκαµίσες, µαντήλια, τσουράπια για τα πεθερικά και τους σπιτικούς, µπάντες κεντηµένες σε ατλάζι κ.ά. Η νυχτικιά του γαµπρού ήταν από άσπρο πανί καλής ποιότητος. Ήταν κεντη- µένη µε σταυροβελονιά γύρω στον παπαδίστικο γιακά και στο µπροστινό κού- µπωµα, καθώς και στο κάτω µέρος των µανικιών. Το όλο ράψιµο γινόταν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε οι ραφές να έχουν την ίδια όψη µε την ανάποδη. Για τη µέση υπήρχε πολύχρωµο κορδόνι.. Μετά την επισηµοποίηση αυτή του αρραβώνα ο γαµπρός µπορούσε να επισκεφθεί 2-3 φορές την εβδοµάδα το σπίτι της νύφης, για να τη δει. Την έβλεπε πάντα µε την παρουσία δικών της προσώπων. Κατά τις επισκέψεις του της έφερνε γλυκά και διάφορα προσωπικά µικροδωράκια. Την Αποκριά κότα και αβγά για χάσκα. Την ΚΑΘΑΡΗ ΕΥΤΕΡΑ έστελνε στη νύφη χαλβά, σύκα και άλλα νηστίσιµα. Των ΒΑΪΩΝ µεγάλο γριβάδι στολισµένο µε λουλούδια. Το ΠΑΣΧΑ αρνί, που είχε βαµµένη µε κόκκινη µπογιά τη ράχη και το κεφαλάκι του και µεγάλη φανταχτερή λαµπάδα για το βράδυ της Ανάστασης. Η νύφη ποτέ δεν επιτρεπόταν αρραβωνιασµένη να επισκεφτεί το σπίτι του γαµπρού. Έστελνε όµως στα πεθερικά της πότε παντεσπάνι, πότε ραβανί και µπακλαβά τον Αι-Βασίλη. Υπήρχαν και εποχές, που ο γαµπρός έβλεπε µια µόνο φορά τη νύφη. Την πρώτη, που πήγαινε να τη γνωρίσει. Την ξανάβλεπε µετά τη στέψη. Όταν έβγαινε το πέπλο. Γι αυτό, πολλές φορές συνέβαινε, άλλη κοπέλα να του δείχνουν και άλλη να του δίνουν. Τότε για πρώτη φορά τη γνώριζαν και οι δικοί του. Αλλά και από τη µεριά της νύφης συνέβαιναν παρατράγουδα. ιηγόταν η ΓΑΡΟΥΦΑΛΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ στη νύφη της ΖΩΗ ΜΗΡΤΣΟΥ, πως όταν ήταν νέα της είχε πει κάποια γνωστή της: -Όταν παντρεύτηκα, τρεις µήνες δεν γνώριζα ποιό από τα δύο αδέρφια ήταν ο άνδρας µου. εν ήξερα µε ποιον κοιµόµουν από τους δύο. Όλους αυτούς τους µήνες δεν είχε σηκώσει µάτι, για να τον δει! Νοµίζω, πως πριν συνεχίσω, θα πρέπει να σας παρουσιάσω εδώ, ένα ΠΡΟΙΚΟΣΥΜΦΩΝΟ και συγκεκριµένα το προικοσύµφωνο, που διέσωσε και παρέδωσε στα αρχεία της ΟΡΕΣΤΙ ΟΣ η αείµνηστη ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΧΑΤΖΗΠΑΣΧΑΛΗ. 79

80 Σ αυτό, όπως θα διαπιστώσετε, αναγράφεται λεπτοµερώς η ΠΡΟΙΚΑ, που συµφωνήθηκε να πάρει ο πατέρας της, ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΤΥΠΑ ΗΣ (φαρµακοποιός) από τον πεθερό του, ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΜΑΥΡΟΥ Η, Καστοριανό. Συνήφθη την 10η Ιουνίου στην Καστοριά και έχει ως εξής: Αριθµός Κώδικος 1060 Προικοσύµφωνο µε τ ευχών και ευλογίαν εκ Θεού και της Παναγίας προικίζω την κόρη µου Ελένη µετά του Χρήστου Τυπάδη µε την εξής προίκα: Ήτοι: 3 στρώµατα λινό δαµάσκου, γιόµισµα βάµβακου και 3 σινδόνια 12 προσκέφαλα καλά δαµάσκου, γιόµισµα βάµβακου 4 προσκέφαλα µεταξωτά µαξουλάρια κεντητά 1 προσκέφαλο βατίστα µαξουλάρι µε λαιµαριά. γιόµισµα βάµβακου 3 εφαπλώµατα:µεταξωτόν,δαµάσκου και καρτόνι, όµοια µε σινδόνια l ταµπουρά (παλτό) σάκου ρουχένιο µε µηλό γούνα 1 ταµπουρά κατιφέν (βελούδινου)µε σαµουρά γούνα 80

81 1 τζακέτο ρούχο και 1 µπελερίνα µεταξωτή 12 φουστάνια, εκ των οποίων 4 µεταξωτά, 7 µάλλινα και 1 καρτόνι 11 µεσάλια (ποδιές) µεταξωτά 3, µάλλινα 3 και καρτονίσια 5, χασένια 3 µεσάλες κεντητές 2 φούστες µαλλίτικες, 3 χασένιες και 2 από βατίστα, το όλον 7 12 πετζέτες οµού µε 1 τραπεζοµάνδηλο 12 προσόψια 50 ζεύγη τζουράπια και 4 ζεύγη παντόφλες κεντητές 50 ασπρόρουχα και 6 µποχτσάδες και 8 λαιµαρές 3 δαχτυλίδια διαµαντένια και µαλαµατένια 3 ζεύγη σκουλαρίκια το εν διαµαντένιο, τα δύο µαλαµατένια. 3 σιρτζαδέδες (µπάντες για τον τοίχο) µε 1 κουρτίνα και εν σιτζαδέν µικρόν. 1 χαρανί. 3 σινιά, 3 τενζερέδες και 15 σαχάνια. 1 λεκανόµπρικο, οµού µε 1 τραπεζάκι, χυτό εις τόπου σεντουκιού. 2 σενδούκια και τα πολυσεβούµενα τράχωµα 20φραγκα εκατό αρ Καστοριά τη 10η Ιουνίoυ Ο πατήρ Βασίλ. Ε. Μαυρουδή. Το διάστηµα µεταξύ ΑΡΡΑΒΩΝΑ και ΓΑΜΟΥ δεν ξεπερνούσε τους 3-4 µήνες. Τα προικιά της κοπέλας ήταν έτοιµα, πριν ακόµη αρραβωνιαστεί. Για ορισµένα αποτελειώµατα βοηθούσαν στο τέλος φίλες και συγγενείς της νύφης. Συνηθίζετο, από την παιδική ακόµη ηλικία του κοριτσιού η µητέρα να ετοιµάζει σιγά-σιγά τα προικιά του. Πότε έπαιρνε κουβαρίστρες να πλέξει τις δαντέλες, που απαιτούσαν χρόνο, πότε αγόραζε διάφορα πανιά, χασέδες, πετσέτες, για να τα ρίξει στο σεντούκι. Γιατί δεν αγοράζονταν όλα µαζί. Και πάντα έβαζε στη µπάντα και αρκετά κοµµάτια από τα προικιά της, για να συµπληρώσει τις προίκες των κοριτσιών της, όταν ερχόταν η ώρα η καλή. Αργότερα σε ατέλειωτα νυχτέρια µάνα και θυγατέρες θα ύφαιναν τις κουβέρτες, τα κιλίµια και τις βελέντζες, ό,τι χρειάζεται ένα σπιτικό. Μόνες ζεµάτιζαν, λανάριζαν και έγνεθαν τα µαλλιά. Μόνες τα έβαφαν και τα έκλωθαν. Όλα αυτά απαιτούσαν πoλύ κόπο γι αυτό κι έλεγαν: Το κέντηµα είναι γλέντηµα και η ρόκα είναι σεργιάνι µα το λανάρι κι ο αργαλειός είναι σκλαβιά µεγάλη. Σαν πλησίαζε ο καιρός του γάµου, άρχιζαν οι προετοιµασίες στα δυό σπίτια. Ξεράχνιαζαν το σπίτι καλά-καλά. Ασβέστωναν όλους τους οντάδες και το δοξάτο. Έβαφαν µε ιδιαίτερη προσοχή τα φρύδια από τα χαγιάτια µε την τσίκµαβη βαφή ή ασβέστη, ανάλογα µε τι συνήθιζε η κάθε µία. Άλειφαν µε κόκκινο χώµα, χρησιµοποιώνrας πάντα λαγοπόδαρο, τις παραστιές από τα τζάκια και το µαγειρειό, καθώς και το χωµατένιο δάπεδο από το κατώι. Τέλος άσπριζαν τα πεζούλια, που θα κάθονταν οι καλεσµένοι και σε αρκετό ύψος την εξωτερική όψη του σπιτιού. Από τις ΜΕΣΑΝΤΡΕΣ (εντοιχισµένες ντουλάπες) και απο τα σεντούκια έβγαζαν τα ΚΑΛΑ ΧΡΑΜΙΑ (στρωσίδια). Τα τίναζαν και τα αέριζαν. Έπρεπε να στρωθεί το σπίτι από άκρη σε άκρη. Στο τίναγµα έτρεχαν και κοπέλες της γειτονιάς, για να βοηθήσουν. Τα µεγάλα χράµια, αν η αυλή του σπιτιού ήταν µικρή, τα τίναζαν στο µαχαλά, για να δείξουν ότι έχουν Χαρά. Τα έπιαναν γύρω-γύρω πολλές κοπέλες µαζί και µε το 1, 2, 3 άρχιζε το τίναγµα. Έπρεπε να υπάρχει συντονισµός, για να µην τους ξεφύγουν και πέσουν κάτω. Χρειαζόταν δύναµη. Άκουγες τη βαθιά εισπνοή τους και κατόπιν τη δυνατή εκπνοή, που συνoδευόταν µε το δυνατό επιφώνηµα: Φου! φου! φου! Κατόπιν οι σπιτικοί έπλυναν µε προσοχή τους άσπρους χασεδένιους µπερντέδες και τα πανιά µε τους ατραντέδες, που τοποθετούσαν στις µαξιλάρες, στα µεντερλίκια. Τα λουλάκιζαν όλα αυτά, τα περνούσαν σε κόλλα και τα καλοσιδέρωναν. Και 81

82 αφού τ άφηναν για λίγο να κρυώσουν, για να µη τσαλακωθούν, κρεµούσαν στα παράθυρα τους µπερντέδες και τσίτωναν τα πανιά στις µαξιλάρες. Όλες αυτές οι δουλειές απαιτούσαν κόπο, αλλά η χαρά του γάµου δεν τις άφηνε να νιώσουν κούραση. Όλα έπρεπε να φρεσκαριστούν. Στο µεταξύ από το κελάρι και το κατώι βγήκαν στην αυλή τα ταψιά για τις µπουγάτσες, τα σινιά για τις πίτες, οι ταβάδες και οι κατσαρόλες για το φαγητό και το ΧΑΡΑΝΙ (µικρό καζάνι, µπακράτσι, που θα έβραζαν το Σκέτο την ηµέρα του γάµου). Όλα ήταν χάλκινα. Γι αυτό άλλα έτριβαν µε στάχτη, για να λαµποκοπήσουν και άλλα έστελναν στο γανωµατή, για γάνωµα. Αυτά γίνονταν µε ιδιαίτερη προσοχή στο σπίτι του γαµπρού, που θα γινόταν το τραπέζι και το µεγάλο γλέντι. Από τη µεριά της νύφης κάποια µέρα θα πήγαιναν να ψωνίσουν τα υφάσµατα, για να ραφτούν έγκαιρα τα φουστάνια. Πήγαιναν πολλοί µαζί. Ο πατέρας, η µάνα της νύφης και στενοί συγγενείς, να διαλέξουν και να κάνουν κάποια συµφωνία. Ο έµπορος άπλωνε τα τόπια µε τα υφάσµατα και αυτοί διάλεγαν, ανάλογα και µε το ποσό, που διέθεταν. Το ΝΥΦΙΚΟ από άσπρο µεταξωτό ύφασµα ραβόταν µακρύ σε στενή γραµµή. Έφθανε ως τον αστράγαλο Το ΕΥΤΕΡΙΑΤΙΚΟ απο µαύρο µεταξωτό ύφασµα και αυτό επίσης µακρύ, στενό, µε µακρύ µανίκι. Το φορούσε η νύφη τη ΕΥΤΕΡΑ, την εποµένη του γάµου. Γι αυτό λεγόταν και ΕΥΤΕΡΙΑΤΙΚΟ. ύο ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΑ φουστάνια και δύο ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΑ. ύο ΡΟΜΠΕΣ, η µια από φανέλα σε καφετί ή µπλε φόντο µε λουλούδια και η άλλη από τσιτάκι, καλοκαιρινή. Mια ακόµη ρόµπα η ΚΑΛΗ από καλό ύφασµα. Αυτή δενόταν µε κορδόνι στη µέση. Με αυτή µπορούσε να δεχτεί και επισκέψεις τις καθηµερινές και Κυριακές εκτός από τις ονοµαστικές εορτές. Τη φορούσε και λεχώνα, όταν την επισκέπτονταν. Όλες οι ρόµπες έπρεπε να είναι ευρύχωρες, για να χρησιµοποιηθούν και σε περιπτώσεις εγκυµοσύνης, που θ ακολουθούσαν. Οι πρόχειρες δένονταν σταυρωτά µε ζώνες. Μια ΖΑΚΕΤΑ, για να τη φορεί πάνω από τα φουστάνια, σαν έκανε κρύο. Και το ΠΑΛΤΟ από καλό χοντρό ύφασµα. Αυτό, αν δεν ήταν κατάλληλη η εποχή, µπορούσε να ραφτεί και αργότερα, αλλά τα ραφτιάτικα ήταν υπoχρέωση του πατέρα της νύφης. Οι συµπεθέρες έραβαν, για τη µέρα του γάµου ΦΟΡΕΜΑ µε ασορτί ΖΑΚΕΤΑ από λεπτό µαλλινάκι σε σκούρο µπλε ή πράσινο χρώµα. Η κανονική προίκα έχει 11 κοµµάτια της νύφης, έλεγε η µητέρα µου, που ήταν µοδίστρα και είχαν περάσει αναρίθµητες προίκες από τα χέρια της. Την προτελευταία βδοµάδα του γάµου, κάποια µέρα, εκτός από ΤΡΙΤΗ και ΣΑΒΒΑΤΟ, η µοδίστρα ΕΚΟΒΕ πρώτα το νυφικό. Την ηµέρα αυτή παρευρίσκονταν οι γονείς της νύφης και 2-3 στενοί συγγενείς µε γλυκά. Σηµάδευε µε προσοχή το ύφασµα η µοδίστρα, µα µόλις έπαιρνε το ψαλίδι στο χέρι, για να κόψει, όλες µαζί οι µαθήτριες φώναζαν: δεν κόβει -δεν κόβει! Έκοβε µια χαρά, σαν έριχναν πάνω στο νυφικό νοµίσµατα και κουφέτα (καραµέλες µε περιτύλιγµα). Με τα χρήµατα θα αγόραζαν τα κορίτσια διάφορα γλυκά, για να κεραστούν. «Τυχερό», «Να σας ζήσουν», «Και στα µικρότερα»ήταν οι ευχές της µοδίστρας τηv ώρα, που της προσέφεραν διάφορα γλυκά. Το ίδιο γινόταν και στο ράφτη µε το κουστούµι του γαµπρού. Οι πρόβες των ρούχων γίνονταν συνήθως στο σπίτι της κοπέλας, όπου η µοδίστρα µε το καλύτερο τσιράκι της πήγαινε, για τον σκοπό αυτό. Τις τελευταίες µέρες δεν έπρεπε να κυκλοφορεί η νύφη. Για να φαντάξει µια και καλά την ηµέρα 82

83 του γάµου. Ανάµεσα στα υφάσµατα υπήρχαν και κοµµάτια από χασέδες σε χρώµατα ροζ, σιελ, βεραµάν. Με αυτά θα ράβονταν οι ΠΟ ΙΕΣ, που θα φορούσαν οι ΜΠΡΑΤΙΜΙΣΣΕΣ, φiλες και ξαδέρφες της νύφης, που θα βοηθούσαν στο γάµο. Γύρω από το στρογγυλό τους σχήµα η µοδίστρα περνούσε και λεπτή άσπρη δαντέλα. Το ράψιµο ήταν δώρο της µοδίστρας στη νύφη. Από τη µεριά του ο γαµπρός διάλεγε δυο, τους πιο στενούς του φίλους για ΜΠΡΑΤΙΜΟΥΣ. Ήταν της ίδιας περίπου ηλικίας µ αυτόν, σβέλτα και όµορφα παλικάρια, που θα τον συνόδευαν στην εκκλησία και θα βοηθούσαν στις ετοιµασίες του γάµου. Αυτοί φορούσαν µεγάλη άσπρη ποδιά αρκετά µακριά κάτω από το γόνατο, που ήταν δώρο του γαµπρού. Την ποδιά τη φορούσαν, για να διακρίνονται από τους άλλους καλεσµένους. Όταν τους εµπόδιζε στο βάδισµα, έπαιρναν τη µια άκρη και τη δίπλωναν στη ζώνη και έτσι σχηµάτιζε ένα µεγάλο τρίγωνο. Τη φορούσαν τις τελευταίες µέρες του γάµου, σε ώρες υπηρεσίας θα λέγαµε και την έβγαζαν το βράδυ της Κυριακής µετά το γλέντι. Ήταν τιµητική διάκριση να σε προτείνει για µπράτιµο ο γαµπρός. Οι υποχρεώσεις τους ήταν: Να καλέσουν τους συγγενείς και φίλους για το γάµο. Μόνο τον κουµπάρο καλούσε ο ίδιος ο γαµπρός, µαζί µε τους µπρατίµους. Να µεταφέρουν τραπέζια, καρέκλες, µακρόστενα σκαµνιά, για την ηµέρα του γά- µου. Να φροντίσουν για τα πιατικά, µαχαιροπίρουνα κ.λ.π. να µη τους λείψει τίποτε. Να ψωνίσουν και να βοηθήσουν στα σφαχτά και ν αγοράσουν ό,τι χρειάζεται στο γάµο. Να µεταφέρουν τα µεγάλα ταψιά µε τα ψητά στους φούρνους. Να βοηθήσουν στο σερβίρισµα. Να εκτελούν τις επιθυµίες των καλεσµένων και να φροντίζουν να µη λείψουν από τα τραπέζια οι µεζέδες και τα κρασιά. Είχαν µε λίγα λόγια όλη την ευθύνη του γάµου, στο σπίτι του γαµπρού. Ποδιές έραβε ο γαµπρός και για τις µαγείρισσες, που θα ετοίµαζαν τα φαγητά. Ήταν µακριές και σκουρόχρωµες. Με τον τρόπο αυτό ήθελε να τις τιµήσει και να τις ευχαριστήσει. Τις άκουες να λένε αργότερα. Να αυτή την ποδιά την έχω από τη χαρά του τάδε. Την ΚΥΡΙΑΚΗ πριν από το γάµο ο γαµπρός έστελνε στη νύφη τη ΜΠΟΓΙΑ. Πάνω σε µεγάλο νταµπλά έστελνε στη νύφη ΟΚΝΑ, για να βάψει τα µαλλιά της ΜΟΣΧΟΣΑΠΟΥΝΟ, για να πλυθεί, ένα µπουκάλι µε ΛΕΒΑΝΤΑ, ΠΕΤΣΕΤΑ, ΧΤΕΝΑ, ΚΑΘΡΕΦΤΗ και ΖΑΧΑΡΩΤΑ. Έστελνε συγχρόνως και το ΣΙΝΙΑΤΙΚΟ: Μεταξωτό ύφασµα τοποθετηµένο σε ένα περίτεχνα σκαλισµένο ΣΙΝΙ. Γι αυτό το φόρεµα αυτό το λέγανε σινιάτικο. Το φόρεµα αυτό θα το έραβε και θα το φορούσε την ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ µετά το γάµο στα ΠΕΣΤΡΟΦΙΑ και την ΚΥΡΙΑΚΗ στα ΣΕΡΓΙΑΝΙΣΜΑΤΑ. Εκεί είχε και τα δώρα για τα πεθερικά και τ αδέρφια της νύφης Πουκα-µίσες, κάλτσες κ.λ.π. Αργότερα, πολύ αργότερα, φόρεµα για την πεθερά, κουστούµι για τον πεθερό και πουκάµισα για τους κουνιάδους. Αντίστοιχα δώρα έστελνε και η νύφη στα πεθερικά της: πουκαµίσες, κάλτσες, µαντήλια, παντόφλες κ.λ.π. Το απόγευµα της ΚΥΡΙΑΚΗΣ αυτής, σ άλλες περιπτώσεις την ΠΑΡΑ- ΣΚΕΥΗ, πριν απο το γάµο, ο προξενητής µε ένα στενό συγγενή του γαµπρού πήγαιναν στο σπίτι της νύφης, για να παραλάβουν το ΤΡΑΧΩΜΑ (µετρητά). Αυτό γινόταν φανερά. Μάλιστα πολλές γειτόνισσες έβγαιναν στις πόρτες τους, για να τους δουν να περνούν. Όταν από την Koρυτσά ήρθε η νύφη του Τρούψη ( ούµα) νύφη, οι δικοί ξεπέζεψαν µακριά απο το Τρουψέικο. Παράδειχναν, πως προηγείτο ένας άνδρας που κρατούσε στα χέρια του EΝΑ ΤΑΨΙ µε λίρες, που ήταν το ΤΡΑΧΩΜΑ. Με τη ΜΠΟΓΙΑ στη νύφη και το ΤΡΑΧΩΜΑ στο γαµπρό ξεκινούσε ο γάµος έλεγαν. η ΕΥΤΕΡΑ και ΤΡΙΤΗ άλεθαν το σιτάρι, για να έχουν φρέσκο αλεύρι για τα 83

84 ρεβυθένια και τις πίτες. Την ΤΕΤΑΡΤΗ κοπάνιζαν τα ρεβύθια και το απόγευµα έπιαναν την ΚΑΣΙΑ (τη µαγιά): Μέσα σε µια κανάτα, που ήταν τοποθετηµένη σε λεκάνη έριχναν το κοπανισµένο ρεβύθι και νερό. Από το περιεχόµενο αυτό σιγά-σιγά έβγαινε α- φρός, που χυνόταν στη λεκάνη. Με τον αφρό αυτό και µε αλεύρι έπιαναν το προζύµι, την κάσια. Την ΠΕΜΠΤΗ κοσκίνιζαν το αλεύρι µε µεταξωτή σίτα. Πρώτα άρχιζε το κοσκίνισµα ένα αγοράκι, για να γεννηθεί αγόρι το πρώτο παιδί. Έπρεπε να ζουν και οι δυό του γονείς. Χήρες και ορφανά δεν συµµετείχαν στις διαδικασίες του γάµου. Μετά άρχιζε το ζύµωµα. Η πρώτη µπουγάτσα (κουλούρα) ήταν για τον γα- µπρό. Την έβαζαν σε λαδωµένο ταψάκι και την κεντούσαν µε πιρούνι, οι πιο τεχνίτρες. Κατόπιν έφτιαχναν αµέτρητα ΠΑΡΜΑΚΙΑ (µικρές κουλούρες). Με αυτά θα καλούσαν τους συγγενείς και φίλους στο γάµο. Παράλληλα τη µέρα αυτή οι µπράτιµοι φορώντας τις ποδιές και µε τσότρες ή καράφες γεµάτες µε κόκκινο κρασί πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι, για να καλέσουν. Αντί για πώµα είχαν στις καράφες λουλούδια. Κάθε νοικοκύρης έβγαινε στην πόρτα, σήκωνε την τσότρα για να πιει µια γουλιά και ευχόταν στους µπράτιµους: «Και στο γάµο σας»... Τα πολύ παλιά χρόνια οι µπράτιµοι έλεγαν σε όσους καλούσαν στο τραπέζι (δείπνο): «Να ρθείτε µε το ΤΑΚΟΥΜΙ σας». ηλαδή να πάρουν µαζί τους πιάτο, κουτάλι, πιρούνι κ.λ.π. γιατί υπήρχε φτώχεια και o νοικοκύρης δεν είχε περίσσια, για τους καλεσµένους. Αργότερα το κάλεσµα γινόταν µε ΠΡΟΣΚΛΗΤΗΡΙΑ. Τα έστελναν µε κοριτσάκια συγγενικά, για να πάρουν και το φιλοδώρηµα. Σε όσους καλούσαν και στο τραπέζι έγραφαν από κάτω: «Καθ όλην την διάρκειαν του γά- µου». Σε ορισµένα σηµείωναν: «Μετά το δείπνο στο χορό» που σήµαινε, πως αφού δειπνήσετε στο σπίτι σας να ρθετε για το χορό - το γλέντι. Εδώ γίνονταν και οι περισσότερες παρεξηγήσεις, για τη διάκριση. Στο µεταξύ όλη την εβδοµάδα αυτή η νύφη µε τις φίλες της έπλεναν και σιδέρωναν τα προικιά. Την ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, στο δωµάτιο υποδοχής ΑΡΑ ΙΑΖΑΝ την προίκα. Από το πρωί κοριτσάκια πήγαιναν στα διάφορα σπίτια και έλεγαν: «Να ρθείτε να δείτε την προίκα». Επισκέπτονταν την προίκα γυναίκες και κοπέλες. Έφερναν µαζί τους και κάποιο δωράκι και οι συγγενείς την ηµέρα αυτή τα δώρα, για το γάµο, που ήταν χάλκινα: ταβάδες, κατσαρόλες, ταψάκια κ.λ.π. Ο χαλκός συµβόλιζε τη µακροζωία, γιατί ποτέ δεν χαλάει. Μέσα στα χάλκινα αυτά σκεύη έριχναν και ρύζι. Η προίκα ήταν όµορφα αραδιασµένη. Άλλα απλωµένα προικιά στο τραπέζι, άλλα, όπως κουβέρτες κ.λ.π. κρεµασµένα σε σχοινιά, για να φαίνονται εκεί και τα φουστάνια της νύφης εκτός από το νυφικό, που το έφερνε η ίδια η µοδίστρα την ΚΥΡΙΑΚΗ την ηµέρα του γάµου. Υπήρχαν την εποχή αυτή και δεισιδαιµονίες, µήπως κόψουν κανένα κοµµάτι και κάνουν µάγια στη νύφη. Οι επισκέπτριες παρατηρούσαν την προίκα και κάθε τόσο την παίνευαν. Στις προίκες κερνούσαν φοντάν (φοντάνια τα έλεγαν) και στραγάλια και εύχονταν «Καλορίζικα». «Να σας ζήσουν», «Και στα µικρότερα», «Και στο κεφαλάκι σας» στις ε- λεύθερες. Το βραδάκι η νύφη µε τις φίλες της ΙΠΛΩΝΑΝ την προίκα. Τοποθετούσαν, εσώρουχα, κάλτσες, µαντήλια κ.λ.π. µέσα στα σεντούκια, έριχναν ρύζι, κουφέτα και νοµίσµατα και τα κλείδωναν. Επάνω από τα µπαούλα (ήταν συνήθως δύο) τακτοποιούσαν τα στρώµατα, τα χαλιά, τα παπλώµατα και τις κουβέρτες και ψηλά τα µαξιλάρια ύπνου µε τις καλές δαντέλες και τα µαξιλάρια φιγούρας. Η προίκα ήταν συγκεντρωµένη έτοιµη να την παραλάβουν. Το ΣΑΒΒΑΤΟ άρχιζαν να προετοιµάζονται τα φαγητά, κυρίως στο σπίτι του γαµπρού, αλλά και στης νύφης, γιατί το βράδυ οι γονείς της προς τιµήν της έκαναν γλέντι. Σ αυτό θα παρευρίσκονταν οι φίλες και συγγενείς της νύφης, αλλά και του γαµπρού, εκτός από τον ίδιο, που την τελευταία εβδοµάδα δεν το είχαν σε 84

85 καλό να την επισκεφτεί. Μα, αν κάποιος ήθελε να το παραβλέψει, ακολουθούσε το γνωστό «αλεύρωµα» στο γαµπρό, που αναγκαζόταν να το σκάσει. Στο γλέντι αυτό εκτός από τα τραγούδια της χαράς υπήρχαν πολλά, που αναφέρονταν σε ξενιτειά, σε χωρισµό και προκαλούσαν µεγάλη συγκίνηση κυρίως στους σπιτικούς. Σαββατόβραδο συνήθως έβαφε µε οκνά τα µαλλιά της η νύφη. Χαράµατα της Κυριακής µε τραγούδια συνόδευαν οι φίλες της τη νύφη στη βρύση, για να πάρει νερό. Από το νερό αυτό έριχνε κατόπιν µε µια κανάτα στους γονείς της, για να πλυθούν. Ήταν η τελευταία φορά, που θα το κανε. Κι έτσι ήταν πραγµατικά συγκινητική η στιγµή αυτή. Ο γαµπρός την Κυριακή το πρωί πήγαινε στο σπίτι των µπρατίµων µε κρασί για να τους καλέσει. Αυτοί έφθαναν στο σπίτι του γαµπρού µε κρασί, µπουγάτσα, κρέας και το δώρο τους, για το γάµο. Κατόπιν γαµπρός, µπράτιµος, µε κρασί πάλι και λίγοι σπιτικοί, µε τα όργανα πήγαιναν να καλέσουν τον κουµπάρο, που θα έτρωγε το µεσηµέρι στο σπίτι του γαµπρού. Χόρευαν για λίγο στο σπίτι του κουµπάρου και επέστρεφαν σύντοµα. H κου- µπάρα σε ένα δίσκο είχε τις λαµπάδες και το ΣΤΕΦΑΝΟΜΑΝΤΗΛΟ, που ήταν ύφασµα, για φόρεµα της νύφης. Αυτό την ώρα της στέψης θα το έριχνε στις πλάτες του γαµπρού και της νύφης για να τους ενώσει. Απαραίτητες και λίγες καρφίτσες, για να στερεώσει το ύφασµα. Τα παιδιά ή συγγενικά παιδιά του κουµπάρου κρατούσαν άλλο το κρασί, άλλο τη µπουγάτσα, άλλο το ταψί µε κρέας και το δώρο για το γάµο, που ήταν κάτι ξεχωριστό κάποιο µεγάλο ταψί, µαγκάλι κ.λ.π. Κατόπιν οι µπράτιµοι και συγγενείς του γαµπρού πήγαιναν να ΠΑΡΟΥΝ την προίκα. Πήγαιναν χορεύοντας και τραγουδώντας. 0 γαµπρός παρέµενε στο σπίτι. Μπροστά τα όργανα. Πίσω τους µια κοπέλα µε νταµπλά. Εκεί βρίσκονταν το πέπλο, η γιρλάντα (γαρλάντα τη λέγανε), τα τέλια, για να στολιστεί η νύφη και τα άσπρα νυφικά παπούτσια, δώρο του γαµπρού στη νύφη. Αργότερα στο δίσκο αυτό τοποθετούσαν και το µπουκέτο, που θα κρατούσε η νύφη. Ήταν το ίδιο πάντα τυποποιηµένο µπουκέτο, που το έβρισκες έτοιµο στα καταστήµατα. Τα - λουλούδια από άσπρο χοντρό χαρτί πολυτελείας. Χάρτινο και δαντελωτό το µανrήλι, που τα αγκάλιαζε περίπου σαν αυτό, που χρησιµοποιούν οι ζαχαροπλάστες, για τις τούρτες σήµερα. Ήταν δεµένο µε κορδέλες άσπρες, που κρέ- µονταν. Τα µπουκέτα αυτά τα έβλεπες αργότερα να τα κρατούν στα χεράκια τους χαριτωµένες νυφούλες, του Κλήδονα. Πίσω από το κορίτσι µε το δίσκο ακoλουθούσε αραµπάς, µεγάλος τετράτροχος, που τον έσερναν δυο ανοιχτόχρωµα βόδια (όχι µαύρα). Στα πλαϊνά του αραµπά ήταν τοποθετηµένα ψηλά κάγκελα, αυτά που χρησιµοποιούσαν, για να µεταφέρουν θηµωνιές στα αλώνια. Και στο δάπεδο ήταν στρωµένο ένα ριγωτό κιλίµι. Πίσω από τον αραµπά οι συγγενείς του γαµπρού χόρευαν και τραγουδούσαν στους ήχους της µουσικής. Οι σπιτικοί της νύφης µε χαρές έβγαιναν να τους υποδεχτούν. Χόρευαν για λίγο όλοι στην αυλή του σπιτιού και ύστερα πάντα µε το δεξί πόδι έµπαιναν στο σπίτι. Τους πρόσφεραν φοντάν, στραγάλια, φιστίκια και κανένα κρασάκι. Κατόπιν σηκώνονταν, για να πάρουν την προίκα. που την φύλαγαν καλά οι φίλες της νύφης. Αυτές ζητούσαν χρήµατα, για να τους αφήσουν να την πάρουν. Γινόταν παζάρεµα. Οι κοπέλες συνεχώς ζητούσαν κάτι παράπανω (ώσπου κατέληγαν σε κάποιο ποσό). Τότε µια κοπέλα έβγαινε και έδενε στο εξωτερικό κέρατο κάθε βοδιού από ένα άσπρο µαντήλι. Χάριζε επίσης στους µπράτιµους από ένα µαντήλι και κάλτσες. Η προίκα µετεφερόταν προσεκτικά. Πρώτα τα µπαούλα. Οι 85

86 παριστάµενοι πετούσαν ρύζι στα προικιά. Μετά τα στρώµατα, κιλίµια, παπλώµατα κ.λ.π. Τα τοποθετούσαν όµορφα πάνω στα µπαούλα. Από πάνω τα καλύτερα, για να φαντάξει η προίκα. Τις καλές κουβέρτες και τα καλά τραπεζο- µάντηλα τα κρεµούσαν στα κάγκελα του κάρου, από την εξωτερική µεριά. Κατόπιν οι µπράτιµοι ανέβαιναν στο κάρο, για να προσέχουν. Ανέβαζαν και χαριτω- µένα αγοράκια καλοντυµένα, για να φέρουν γούρι. Για να γεννήσει αγόρια η νύφη. Μετά τη στέψη Επέστρεφαν βαδίζοντας αργά περνώντας από κεντρικούς δρόµους και διασχίζοντας πάντα την πλατεία. Σχηµάτιζαν ποµπή. Μπροστά οι µουσικοί. Πίσω σε κάποια απόσταση η κοπέλα µε το δίσκο και τα δώρα. Πίσω από την κοπέλα πάλι σε αρκετή απόσταση κοριτσάκια το ένα πίσω από το άλλο, που σχηµάτιζαν δύο γραµµές, η µια µακριά από την άλλη. Είχαν ψηλά τα χέρια και κρατούσαν από ένα µαξιλάρι κεντη- µένο, της φιγούρας. Τα επιδείκνυαν µε καµάρι. Πίσω τους άλλα κορίτσια µε µαξιλάρια του ύπνου. Τα πιο καλά, µε τις καλύτερες δαντελένιες µαξιλαροθήκες και άλλα παιδιά µε διάφορα δώρα, που είχαν φέρει στη νύφη για το γάµο µε ταβάδες, τεντσερέδες κ.λ.π. 86

87 Μεταφέροντας την προίκα Πίσω τους ακολουθούσε το κάρο µε τα προικιά και στο τέλος όσοι πήγαν να πάρουν την προίκα. Ο κόσµος άκουγε τη µουσική και έβγαινε στις πόρτες, για να παρακολουθήσει το γραφικό αυτό τρόπο της µεταφοράς της προίκας. Ως και οι άντρες άφηναν για λίγο την πρέφα και τάβλι και έβγαιναν στην πλατεία να δουν. Γεµάτος χαρά ο γαµπρός µε τους γονείς του έβγαιναν στην πόρτα να την υ- ποδεχτούν. Κατόπιν την µετέφεραν και την τακτοποιούσαν στην κρεβατοκάµαρη του ζευγαριού. Κάποιες κοπέλες έστρωναν το νυφικό κρεβάτι κι έριχναν πάνω στα σεντόνια κουφέτα, ρύζι και νοµίσµατα. Έβαζαν για λίγο ένα µωράκι, αγόρι, να ξαπλώσει και κατόπιν κλείδωναν την πόρτα και έπαιρναν το κλειδί. Πάντα υπήρχε η ανησυχία µήπως µπει κάποιος και τους κάνει µάγια. Στο µεταξύ το τραπέζι ήταν έτοιµο. Σ αυτό κάθονταν οι σπιτικοί, o κουµπάρος και οι δικοί του (ο κουµπάρος µπορούσε να φέρει στο γάµο όσους και όποιους ήθελε την ηµέρα αυτή) και οι µπράτιµοι. Μετά το φαγητό σε ένα δωµάτιο έλουζαν σε µια λεκάνη το γαµπρό φίλοι και συγγενείς µε τραγούδια κι άρχιζε το ξύρισµα του γαµπρού από τον µπαρµπέρη. Και καθώς το ξυράφι δεν «έκοβε», δος του χρήµατα στον µπαρµπέρη, για να τελειώσει κάποια στιγµή. Γι αυτό και η παροιµία «Ξύρισαν το γαµπρό για καλά», όταν κάποιον του πάρουν περισσότερα χρήµατα για κάτι από ό,τι έπρεπε. Τα χρήµατα τα έριχναν σε πιάτο µε νερό. Η παρουσία ξένων την ώρα του µπαρµπερίσµατος απαγορευόταν. Υπήρχε πάντα ο φόβος µήπως πέσει κάποια τρίχα και του κάνουν µάγια. Έλεγαν, πως τα µάγια πιάνουν µε τρίχες της κεφαλής και κοµµάτι ύφασµα από ρούχο εκείνου, που θέλουν να κάνουν κακό. Την ώρα που λουζόταν ο γα- µπρός.τραγουδούσαν: Λούζεται τ αρχοντόπουλο µ ένα χρυσό λαγένι, η πάπια φέρνει το νερό και η χήνα το σαπούνι κι η µάνα τ η αγρήγορη φέρνει το πιστιµάλι. Την ώρα του ξυρίσµατος λέγανε: Αργυρό ξουράφι σέρν αγάλια, αγάλια, τρίχα να µην ραΐσει και κακοκαρδίσεις τ αρχοντόπουλό µας τ άσπρο, το καλό µας, γιατ αυτή την τρίχα, την έχω αγορασµένη. για σαράντα άσπρα. Για σαράντα ένα. 87

88 Ύστερα έντυναν τον γαµπρό. Κάποιο εσώρουχο το φορούσε µε τις ραφές προς τα έξω για ν αποτρέψει τα µάγια. Κάτι αντίστοιχο γίνεται και στο σπίτι της νύφης τις ώρες αυτές. Αφού φάνε, για µεσηµέρι, βάζουν τη νύφη στο δωµάτιο της υποδοχής, για να τη χτενίσουν. Εκεί βρίσκεται και η µοδίστρα µε το νυφικό, για να τη ντύσει και µια ηλικιωµένη γυναίκα, για να τη χτενίσει. Από την κ. Αφροδίτη Τυπάδη γνωρίζω, πως περιζήτητη ήταν η ΚΟΥΤΣΟΝΤΑΙΝΑ, που χτένιζε καλά τις νύφες. Την ώρα του χτενίσµατος οι φίλες και οι δικοί της, όλες γυναίκες, τραγουδούσαν. Μεταξύ των τραγουδιών ήταν και το παρακάτω τραγούδι, που φέρεται να λέγεται σε όλους τους γάµους της. Μακεδονίας την ώρα αυτή: Αργυρό µου χτένι, σέρνε αγάλια, αγάλια, τρίχα να µην ραΐσεις, τρίχα να µην πέσει και την πάρει ο ξένος και την κάνει µάγια, µάγια του κορµιού µου και του κεφαλιού µου. Πάρε, αδερφή µου, το µαντήλι, να µαζέψεις τα µαλλιά µου, µην τα πάρουν οι οχτροί µου και µου τα κάνουν µάγια. Ντύνουν κατόπιν τη νύφη, περιποιούνται το πρόσωπό της και της φορούν τα παπούτσια. Τέλος της φορούν το πέπλο και τη γιρλάντα και κρεµούν τα τέλια. Επικρατεί µεγάλη συγκίνηση τη στιγµή αυτή, γιατί το πέπλο συµβόλιζε τη λησµονιά. Να λησµονήσει έπρεπε πλέον τους δικούς της, για άλλο σπίτι. Αφού ε- τοιµαζόταν φιλούσε τα χέρια των γονιών της, τ αδέρφια της και τους σπιτικούς, που συγκινηµένοι τραγουδούν: Το χειλάκι σου το µαγουλάκι σου τι ναι κίτρινο γαλαζοπράσινο. Μην αρρώστησες, µήνα θερµάνθηκες. Ουδ αρρώστησα µήνα θερµάνθηκα. Μένα, η µάνα µου µε είχε χαδιαρή και µε πάντρεψε στον πέρα µαχαλά. Βρίσκω πεθερά, σαν τριανταφυλλιά, βρίσκω πεθερό, κλωνί βασιλικό, κι αντραδέρφια δυο, µα το µικρότερο, µα το µικρότερο το οµορφότερο όλο µου λεγε κι όλο µ ορµήνευε: - Σήκω, νύφη µου, σήκω κι άλλαξε, σήκω κι άλλαξε και βάλε τα χρυσά και βάλε τα χρυσά να πας στην εκκλησιά, ν ανάψεις δυο κεριά το να στην Παναγιά να ζήσει η πεθερά και τ άλλο στο Χριστό, να ζήσει ο πεθερός. Στο µεταξύ πλησιάζει η ώρα της στέψης και ξεκινά η ποµπή µε το γαµπρό, τον κουµπάρο, τους µπρατίµους, για να παν να πάρουν τη νύφη, για την εκκλησιά. Μπροστά τα όργανα, η κοπέλα µε το δίσκο, που περιέχει τις λαµπάδες και το στεφανοµάνδηλο (αργότερα και τα στέφανα) κι ένα πιάτο µε κουφέτα. Πίσω όλοι οι άλλοι. 88

89 Σταµατούν κοντά στο σπίτι της νύφης, όπου µπαίνει ο κουµπάρος µε τους δικούς του να την πάρει. Ο γαµπρός µε την ακολουθία του περαµένουν έξω, σε κάποια απόσταση από την είσοδο του σπιτιού. Την στιγµή αυτή ακούεται από το σπίτι της νύφης το τραγούδι: Μάνα µου, τα λουλούδια µου, συχνά να τα ποτίζεις, µάνα µου, γλυκειά. Μην τα µαράνει ο κουρνιαχτός, να µην τα ψήσει ο ήλιος, µάνα µου, γλυκειά. Κάθε πρωί µε δάκρυα, το βράδυ µε τους πόνους, µάνα µου, γλυκειά. Αφήνω γεια στη µάνα µου και γεια στους ιδικούς µου, µάνα µου, έχε γειά. Αφήνω γειά στο µαχαλά και γεια στις µαυροµάτες, µάνα µου, έχε γειά. Αφήνω και στη µάνα µου, τρία γυαλιά φαρµάκι, µάνα µου, γλυκειά. Το να να πίνει το πρωί, τ άλλο το µεσηµέρι, µάνα µου, έχε γεια. Το τρίτο το φαρµακερό, όταν θα µε θυµάται, µάνα µου, έχε γεια. Η νύφη συνοδεύεται από το µεγαλύτερο αδερφό της, καθώς εµφανίζεται στην πόρτα. Με την εµφάνισή της ο γαµπρός και οι δικοί του ξεκινούν, πάντα µε τους ήχους της µουσικής. ίπλα του στέκονται οι µπράτιµοι. Από πίσω και σε κάποια απόσταση ακολουθεί η νύφη µε τον αδελφό της και τον κουµπάρο και πιο πίσω οι γονείς, τ αδέρφια της και οι συγγενείς της. Ο παπάς τους περιµένει στην είσοδο της εκκλησίας και τους οδηγεί στο ε- σωτερικό. Πάνω στο τραπέζι βρίσκονται τα βαριά στέφανα της εκκλησιάς µε τους λαµπερούς πολύχρωµους λίθους. Με αυτά θα τους στεφανώσει. Ήταν πολύ όµορφα στέφανα. Σχηµάτιζαν µεγάλο σταυρό δυο λωρίδες αρκετού φάρδους, στολισµένες µε πετράδια και ψηλά υπήρχε ένας µικρότερος σταυρός. Την ώρα της στέψης η κουµπάρα καρφιτσώνει στις πλάτες των παιδιών το στεφανοµάντηλο. Στο «Ησαΐα χόρευε...» ρίχνουν ρύζι κουφέτα, αλλά και νοµίσµατα στους νεονύµφους, για να είναι σιδερένιοι. Γινόταν σκοτωµός την ώρα αυτή από τους µικρούς, που σέρνονταν κυριολεκτικώς κάτω, για ν αρπάζουν καµιά δραχµούλα και κουφέτα. Κουφέτα και ρύζι µάζευαν από κάτω και µεγάλοι, κυρίως ρύζι, από το κεφάλι της νύφης και του γαµπρού. Θα το έβαζαν το βράδυ κάτω από το µαξιλάρι οι νέοι, για να δουν ποιον ή ποια θα πάρουν. Παλιά δεν µοίραζαν µποµπονιέρες. Άλλα κουφέτα έπαιρνε ο καθένας από πιάτο, που τους προσέφεραν µετά τη στέψη στην εκκλησία. Η επιστροφή στο σπίτι του γαµπρού γίνεται πάλι µε αργούς ρυθµούς. Περνούσαν όλοι οι γάµοι από το φούρνο του Μπέλε και κατηφόριζαν στην πλατεία. Οι µουσικοί παίζουν χαρούµενα κοµµάτια: «Περπάτα µαρ νύφη», έπαιζαν κάθε τόσο. Η νύφη είχε στητό το κορµί της και βάδιζε καµαρωτή, αλλά µε χαµηλωµένα τα µάτια. Βάδιζαν µε βήµα σχεδόν σηµειωτόν όλοι. Καµαρωτός και ο γαµπρός αλλά και αυτός κάπως ντροπαλός. Πρώτη φορά έπιανε αγκαζέ την κοπέλα του. Στο πέτο του σακακιού του είχε κονκάρδα µε κορδέλες. Γι αυτό και λέγανε, καθώς περνούσαν: Νύφη, νύφη, µε τα τέλια κι ο γαµπρός, µε τα κορδέλια. Οι µουσικοί κάθε τόσο σταµατούσαν και γύριζαν να δουν τι γίνεται πίσω. Σαν έβλεπαν κάπως µακριά την ποµπή, στραµµένοι προς τα εκεί έπαιζαν περι- 89

90 µένοντας να τους πλησιάσουν. Περιττό να πω, πως όλη η Χρούπιστα, ήταν στους δρόµους, για να δουν τη νύφη. Μόλις έφθαναν στο σπίτι η πεθερά περί- µενε στο κατώφλι του σπιτιού. Της έβαζε µια µπουγάτσα στο κεφάλι, για να φέρει ευτυχία στο σπίτι κι εκείνη µε το δεξί πόδι έµπαινε για πρώτη φορά στο σπίτι, όπου θα περνούσε όλη της τη ζωή. Κατόπιν υποκλινόταν στα πεθερικά και τους φιλούσε το χέρι. Εκείνοι την αγκάλιαζαν και της προσέφεραν γλυκά, για να είναι γλυκειά σ όλη της τη ζωή. Υπήρχαν και τα πειραχτήρια απ έξω, συγγενείς του γαµπρού, που απευθύνονταν στη νύφη λέγοντας: «Σούρβο νύφη», «Νύφη, σούρβο». ηλαδή από τώρα και στο εξής πρέπει να έχεις το στόµα κλειστό, όπως όταν έµπαινε νύφη η ΣΕΒΑΣΤΗ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ στο σπίτι του άντρα της φώναζαν: «Σούρβο, Σεβαστή», «Σεβαστή σούρβο». Η πεθερά έπαιρνε τα στέφανα, όταν οι γάµοι γίνονταν µε στέφανα της κου- µπάρας, τα φιλούσε και τα τοποθετούσε στο εικονοστάσι, δίπλα στα εικονίσµατα. Αµέσως ακολουθούσε ο χορός, έξω, στο σεργιάνι στη γειτονιά. Πρώτος έµπαινε στο χορό ο κουµπάρος. Οι βιολιτζήδες έπαιζαν: «Κουµπάρε, που στεφάνωσες τα δύο σου κυπαρίσσια, να τα αξιώσει o θεός να κάνεις και βαπτίσια». Μετά χόρευε η νύφη, ο γαµπρός, τα πεθερικά και οι υπόλοιποι. Οι βιολιτζήδες τις ώρες αυτές είχαν τις χαρές τους. Καθένας, που έµπαινε µπροστά να σύρει το χορό, οι δικοί του κολλούσαν νοµίσµατα στον αρχιµουσικό µε το κλαρίνο, που θα τα µοιράζονταν όλοι. Το βράδυ στο δοξάτο έστρωναν τα τραπέζια. Παρουσίαζαν 4-5 φαγητά. Πρώτα το σκέτο. Στη συνέχεια κότες γεµιστές, ψητά µε πατάτες, κοκορέτσια, πίτες γλυκές νυφιάτικες µε ρύζι και κανέλα, παντεσπάντι, ρεβανί, απ όλα τα καλά. Πρώτα σέρβιραν στον κουµπάρο το κεφαλάκι από το αρνί, για να τον τιµήσουν. Ύστερα τους άλλους. Ακολουθούσαν τραγούδια.το κόκκινο κρασί άφθονο. Μετά το δείπνο απέσυραν τα τραπέζια µε τα φαγητά, για να δηµιουργηθεί χώρος. Κατέφθαναν και όσοι είχαν κληθεί: «Μετά το δείπνο στο χορό». Σ αυτούς προσέφεραν µεζέδες και κρασί. Καθώς συνεχιζόταν το γλέντι, οι δίσκοι µε τους µεζέδες συχνά έκαναν την εµφάνισή τους. Ατέλειωτες φορές κοπέλες µε κολονάτες φρουτιέρες προσέφεραν µπιµπλιά, φιστίκια, αµύγδαλα και άλλους ξηρούς καρπούς. Άφθονο το κρασί. Σχετικό και το τραγούδι που ακολουθούσε: Μέσα σε τούτο το σοφρά, σε τούτο το τραπέζι, τρεις µαυροµάτες µας κερνούν, κι οι τρεις αράδα-αράδα. Η µια κερνάει µε τα γυαλιά κι η άλλη µε τις κούπες κι η τρίτη η µικρότερη κερνάει µε την κόφα. Κέρνα µας, κόρη µ κέρνα µας, κέρνα µας ως να φέξει, να πάρει ο ήλιος τα βουνά, όπου λαλούν τ αηδόνια. Όσοι προτιµούσαν ρακί τραγουδούσαν: Χίλια τραγούδια είπαµε, κανά ρακί δεν ήπιαµε. Φέρτε και το ρακάκι µας, να ψήσ το ζευγαράκι µας. Άσωτα τα τραγούδια που ακούστηκαν όλη την βραδιά. Ποιό να πρωτο αναφέρεις; Έβγα στο παραθύρι κρυφά απ τη µάνα σου... Του Κίτσου η µάνα κάθονταν... Τη Νέτα του Φασούλα... Την κοντούλα λεµονιά... Τα παιδιά της Σαµαρίνας... Το Μενούση... Τη Χάιδω... Πώς πιάνεται η αγάπη... 90

91 Ξενιτεµένο µου πουλί... Τι να πρωτοθυµηθείς; Με το λάληµα του κόκορα αρχίζουν τάχα µερικοί να ταράζονται, για να φύγουν. Τραγουδούν: Ταραχτείτε λίγο-λίγο, για να σηκωθώ να φύγω Οι µισοµεθυσµένοι απαντούσαν: Για κοιτάτε τον καιρό, σαν καλά να µαστε εδώ Ο κουµπάρος που έχει το πρόσταγµα του γάµου τους απειλεί: Για κοιτάτε πίσ στη θύρα, έχω και µια φουρτωτήρα. Όλοι τότε µαζί τραγουδούν: Ήρθε ο καιρός να φύγουµε, καιρός να χωριστούµε κι ο χωρισµός δεν είν καλός κι αντάµα δεν µπορούµε Φεύγουν µε το γνωστό τραγούδι «ΚΕΡΝΑ ΜΑΣ» Εµείς εδώ δεν ήρθαµε, κέρνα µας, κέρνα µας να φάµε και να πιούµε, άντε να κερνάς να καλοπερνάς µόνον σας αγαπούσαµε, κέρνα µας, κέρνα µας και να σας ευχηθούµε, να κερνάς να καλοπερνάς. Να ζήσει η νύφη κι ο γαµπρός, να ζήσουν να γεράσουν. Να ζήσουν κι οι συµπεθέροι, χίλια χρόνια να φτάσουν. Χάιντε παιδιά να φύγουµε, προτού µας βαρεθούνε. Κι οι όµορφες της γειτονιάς θέλουν να κοιµηθούνε. Σιούκ τι παιδιά να φύγουµε, προτού µας βαρεθούνε, της γειτονιάς οι όµορφες πρέπει να κοιµηθούνε. Τη ΕΥΤΕΡΑ, επόµενη µέρα του γάµου, οι συγγενείς πηγαίνουν µε γλυκά να ΘΡΕΨΟΥΝ τη νύφη. Άλλοι µε λαγγίτες, άλλοι µε χαλβάδες, παντεσπάνι κ.ά. Η νύφη παρουσιάζεται µε το ΕΥΤΕΡΙΑΤΙΚΟ, το µαύρο µεταξωτό φόρεµα, που ράφτηκε, για να εµφανιστεί τη µέρα αυτή. Είναι στολισµένη µε όλα τα ΜΑΛΑΜΑΤΕΝΙΑ δώρα, που της χάρισαν στον αρραβώνα και στο γάµο της. Τα φορεί όλα, για να τους τιµήσει. Να τιµήσει ξεχωριστά τον καθένα. Σκουλαρίκια, µπιλιντζίκια, καδένες, παντατίφ, καρφίτσες, το πεντόλιρο και µε τι δεν έχει στολιστεί! Γι αυτό, και όταν κάποια παραστολίζεται, της λένε: Μαρή, τι µας ντύθηκες σαν νύφη ΕΥΤΕΡΙΑΤΙΚΗ. Την Πέµπτη βάζουν τη νύφη να κάνει πίτες. Απο τις πίτες αυτές θα στείλουν και στους συγγενείς να δουν πόσο προκοµ- µένη νύφη πήραν. Την ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ η νύφη µε τον άνδρα της επισκέπτονται το σπιτικό των γονιών της. Γίνονται ΤΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΙΑ (επιστροφή στο σπίτι της). Το 91

92 βράδυ γίνεται µεγάλο γλέντι. Καλούν τους συγγενείς του γαµπρού και της νύφης. Τα παλιά χρόνια φώναζαν και τους βιολιτζήδες. Γι αυτό τη µέρα αυτή έλεγαν, πως γίνεται η ΜΙΚΡΗ ΧΑΡΑ. Την ΚΥΡΙΑΚΗ η πεθερά θα πάρει τη νύφη, για να πάνε στην εκκλησία. Αυτό θα γίνεται κάθε Κυριακή. Στο στασίδι η πεθερά, δίπλα της η νύφη, ώσπου να γίνει και αυτή πεθερά και πιάσει το στασίδι. Τη µέρα αυτή η νύφη φορεί το ΣΙΝΙΑΤΙΚΟ. Μετά την απόλυση της εκκλησίας νύφη, γαµπρός και σπιτικοί είναι καλεσµένοι στα ΓΥΡΙΣΜΑΤΑ. Αποβραδίς ειδοποιήθηκαν απ τα συγγενικά και φιλικά σπίτια. Τους προσφέρουν, όπου πάνε πολλά γλυκίσµατα κουραµπιέδες, σαλιάρους, παντεσπάνι, γλυκό κουταλιού κ.ά. Επειδή ήταν αδύνατο να φαγωθούν όλα, είχαν µαζί τους και άσπρους µπoχτσάδες, στους οποίους τα έβαζαν, για να τα πάρουν µαζί τους στο σπίτι τους. Οι ευχές την ηµέρα αυτή ήταν: Να ζήσετε, και του χρόνου µε ΠΑΙ Ι-(αγόρι) Μετά τα κεράσµατα πρόσφεραν στη νύφη και µια µποµπονιέρα µε κουφέτα. Μα για ένα ολόκληρο χρόνο πρόσφεραν µποµπονιέρες στη νύφη σε όσα σπίτια επισκέπτονταν για πρώτη φορά. ύο βδοµάδες διαρκούσε η διαδικασία του γάµου στη ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ. υο βδοµάδες όλοι είχαν ΧΑΡΑ. Ευχαριστώ θερµά τις κυρίες: Αφροδίτη Τυπάδη-Ελευθεριάδου και Μαριάνθη Μήρτσου-Κοπέλου για τις χρήσιµες πληροφορίες τους, για το παραπάνω θέµα του γάµου. Με τον τρόπο αυτό γίνονταν οι γάµοι πριν από το Μετά το 1940 πολλά έθιµα ή συνήθειες σιγά-σιγά απλοποιήθηκαν ή εγκαταλείφθηκαν ή ξεχάσθηκαν µε τις διάφορες κοινωνικές αλλαγές και την εξέλιξη. Πηγαίνουν να πάρουν τη νύφη H ΓΕΝΝΗΣΗ 92

93 ΓΕΝΝΗΣΗ ΒΑΠΤΙΣΗ ΠΡΩΤΕΣ ΦΡΟΝΤΙ ΕΣ Η µεγαλύτερη χαρά των γονιών είναι η καλή οικογενειακή αποκατάσταση των παιδιών τους και η µεγαλύτερη ευτυχία του νέου ζευγαριού η απόκτηση απογόνων. «Να ζήσετε, και του χρόνου µ ένα παιδί» η στερεότυπη ευχή στο νέο ζευγάρι από τα ΓΥΡΙΣΜΑΤΑ ακόµα. Τα παιδιά είναι δώρο Θεού. Ευλογία και χαρά, για το σπίτι, παρ όλα τα προβλήµατά τους. Και η χαρά αυτή γινόταν απερίγραπτη, όταν τα παιδιά ήταν αγόρια. Πρώτα απ όλα δεν χανόταν το «τζάκι» και παράλληλα µε τη φτώχεια, που έδερνε τις περισσότερες οικογένειες, δεν θα είχαν να ετοιµάσουν προίκες, ούτε τράχωµα. Και ακόµη, µια που συνηθιζόταν, τα αγόρια µετά το γάµο τους να µένουν στο πατρικό µε τους γονείς τους, θα είχαν αποκούµπι στα γεράµατά τους. Σ αφήνω γεια, αγάπη µου, σ αφήνω γεια, καλή µου, και εύχοµαι στην Παναγιά, να κάνεις ένα αγόρι, να το χουµε για στήριγµα και γηρατειών ελπίδα. Με τα παραπάνω λόγια αποχαιρετούσε ο νιόπατρος σύζυγος την εγκυµονούσα σύζυγό του, όταν αναγκαζόταν να ξενιτευτεί, για οικονοµικούς λόγους. Μετά το γάµο και, καθώς κυλούσε ο χρόνος, χωρίς να φαίνονται στον ορίζοντα παιδιά, άρχιζαν οι πρώτες ανησυχίες, πρώτα από τα πεθερικά: «Μήπως η νύφη που πήραµε είναι στείρα; Έχει γούστο να µοιάσει και η δική µας την τάδε θεια της, που δεν απόκτησε παιδιά». Λες να καναν µάγια στα παιδιά; Μπα, πληρώνουν τις αµαρτίες των γονιών τους αποφαίνονταν άλλοι. Έψαχναν οι έξω να βρουν, αν κάποια κατάρα τα ακολουθεί. 93

94 Τη στειρότητα πάντως την απέδιδαν στη γυναίκα. Αυτά γνώριζαν, αυτά έλεγαν. Μια και η ιατρική επιστήµη είχε άγνοια τότε στα θέµατα αυτά. εν είχε προχωρήσει η επιστηµονική έρευνα στο θέµα αυτό. Η λαχτάρα για παιδί πάντα είναι µεγάλη. «Θεέ µου, δώσε µας ένα παιδάκι, ας είναι και κοντορεβυθούλης» λέει το παραµύθι. Η πρώτη ελπίδα του ζευγαριού η ΜΕΓΑΛΟΧΑΡΗ. Στη Χάρη Της, τάµατα, προσευχές, µετάνοιες, λαµπάδες, για κάποιο παιδάκι. Παράλληλα έτρεχαν να λύσουν και τα µάγια. Μεγάλη υπόληψη είχε η νύφη, που έφερνε παιδιά στον κόσµο και µεγάλη ε- κτίµηση, όταν ήταν αγόρια. «Η τάδε γέννησε ΠΑΙ Ι» έλεγαν µε θαυµασµό και το µαντάτο έφθανε από στόµα σε στόµα παντού. Πριν από τις λαγγίτες. Και οι άλλες, που δεν είχαν την τύχη να νιώσουν τη µητρότητα, µε τον καιρό το έπαιρναν απόφαση και έλεγαν: «εν ήθελε ο Θεός να µας χαρίσει παιδιά» «Αυτό είναι του Θεού θέληµα» «Κι απ την καρδιά σας», η ευχή στις άτεκνες. (Ό,τι θελήσει η καρδιά σας να το αποκτήσετε). Ευχή ανεκπλήρωτη. Η νιόπαντρη, που αντιλαµβανόταν τη σύλληψη παιδιού, τον πρώτο καιρό δεν το ανακοίνωνε «από ντροπή» ούτε στον άνδρα της. Ήταν άπρεπο να συζητά το ζευγάρι τέτοια πράγµατα µεταξύ τους. Γινόταν γνωστό µε τις πρώτες αναγούλες και αδιαθεσίες της. Μα και τότε το στενό περιβάλλον το έκρυβε. εν έπρεπε να µαθευτεί. Μήπως µατιάσουν τη νύφη και χάσουν το µωρό. Πίστευαν ακόµη πως µε τη µυστικότητά τους το µωρό θα γεννιόταν πιο όµορφο. Η πρώτη τους φροντίδα ήταν να απαλλάξουν τη νύφη από τις βαριές δουλειές και την έξοδό της στα χωράφια. Της έδιναν χρόνο να ξεκουραστεί. Γιατί γνώριζαν εµπειρικά, πως την πρώτη αποβολή τη διαδεχόταν και άλλες και άλλες. Της προσέφεραν την καλύτερη µερίδα. Θά χει τώρα δυο στόµατα να θρέψει. Ό,τι θέλει η νύφη θα µαγειρέψουµε, στο πρώτο τουλάχιστο παιδί, έλεγαν. Και οι γειτόνισσες, σαν το µάθαιναν, βλέποντας την κοιλιά της να φουσκώνει, όλο και κάποιο νόστιµο φαγητό της έφερναν, από αυτά που σπάζουν τη µύτη µε την ευωδιά. Κανένα ψαράκι, κανένα κεφτεδάκι, λίγη πιτούλα, κανένα γλυκό, µήπως το µύρισε η νύφη και πάθει τίποτε το παιδί. Και αν είναι αγόρι; Αυτά κι αν δεν είναι απαιτητικά: Πρέπει η µάνα τους σώνει και καλά να δοκιµάσει αυτό που της µύρισε και κάθε άλλη λειξουριά, γιατί αλλιώς βγαίνουν πριν την ώρα τους! Όσο περίεργο κι αν φαίνεται στο διάστηµα της κύησης, τι παράξενες λειξουριές θέλει να δοκιµάσει η γυναίκα! Πεθερά και µάνα κάθε τόσο τη ρωτούσαν, µήπως ορέχτηκε τίποτε, για να της φτιάξουν, γιατί ήθελαν το εγγονάκι τους να γεννηθεί γερό, δυναµωµένο. Κάποια θεία µας (γεγονός) ρωτούσε κάθε τόσο τις δυο νύφες της, που κυοφορούσαν συγχρόνως, αν ορέχτηκαν τίποτε. Αυτές πάντα απαντούσαν αρνητικά. Μα λαίµαργη καθώς ήταν η ίδια, µια µέρα δε βάσταξε και τις λέει: «Τι νύφες είστε εσείς, να µη σας ορέγεται τίποτα;» Και µια και δυο πάει, που λέτε, στο µαγειρειό, ετοιµάζει στα γρήγορα αλευρίσιο χαλβά και αφού χλαπάκιασε, ποιος ξέρει πόσο, βάζει και στις νύφες της ένα πιατάκι. Για να µάθουν άλλη φορά να ορέγονται και αυτές κάτι. Η µαµή, που διάλεξε η οικογένεια, κάθε τόσο επισκεπτόταν µυστικά πάντα την εγκυµονούσα, για να της δίνει ορισµένες συµβουλές. Ήταν στις υποχρεώσεις της να την επισκέπτεται, τακτικά µέχρι και το σαράντισµα. Οι µαµές, θα λέγαµε, ήταν οι γιατροί της εποχής αυτής. Είχαν γνώσεις πάνω 94

95 σε θέµατα κύησης, τοκετού, βρέφους. Τις µετέδωσαν σ αυτές κάποια δικά τους πρόσωπα, που ασκούσαν και αυτά το επάγγελµα αυτό και γνώσεις που απέκτησαν µε τον καιρό ασκώντας τη δουλειά τους. Η εµπειρία τους ήταν µεγάλη για την εποχή αυτή. Αµείβονταν για τις υπηρεσίες που προσέφεραν µε χρηµατικά ποσά και δώρα, έτσι ώστε να λύνουν το οικονοµικό τους πρόβληµα. εν ήταν µόνο λειτούργηµα η προσφορά τους, αλλά και επάγγελµα. Έχαιραν εκτιµήσεως και σεβασµού και τις τιµούσαν καλώντας τες σε βαπτίσεις και γάµους. Πάντα υπήρχε κάποια επίσηµη θέση γι αυτές στα τραπέζια. Αλλά και οι εγκυµονούσες απολάµβαναν το σεβασµό. Πάντα έβλεπες στην εκκλησία και ηλικιωµένες να τις προσφέρουν το στασίδι τους και ακόµη στη βρύση να τις παραχωρούν τη θέση, για να πάρει πρώτη νερό. εν έλειπαν και οι πρόθυµες κοπέλες, που τις βοηθούσαν µεταφέροντας γκιούµια και στάµνες µέχρι το κατώφλι του σπιτιού της. Τους τελευταίους µήνες της κύησης, στα πρώτα χρόνια αναφέροµαι, άρχιζαν µικροετοιµασία, για να υποδεχτούν το µωρό. Μερικές πάνες, άλλες φανελένιες κι άλλες υφαντές ετοιµάζονταν, φασκές, πουκαµισάκια, το σκουφάκι του µωρού, κουλπάνια από παλιά σεντόνια και πουκαµίσες, αρκετά σαµαροσκούτια για την κούνια, για να απορροφούν τα υγρά. Όλα απλά, φθηνά, φτωχικά, τα απαραίτητα. Πολλά µάλιστα από αυτά θα χρησι- µοποιούνταν και για το µεγάλωµα και άλλων παιδιών της. Και γεννούσαν πολλά παιδιά τότε. «Όσα µας δώσει ο Θεός» έλεγαν. «Άλλα για µας, άλλα για το Θεό» συνέχιζαν µε πίκρα. Μεγάλη η θνησιµότητα των παιδιών τότε και από έλλειψη ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης και από άγνοια σε θέµατα υγιεινής. Οι επιδηµίες τα θέριζαν κυριολεκτικά. Σαν κοτόπουλα έπεφταν. εν θα ξεχάσω ποτέ, αν και ήµουν µικρή τότε, το συµβάν, που ο Θωµάς Σικαβίτσας την ίδια µέρα είχε χάσει από (οστρακιά) τα δυο του κοριτσάκια. Πέρασαν τα χρόνια αυτά. Η ζωή άλλαξε. Η ευηµερία έκανε την εµφάνισή της. Τώρα η νέα µητέρα που περιµένει µωρό από νωρίς µπιµπιλώνει φανελένιες πάνες, άλλες µε γαλάζιες και άλλες µε ροζ κλωστές. Απλικάρει τις πικεδένιες µε ροζ και σιέλ µεταξωτά υφάσµατα για να τυλίξει το µωρό της, όταν πρόκειται να δεχτεί επισκέψεις όταν το βγάλει στη γειτονιά. Τι κουνελάκια, τι σκυλάκια και γατούλες, τι κοτούλες και πετειναράκια δεν κέντησε πάνω τους µε τα χέρια της! Πλέκει, σιέλ, ροζ, άσπρα καλτσουνάκια βαµβακερά για το καλοκαίρι και από µαλακό µαλλάκι, για το χειµώνα. Τα στολίζει µε κορδονάκια και φουντίτσες. Πλέκει όµορφες ριχτές ζακετούλες, για τα πρώτα κρύα και κουβερτούλα όµορφη. Κεντάει και στολίζει τα σεντονάκια του παιδιού µε πολύχρωµες κλωστές δουλε- µένες ροκοκό και ανεβατό. Θα τα στρώσει στο κρεβατάκι του και στο καροτσάκι του µωρού, καθώς το πάει για κάποια βόλτα. Η πεθερά της τεχνίτρα στο βελονάκι, µπιµπιλώνει και στολίζει µε λεπτή ό- µορφη δαντέλα τα βατιστένια τώρα πουκαµισάκια του µωρού. Πρέπει να είναι µαλακά τουλάχιστον τα πρώτα, για να µην ερεθιστεί το σωµατάκι του. Κι η µάνα της από τη µεριά της, γεµάτη χαρά, ετοιµάζει την ΠΡΟΙΚΟΠΟΥΛΑ για το πρώτο εγγονάκι της. ΜΕΤΑΞΩΤΟ ΠΑΠΛΩΜΑΤΑΚΙ, για να το τυλίξει στο σαράντισµα και, όταν το πηγαίνει στην εκκλησία, η κόρη της, για να το µεταλάβει. ΣΕΝΤΟΝΑΚΙΑ κεντητά και µε δαντέλες. ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΚΙΑ-ΖΙΠΟΥΝΑΚΙΑ-ΑΛΛΑΞΙΕΣ-ΚΑΛΤΣΑΚΙΑ-ΚΑΛΤΣΟΥΝΑΚΙΑ και ένα σκουφάκι, µε ΦΛΟΥΡΙ για να πάει εκεί το κακό µάτι, µην τυχόν µατιαστεί το µωρό µας. Και η ΚΟΥΒΕΡΤΟΥΛΑ του, πλεχτή κι αυτή, στο χέρι! εν ξαναβγήκε καλύτερη! Τι να πούµε, για τα ΚΟΥΣΤΟΥΜΑΚΙΑ! 95

96 -Αµάν κι αµάν είπαµε να δούµε εγγονάκι! -Θ αφήσουµε να µας ξεπεράσουν οι άλλοι! Όµορφες σκέψεις! Μεγάλη η χαρά κι η ευτυχία! Στο µεταξύ, καθώς περνούσαν οι µήνες, η αγωνία των σπιτικών µεγάλωνε: Τι θα γεννήσει άραγε η νύφη; Παιδί ή κορίτσι; Παρατηρούσαν το σχήµα της κοιλιάς της. Την έβαζαν να βαδίζει πέρα δώθε. Σαν ΤΣΟΥΠΕΡΗ µας φαίνεται! Παιδί θα µας φέρει! Και το πρόσωπό της ο- µόρφαινε! Σίγουρα αγόρι είναι! Έλεγαν µε χαρά! Μα, αν η κοιλιά ήταν ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ και το πρόσωπό της έβλεπαν, πως γέµισε ΠΑΝΑ ΕΣ, σιγοψιθύριζαν: εν τη βλέπετε πως ασχήµαινε. Κορίτσι θα µας φέρει. Και συνέχιζαν. «Καλογεννήτικο νά ναι κι ό,τι νά ναι». Βέβαια πολλές φορές κάτι πετύχαιναν στις προβλέψεις! Άλλες πάλι φορές µαζεύονταν όλοι µαζί οι σπιτικοί και προσπαθούσαν από τα όνειρα που έβλεπε ο καθένας, να βρουν το φύλο του µωρού. Βέβαια ας µην ξεχνούµε πως συνήθως σε κάθε σπίτι υπήρχε ΚΑΖΑΜΙΑΣ, αυτό το µικρό µε το κόκκινο εξώφυλλο βιβλιαράκι, που εξηούσε τα όνειρα και ή- ταν συγχρόνως και ηµερολόγιο. Μα, αν δεν είχες, αγόραζες έναν την Τρίτη από το παζάρι, από κάποιον πλανώδιο Εβραίο και εξηγούσες µάνι-µάνι το όνειρό σου. Οι κυοφορούσες τις παραµονές και τις ηµέρες ορισµένων εορτών τις κρατούσαν. εν τρυπούσαν (δεν έραβαν) ούτε έκαναν κάποια χειρωνακτική εργασία. Μόλις χτυπούσε εσπερινό η καµπάνα, άφηναν το εργόχειρό τους, άναβαν το καντήλι και περίµεναν να περάσει και η αυριανή µέρα, για να ξαναρχίσουν τη δουλειά. Οι µέρες αυτές ήταν: ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ, για νά χουν ΚΑΛΗ ΛΕΥΤΕΡΙΑ. ΤΟΥ ΣΥΜΕΩΝ, για να µη βγει ΣΗΜΑ ΕΜΕΝΟ το παιδί. ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙ ΩΝΑ, για να µη βγει ΣΠΥΡΙΑΣΜΕΝΟ, µε εξανθήµατα. ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ, προστάτη των παιδιών και της ΠΑΝΑΓΙΑΣ, που είναι η µητέρα όλων µας. Όταν έφθανε η ώρα του τοκετού, έτρεχαν αµέσως να ειδοποιήσουν τη µαµή και τη µάνα της νύφης. Η πρώτη έµπαινε κρυφά. εν έπρεπε να µαθευτεί, για να έχουν εύκολο τοκετό. Αποµάκρυναν τα παιδιά του σπιτιού σε κάποιο συγγενικό σπίτι και έδιωχναν τους άνδρες. Τι χρειάζονται αυτοί σε τέτοιες δουλειές; Καλούσαν ακόµη κάποια ηλικιωµένη συγγένισσα, που είχε παρευρεθεί και σ άλλες τέτοιες περιπτώσεις και για να τις βοηθήσει και για να τις στηρίξει ηθικά η παρουσία της. Γιατί ο τοκετός πολλές φορές διαρκούσε και µέρες. Όπως και σήµερα, υπήρχαν δυστοκίες, µε τη διαφορά, ότι τότε ήταν δύσκολο να αντιµετωπιστούν, από άγνοια και έλλειψη µέσων. Η αγωνία όλων ήταν µεγάλη τις ώρες αυτές. «Η έγκυος έχει το ένα πόδι στον τάφο», συνήθιζαν να λένε. Όσο µακάβριο κι αν ακούγεται, η αλήθεια είναι, πως ήταν συχνές οι περιπτώσεις, κατά τις οποίες η µάνα έχανε τη ζωή της πάνω στον τοκετό. Και ορφάνευαν παιδιά πριν τη γνωρίσουν. Μα, όταν πήγαιναν όλα καλά, µε το κλάµα του µωρού, όλα ξεχνιούνταν. - Να σας ζήσει, «παιδί ΚΑΝΑΜΕ» η πρώτη ευχή από τη µαµή. Και ήταν περιχαρής, γιατί το φιλοδώρηµά της στις περιπτώσεις αυτές ήταν ξεχωριστό. «Να σας ζήσει, κουρίτσι είναι, ας είναι, τυχερό να ναι και σε αγόρια θα χαρούµε, νέοι είναι θα κάνουν κι άλλα παιδιά», αν γεννιόταν κορίτσι. Παρηγοριές. Και το φύλο το απέδιδαν στη µάνα. Τα µωρά που γεννιούνταν µε ΣΚΕΠΗ (υµένα) στο πρόσωπο, πίστευαν, πως θα είναι τυχερά στη ζωή τους, καθώς και όσα γεννιούνταν ηµέρα ΚΥΡΙΑΚΗ: Μέ- 96

97 ρα Κυριακή γεννήθηκε, λέµε ακόµη και σήµερα, για τα τυχερά παιδιά. Αφού τακτοποιούσε η µαµή τη µητέρα, έδενε συνήθως µε κόκκινη γερή κλωστή τον αφαλό του µωρού και τον έκοβε. Και κατόπιν έπλενε µε χλιαρό νερό το µωρό, έδινε εντολή σε κάποια να θάψει στην αυλή το ΥΣΤΕΡΟ και άρχιζε µε προσοχή το ΣΠΑΡΓΑΝΩΜΑ του µωρού. Του φορούσε το πουκαµισάκι του, τοποθετούσε τα κουλπάνια, κάλυπτε το σωµατάκι του µε τη φανελένια πάνα και, αφού τέντωνε προς τα κάτω χεράκια και ποδαράκια, το έδενε σταυρωτά σφιχτά µε τις ΦΑΣΚΙΕΣ αρχίζοντας από κάτω µέχρι και τους ώµους του. Ήθελε, όπως έλεγε, το σώµα του να γίνει στητό, κυπαρισσένιο. Οι φασκιές ήταν υφασµάτινες άσπρες λωρίδες, χασεδένιες ή από κάµποτ, που το φάρδος ξεπερνούσε τα πέντε δάχτυλα µε αρκετό µάκρος. Τις συγκρατούσε παραµάνα. Το παιδί τυλιγµένο µ αυτόν τον τρόπο παρέµενε ακίνητο µερόνυχτα. Γύρω στους έξη µήνες κρατούσε αυτό το φάσκιωµα. Αργότερα στο εµπόριο παρουσιάστηκαν έτοιµες φασκιές σε ροζ ή σιέλ χρώ- µα, που στην ύφανσή τους σχηµάτιζαν φράσεις, όπως: «ΟΝΕΙΡΑ ΓΛΥΚΑ Υ- ΠΝΟΝ ΕΛΑΦΡΥΝ» κ.ά. ύο τέτοιες φασκιές, µεταξύ άλλων, χάρισε η Θεανώ Καραγεωργίου, στο Μουσείο του Άργους. Κατόπιν φορούσε το σκουφάκι στο κεφαλάκι του µωρού (υφασµάτινο), για να γίνει στρογγυλό και όχι σαν σικέρκα, έλεγε χαριτολογώντας και το έβαζε στο κρεβάτι δίπλα στη µάνα του, που το σκέπαζε ελαφρά µε το πάπλωµά της. Περιττό ν αναφέρω πως το διάστηµα της λοχίας η λεχώνα χρησιµοποιούσε τα νυφιάτικα σεντόνια και µαξιλάρια, το καλό της πάπλωµα. Απαραίτητο στο προσωπάκι του µωρού ένα λεπτό ΤΟΥΛΠΑΝΑΚΙ, για να το προστατεύει από το κρύο, τα ενοχλητικά έντοµα και κυρίως για να µην είναι ε- κτεθειµένο στη θέα των επισκεπτών και µας το µατιάσουν. Για το µάτιασµα φρόντιζαν έγκαιρα να σκαλώσουν µια παραµάνα µε γαλάζια χάντρα περασµένη σε µάρτη (κλωσµένη κόκκινη και άσπρη κλωστή) και µια σκελίδα σκόρδο, για να κάψει το κακό µάτι. εξιά επάνω στη φασκιά σκόρδο και χάντρα έφερνε σε εµφανές σηµείο και η µάνα του µωρού και έδενε το κεφάλι της µε άσπρη τσίπα. εν έπρεπε να φαίνεται όµορφη, µη µατιαστεί. Σε λίγες µέρες θα βάλουν στο µικρό το σκουφάκι της γιαγιάς µε το µεγάλο χρυσό φλουρί, για να τραβά η λάµψη του το κακό µάτι εκεί. Αφού όλα έγιναν όπως έπρεπε, κάποιο δικό της παιδάκι έτρεχε πρώτα στη νονά, για να φέρει τα συχαρίκια και ύστερα στους λοιπούς συγγενείς, που του έδιναν και φιλοδώρηµα. Την πρώτη µέρα µωρό και λεχώνα την περνούσαν µε λίγο χλιαρό χαµόµηλο µε ζάχαρη. Το µωρό, για να καθαριστεί και η µάνα του να ηρεµήσει από την ταλαιπωρία που είχε υποστεί. Τις άλλες δυο ηµέρες µε σούπες, για να κατεβάσει γάλα και θα ακολουθούσαν ελαφρά πρώτα φαγητά, όπως ρυζόγαλα, πιλάφια, ώσπου να αρχίσει να παίρνει δυνατή τροφή, για να δυναµώσει. Θα απέφευγε όµως τα ωµά σκόρδα και κρεµµύδια, για να µη µεταφερθούν οι µυρωδιές τους στο γάλα της και πειράξουν το µωρό. Την πρώτη βδοµάδα η λεχώνα παρέµενε ξαπλωµένη στο κρεβάτι, για να ξεκουραστεί και τις τρεις πρώτες µέρες µερόνυχτα είχε δίπλα της κάποιο δικό της πρόσωπο, για να τη φυλάγει. εν την άφηναν µόνη. Αν το άτοµο αυτό χρειαζόταν να λείψει για λίγο, τοποθετούσε πίσω από την πόρτα του δωµατίου µια σκούπα, για να φυλάγει µωρό και λεχώνα. Το ίδιο έκανε αργότερα και η ίδια, ό- ταν αναγκαζόταν να βγει για λίγο από το δωµάτιό της. Το µωρό δεν έπρεπε να µείνει µόνο. Την τρίτη µέρα, από τη γέννησή του, γινόταν το επίσηµο λούσιµο του µωρού. Το λούσιµο θα γινόταν από τη µαµή. Γι αυτή την τελετή καλούσαν τη µάνα της 97

98 νύφης, τη νονά και στενούς συγγενείς. Εκεί στη µέση του δωµατίου µέσα σε µια λεκάνη ή κουπάνα θα έπλυνε το µωρό. Όλες µέσα στη λεκάνη έριχναν νοµίσµατα, δώρο για τη µαµή. Αν το µωρό ήταν αγόρι, µοίραζαν σε συγγενείς και φίλους λαγγίτες, για συχαρίκια, την ηµέρα αυτή. Το βράδυ στο ίδιο δωµάτιο έστρωναν επίσηµο τραπέζι. Οι γονείς της νύφης κατέφθαναν µε κρασί, µπουγάτσα, φαγητά και τα δώρα για το µωρό (προικοπούλα). ώρα έφερναν και οι λίγοι καλεσµένοι, που εύχονταν να είναι το µικρό τυχερό και να φέρει κι άλλα αδέλφια. Φεύγοντας δεν έπιαναν το χέρι της λεχώνας, για να µη χάσει το γάλα της. Τη µαµή την προβοδούσαν µε αρκετά φαγητά, που είχαν περισσέψει, πριν φύγει. Τα υπόλοιπα φαγητά και γλυκά τα άφηναν πάνω στο τραπέζι όλη τη νύχτα, για τις Μοίρες, που θα έρχονταν τα µεσάνυχτα να µοιράνουν, να πουν το πεπρωµένο του µωρού. Έβαζαν και κάτω από το µαξιλάρι του µωρού νοµίσµατα ή χρυσό, για ν αση- µώσουν τις Μοίρες και γράψουν καλά λόγια για την τύχη του παιδιού. Η λάµπα παρέµενε αναµµένη. Ποιες είναι τέλος πάντων οι Μοίρες, που από τη στιγµή που θα γεννηθεί κάποιος, ώσπου πεθάνει τις αναφέρουµε; Όλοι λίγο πολύ κάτι ακούσαµε γι αυτές, ας το ξανακούσουµε, το παραµύθι: (Παρότι φαίνεται η δοξασία αυτή ειδωλολατρική και αντιβαίνει στον Χριστιανισµό). Λένε, πως ήταν τρεις αδελφές, που κατοικούσαν σε ένα παλάτι στην άκρη του κόσµου. (Επίδραση από την Ελληνική αρχαιότητα) Άφηναν τα µεσάνυχτα το παλάτι και γύριζαν για να µοιραίνουν τα παιδιά, που γεννιούνταν. Τα µοίραιναν την τρίτη µέρα από τη γέννησή τους. Γι αυτό τη µέρα αυτή συγυρίζουν το σπίτι και το δωµάτιο της λεχώνας, για να τις δεχτούν. Γι αυτό στρώνουν στο δωµάτιο αυτό τραπέζι µε διάφορα πλούσια φαγητά, για να τις ευχαριστήσουν και καλοµοιράνουν το παιδί. Τρεις καρέκλες πρέπει να υπάρχουν γύρω στο τραπέζι, για να ξεκουραστούν και τρία πιάτα µε φαγητό. Έρχονται ασπροντυµένες, µε µαργαριταρένια βραχιόλια και γιορντάνια φορώντας κορώνα η κάθε µια στο κεφάλι της. Μπαίνουν τα µεσάνυχτα. Αφού ξεκουραστούν, τρώγουν πρώτα γλυκά, που άφησαν γι αυτές και εύχονται το παιδί να είναι γλυκαµένο σ όλη του τη ζωή. Οι δυο µελετούν τις τύχες του παιδιού. Και αν το δεχτεί η µεγάλη, το γράφει στο βιβλίο της. Λένε πως η µια γνέθει λινάρι µε τη ρόκα της και η άλλη τυλίγει την κλωστή στο αδράχτι. Κάθε τυλιξιά και ένας χρόνος για το παιδί. Όταν η τρίτη µε το ψαλίδι της κόψει την κλωστή, φεύγουν. Όσες τυλιξιές έχει το αδράχτι τόσα χρόνια θα ζήσει το παιδί. 98

99 Βάπτιση Τις πρώτες µέρες συγγενείς και φίλοι αφήνουν τη λεχώνα να ξεκουραστεί. Από τη δεύτερη βδοµάδα αρχίζουν να την επισκέπτονται µε γλυκά, πιλάφια, ρυζόγαλα, λαγγίτες, λουκούµια και ένα µικρό δωράκι για το µωρό. Τον πρώτο καιρό το δωράκι ήταν συνήθως 1-2 πήχεις ύφασµα, τσιτάκι κυρίως, για να του ράψουν αργότερα µε αυτό κάποιο ρουχαλάκι. Η επίσκεψη δεν κρατούσε πολύ, να µην την κουράσουν. Μετά το κέρασµα και τις ευχές σηκώνονταν να φύγουν. Πριν φύγουν, ζητούν να δουν το µωρό. Πλησιάζουν, σηκώνουν για λίγο το τουλπανάκι που καλύπτει το προσωπάκι του και το φτύνουν τρεις φορές λέγοντας: «Φτου, φτου, φτου να µην αβασκαθεί». Κατόπιν αφήνουν διακριτικά κάτω από το µαξιλαράκι του κάποια νοµίσµατα. Το ασηµώνουν. Με τα χρήµατα που θα συγκεντρωθούν θα αγοράσει αργότερα κάποιο δωράκι για το µωρό η µητέρα του. εν γνωρίζω αν αυτό συνέβαινε και σ άλλες οικογένειες. Πάντως µε τα χρή- µατα αυτά η µητέρα µου αγόρασε στον καθένα µας από ένα χάλκινο γκιούµι, που πάνω στο λαιµό του ήταν χαραγµένα τα αρχικά του ονόµατός µας και το έ- τος γεννήσεως. Σηµειώνω, επισκέψεις δεν γίνονταν µετά τη δύση του ήλιου, όσο ήταν λεχώνα και οι άνδρες επέστρεφαν νωρίς στο σπίτι, πριν βραδιάσει. Ούτε τη νύχτα άφηναν απλωµένα έξω τα ρούχα του µωρού να µην ισκιωθούν και αρρωστήσει το µωρό. (Μάλλον για να µην απορροφήσουν υγρασία). Όλες τις πρώτες 40 µέρες η λεχώνα κυκλοφορούσε αποκλειστικά στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού. εν έβγαινε ούτε στο κατώφλι µήπως τη δουν και τη µατιάσουν. Την 40η ηµέρα λουσµένη και καθαρή, φορώντας το καλό της φουστάνι πήγαινε µε την πεθερά και την µητέρα της να σαραντίσει. Προπορευόταν η µαµή κρατώντας το µωρό αγκαλιά. Μετά το σαράντισµα πήγαιναν στο σπίτι της µάνας της, όπου παράθετε πλούσιο γεύµα. Καλεσµένα τα πεθερικά της και η µαµή. Επειδή, όπως ανέφερα προηγουµένως, υπήρχε µεγάλη θνησιµότητα στα νεογέννητα, φρόντιζαν να τα βαπτίζουν τα περισσότερα σε δυο βδοµάδες από τη γέννησή τους. Ήταν µεγάλη αµαρτία να πεθάνουν αβάπτιστα. Ως και η εκκλησία δεν επέτρεπε να τα «διαβάσει» ο παπάς. Τα πρώτα χρόνια η βάπτιση γινόταν στο σπίτι, όπου µετέφεραν και την κο- 99

100 λυµβήθρα. Αν το µωρό ξαφνικά αρρώσταινε βαριά, για να προλάβουν, γινόταν ΑΕΡΟ- ΒΑΠΤΙΣΜΑ. Όποιος βρισκόταν εκείνη την ώρα στο σπίτι, το έπαιρνε στην αγκαλιά του και µπρος στο εικόνισµα το σήκωνε ψηλά λέγοντας: «Βαπτίζεται ο (η) δούλος του Θεού τάδε, εις το όνοµα του ΠΑΤΡΟΣ και του ΥΙ- ΟΥ και του ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ». Η βάπτιση αυτή ήταν ισχυρή. Αν επιζούσε, δεν χρειαζόταν να ξαναβαπτιστεί. Όταν σε κάποιο σπίτι ΕΝ ΣΤΕΡΙΩΝΑΝ παιδιά, τα χάριζαν τα ονόµατα: ΖΩΗ- ΖΗΣΗΣ ή ΣΤΕΡΓΙΑΝΗ-ΣΤΕΡΓΙΟΣ για να ζήσουν ή τα ΕΡΙΧΝΑΝ στην είσοδο της ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ: Μόλις γεννιούνταν, το τύλιγαν καλά και το έριχναν (το άφηναν) χάµω στην είσοδο της εκκλησίας. Αυτός που θα περνούσε πρώτος, άνδρας ή γυναίκα είχε το χρέος να το βαπτίσει. Μάλιστα, θεωρούσε ευτυχή τον εαυτό του, που αυτόν διάλεξε ο Θεός να τελέσει το ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΒΑΠΤΙΣΗΣ. Ανάλογα µε το φύλο του µωρού, του χάριζε ένα από τα παραπάνω ονόµατα. Στη θύµησή µου ήρθε το παρακάτω περιστατικό, που συνέβη πριν από πάρα πολλά χρόνια, όταν ήµουν πολύ µικρή: Ένα πρωινό ήρθε στο σπίτι µας µια γειτόνισσα η κ. ΜΑΡΙΓΩ ΜΠΑΜΠΑ (ΣΑ- ΜΑΡΑ) και άκουσα να λέει της µητέρας µου τα παρακάτω: ΕΡΙΞΑΝ το µωρό του τάδε στο κατώφλι της ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ και πέρασε ο Λαγός και το βάπτισε. Είχα µείνει άναυδη! Γιατί έριξαν το µωρό και πώς είναι δυνατό να το βάπτισε «λαγός», αναρωτήθηκα. Αργότερα ξεκαθαρίστηκε η απορία µου. Είχαν ρίξει το µωρό στην είσοδο της Εκκλησίας και ο πρώτος που πέρασε ήταν ο Λαγός, κάποιος κύριος µε το επίθετο αυτό, που έµενε νοµίζω κάπου εκεί κοντά στη ροδάνη και το βάπτισε. εν ξέρω, αν επέζησε το µωρό, και σήµερα, µεγάλο πια άτοµο, µπορεί να µας το επιβεβαιώσει. Οι πιο πολλές βαπτίσεις, αν δεν συνέτρεχαν σοβαροί λόγοι, γίνονταν αµέσως µετά το σαράντισµα του µωρού. εν είχαν κάποια ιδιαίτερη επισηµότητα. Γινόταν καθηµερινή µέρα. Συνήθως κάποιο πρωινό Τετάρτης και µετείχαν λίγα άτοµα. Η νονά, η µαµή που κρατούσε το µωρό, λίγοι σπιτικοί και 1-2 παιδάκια, για να µεταφέρουν τα συχαρίκια. Άνδρες δεν παρευρίσκονταν στο µυστήριο της βαπτίσεως. Το πρώτο αγόρι του ζευγαριού το βάπτιζε η κουµπάρα, που ο άνδρας της είχε στεφανώσει, για να συνεχιστεί η κουµπαριά. Την εποχή αυτή δεν γινόταν αυστηρός διαχωρισµός, ώστε οι νουνές να βαπτίζουν µόνον αγόρια ή µόνον κορίτσια. Γι αυτό ενηµέρωναν έγκαιρα τα βαπτισίµια τους, για να µη γίνει γάµος µεταξύ τους. Εθεωρείτο αιµοµιξία, γιατί όσα παιδιά έχουν την ίδια νουνά θεωρούνται αδέλφια. Η νουνά για τη βάπτιση έκανε τις παρακάτω ετοιµασίες. Αγόραζε: 1. Μια αλλαξιά για το µωρό (πουκαµισάκι και κυλοτάκι) 2. Το ένδυµα του µωρού (φουστανάκι ή κουστουµάκι) 3. Μια σκούφια υφασµάτινη (που ίσως έραβε και κανένα φλουράκι) 4. Καλτσάκια και παπουτσάκια 5. Αγόραζε επίσης 1-2 πήχεις χασέ άσπρο, για λαδόπανο 6. Μια µεγάλη πετσέτα, για να το τυλίξουν 7. Ένα µοσχοσάπουνο και µια µικρή πετσέτα, για να πλύνει µετά τη βάπτιση τα χέρια του ο παπάς, που του τη χάριζαν. 8. Ένα µπουκαλάκι µε λάδι 9. 5 κεριά 100

101 10. Ελάχιστες µαρτυριές σε ένα κουτάκι (σταυρουδάκια µε γαλάζια ή ροζ κορδελίτσα) και µια φούχτα πενταροδεκάρες στο µαντήλι της για µαρτυριά στα παιδάκια που θα βρίσκοταν στο µυστήριο της βάπτισης 11. Ακόµη την ηµέρα της βάπτισης φρόντιζε να χει µαζί της δυο γκιούµια το ένα µε κρύο και το άλλο µε ζεστό νερό. Το µωρό το κρατούσε πηγαίνοντας στην εκκλησία η µαµή και ακολουθούσαν οι ελάχιστοι συγγενείς. Η µητέρα κι ο πατέρας του µωρού παρέµεναν στο σπίτι, στους οποίους κάποιο παιδάκι τρέχοντας θα τους έφερνε τα συχαρίκια, για το όνοµα που χαρίσανε στο παιδί. Στο πρώτο παιδί το φιλοδώρηµα ήταν µεγαλύτερο. Μικρότερο στα άλλα δυοτρία, που έφθαναν καταϊδρωµένα από το πολύ τρέξιµο. Την ώρα που έντυναν το µωρό κάποια σκάλωνε στα πέτα των γυναικών τη µαρτυριά και βγαίνοντας η νουνά σκόρπιζε έξω µπροστά στην είσοδο της εκκλησιάς τις πενταροδεκάρες στα παιδάκια που παρακολούθησαν τη βάπτιση. Γινόταν σκοτωµός ποιο θα έβρισκε τις περισσότερες. Στην επιστροφή για το σπίτι το µωρό το κρατούσε στην αγκαλιά της η νουνά, που το παρέδιδε στην κουµπάρα, αφού προηγουµένως εκείνη είχε κάνει τρεις µετάνοιες µπροστά της και της φιλούσε το χέρι. Συνηθιζόταν να δίνουν στα µωρά πρώτα τα ονόµατα των γονιών του γα- µπρού και ύστερα έπαιρναν σειρά τα ονόµατα των γονιών της νύφης. Πολλές φορές τα πεθερικά της νύφης απαιτούσαν να βγάλουν και κάποιο ε- πιπλέον όνοµα, κάποιου δικού τους, που χάθηκε νέος. Τότε γινόταν τέτοιες παρεξηγήσεις, που συνέβαινε και σ όλη τους τη ζωή να είναι παρεξηγηµένοι οι συµπέθεροι. Υπήρχαν και περιπτώσεις, ελάχιστες, που οι γονείς, όσο ζούσαν, δεν ήθελαν ν ακούσουν το όνοµά τους, γιατί πίστευαν πως ένας από τους δυο που είχαν το ίδιο όνοµα, θα πέθαινε. Όταν στο θείο µου Μιχάλη του έφεραν το πρώτο του εγγονάκι από την εκκλησία, το πήρε στην αγκαλιά του γεµάτος συγκίνηση, το φίλησε και ύστερα τον είδα σε µια γωνιά του δωµατίου να κλαίει ασταµάτητα. Στην ερώτησή µου, απάντησε: «Μιχάλης γεννήθηκε, Μιχάλης θα πεθάνει». Μετά τη βάπτιση ακολουθούσε τραπέζι, που παρακάθονταν η νουνά, η µα- µή, οι γονείς της νύφης και λίγοι στενοί συγγενείς. Πολύ αργότερα, στ αγόρια, γινόταν οι βαπτίσεις Σάββατο ή Κυριακή µετά την απόλυση της εκκλησίας και στρωνόταν στο σπίτι πλούσιο τραπέζι µε ψητά κρέατα, κοτόπουλα, κρασί και λογιών-λογιών γλυκά. Ήταν όµορφα τα γλέντια αυτά πλαισιωµένα µε κεφάτα τραγούδια. εν είχαν καµιά σχέση µε τα σηµερινά τραπεζώµατα σε κάποια ταβέρνα ή εστιατόριο. Την εποµένη της βάπτισης η µητέρα του µωρού έπλενε το λαδόπανο και την πετσέτα που τυλίχτηκε το µωρό και τα νερά αυτά που περιείχαν ΑΓΙΟ ΜΥΡΟ τα έχυναν στο ποτάµι. Με το λαδόπανο έφτιαχνε αργότερα πουκαµισάκια για το µωρό και επέστρεφε στη νουνά την πετσέτα µε γλυκά. Την πετσέτα αυτή τη φύλαγε η νουνά, για να τη χρησιµοποιήσει αποκλειστικά και σε άλλες βαπτίσεις. Πολλές φορές µάλιστα τη δάνειζε και σε γνωστές, που δεν είχαν τη δυνατότητα να αγοράσουν δική τους. Μετά το σαράντισµα δίπλα στο κρεβατάκι της µάνας τοποθετούσαν µια ξύλινη κούνια, για να κοιµάται το µωρό κουνώντας το. Ορισµένοι την κούνια αυτή τη λέγανε ΣΑΡΜΑΝΤΣΑ ή ΣΑΡΜΑΝΙΤΣΑ. Οι τόσο όµορφες λέξεις προήλθαν από τη λέξη ΣΑΜΑΡΙ. Γιατί πρώτα αποκοίµιζαν τα µωρά σε αναποδογυρισµένο σα- 101

102 µάρι. Σαρµανίτσα Στην κούνια τοποθετούσαν αχυρένιο στρώµα (µεντεράκι) όπου άλλαζαν τακτικά το άχυρο, για ν αποφεύγονται οι δυσάρεστες οσµές. Πάνω από το στρώµα αυτό έβαζαν αρκετά σαµαροσκούτια, που καθώς ήταν ολόµαλλα, απορροφούσαν τα υγρά, για να µείνει στεγνό, κατά το δυνατόν, το µωρό και πάνω από αυτά διάφορα πανιά. εν υπήρχαν τότε µουσαµάδες κ.λ.π. Το µωρό, για αρκετούς µήνες τρεφόταν µε το γάλα της µάνας του, που φρόντιζε, αν βρισκόταν κοντά της κάποιο ξένο άτοµο, να σκεπάζει το στήθος µε ένα άσπρο µαντήλι, για να µη τη µατιάσουν και χάσει το γάλα της. Ο θηλασµός συνεχιζόταν και πέρα από τους δώδεκα µήνες, όταν ήθελε ν αποφύγει κάποια ανεπιθύµητη κύηση. Πετύχαινε τον αποθηλασµό του µωρού βάζοντας κινίνο στη θηλή, για να πικραθεί το βρέφος και αποστραφεί το γάλα. Τα µωρά που ορφάνευαν µε τη γέννα της µάνας τους τα έφερναν σε διάφορες µάνες να τα θηλάσουν, ώσπου ξεπεταχτούν και, αν χρειαζόταν, το συµπλήρωναν µε γάλα ΓΑΪ ΟΥΡΑΣ, που έλεγαν ότι µοιάζει µε το µητρικό. Τα πρόωρα και αδύναµα τα τύλιγαν σε πρόβειο τοµάρι, που ήταν η θερµοκοιτίδα της εποχής αυτής. Τη φροντίδα του µωρού µετά το σαράντισµα την είχε κυρίως η γιαγιά, γιατί ήταν πιο έµπειρη και πιο εύκαιρη, µια που η µάνα ασχολείτο µε πιο βαριές δουλειές. Η γιαγιά το ξεφάσκιωνε, το άλλαζε, το άφηνε ανοιχτό για λίγο να ξεµουδιάσει, το έβαζε µπρούµυτα στο αριστερό της χέρι να ξεκουραστεί και χάϊδευε απαλά την πλατούλα του µε το δεξί της χέρι, για να κινηθεί το αίµα του. Ας µη ξεχνάµε το βάρβαρο τρόπο φασκιώµατος της εποχής αυτής. Αργότερα, καθώς το είχε ανοιχτό, του έκανε διάφορες ασκήσεις µε τα ποδαράκια του. Έπαιρνε το δεξί του ποδαράκι και το έφερνε, ώστε τα δαχτυλάκια του να α- κουµπήσουν στον αριστερό τον ώµο. Μετά το αριστερό του ποδαράκι έπρεπε να ακουµπήσει στο δεξί του ώµο. Επαναλάµβανε αρκετές φορές τις ασκήσεις αυ- 102

103 τές. Αργότερα βλέπαµε τα µωρά να πιάνουν ένα ποδαράκι και να το φέρνουν µόνα τους στο στόµα τους. Να το κοιτούν παράξενα. Και αφού το ξανασπαργάνωνε και σταύρωνε τρεις φορές µε το δεξί της χέρι το στήθος του µωρού, τραβούσε απαλά τη µυτούλα του µε τα δυο της δάχτυλα για να γίνει κοντυλένια. Κατόπιν το έφτυνε τρεις φορές και το τοποθετούσε στην κούνια του. Κι άρχιζε το κούνηµα για να το αποκοιµίσει. Πότε µε το χέρι, όταν είχε τα χέρια της ελεύθερα, και πότε µε το ποδάρι, πλέκοντας συγχρόνως κάποιο τσουράπι για τη φαµίλια. Μα, όταν αργούσε να το πάρει ο ύπνος και εκείνη είχε να κάνει κι άλλες δουλειές, το «αντράλιαζε» µε το πολύ κούνηµα, ώσπου έκλεινε τα µάτια του και α- ποκοιµόταν. Ένα γλυκό α,α,α! ήταν το πρώτο νανούρισµα µάνας ή γιαγιάς στο µωράκι. Και άρεζε το νανούρισµα αυτό. Μετά από λίγο καιρό το αναζητούσε πάλι επαναλαµβάνοντας και αυτό α,α,ααα!!! Αργότερα µάνα και γιαγιά θ άρχιζαν να το κοιµίζουν µε τα ρυθµικά και σ ό- λους µας γνωστά ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ. Τα απλά αυτά νανουρίσµατα έβγαιναν από τα χείλη τους µε τρυφερότητα και αγάπη µε χαµηλόφωνη µονότονη φωνή, γεµάτη γλυκάδα. Επαναλαµβανόταν συχνά σ αυτά η λέξη«νάνι-νάνι» και αποκοίµιζαν το µωρό. Με τα νανουρίσµατα αυτά µας αποκοίµιζαν οι µανάδες και γιαγιάδες µας και µε τα ίδια αποκοιµίσαµε τα παιδιά µας. Ας θυµηθούµε µερικά από αυτά: Κοιµήσου εσύ, παιδάκι µου, κι εγώ σε νανουρίζω κι εγώ την κούνια σου κουνώ και σε αποκοιµίζω. Κοιµήσου και παράγγειλα στην Πόλη τα προικιά σου, (τα άρµατά σου, στ αγόρια) στα Γιάννενα τα ρούχα σου και τα διαµαντικά σου Νάνι, νάνι, νάνι, νάνι ύπνο ήσυχο να κάνει, να κοιµάται να τρανεύει, να ξυπνάει να ηµερεύει. Ύπνε που παίρνεις τα µικρά, έλα πάρε και τούτο. Μικρό -µικρό σου τό φερα, µεγάλο φέρε µου το. Μεγάλο σαν ψηλό βουνό, ψηλό σαν κυπαρίσσι. Κι οι κλώνοι του να φτάνουνε σ Ανατολή και ύση. Νάνι, νάνι, νάνι, νάνι Το µωράκι µου να κάνει. 103

104 Θα µου επιτρέψετε να παραθέσω στο χώρο αυτό και ένα άλλο θαυµάσιο κατά την άποψή µου νανούρισµα, που µε αυτό κάποιες άλλες µάνες, από κάποια άλλη ελληνική γωνιά αποκοίµιζαν τα µωρά τους: Κοιµήσου βέργα µάλαµα, κοιµήσου, βέργ ασήµι, όπου σε στέλν ο βασιλιάς πεσχέσι (δώρο) του βεζύρη. Κοιµήσου που σε ράβουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου τα αποτελειώνουνε σαρανταδυό µαστόροι, Ο ένας βάνει µάλαµα κι ο άλλος το µετάξι κι οι άλλοι οι αποδέλοιποι τον ουρανό µε τα άστρι. Κοιµήσου, χαϊδεµένο µου, κι εγώ θέλα σου κάνω µαλαµατένια κάµαρη και µέσα θα σε βάνω. Βάνω στις πόρτες µάλαµα, στο παραθύρ ασήµι, στην ειδική σου κάµαρη διαµάντια και ζαφείρι. Κοιµήσου, ανθέ της λεµονιάς, κλαδί της µαντσουράνας, γαρύφαλο της Βενετιάς, τριαντάφυλλο της Σπάνιας. Και κοιµάται το µωράκι τ ασηµένιο σφυριχτράκι Μ. Λελέκου, Επιδόρπιον Α Αλήθεια, πόση τρυφερότητα περιέχουν όλα τα νανουρίσµατα, τρυφερότητα, που βγαίνει από την ψυχή της µάνας και γιαγιάς, γιατί αυτές ήταν οι δηµιουργοί τους! Μετά από 5-6 µήνες πετούσαν τις φασκιές και κοίµιζαν το µωρό τυλιγµένο µόνον µε τις πάνες του, αφήνοντας έξω ελεύθερα τα χεράκια. Ασυνήθιστο καθώς ήταν σ αυτόν τον τρόπο φασκιώµατος τον πρώτο καιρό δεν το έπιανε ο ύπνος. Τρόµαζε µε το παραµικρό κούνηµα. Το άκουες να γκρινιάζει ασταµάτητα και, για να το ξεγελάσει η γιαγιά, τύλιγε λουκούµι σ ένα µαντήλι και το έβαζε στο στοµατάκι του, που πιπιλίζοντάς το, αποκοιµιόταν. Και ήξεραν ένα σωρό γιατροσόφια οι γιαγιάδες. Όταν πονούσε το αφτάκι του, έσταζε δυο σταγόνες λάδι από το καντήλι κι άλλες φορές, αφού κρατούσε ρακή στο στόµα της γι αρκετή ώρα χουχούλιζε κατόπιν το πονεµένο αφτί. Για τη δυσκοιλιότητα του έδινε να πιει χαµόµηλο και για κλύσµα λάδωνε το µίσχο από το µοσχόφυλλο, που πάντα κρατούσε σε κάποια γλάστρα για το σκοπό αυτό και αυτό έβγαινε µάνι-µάνι. Για το στοµάχι έβραζε δυόσµο ή µαντζουράνα. Για το βήχα έβραζε το εσωτερικό µέρος του κυδωνιού µε τους σπόρους, που πάντα είχε φυλαγµένους. Πικράγγουρο ετοίµαζε για τον ίκτερο. Για τον πονόµατο έλεγε στη µάνα του να στάξει 2-3 σταγόνες γάλα στο µάτι κατ ευθείαν από το βυζί της. Κι η κοκκινίλα χανόταν στο λεπτό. 104

105 Για τη στοµατίτιδα άλειφε τη γλωσσίτσα του µε αγνό µέλι ή µελάνι. Όταν έβραζε το στήθος του, τοποθετούσε σακουλάκια µε ζεστά πίτυρα. Ατέλειωτα τα γιατροσόφια της γιαγιάς! Ως και ΜΑΚΟ το πότιζε, όταν έσκουζε τη νύχτα από το πολύ κλάµα. Ήθελε κι αυτή να κλείσει λιγουλάκι µάτι! Είχαν ιδιαίτερη σχέση γιαγιά και εγγονάκι. εν ξέρω τι έκανε για τα παιδιά της, αλλά για το εγγονάκι της χαράµατα έτρεχε στο πανηγύρι, για να του αγοράσει ΤΣΙΓΚΑΛΙ Ι (κουδουνίστρα), για να γλεντούν κι οι δυό τους τις ώρες τους. Το µωρό σιγά-σιγά µεγαλώνει. Σαλιώνει και γκρινιάζει. Κάπου-κάπου εµφανίζει και λίγο πυρετό. Τον τελευταίο τον ξεπερνά µε λίγες κοµπρέσες µε ξιδόνερο, που βάζει στο µέτωπό του. Του δίνει και µια σκληρή κόρα από µπαγιάτικο ψωµί, για να τρίψει τα ούλα του, που πονούν. Σε λίγο θα σκάσει το πρώτο δοντάκι! Όποιος το βρει πρώτος, θα χαρίσει στο µωρό ΡΟΥΧΑΛΑΚΙ και η γιαγιά θα µοιράσει σπιτικό χαλβά στη γειτονιά. «Παππούλης, να γίνει» εύχονται οι γειτόνισσες «της καλοµάνας το παιδί, στους πέντε µήνες κάθεται, στους έξι καλοκάθεται» λέγεται. Μα σαν περνούν κι οι έξι και πάµε για τους επτά τη βλέπεις να σχηµατίζει γωνιά µε µαξιλάρια για να το βάλει να καθήσει. Αργότερα, θα στρώσει µε φλοκάτες τα ντιβάνια, για να πιάνεται από το φλόκο και για να στέκεται όρθιο και για να µπορεί να κάνει λίγα βηµατάκια δεξιάαριστερά. Τους µήνες αυτούς θ αρχίσει να του δίνει ρυζάλευρο, τραχανά, σούπες µε φιδέ και παπάρα µε γάλα. Βέβαια απαραίτητο και το φρέσκο αυγουλάκι. Της ηµέρας. Τώρα, όταν κάθεται στο σοφρά να φάει, το έχει µαζί της στα γόνατα και κάθε τόσο βουτάει το δάχτυλο στο φαγητό της και το χώνει στο στόµα του µωρού. Να γλείψει και αυτό, για να συνηθίσει από τώρα όλες τις γεύσεις, λέει. Κρυφά από τη µάνα του, πότε-πότε µε το δάχτυλό της πάλι θα του δώσει να δοκιµάσει και καφέ από τα αποµεινάρια του φλιτζανιού της. Και αυτό, να! Ανοίγει το στόµα του, σαν χηνάρι. Τώρα που το µωρό µπορεί κάπως να σταθεί στα πόδια του, αρχίζουν οι χοροί µε ΤΑΧΤΑΡΙΣΜΑΤΑ. Τα εύθυµα αυτά τραγούδια, που µε το ζωηρό ρυθµό τους παρακινούν το µωρό να χορεύει και να πηδά στην αγκαλιά της µάνας και της γιαγιάς του. Τρυφερός και ανάλαφρος ο τόνος. Μάνα και γιαγιά ακούς να το καλοπιάνουν, πότε µε κωµικά ταξίµατα και πότε µε δήθεν φοβερίσµατα. Τα λόγια µπορεί να µην έχουν πολλές φορές νόηµα και ειρµό, αλλά µε την οµοιοκαταληξία, που τα συνοδεύει, προκαλούν διάθεση για χορό; Ας θυµηθούµε µερικά: Ταχ τιριρί και ταχ, τιριρό, Τα παιδιά µας τα καλά το παιδί µας θέλ χουρό. πέντε δέκα στον παρά. Τα βιολιά δεν είναι δω, Τ άλλα τα καλύτερα θέλ χουρό, θέλει καγκέλι µια κουπάνα πίτυρα θέλ κι νύφη από το χέρι. Το παιδί µου θέλ χουρό, Να το δείρω θέλω γω τα βιολιά δεν είναι εδώ. µε της µύγας το φτερό. Ποιον να στείλω να τα φέρει, Να το δείρω θέλω πάλι, ένα δίγροσο γυρεύει. µε τις µύγας το ποδάρι. Στέλνω τ ένα, στέλνω τ άλλο, Έλα µπάρµπα και τατά, στέλνω το χελιδονάκι, φέρε του παιδιού κοκά. που είναι γρήγορο πουλάκι. Ταρνανά και µπω, µπω, µπω, Πάρτε το, κρατήστέ το 105

106 µεσ στον κόρφο του να µπω. Σαν ο ψύλλος να τσιµπώ, σαν τα αβγό να γκυλιστώ. κι όλο τραγουδήστέ το, να πετάει σαν πουλί, να πηδάει σαν αρνί. Άλλη βάπτιση Πάρτε το, χορέψτε το και γλυκοχαϊδέψτε το. Πέστε το να ζει, ν αυξαίνει τα κορίτσια να µαραίνει. Έχω γιο κι έχω χαρά, που θα γίνω πεθερά. Έχω κόρη κι έχω πίκρα, που θα µε ζητούνε προίκα. Τα περισσότερα ταχταρίσµατα λέγονταν, όταν το απογευµατάκι κάθονταν οι γιαγιάδες έξω από τις πόρτες τους σε πεζούλια και ξύλινα σκαµνάκια πολλές µαζί. Για να δείξει η κάθε µια, πόσα ξέρει το εγγονάκι της. Οι ώρες αυτές περνούσαν τις περισσότερες φορές χωρίς να το καταλαβαίνουν. Μα όταν στη γειτονιά µου έβλεπαν ξαφνικά τα βόδια του ΓΙΑΝΝΑΚΗ ΜΠΑΜΠΑ, να επιστρέφουν από τη δουλειά, µε µια τινάσσονταν ξαφνιασµένες, σαν να τις δάγκωσε φίδι και χώνονταν βιαστικά στο σπίτι µονολογώντας: Πω,πω! Πώς πέρασε η έρµη η ώρα! Αυτά, παιδί µου, σε ξεµυαλίζουν µε τα καµώµατά τους! Και έχω το φαγητό στη φωτιά! Έχει γούστου να το καψα και µε τι θα πουρέψουµε το βράδυ! Τι θα τους δώσω να φαν, σαν γυρίσουν από το χωράφι! Τις Κυριακές, µια που δεν είχαν δουλειά, έβγαζαν τα µωρά τους στο σεργιάνι, οι µάνες. Κάθε µια φυσικά καµάρωνε το δικό της, έριχνε και κάποια µατιά στα διπλανά. Μα σαν έβλεπε κάποια πρόοδο στα συνοµήλικα του παιδιού της, έµπαινε παρπαλιασµένη στο σπίτι κι ακολουθούσε ο διάλογος: -Μαρ µάνα, τι κάνεις εσύ; Ντιπ, µούκταβου το δικό µας! εν βλέπεις τα άλλα πόσα ξέρουν; -Σώπα, δεν ξέρεις εσύ! Τα πιδιά αργούν να µιλήσουν. Μαζεύουν τώρα! Θα τα 106

107 πουν µια και καλά, όλα µαζί. Τα κουρίτσια, µόνον ξέρουν να µπαρµπαλιάζουν. Μα, έλεγε πάλι από µέσα της: Έχει γούστου, πικρή µου, να βγει µούτκαβου του δικό µας! Να µην νογάει κατά πού παν τα δυο! Μήπως το δινα παραπάνω µάκο, από όσο έπρεπε και µας βγει κανά χαζό; Αλλά από τη χαραή κι όλας άρχιζε τα µαθήµατα στο εγγονάκι της. Εντατικά µάλιστα. εν έχουµε καιρό για χασουµέριες. Σε λίγο άρχιζαν οι συνοµιλίες τους: Μαµ-φαγητό Άτα-βόλτα Πρώτα αυτές τις δυο λέξεις µαθαίνουν, τα σκασµένα! Κοκό-γλυκό Τσίτσι-κρέας Λιόλιο-νερό Μπου-αυτοκίνητο Ντα-δέρνω Τσιζ-καίει Κακά-άσχηµο-βρώµικο Ω,ω! ωραίο-καλό Παπά-παπούτσια Κι ένα σωρό απλές σύντοµες λέξεις! Τι Πικ, µεταξύ τους! ΝΤΟΥΚ, µε τα κεφάλια τους! ΚΟΥΠΕΠΕ! Σιγά-σιγά το µαθαίνει να δείχνει τη µύτη, τα µάτια, το στόµα, τα αφτιά, τα χέρια κ.λ.π. Να κλείνει µε τα δυο του χεράκια τα µάτια και να τα ανοίγει λέγοντας: ΤΖΑ! Να κάνει µατιές Να κάνει πως κλαίει και γελάει. Να δείχνει µε τα δαχτυλάκια, πόσο λίγο αγαπάει τους άλλους και µε ανοιχτά τα χέρια τόοοσο! Τη γιαγιά. Να κάνει µορφασµούς σουφρώνοντας τη µυτούλα του και να περγελάει τους άλλους! Να κάνει ζήλειες τρίβοντας το δαχτυλάκι του στην αντίθετη παλάµη! Να χαιρετά και να στέλνει φιλιά! Αλήθεια, ούτε η καλύτερη δασκάλα θα µπορούσε να µάθει στα παιδιά της σε τόσο διάστηµα τόσα, όσα έµαθε η γιαγιά στο εγγονάκι της. Και το βράδυ, όταν βρίσκονται µαζεµένοι όλοι µαζί στην κάµαρη, τι παραστάσεις δεν δίνονταν! Κι ο παππούς, ύστερα από σκέψη, λέει µε καµάρι: Μωρέ, γυναίκα, πόσα ξέρει το άτιµο! Εµείς στον καιρό µας µε γκαβά τα µάτια γεννιόµασταν σαν κουτάβια! Μας άνοιγαν ύστερα από 40 µέρες! Σε λίγο άρχιζε το µπουσούλισµα. Κι η γιαγιά είχε τα µάτια της δεκατέσσερα, µην τυχόν βάλει κάτι στο στόµα. Αργότερα θα το πιάνει πίσω από τις µασχάλες και θα του µάθει τα πρώτα βη- µατάκια. Στράτα, στρατούλα! Στράτα, στρατούλα! Θα επαναλαµβάνει. Έτσι θα µάθει να βγάζει προς τα µπρος µια το δεξί, µια το αριστερό ποδάρι. Βλέπει τη σκηνή ο παππούς και γελάει. Θυµάται πως κάπως έτσι και αυτός βάδιζε σαν το τσουζε κάποιες φορές. Και απευθυνόµενος στο µωρό λέει ρυθµικά. Πάππου, πάππου, πάππου µε τα γένεια, 107

108 που στραγγίζεις τα βαένια! Τα πρώτα βηµατάκια του µωρού γιορτάζονταν πανηγυρικά µε χαλβάδες και πίτες γλυκιές, που µοιράζονται σε συγγενείς και γείτονες. Η εκπαίδευση και φροντίδες της γιαγιάς δεν σταµατούν ως εδώ. Την τελευταία βραδιά του Φλεβάρη θα κλώσει κόκκινη άσπρη κλωστή µαζί και αφού περάσει κάποια πεντάρα από την τρυπούλα της θα ετοιµάσει το µάρτη και θα τον κρεµάσει αποβραδίς στον λαιµό του, αφού τον υποχρεώσει να τον φτύσει για να µην τον κάψει ο ΜΑΡΤΗΣ και µαυρίσει. Και µε το πρώτο χελιδόνι θα το ρίξουν µαζί σε κάποια τριανταφυλλιά, για να το φέρουν καινούργια ρούχα την Πασχαλιά. Το θαύµα γίνεται, κάθε χρόνο. Φρόντισε γι αυτό η νουνά του, όταν της έφερε την κουλούρα µε τα κόκκινα αυγά. Θα του τα φορέσει η γιαγιά, θα του βάλει και τα άσπρα καλτσάκια και παπουτσάκια και θα πάνε χέρι-χέρι την Μ. ΠΕΜΠΤΗ να κοινωνήσουν. Θα υφάνει κατόπιν κάποια σάκα και αφού του δώσει στο χέρι κάποια τουπούσκα θα το συνοδεύσει τον πρώτο χρόνο να πει τα κόλιντα. Για τον Αϊ Βασίλη, είναι βέβαιο ότι όλο και θα υπάρχει στο σεντούκι κάποια φουστανέλα να το ντύσει για να χαρεί! Και αν είναι κοριτσάκι θα το ντύσει βοσκοπούλα µε χρυσά φλουριά στο σκουφάκι και λαιµό του! Αργότερα µε κάποια άλλη πιο µεγάλη σάκα θα το προβοδίσει µε τις τσέπες γεµάτες ζεστά κάστανα για το σχολειό. Θα βγει ακόµη να το καµαρώσει και στην παρέλαση! Για χατήρι του πόσες φορές θα αρπαχτεί µε τις γειτόνισσες, που τα παιδιά τους το πείραξαν ή δεν θέλουν να το παίξουν. «Του παιδιού µου το παιδί είναι δυο φορές παιδί µου!» λέει. Και δεν έχει άδικο. Μετά τη βάπτιση 108

109 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΣΤΗ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑ Συνεχίζω µε τα έθιµα του θανάτου στον τόπο µας. Γνωστό είναι το βαρύ πένθος της ΜΑΝΗΣ και εκτός Ελλάδος. Βαρύτατο και στη Χρούπιστα. Χήρα και χαροκαµένη µάνα δεν θα έβλεπαν ήλιου φως, σ όλη τους τη ζωή. Εκτός κι αν ήταν αναγκασµένες να δουλέψουν εκτός σπιτιού. Η µόνη έξοδός τους στο νεκροταφείο, για το καντηλάκι του εκλιπόντος κι αυτό από τα µαύρα χαράµατα. Και µερικές φορές, για να επισκεφτούν κάποιο βαριά άρρωστο συγγενικό τους πρόσωπο. Και στην περίπτωση αυτή χρησιµοποιούσαν τις «ούλτσες», για να µην τις δει ανθρώπου µάτι. Κι εδώ αργά το βράδυ. Πάντοτε µαυροντυµένες. Και το µαντηλάκι ακόµη που θα χρησιµοποιούσαν, για να σκουπίσουν τα δάκρυά τους, είχε απαραιτήτως µαύρο περίγυρο. Και ακόµη υπήρχαν και κυκλοφορούσαν τότε τα χαρτοφάκελα µε περίγυρο µαύρο, για να στέλνουν τα χαµπέρια στους µακρινούς συγγενείς. Έτσι θα αλληλογραφούσαν πλέον. Οι κουρτίνες των παραθυριών κατεβασµένες και εφτασφράγιστα τα παράθυρα. Μόνον τα χαράµατα κάποιος σπιτικός ξεµπάρωνε την αυλόθυρα, για να την ξαναµπαρώσει αργά το βράδυ. Γειτόνισσες και συγγενείς έπρεπε να µπουν να τις βοηθήσουν, να τις ψωνίσουν και µε το πλεχτό στο χέρι µε το ΧΟΥΣΜΕΤΙ τους να τις κάνουν να περνά εύκολα η ώρα και να ξεχνούν το βάσανό τους. Σ αυτές, από τους οικείους προσεφέρετο καφές από κάποιο συγγενικό πρόσωπο, που τον πρώτο καιρό δεν τις άφηνε µόνες. Αργότερα προσετέθη το παξιµάδι και το κουλουράκι µε τον καφέ. Οι ευχές στις περιπτώσεις αυτές ήταν: -Θεός σχωρέστον -Ζωή σε λόγου σας -Να ζήσετε, να τον θυµόσαστε κ.ά. Θυµάµαι όµως, όταν η θεία µου η Λίτα είχε χάσει την κόρη της τη Ζίγκω, στην Αµερική, προσέφερε πολλές φορές και ΓΑΛΑ σε φλιτζανάκι του καφέ. Ίσως ε- πειδή την είχε χάσει νέα, έλεγαν. Μετά τα εννιάµερα του µακαρίτη έστηναν στην αυλή τους καζάνια, για να βαφούν µαύρα όλα τα ρούχα της χήρας και της µάνας. Από δω και πέρα µε µαύρα θα κυκλοφορούσαν σ όλη τους τη ζωή. Σε βαρύ πένθος µάλιστα κρεµούσαν στις κουρτίνες των παραθυριών και στο τζακλίκι µαύρες κορδέλες. Θ αναφέρω, αν και ήταν ακρότητα, πιστεύω, σχετικά µε µια πληροφορία που είχα, πως κάποιος, που είχε χάσει πολύ νέα τη γυναίκα του, έβαλε να βάψουν ψηλά στον τοίχο του δωµατίου της, κάτω από το ταβάνι, µια µαύρη γραµµή. Πάντως είδαµε χαροκαµένους γονείς να εντοιχίζουν την φωτογραφία του µονάκριβου παιδιού τους ψηλά, στην πρόσοψη του σπιτιού τους. Οι αδελφές του θανόντος τρία χρόνια ήταν µαυροντυµένες και απείχαν από ο- ποιαδήποτε κοινωνική εκδήλωση. Θείες και ανιψιές για ένα χρόνο φορούσαν µαύρες κάλτσες. Ακόµη και στα µαλλάκια της µικρής ορφανής έδεναν µαύρη κορδέλα. Οι µεγαλύτερες µε το µαύρο ντύσιµο για τρία χρόνια θα έδειχναν το πένθος τους. Γάµος δεν γινόταν στο σπίτι πριν από την ανακοµιδή. Η χήρα που παρίστατο στη στέψη παιδιού της, τη στιγµή αυτή και µόνο, πάνω στα µαύρα της ρούχα είχε περασµένο στο λαιµό της ΑΣΠΡΟ ΜΑΝΤΗΛΙ. 109

110 Οι άνδρες από τη µεριά τους άφηναν γενειάδα. Για µεγάλο χρονικό διάστηµα, ανάλογα µε το πένθος, έµεναν αξύριστοι και ακούρευτοι έχοντας περασµένο στο µπράτσο τους µαύρο περιβραχιόνιο για πολύν καιρό! Αργότερα µια µαύρη κορδελίτσα έπιανε το ένα πέτο του σακακιού από τη µια άκρη στην άλλη. Η γραβάτα καθιερώθηκε αργότερα. Τις εννιά πρώτες µέρες δεν έµπαινε χύτρα στη φωτιά. Ούτε στρωνόταν κανονικό τραπέζι. Συγγενείς και φίλοι φρόντιζαν για το φαγητό τους. Για 40 ηµέρες δεν έπρεπε να γευτούν κρέας οι σπιτικοί. Τα πρώτα χρόνια δεν έβαφαν κόκκινα αυγά την Πασχαλιά ούτε ζύµωναν ρεβυθένια. Κάποιος όµως πάντα φρόντιζε να στείλει για τα παιδιά τις µέρες αυτές, να µη στερηθούν τη χαρά του κόκκινου αβγού τουλάχιστον. Ο θάνατος κάποιου προσώπου γινόταν γνωστός στη µικρή µας κοινωνία από τους πένθιµους χτύπους της καµπάνας της ΠΑΝΑΓΙΑΣ και από τα ΚΗΡΟΠΩ- ΛΕΙΑ, που πρώτα µάθαιναν το συµβάν. Οι πιο γνωστές, αφού φορούσαν ΣΚΟΥΡΟΧΡΩΜΑ ΜΑΚΡΥΜΑΝΙΚΑ φορέµατα µε κεράκια προσέτρεχαν, για να βοηθήσουν και συλλυπηθούν. Τα αναµµένα κεράκια τα τοποθετούσαν σε έναν ταβά µε αλεύρι, που βρισκόταν σε τραπεζάκι κοντά στα πόδια του νεκρού. Με το αλεύρι αυτό θα ζύµωναν λειτουργιά για τα ΤΡΙΤΑ. Την ώρα που ξεψυχούσε παρέµεναν 2-3 ηλιωµένες που ΑΝΤΕΧΑΝ και έδιωχναν από το δωµάτιο τους στενούς συγγενείς. Κατόπιν τον ΕΠΛΥΝΑΝ και τον ΑΛΛΑΖΑΝ. Του φορούσαν ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ αλλαξιά (εσώρουχα) και παπούτσια και το καλό του κουστούµι. Στις τσέπες του σακακιού του έβαζαν ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ, για να έχει για το µακρινό του ταξίδι, αλλά και για τον ΑΓΙΟ ΠΕΤΡΟ, για να ανοίξει την πόρτα του ΠΑΡΑ ΕΙΣΟΥ, όπως πίστευαν. Μέσα στο φέρετρο τοποθετούσαν και τα αγαπηµένα του αντικείµενα, όπως τα γυαλιά του, το κοµπολόι του, το µπαστούνι του κ.ά. Στο µεταξύ είχαν στρώσει το σπίτι µε τα καλά ΧΡΑΜΙΑ (στρωσίδια). Το βράδυ ΞΕΝΥΧΤΟΥΣΑΝ το νεκρό όλοι οι σπιτικοί και πολλά συγγενικά και φιλικά πρόσωπα, που έφερναν µαζί τους κανένα πορτοκάλι, αν υπήρχε την ε- ποχή αυτή, κανένα µήλο κ.λ.π. που τα έκοβαν και τα µοιράζονταν, για να βρέχουν κάπου-κάπου το στόµα τους. Κάποια του σπιτιού προσέφερε κάθε τόσο καφέ, για να κόψουν τη νύστα τους και αργότερα συνήθιζαν να προσφέρουν πικρό σοκολατάκι (χωρίς περιτύλιγα) ή σοκολατένια ελιά. Οι άνδρες ξενυχτούσαν σε άλλο δωµάτιο µε τη συµπαράσταση φίλων. Από το πρωί της άλλης µέρας κατέφθαναν γυναίκες ντυµένες µε τα καλά τους ρούχα µε κεριά και λουλούδια. Ορισµένες σε µαντήλια είχαν τυλιγµένα καρύδια, αµύγδαλα, κανένα µήλο ή κυδώνι, που σπάνιζαν την εποχή αυτή και τα είχαν φυλαγµένα σε κάποιο σεντούκι, ίσως για τέτοιες στιγµές. Αφού άναβαν το κερί, τα εναπόθεταν σε πανέρια (µαλάθες άσπρες), στα ο- ποία ήταν στρωµένες µεγάλες κεντητές άσπρες πετσέτες. Τα πανέρια βρίσκονταν κοντά στο κεφάλι του νεκρού. Τα ΩΡΑ αυτά ήταν τα ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΑΤΑ τους, που θα πήγαινε ο νεκρός στα προσφιλή τους πρόσωπα, εκεί επάνω. Πολλές µάλιστα από τις γυναίκες αυτές χάιδευαν κατόπιν το κεφάλι του νεκρού και σχεδόν ψιθυριστά του έλεγαν τι να πει στους δικούς τους, τον πόνο από το χαµό του, πως δεν τον ξεχνούν κ.λ.π. Στις περιπτώσεις αυτές γέµιζε συγκίνηση η ατµόσφαιρα ιδίως, αν η γυναίκα αυτή είχε χάσει πρόσφατα νέον άνθρωπο. 110

111 εν γνωρίζω, αν υπήρχαν ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΣΤΡΕΣ και ειδικά ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ στη Χρούπιστα. Θυµάµαι πάντως, πως όταν πέθανε η θεία µου η Λίτα, η ξαδέλφη της, του ΠΑ- ΝΤΟΥΛΗ, τη µοιρολογούσε λέγοντας όλα τα βάσανα που πέρασε στην ζωή της: Πως νέα έχασε τον άνδρα της και της άφησε ορφανά, πως στερήθηκε και κουράστηκε να τα µεγαλώσει, πως στη ζωή της ήπιε άλλα δυο πικρά ποτήρια, γιατί έχασε δυο της παιδιά, που άφησαν κι αυτά ορφανά, πως η ζωή της ήταν βάσανα κ.ά. Τα έλεγε όλα αυτά τραγουδιστά µε µακρόσυρτη παραπονιάρικη φωνή κλαίγοντας. Στον ίδιο πάντα ήχο. Κάθε τόσο µάλιστα κουρασµένη σταµατούσε για λίγο, έπαιρνε κάποια ανάσα και ΕΣΚΟΥΖΕ επαναλαµβάνοντας το: Ουχ! Ουχ! Ουχ! Κατά τη διάρκεια αυτή όλοι κλαίγανε µε λιγµούς. Συνήθιζαν µάλιστα να λένε τότε: «Η Παντούλαινα ξέρει να κλαίει (τους νεκρούς) καλά». Όταν ήταν νέα, πήγαινε οικειοθελώς, για να βρεθεί για την ψυχή της, να κλάψει νέους ανθρώπους. Η όλη διαδικασία δεν ήταν εύκολη. Την εξουθένωνε ψυχικά, κυρίως όταν τα χρόνια της είχαν περάσει. Μέσα σε τέτοιες αναµπουµπούλες δυστυχώς υπήρχαν και ακραίες περιπτώσεις, κατά τις οποίες µερικές πήγαιναν για να βρουν ευκαιρία να «σουφρώσουν» κάτι από το σπίτι. Γι αυτό από πριν ορίζονταν διάφορα έµπιστα πρόσωπα, για να φυλάγουν και να µην επιτρέψουν άγνωστες να µπαίνουν σε άλλα δωµάτια. Αν και λίγο πολύ οι άγνωστες αυτές ήταν γνωστές για το χούι τους. Σε µια περίπτωση που έτυχε κι εγώ να φυλάγω, µου είχαν τονίσει ποιες κυρίως έπρεπε να προσέχω. Όταν πλησίαζε η ώρα για να ΣΗΚΩΣΟΥΝ το νεκρό η καµπάνα της ΠΑΝΑΓΙΑΣ (νεκροταφείου) χτυπούσε ασταµάτητα µε το γνωστό πένθιµο χτύπο. Όσοι άνδρες ήθελαν να παραβρεθούν στην κηδεία έκλειναν τα µαγαζιά τους και σοβαροί και ασκεπείς περίµεναν ΕΞΩ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ του σπιτιού. Στο σπίτι την ώρα αυτή έµπαιναν µόνον γυναίκες και άνδρες οι πολύ συγγενείς. Την ώρα που έβγαινε ο νεκρός από το σπίτι κάποια γυναίκα ΕΣΠΑΖΕ ΠΙΑΤΟ πετώντας το στο πάτωµα, για να µη τους βρει άλλο κακό και κάποια άλλη µε την αποµάκρυνση του νεκρού ΕΧΥΝΕ ΝΕΡΟ ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ µε µια κανάτα, που δήλωνε τη ΙΑΚΟΠΗ των σχέσεων του νεκρού µε τους ζωντανούς. Το νεκρό συνόδευαν όλοι οι σπιτικοί. Μόνον ορισµένες γυναίκες, πρόσωπα έµπιστα και συγγενικά παρέµεναν στο σπίτι να το τακτοποιήσουν (όχι να σκουπίσουν) και να ετοιµάσουν το τραπέζι για τη ΜΑΚΑΡΙΑ. Της ποµπής προηγείτο ο νεκροθάφτης κρατώντας µε τα δυο του χέρια όρθιο το πάντα ολόµαυρο µε άσπρο σταυρό καπάκι του φέρετρου. Ακολουθούσαν γυναίκες µε τα πανέρια µε τους ξηρούς καρπούς κ.λ.π. και άνδρες πάλι µε πανέρια µε ΣΤΡΟΓΓΥΛΑ ΨΩΜΙΑ. Σε κάποιο πανέρι υπήρχαν σε πιάτα ΕΛΙΕΣ. Κατόπιν ακολουθούσαν τα εξαπτέρυγα, που τα κρατούσαν αγόρια ετών και στα οποία οι σπιτικοί είχαν δέσει άσπρα µαντήλια ή άσπρες τσίπες, δώρο για τα παιδιά αυτά. Αν ο νεκρός ήταν ηλικιωµένος, οι τσίπες ήταν µαύρες. Ακολουθούσαν κατόπιν οι παπάδες µε τον ψάλτη και πίσω το φέρετρο, που το κρατούσαν στα χέρια τέσσερις άνδρες νέοι, φίλοι ή συγγενείς του νεκρού. Κατόπιν οι σπιτικοί και οι υπόλοιποι. Η πορεία ήταν τέτοια, ώστε, αν ο νεκρός ήταν άνδρας, να περάσουν από το µαγαζί, όπου εργαζόταν. Στο σηµείο αυτό γινόταν ολιγόλεπτη στάση και ακολουθούσε ΕΗΣΗ. Το ίδιο γινόταν και όταν περνούσαν από το σχολείο, που φοίτησε. 111

112 Οι οικείοι πολλές φορές, για να τιµήσουν το νεκρό τους προσέφεραν κάποιο χρηµατικό ποσό στο σχολείο, στο οποίο είχε φοιτήσει. Στις περιπτώσεις αυτές µαθητές µε τους δασκάλους της τάξεώς τους (µαθητές Ε - ΣΤ τάξεως) ακολουθούσαν τη νεκρώσιµη ποµπή από το σπίτι του εκλιπόντος µέχρι την είσοδο του νεκροταφείου. Αργότερα, που θεωρήθηκε τραυµατική εµπειρία η παρουσία των παιδιών σε τέτοιες περιπτώσεις, συνόδευε κάποιος δάσκαλος µόνον. Όταν γινόταν δωρεά στη Εκκλησία, ο ψάλτης αναλάµβανε τον επικήδειο. Ειδικώς στις περιπτώσεις αυτές ήταν ο Θωµάς Παπαθανασίου, που είχε το χάρισµα του λόγου. Στο µεταξύ την ώρα της νεκρώσιµης ακολουθίας γυναίκες είχαν σπάσει µε τα χέρια τους (όχι µε µαχαίρι) τα ψωµιά σε κοµµατάκια και τα είχαν έτοιµα στα πανέρια. Περίµεναν στην αυλή της εκκλησίας, ώστε ο καθένας που έβγαινε να παίρνει από ένα κοµµάτι και κάποια ελιά, για σχώριο. Τα καρύδια, αµύγδαλα και φρούτα τα µοίραζαν σε παιδάκια που προσέτρεχαν στο νεκροταφείο για το σκοπό αυτό. Όλοι απαραιτήτως που συνόδευαν το νεκρό περνούσαν έξω από το σπίτι του, όπου στην εξώπορτα κάποια γυναίκα µε κανάτι ή γκιούµι έριχνε νερό, για να πλύνουν τα χέρια τους και κάποια άλλη προσέφερε πετσέτα, για να τα σκουπίσουν. Στο σπίτι έµπαιναν οι πολλοί γνωστοί και οι συγγενείς, που τους προσεφέρετο καφές µε παξιµάδι. Παρέµεναν τελικά εκείνοι που η οικογένεια τους πρότεινε να µείνουν για τη ΜΑΚΑΡΙΑ. Στο δωµάτιο που ξεψύχησε ο άνθρωπός τους είχαν µεγάλο τραπέζι µε άσπρο τραπεζοµάντηλο και επάνω τα φαγητά. Σε κάποια άκρη µια καντήλα, που θα έ- µενε µερόνυχτα αναµµένη για σαράντα ηµέρες, γιατί πίστευαν πως επί σαράντα µέρες η ψυχή του νεκρού γύριζε στο σπίτι. Το φαγητό για την ΜΑΚΑΡΙΑ ήταν: Ψάρι, γριβάδι (ταβάς) Φασόλια Ελιές Χαλβάς (αγοραστός) Πιλάφι και κόκκινο κρασί Περίµεναν πρώτα να έρθει ο παπάς από την εκκλησιά και κατόπιν να καθίσουν. Μπροστά στον παπά είχαν βάλει ένα πιατάκι µε κόλλυβα, µια φέτα ψωµί και ένα ποτήρι κρασί κόκκινο. Μετά το τρισάγιο ακολουθούσε ευχολόγιο και µε το ψωµί και κρασί κοινωνούσε τους σπιτικούς. Γιατί τέτοιες στιγµές χρειάζεται να στερεωθεί η πίστη των ανθρώπων αυτών. Θα ακολουθούσαν κατόπιν τα παρακάτω µνηµόσυνα: Στις τρείς και εννιά µέρες, µε την παρουσία στενών συγγενών. Στις σαράντα µέρες, στους τρεις µήνες, στους έξι µήνες και στο ΧΡΟΝΟ, επίση- µα. Τα µνηµόσυνα γίνονταν πάντα Σάββατο και λίγες µέρες πριν κλείσουν οι παραπάνω ηµεροµηνίες. Τα κόλλυβα βράζονταν στο σπίτι. Υπήρχαν ορισµένες ηλικιωµένες γυναίκες, που είχαν ειδικότητα σ αυτά και προσέτρεχαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Την προηγουµένη µέρα κάθε µνηµοσύνου, Παρασκευή απόγευµα, έστελναν ένα πιάτο µε κόλλυβα στην ΠΑΝΑΓΙΑ (εκκλησία), για να διαβαστούν και διάφο- 112

113 ρες νέες γυναίκες µοίραζαν κόλλυβα στη γειτονιά, φίλους και συγγενείς, για να ενηµερωθούν για το µνηµόσυνο. Από ένα πιατάκι κόλλυβα σε κάθε οικογένεια και από ένα παρµάκι. Τα είχαν σε µεγάλους ταµπλάδες και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι. «Θεός σχωρέστον» «Πότε πέρασε τόσος καιρός», απαντούσαν. Στις περιπτώσεις αυτές δεν έπρεπε να πούνε «ευχαριστώ». Σε σπίτια που δεν είχαν χρονίσει παντρεµένα τα παιδιά τους, δεν µοίραζαν κόλλυβα. Ούτε σε σπίτια που είχαν αρραβωνιασµένα παιδιά. εν το είχαν σε καλό. Κάποια ηλικιωµένη από ένα πιάτο µοίραζε κόλλυβα µε ένα κουτάλι και στα γύρω µαγαζιά, που ήταν φίλοι του µακαρίτη. Στα 40 οι σπιτικοί ετοίµαζαν πάλι ΜΑΚΑΡΙΑ. Ειδοποιούσαν µάλιστα λίγες µέρες ενωρίτερα ποιους ήθελαν να καθίσουν στο τραπέζι. Κι εδώ πάλι απαραιτήτως ψάρι, γριβάδι, ταβάς, φασόλια, ελιές, χαλβάς, πλατσίντες, γαλατόπιττες και κόκκινο κρασί. Οι καλεσµένοι ερχόταν ο καθένας µε τον ταβά του µε φαγητό και γλυκίσµατα διάφορα, για να σχωρεθούν και οι πεθαµένοι τους. Τα άπλωναν όλα στα ενωµένα τραπέζια µε τα άσπρα τραπεζοµάντηλα και δοκί- µαζαν όλοι από όλα, για σχώριο. Η εκταφή γινόταν συνήθως στα τρία χρόνια. Οι στιγµές αυτές ήταν πολύ δύσκολες, για τους σπιτικούς. Παρίσταντο µόνον οι γυναίκες του σπιτιού και λίγες ηλικιωµένες του στενού τους περιβάλλοντος, για να τις συµπαρασταθούν. Γινόταν κάποιο πρωινό του Σαββάτου. Αποβραδίς ο παπάς είχε κάνει δέηση στον τάφο, για να βρεθεί λιωµένο το σώµα του νεκρού. Αν µέρος του σώµατος ήταν άλιωτο πίστευαν πως ήταν αµαρτωλός στη ζωή του και προσπαθούσαν να βρουν ποιόν αδίκησε στην ζωή του, για να το συγχωρέσει και λιώσει ο νεκρός. Ο νεκροθάφτης µετά από κάθε εκταφή έπλεινε µε κρασί τα οστά και έδινε το κεφάλι του νεκρού στη σύζυγο, που το κρατούσε για λίγο στα χέρια της σε ά- σπρη πετσέτα και το ασπαζόταν προτού το παραδώσει. εν περιγραφόταν η ψυχολογική κατάσταση µιας µάνας ή µιας συζύγου τις ώρες αυτές. Και µετά την εκταφή οι σπιτικοί θα έφτιαχναν κόλλυβα κάθε ψυχοσάββατο. Θα µοίραζαν γλυκά, πίτες κ.ά. για την ψυχή τους και της Απόκρεω θα µοίραζαν µαγειρεµένη µαύρη κότα σε φτωχές οικογένειες, για να σχωρέσουν, γαλατόπιτες, σαλιάρους κι ό,τι άρεζε ιδιαίτερα ο άνθρωπός τους. Για να σχωρεθεί από τους ανθρώπους και αναπαύσει ο Θεός την ψυχή του. OI ΑΠΟΚΡΙΕΣ 113

114 ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ Το Σάββατο της ΚΡΕΑΤΙΝΗΣ έσφαζαν ΜΑΥΡΗ ΚΟΤΑ, για τις ψυχές. Τη µαγείρευαν και τη µοίραζαν σε φτωχές οικογένειες. Μοίραζαν ακόµη πίτες και διάφορα γλυκίσµατα, όπως γαλατόπιτες, σαλιάρους και οι βλάχες πλατσίντα. Από τη ΕΥΤΕΡΑ µέχρι την ΚΥΡΙΑΚΗ της ΤΥΡΟΦΑΓΟΥ κατανάλωναν γαλακτερά: τυριά, γιαούρτια κλπ. Το ΣΑΒΒΑΤΟ απαραίτητη σ όλα τα σπίτια η ΤΥΡΟΠΙΤΑ. Την ΚΥΡΙΑΚΗ της ΤΥΡΟΦΑΓΟΥ έπρεπε να εκκλησιαστούν όλοι. Μετά το πέρας της λειτουργίας ντυµένοι, όπως ήταν µε τα καλά τους οι νεότεροι επισκέπτοταν τους µεγαλύτερους σε ηλικία συγγενείς. Τα παιδιά επισκέπτονταν τους θείους και τις θείες, από τους οποίους και έπαιρναν το ανάλογο φιλοδώρηµα. Οι µεγάλοι, τα µεγαλύτερα αδέλφια, θείους κλπ. πήγαιναν για να συγχωρεθούν. «ΝΑ ΜΑΣ ΣΧΩΡΕΣΕΤΕ» έλεγαν. «ΚΑΛΗ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ» και ασπάζονταν ο ένας τον άλλον. Το βράδυ οι γονείς έκαναν τραπέζι στα παντρεµένα τους παιδιά, που κατέφθαναν οικογενειακώς. Αν δεν ζούσαν οι γονείς συγκεντρώνονταν στο µεγαλύτερο αδελφό. Παιδιά, νύφες και εγγόνια γονάτιζαν και φιλούσαν το χέρι του παππού και της γιαγιάς και έπαιρναν το φιλοδώρηµά τους. 114

115 Τη βραδιά αυτή έστρωναν στο τραπέζι το καλό άσπρο τραπεζοµάντηλο και προσέφεραν συνήθως κότες γεµιστές, πίτες, κανταΐφι, λουκουµάδες σπιτικούς και λαγγίτες πασπαλισµένες µε ζάχαρη και κανέλα. Μετά το φαγητό γινόταν η ΧΑΣΚΑ µε βρασµένο αβγό δεµένο µε µακριά κλωστή στην άκρη του κλώστη. Η τελετή αυτή γινόταν από τον παππού. Το αιωρούµενο αβγό περιφερόταν µε τη σειρά µπροστά από τα ανοιχτά στόµατα των παρισταµένων. Φυσικά κάθε χρόνο το άρπαζε εκείνος που είχε το πλεονέκτηµα να έχει µεγαλύτερο στόµα. Το καθάριζαν και έδιναν από ένα κοµµατάκι και στους άλλους, για το ΚΑΛΟ. Το τραπεζοµάντηλο µε ό,τι απέµεινε το έπαιρνε µια κοπέλα και το τίναζε σε σταυροδρόµι, γιατί από την άλλη µέρα που άρχιζε η νηστεία, δεν έπρεπε να φάνε από τα αποµεινάρια της βραδιάς. Με τη ΧΑΣΚΑ της Αποκριάς κλείνει το στόµα µε ΑΒΓΟ, για να ανοίξει πάλι µε ΑΒΓΟ, το ΠΑΣΧΑ, µου έλεγε χαρακτηριστικά η κ. Αφροδίτη Τυπάδη Ελευθεριάδου, σε µια συζήτηση που είχαµε. Παλαιαπούλια, άναµµα φωτιάς, την Κυριακή της Τυρινής (τοπικό έθιµο) ΟΙ ΠΑΛΙΑΠΟΥΛΙΕΣ 115

116 Όσοι από µας τους µεγάλους συµβαίνει να ζούµε µακριά από τη γενέτειρά µας, τρία πράγµατα νοσταλγούµε έντονα από τον τόπο µας: Το πανηγύρι, το Ντολτσό µε τα κρύα του νερά και τις ΠΑΛΙΑΠΟΥΛΙΕΣ. Μπορεί για την υπόλοιπη Ελλάδα Αποκριά να σηµαίνει καρναβάλι, χορός, ξεφάντωµα. Για µας όµως Αποκριά σηµαίνει ΠΑΛΙΑΠΟΥΛΙΕΣ. Το βράδυ της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς στη Χρούπιστα άναβαν τις παλιαπούλιες. Κάθε γειτονιά, όσο µικρή κι αν ήταν, στην αλάνα της άναβε τη δική της παλιαπούλια. Οι µεγαλύτερες πάντως κάθε χρόνο ήταν οι αναφερόµενες µε τα παρακάτω ονόµατα: Του ΛΙΟΝΤΗ, του ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥ ΜΑΧΑΛΑ, της ΠΑΤΣΙΟΥΡΑΣ,του ΤΕΠΕ, του ΝΤΕΡΕ και στην περιοχή του ΤΖΑΜΙΟΥ. Τις µεγάλες, που ανέφερα, τις άναβαν αργά, αφού νύχτωνε για καλά. Μάλιστα υπήρχαν εθελοντές φρουροί, που τις φύλαγαν, µη τυχόν βέβηλο χέρι τις α- νάψει νωρίτερα, παρά τη θέλησή τους. Με αυτό απέβλεπαν στο να συγκεντρώσουν περισσότερο κόσµο, για να τις παρακολουθήσουν, µια και οι µικρές είχαν σβήσει από νωρίς. Αµέσως µετά το άναµµα οι νοικοκυρές πρόσφεραν µεζέδες σε δίσκους, ρακί, κρασί, γλυκά. Κι άρχιζε ο χορός. Συµµετείχαν µόνον άνδρες. Χόρευαν ρυθµικά, αργά, ακολουθώντας τον επικεφαλής τους, που έσερνε το χορό και επαναλάµβαναν τις κινήσεις του, το τραγούδι του, τα λόγια, που εκστοµούσε. Λόγια που έκαναν τις νέες να κοκκινίζουν και τους νέους να χαµογελούν. Αξέχαστος ο ΚΟΥΖΕΣ!! Πάντα επικεφαλής στο χορό, που µε δικό του τρόπο έλεγε τα υπονοούµενα «ΣΑΡΑΚΟΣΤΙΑΝΑ ΤΡΑΓΟΥ ΙΑ». Συµµετείχε και τον διεκδικούσαν οι παλιαπούλες του ΛΙΟΝΤΗ και του ΤΖΙΑΜΙ. Κυριαρχούσε το τραγούδι. Πώς στουµπίζουν το πιπέρι οι διαόλοι οι καλογέροι. Έτσι, έτσι µε το χέρι, έτσι έτσι µε τη µύτη έτσι έτσι µε τον κώλο... και βάλε. Λέει ψέµατα όποιος χρουπιστινός πει, πως δεν το έχει τραγουδήσει ή δεν το έχει ψιθυρίσει. Στο τέλος τα παλικάρια πηδούσαν πάνω από τη θράκα, για να φύγουν οι ψύλλοι. Τα ξύλα, τα αγκάθια, τα παλούκια και κούτσουρα, που θα χρησιµοποιούσαν για τη φωτιά, τα µετέφεραν τα µικρά και µεγάλα αγόρια κάθε γειτονιάς. Τα µετέφεραν λίγα-λίγα κάθε µέρα, αρκετόν καιρό πριν, από το ποτάµι, τους φράχτες των χωραφιών, που τους ξεπάτωναν στην κυριολεξία και από το δασάκι, που βρισκόταν δίπλα στον Αλιάκµονα. Πήγαιναν οµαδικά. Όποια ξύλα έβρισκαν τα τοποθετούσε ο καθένας σε µεγάλο κλαδί και σέρνοντας τα άφηναν σε ορισµένη αυλή µε ψηλά ντουβάρια, για προστασία, ή σε κάποιο αχούρι, που πάντα κάποιος καλόκαρδος νοικοκύρης παραχωρούσε για το σκοπό αυτό. Φρόντιζαν το σπίτι να είναι έµπιστο, γιατί δεν ήταν λίγες φορές που η νοικοκυρά κρυφά έψηνε µε τα ξύλα τους καµιά πίτα στο σιάτσι ή έβραζε κανένα καζάνι µε νερό, για τη µπουγάδα της. Αν διαπιστωνόταν κάτι τέτοιο, βλέποντας πως ο σωρός αντί να αβγαταίνει λιγόστευε στηνόταν καβγάς από τους µικρούς, που άναβε περισσότερο µε τη συµπαράσταση των µανάδων τους. Τότε βάζανε σηµάδια στο σωρό. Η εµπιστοσύνη τους για την παραπάνω νοικοκυρά ήταν κλονισµένη. ιέγραφαν για την άλλη χρονιά το σπίτι αυτό. Η µεταφορά των ξύλων, όπως ανέφερα, γινόταν οµαδικά. Σχηµάτιζαν µικρή φάλαγγα. Επικεφαλής και στο τέλος της φάλαγγας οι πιο γεροδεµένοι και δυνατοί. εξιά και αριστερά µεγαλύτερα παιδιά. Αυτά δεν µετέφεραν υλικά. Κρατούσαν από ένα χοντρό ξύλο στο χέρι. Ήσαν οι φύλακες της 116

117 φάλαγγας. Θα περνούσαν αναγκαστικά από άλλες γειτονιές, πριν φτάσουν στη δική τους. έχονταν και επιθέσεις οι µεταφορείς από άλλους πιτσιρικάδες, που προσπαθούσαν ν αρπάξουν το έτοιµο υλικό. Το σύρσιµο των κλαδιών ήταν χαρακτηριστικό. Άνδρες και γυναίκες µόλις το άκουγαν έβγαιναν για να βοηθήσουν και να στοιβάξουν στον ειδικό χώρο τα αγκάθια κ.λ.π. Προς το τέλος της περιόδου οι µικροί είχαν τα µάτια τους δεκατέσσερα. Φύλαγαν µε βάρδιες το αποθηκευµένο υλικό. Φρόντιζαν να είναι καλά κλειδωµένα η αυλή και το αχούρι, που στέγαζαν τους θησαυρούς τους, που µε τόσο κόπο βδοµάδες τώρα τους είχαν συγκεν-τρώσει. Γιατί, εδώ που τα λέµε, δεν έλειπαν και µεσονύχτιες επιδροµές από παιδιά άλλων συνοικιών. Το θεωρού-σαν ντροπή και ήταν γι αυτά υποτιµητικό, αν τους συνέβαινε κάτι τέτοιο και κάποιοι άρπαζαν τα ξύλα τους. Όλο αυτό το διάστηµα της µεταφοράς του υλικού οι µάνες δεν είχαν άλλη δουλειά από το να ράβουν κουµπιά, να µπαλώνουν τα ρούχα τους, που τα καταξέσκιζαν τα α- γκά-θια και να τα βλαστη-µούν καλόκαρδα. Οι µικρές παλιαπούλιες άναβαν νωρίς και παρουσία µόνον των γειτόνων. Αυτές τις χαίρονταν πάρα πολύ τα µικρά παιδιά. Κάποιος έφερνε και κανένα τσουβάλι άχυρο, για να βοηθήσει στο άναµµα. Οι γυναίκες για καλό και κακό είχαν δίπλα τους γκιούµια γεµάτα νερό, για να µην αρπάξουν τα τότε ξύλινα σπίτια τους από καµιά σπίθα, γιατί ο χώρος ήταν περιορισµένος. Τα παιδάκια άναβαν µικρά βεγγαλικά, που σχηµάτιζαν ασηµένια και χρυσά αστράκια. Τα µεγαλύτερα αγόρια έριχναν τάπες µε τα πιστολάκια τους ή καψούλες. Κατασκεύαζαν ακόµη ειδικά για τις µέρες αυτές αυτοσχέδια πιστόλια, τα ΣΙΟΥΦΙΑ. Χρησιµοποιούσαν για την περίπτωση κάλυκα (άδεια σφαίρα), που την γέµιζαν µε µπαρούτι και την πυροδοτούσαν. Βέβαια τέτοιου είδους κατασκευές δηµιουργούσαν κινδύνους και αυτοτραυµατισµούς, αλλά αυτά ποιος τα λογάριαζε!! Τα κορίτσια γενικά χαίρονταν µε τα ΠΡΑΤΣΑΠΡΟΥΤΣΑ. Τα άναβαν κρύβοντάς τα σε τοίχο και τα έπαιζαν στις χούφτες τους. Οι νεαροί κατασκεύαζαν ΠΟ- ΝΤΙΚΙΑ µε εφηµερίδες, µπαρούτι και φυτίλι. Τα πετούσαν κυρίως στα πόδια νεαρών κοριτσιών. Πέφτοντας αυτά κάτω έκαναν µερικές ελικοειδείς κινήσεις, που συνοδεύονταν από σφυρίγµατα και έσκαγαν µε κρότο δυνατό. Ο τρόµος των κοριτσιών προκαλούσε γέλιο στα παλικάρια. Ήταν και αυτό το φλερτ της εποχής αυτής. Από την επόµενη αρχίζει η ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ. Η ΚΑΘΑΡΗ ΕΥΤΕΡΑ. ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΕΒ ΟΜΑ ΑΣ Υπήρχε κάποια ιδιαιτερότητα στον τόπο µας, σχετικά µε τις άλλες περιοχές, τις ηµέρες αυτές. Από τα χαράµατα της ΚΑΘΑΡΗΣ ΕΥΤΕΡΑΣ οι νοικοκυρές έπρεπε να ανάψουν φωτιά στην αυλή ή στο µαγειρειό, για να βράσουν νερό σε µεγάλα καζάνια και µπακράτσια. Έριχναν στο νερό και κατασταλαή και ζεµάτιζαν όλα τα οικιακά σκεύη που χρησιµοποιήθηκαν και ακόµη και όσα δεν χρησιµοποιήθηκαν όλη τη χρονιά. Μπακιρένιες κατσαρόλες, ταβάδες, γκιούµια, µπρίκια κλπ., µπρούντζινα µαγκάλια, όλα έπρεπε να ζεµατιστούν, να τριφτούν, να γυαλισθούν. Τα διάφορα πιατικά και άλλα είδη µετέφεραν τα παιδιά µε µαλάθες από τα κελάρια και τα ξαναπήγαιναν στη θέση τους µετά το ΖΙΟΥΛΙΑΣΜΑ. Το ζιούλιασµα, διαρκούσε όλη µέρα. Απέβλεπε στο να µη µείνει ίχνος λίπους στα κατσαρολικά, µια που άρχιζε η νηστεία. Την ηµέρα αυτή περνούσαν µε χαλβά και κουσάφια κοµπόστα. Την ΤΡΙΤΗ κοπάνιζαν το σιτάρι, έσπαζαν και καθάριζαν καρύδια, κοπάνιζαν την κανέλα. Την ΤΕΤΑΡΤΗ το πρωί σε καθαρά µπακράτσια έβραζαν το σιτάρι για το ΑΡΑΣΙΑΡΑΣ. Μέσα στο χυλό έριχναν άφθονα καρύδια κοπανισµένα, ζάχαρη, κανέλα και ξανθιές σταφίδες. Τον χυλό αυτό τον µοίραζαν και σε συγγενείς, φίλους, γείτο- 117

118 νες. Τα παιδιά µε τα µπακράτσια στο χέρι πηγαινοέρχονταν από πόρτα σε πόρτα. Γινόταν και ανταλλαγή του περιεχοµένου. Με αρασιαράς, θα περνούσαν όλη την εβδοµάδα της νηστείας. Πολλές ηλικιωµένες την εβδοµάδα αυτή κρατούσαν ΤΡΙΗΜΕΡΟ, για την ψυχή τους. Τρεις µέρες δεν έβαζαν µπουκιά στο στόµα τους. Μόνον το βράδυ, που χτυπούσε η καµπάνα, έπιναν νερό. Των ΑΓΙΩΝ ΘΕΟ ΩΡΩΝ ΜΕΤΑΛΑΒΑΙΝΑΝ. Τριήµερο κρατούσαν και αρκετές κοπέλες, για να βρουν γαµπρό. Πίστευαν, πως η νηστεία αυτή θα βοηθούσε στη γρήγορη και καλή αποκατάστασή τους. Το βράδυ της Παρασκευής, παραµονή των ΑΓΙΩΝ ΘΕΟ ΩΡΩΝ,οι κοπέλες πήγαιναν µισοβρασµένο σιτάρι στην εκκλησιά, για να διαβαστεί. Πριν κοιµηθούν έβαζαν µερικά σπυριά από το σιτάρι αυτό κάτω από το µαξιλάρι τους, για να παρουσιαστεί στον ύπνο τους ο γαµπρός που θα πάρουν. Το ΣΑΒΒΑΤΟ, ηµέρα των ΑΓΙΩΝ ΘΕΟ ΩΡΩΝ, όλα τα σπίτια µαγείρευαν σαρµάδες νηστίσιµους µε σπιτικιά αρµιά. Μέσα στο ρύζι έτριβαν αρκετό κρεµµύδι, έριχναν µαύρο πιπέρι. Ήταν νοστιµότατοι. Την ΚΥΡΙΑΚΗ της ΟΡΘΟ ΟΞΙΑΣ σ όλα τα σπίτια έτρωγαν ψάρι. ιαβάζονταν στην εκκλησία και τα ονόµατα των ευεργετών της χρονιάς που πέρασε. ΕΘΙΜΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ - ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ. ΛΑΖΑΡΟΥ «Πατερίτσα» ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ Πριν από τον πόλεµο του 1940, αλλά και αρκετά χρόνια αργότερα, όλες οι γεωργικές οικογένειες, αλλά και άλλες πολυµελείς, έτρεφαν στη Χρούπιστα 1-2 γουρούνια αρσενικά, για να τα παχύνουν. Αφού τα «καθάριζαν», για να αναπτυχθούν γρήγορα, τα έκλειναν σε ΚΟΥ- ΜΑΣΙΑ, όπου ο χώρος τους ήταν περιορισµένος, για να µη κινούνται πολύ. Τα έτρεφαν µε πίτουρα, χόρτα, αποφάγια και κυρίως µε καλαµποκάλευρο. Το κλείσιµο στο κουµάσι και το καλαµποκάλευρο βοηθούσαν, ώστε σε σχετικά µικρά χρονικά διαστήµατα να αναπτυχθούν και να παχύνουν γρήγορα και φυσικά να πάρουν µεγάλο βάρος. 118

119 Λίγες µέρες πριν από τα Χρισrούγεννα, 10 µε 15, τα έσφαζαν στην αυλή του σπιτιού τους. Στη διαδικασία αυτή εκτός από τον εκδορέα βοηθούσε o νοικοκύρης και ορισµένοι γείτονες, που τους καλούσαν για τον σκοπό αυτό. Το δέρµα το στέγνωναν για να χρησιµοποιηθεί από τον ίδιο το νοικοκύρη ή να πουληθεί, για ΓΟΥΡΟΥΝΟΤΣΑΡΟΥΧΑ. Τα τσαρούχια αυτά τα φορούσαν στις γεωργικές δουλειές τους ή για να πάνε από το ένα χωριό στο άλλο. Τα κατασκεύαζαν συνήθως µόνοι τους µε ένα κοµµάτι από το δέρµα και µε σχοινιά ή λεπτές πάλι λωρίδες δέρµατος, που τύλιγαν το πόδι λίγο πιο κάτω από τον αστράγαλο, όπου και δενόταν, για να συγκρατούν το τσαρούχι. Τα ΓΟΥ- ΡΟΥΝΟΤΣΑ-ΡΟΥΧΑ, που τα έλεγαν και ΠΙΝΤΣΕΣ στα χωριά, τα φορούσαν και γυναίκες. Υπήρχαν ακόµη και ειδικοί, που εiχαν ως επάγγελµα την κατασκευή τους και τις ΤΡΙΤΕΣ στο ΠΑΖΑΡΙ τα αράδιαζαν σε πρόχειρους κατασκευασµένους µε σανίδες πάγκους, για να τα πουλήσουν. Ένας τέτοιος πάγκος στηνόταν απαραιτήτως κάθε ΤΡΙΤΗ κάτω από τον µεγάλο πλάτανο, που βρισκόταν στη γωνιά του ΠΑΝΤΕΛΗ ΤΣΙΟΥΚΑ (ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ) απέναντι ακριβώς από το ραφείο του Γ. ΛΙΑΚΟΥ από έναν ηλικιωµένο κοντούλη πρόσφυγα. Με το κεφάλι και τα πόδια του γουρουνιού έφτιαχναν ΠΑΤΣΙΑ που ψηνόταν σιγοβράζοντας σε µεγάλες πήλινες κατσαρόλες, εγχώριας παραγωγής, όλη τη νύχτα, σε κάποιον από τους αµέτρητους φούρνους της ΧΡΟΥΠΙΣΤΑΣ. Πατσιά έτρωγαν την ηµέρα των Χριστουγέννων, αλλά και των Φώτων. Το πάχος το τεµάχιζαν σε µεγάλα κοµµάτια, τα έλιωναν, για να βγάλουν το λίπος, τη ΛΙΓ Α. Τη λίγδα την έβαζαν σε µεγάλα δοχεία. Έτσι εξασφάλιζαν το λίπος όλης της χρονιάς, αφού το χρησιµοποιούσαν για τα φαγητά τους και κυρίως στις πίτες, που γίνονταν νόστιµες και τριφτές. Τα κοµµάτια, που απέµεναν µετά το λιώσιµο του πάχους και περιείχαν λίπος και κρέας µαζί, ήταν οι ΤΣΙΓΑ- ΡΙ ΕΣ. Νοστιµότατες!! Τσιγαρίδες έστελναν σε συγγενείς και φίλους µέσα σε πιάτο και σε πολύ δικούς έβαζαν και ένα κοµµάτι κρέας για µαγείρεµα. Οι τσιγαρίδες περιφέρονταν ζεστές και µυρωδάτες από πόρτα σε πόρτα όλη τη µέρα. Το ψαχνό κρέας το έκαναν ΚΑΒΟΥΡΜΑ. Το έβαζαν σε δοχεία και για να διατηρηθεί το σκέπαζαν µε λίγδα. Καβουρµά προσέφεραν και στις χειµωνιάτικες βεγγέρες, σε φίλους, για µεζέ. Τα κρέατα µε κόκκαλο τα αλάτιζαν και τα τοποθετούσαν σε ξύλινα καδιά. Με αυτά έφτιαχναν διάφορα φαγητά. Το κρέας µε πράσα και το κρέας µε αρµιά, ή- ταν τα νοστιµότατα φαγητά της περιοχής µας. Άλεθαν ακόµη στις σπιτικές κρεατοµηχανές κρέας για λουκάνικα χρησιµοποιώντας για το σκοπό αυτό τo ΕΞΑΡ- ΤΗΜΑ ΣΤΑΥΡΟΣ, για να βγει o κιµάς χοντρούτσικος. Στον κιµά έριχναν αλάτι, τσουµπρίτσα και σπυριά από µαυροπίπερο και µε ειδικό χωνί, που το τοποθετούσαν στην κρεατοµηχανή, γέµιζαν τα έντερα. Έτοιµα πλέον τα λουκάνικα και αφού τα τρυπούσαν µε λεπτές βελόνες πλεξίµατος σε διάφορα µέρη, τα κρε- µούσαν σε οριζόντια κοντάρια, για να ξηραθούν. Αβγά µε λουκάνικα ήταν θαυµάσιο βραδινό φαγητό και γρήγορος µεζές για κάποιον ξαφνικό επισκέπτη. Τα πολύ µικρά γουρουνάκια δεν τα έγδερναν, αλλά ξύριζαν τις τρίχες και το χοντρό δέρµα, που περιείχε και λίπος, το έκοβαν σε λωρίδες, που τις διατηρούσαν για το χειµώνα. Ήταν οι ΚΟΖΙΕΣ που τις έκοβαν σε µερίδες και τις µαγείρευαν µε τραχανά ή φασόλια σε πήλινα τσουκάλια κι άλλοι σε γκιούµια πάνω σε σόµπα. Τα γουρουνόπουλα αυτά γίνονταν νοστιµότατα στη σούβλα! Ο πατσιάς και το σουβλισµένο γουρουνάκι ήταν η σπεσιαλιτέ του ΜΟΥΛΑΣΙΩΤΗ, φηµισµένου ταβερνιάρη της εποχής αυτής. Προοριζόταν για τους καλοφαγάδες. Εδώ πρέπει να αναφέρουµε τη ΓΟΥΡΟΥΝΟΧΑΡΑ, που γινόταν την ηµέρα, που έσφαζαν το γουρούνι. Έστρωναν τραπέζια και έτρωγαν µε το νοικοκύρη και όσοι βοήθησαν στη σφαγή και τεµαχισµό του γουρουνιού, αλλά και αρκετοί προσκεκληµένοι. H σπιτονοικοκυρά σε µεγάλες πιατέλες προσέφερε τσιγαρίδες και τηγανιτά συκωτάκια. Για να µη τους λιγώσει το λίπος, για σαλάτα εiχε τεµαχισµένη αρµιά µε κόκκινο κρασάκι που έδινε κέφι και διάθεση για τραγούδι, γιατί όχι και για χορό! 119

120 Ακολουθούσε από τις γυναίκες η καθαριότητα του σπιτιού, που κρατούσε µέρες. Τις ΑΓΙΕΣ ΜΕΡΕΣ το σπίτι έπρεπε να είναι πεντακάθαρο! Έπρεπε να το ασπρίσουν µέσα και έξω και καθώς δεν υπήρχαν ασπριτζήδες, έπρεπε µόνη της η κάθε µια νοικοκυρά να κάνει αυτή τη βαριά δουλειά. Σε µια, σχετικώς πρόσφατη συζήτηση, που είχα µε τον κ. ΠΕΤΡΟ ΝΙΚΟΛΑΪ Η, εγγονό του ΚΥΡΟΥ ΟΥΜΑ, που διαµένει στη Θεσσαλονίκη, έµαθα πως οι πρώτοι ασπριτζήδες στη Χρούπιστα δεν ήταν άνδρες, αλλά γυναίκες, συνήθως πανύψηλες που βοηθούσαν, επί χρήµασι φυσικά, τις πιο εύπορες νοικοκυρές. υστυχώς δεν θυµόταν ονόµατα. Έπρεπε ακόµη κάθε νοικοκυρά να τινάξει όλα τα χαλιά, φλοκάτες; ντόγκες κ.λ,π. και, καθώς δεν υπήρχαν µπαλκόνια στα σπίτια, αλλά αµέτρητα µόνον παράθυρα, µικρά σχετικά, έβγαιναν στη γειτονιά, για να τινάξουν ζητώντας η µία τη βοήθεια της άλλης. Καθώς πλησίαζαν τα Χριστούγεννα έπρεπε να ζυµώσει τις λειτουργιές της µε αλεύρι κοσκινισµένο σε ψιλή µεταξωτή σίτα, το ρεβυθένιο και τις ΠΟΥΠΚΕΣ, µικρά στρογγυλά ατοµικά ψωµάκια για τα γνωστά και συγγενικά παιδάκια, που θα έρχονταν για ΚΟΛΙΝΤΑ. Το γκανταΐφι, γλύκισµα που παρουσιάζουν στο Χριστουγεννιάτικο τραπέζι όλες οι οικογένειες, οι σάλιαροι, για τις άλλες ώρες ήταν έργο της κάθε νοικοκυράς. Αυτή έπρεπε να σφάξει και να µαδήσει τις κότες για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι, να στρώσει το σπίτι µε τις καλές κόκκινες φλοκάτες, να το ζεστάνει µε τα µαγκάλια, που τοποθετούσε σε διάφορους χώρους. Το τζάκι όλη τη βραδιά της παραµονής έπρεπε να καίει, για να ζεσταίνει και φωτiζει. Ο Χριστούλης, αν χτυπούσε ξαφνικά την πόρτα, έπρεπε να το βρει ζεστό, για να µη ξεπαγιάσει. Χαράµατα της Παραµονής των Χριστουγέννων. Οι πρώτες παιδικές φωνούλες γλυκές µελωδικές! Είναι τα παιδάκια της γειτονιάς, που βγήκαν για ΚΟ- ΛΙΝΤΑ. Λένε το παρακάτω τραγούδι. Καλήν ηµέρα, αρχοντικά, καλήν ηµέρα φίλοι, καιρός ήρθε ν ανοίξουµε τα λυγηρά µας χείλη. ώστε λοιπόν την άδειά σας, δώστε τον ορισµό σας, Χριστού τη Θεία γέννηση να πω στ αρχοντικό σας. Χριστός γεννάται σήµερον εν Βηθλεέµ τη πόλει κ.λ.π. Οι δύο πρώτες στροφές έχουν µια θαυµάσια µελωδία, µοναδική! Ξεχύνονται παρέες, παρέες. Είναι αδέρφια ή συνοµήλικοι φίλοι. Στα χέρια κρατούν ΤΟ- ΠΟΥΣΚΕΣ, που είναι ξύλα µε εξόγκωµα στην άκρη. Χτυπούν τις πόρτες, για να τους ανοίξουν οι νοικοκυρές. Στους ώµους έχουν κρεµασµένους τουρβάδες ή τις υφαντές σάκες του σχολείου τους. Εκεί βάζουν τα κάστανα, τα καρύδια, τα µύγδαλα και λεφτόκαρα, κανένα µηλαράκι, σπανίως µανταρίνι, που ήταν είδος πολυτελείας και καµιά «πούπκα» από κάποιο συγγενικό σπίτι. Είναι τα κόλιντα, για τα οποία ξενύχτησαν. ξεπάγιασαν, χάρηκαν, τραγούδησαν. Μα όταν κάποια νοικοκυρά αργεί να τους ανοίξει και ξέρουν, πως έχει κόρη µεγάλη για παντρειά, αρχίζουν το παρακάτω τραγούδι:. Κόλιντα, µπάµπου, κόλιντα κι µένα µια κουλούρα. Κι αν δεν µι δίνεις κόλιντα, δωµ τη θυγατέρα σου, να κοιµηθούµε βράδυ, 120

121 να φάµ πίτα µι λάδι κι πάλι να στη φέρω. Κι επειδή καµιά δεν ήθελε ν ακούσει τους τελευταίους στίχους, που ήταν προσβλητικοί για την κόρη της, βιαζόταν ν ανοίξει και να δωρίσει στα παιδιά. Άλλα πάλι παιδιά τραγουδούν το ίδιο σχεδόν τραγούδι, µε κάποια παραλλαγή: Κόλιντα, Κουντίλινα! Σούρουβα, Βασίλινα! Κοντό σκυλί µας έφαγε! Καλή κουλούρα, µπάµπου! Σαµ δε µι δίνεις κόλιντα δωµ τη θυγατέρα σου, να κοιµηθούµε βράδυ, να φάµ πίτα µι λάδι κι πάλι να στη φέρω! Από την Κοντίλαινα ζητούσαν ΚΟΛΙΝΤΑ και εννοούσαν τα κάστανα και καρύδια. Από την ΒΑΣΙΛΑΙΝΑ σούρβα. Εδώ δείχνει πως έδιναν σούρβα στα παιδιά. Και κάντε γρήγορα γιατί το σκυλάκι θα µας δαγκώσει κι έχουµε να πάµε και αλλού. Κι εσύ, µπάµπω, δώσε µας κουλούρα, δηλαδή πούπκα, γιατί γνώριζαν πόσο νόστιµες κουλούρες έφτιαχναν οι γριες. Και µάλιστα, τις απαιτούσαν, γιατί αλλιώς έπρεπε vα δώσουν τη θυγατέρα τους... Και µπάµπες της εποχής αυτής ήταν γυναίκες, ίσως και µικρότερες των 40 χρόνων. Φαίνοναν γριές στα µάτια των παιδιών, καθώς τις έβλεπαν µε τις σκούρες τσίπες δεµένες στο κεφάλι, µε ζάµπλια δόντια, κατεστραµένα πρόωρα από το φτιασίδι, που πασάλιβαν το πρόσωπό τους, στα νιάτα τους, για να φαίνονται άσπρες και αφράτες. Και ακόµη δεν αµφέβαλλαν τα παιδιά πως αυτές, έστω και σαραντάρες, ήταν µπάµπες, βλέποντας στο προσωπό τους τις αµέτρητες ρυτίδες, σηµάδια της σκληρής δουλειάς και των πολλών ευθυνών των γυναικών της εποχής αυτής. Τα ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ η λειτουργία αρχίζει πολύ πρωί. Μετά την επιστροφή στρώνεται αµέσως τραπέζι. Για φαΐ ή µάλλον πρωινό σούπα κότα, ρύζι, (σπανίως µε φιδέ) αβγολέµονο. Όσοι έσφαζαν γουρούνι έτρωγαν πατσιά από το κεφάλι του γουρουνιού που έλιωσε σιγοβράζονας όλη τη νύχτα. Για γεύµα απαραιτήτως κότες γεµιστές, τηγανιά από χοιρινό, µαγειρεµένα φαγητά µε κρέας. Για γλύκισµα κανταΐφι, που το πρόσφεραν και σε συγγενείς και φίλους, που έρχονται για ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ. Την δεύτερη µέρα των Χριστουγέννων ανεξαιρέτως όλα τα σπίτια σαρµάδες µε χοιρινό κρέας µε φύλλα από αρµιά. Κάθε σπίτι είχε στο υπόγειο από ένα µεγάλο καδί µε αρµιά, για να περάσει όλο το χεµώνα. Πότε φτιάχνοντας πίτες, πότε σαρµάδες και πότε νοστιµότατες κότες, µαγειρεµένες µε αρµιά. Για να πετύχει η αρµιά, έριχναν στο καδί µερικές χούφτες καλαµπόκι, κριθάρι και λεµονόκουπες. Και το µεγάλο µυστικό, να ξεσέρνουν συχνά το ζωµό, τον αρµόζουµο. Τα χρόνια κυλούν. Στα παλιά έθιµα νέες συνήθειες. Τώρα βγαίνουν και χορωδίες των ηµοτικών Σχολείων να πουν τα ΚΑΛΑΝΤΑ. Κάθε Σχολείο θα τα πει στην περιοχή του. Ακούονται τραγούδια και από άλλες ελληνικές περιοχές και τραγούδια µεταφρασµένα στη γλώσσα µας από άλλες χώρες. ιδάσκονται από άξιους δασκάλους. Αναφέρω ενδεικτικά τους Θ. Παπαθανασίου, Μ. Παπαθανασίου, Γ. Λιάππα. Είναι δίφωνα τραγούδια, που συγκινούν αφάνταστα τους κατοίκους. Έρχεται και η µεγάλη έκπληξη. Το πρώτο ΣΠΗΛΑΙΟ! βγαίνει από το Α Η- ΜΟΤΙΚΟ! Είναι µια µεγάλη ξύλινη τριγωνική πυραµίδα, καλυµµένη µε λειχήνες µαζεµένες από τα κεραµίδια σπιτιών. Στην κορυφή της πυραµίδας ένα λαµπερό αστέρι, που φωτίζεται µε µπαταρίες. Φωτάκια φωτίζουν και το εσωτερικό του 121

122 Σπηλαίου. Η φάτνη µε τον Χριστούλη γυµνό πάνω στα άχυρα µέσα στο σπήλαιο! Η Παναγίτσα κατάλληλα ντυµένη, µε το φωτοστέφανο! Ο Ιωσήφ µε τη γενειάδα! Οι Μάγοι µε τα δώρα! Οι βοσκοί να προσκυνούν! Και παντού στο σπήλαιο αγγελάκια από χαλκοµανίες περασµένα σε λεπτή κλωστή! Θαρρούσες, πως α- νεβοκατέβαιναν και τραγουδούσαν! Η προετοιµασία του έγινε από τους δασκάλους: Μ. Παπαθανασίου, Αγλαΐα Κυριαζή (που για την απέραντη και µοναδική προσφορά της στον τόπο µας θα νιώθουµε όσο ζούµε µεγάλη ευγνωµοσύνη απέναντί της). Οι γυναίκες βλέπουν το Σπήλαιο! Σταυροκοπιούνται, δακρύζουν! Είναι αδύνατον να αντιληφθεί κανείς σήµερα ποιαν εντύπωση και πόση συγκίνηση προκάλεσε! Η προετοιµασία του είχε γίνει µυστικά. Γι αυτό και η έκπληξη ήταν µεγάλη για µας τους µαθητές, για τους κατοίκους και, κυρίως, σοκ για το Β ηµοτικό. Γιατί είναι γνωστός, στις επαρχίες ο ανταγωνισµός µεταξύ Σχολείων. Φυσικά την επόµενη χρονιά και το Β ηµοτικό παρουσίασε το Σπήλαιό του. Το θυµάµαι, αν και πέρασαν από τότε πενήντα και πλέον χρόνια! Ήταν στρογγυλό, σαν φυσική σπηλιά, καλυµµένο µε καφετιά µαρµαρόκολλα: ίσως το θυµάµαι, γιατί τα παιδιά του Β ηµοτικού αποκαλούσαν το δικό µας ΤΖΑΜΙ, λόγω του σχήµατος κι εµείς από τη µεριά µας το δικό τους ΦΟΥΡΝΟ! Τώρα κάθε Σχολείο έχει το δικό του Σπήλαιο, Κάθε χρόνο, παραµονή Χριστουγέννων τα παιδιά βγαίνουν να πουν τα ΚΑΛΑΝΤΑ. Ο οβολός δεν είναι κάστανα, αλλά χρήµατα για τις ανάγκες των Σχολείων, βιβλία κ.λ.π. Ο οβολός δεν πέφτει σε τουρβά, αλλά σε ειδικό από χαρτόνι κουµπαρά. Στο Β ηµοτικό κάθε χρόνο τον κουµπαρά κρατάει ο Ζηκούλης. Στο δικό µας Σχολείο, το Α ηµοτικό, η αείµνηστη Βαγγελιώ. εν είναι εύκολο τέτοια µέρα να την ξεχάσει κανείς από µας. Τη θυµόµαστε, καλοκάγαθη, µε τον µάλλινο σκούφο της ως τ αφτιά, το κασκόλ τυλιγµένο στο λαιµό της καλά, να σκεπάζει και τη µύτη της και µε τα χοντρά, πλεχτά, µάλλινα γάντια στα χέρια της να κρατά σφιχτά τον τυλιγµένο µε γαλάζια κόλλα κουµπαρά. Νοµίζω πως ακούω ακόµα την πάντα βραχνή φωνή της. «Εΐ, ρε, σεις.χρονια ΠΟΛΛΑ!!! εν θέλω τσιγκουνιές τέτοιες µέρες!!» Γιατί δεν ήταν και εκείνη τσιγκούνα. Ήταν η µόνη δασκάλα που κερνούσε ΟΛΑ τα παιδιά της χορωδίας, από ένα λουκούµι ΜΟΥΣΙΟΥ, όταν πηγαίναµε-και πηγαίναµε κάθε χρόνο να της ψάλλουµε τα ΚΑΛΑΝΤΑ. Πάντως η αλήθεια είναι πως από όλα αυτά έντονα έµειναν στην µνήµη µου οι αγνές φωνούλες των παιδιών, που τραγουδούσαν το ΚΑΛΗΝ ΗΜΕΡΑ ΑΡ- ΧΟΝΤΙΚΑ! Οι φωνούλες ΤΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΗΧΑΛΑΚΗ ΤΗΣ ΒΙΤΑΣ, ΤΟΥ ΝΙ- ΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΩΝΗ από τη διπλανή µας γειτονιά που ξυπνούσαν πρώτοι στα βαθιά χαράµατα και µας ξεσήκωναν να πάρουµε κι εµείς τις µάλλινες σάκες µας για να πούµε τα ΚΟΛΙΝΤΑ. ΤΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ Ανέκαθεν το καρναβάλι γινόταν στον τόπο µας την Πρωτοχρονιά. Άρχιζε την παραµονή και διαρκούσε τρεις µέρες. Τα παλιά χρόνια έπαιρναν µέρος µόνον οι άνδρες. Σχηµάτιζαν παρέες και περιφέρονταν σ όλη την πόλη από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας. Έπρεπε να συγκεντρώσουν το χρηµατικό ποσό για την πληρωµή των µουσικών και να βγάλουν τα χρήµατα για το γλέντι τους. Το ντύσιµό τους δεν είχε τίποτε το ιδιαίτερο. Σκέπαζαν το προσωπό τους µε µαύρη τσίπα, για να µη διακρίνονται και φορούσαν τα σακάκια τους ανάποδα, 122

123 περασµένα από το ένα µόνο µανίκι, αφήνοντας το άλλο να κρέµεται προς τα κάτω. Παρίσταναν τους απάχηδες. Η εµφάνισή τους δεν σε χαροποιούσε. Υπήρχαν και ορισµένοι, που σκέπαζαν το σώµα τους µε δέρµατα ζώων, προβιές κ.λ.π. και παρίσταναν τις αρκούδες. Συµπλήρωµα ο αρκουδιάρης µε µαυρισµένο µε καπνιά το πρόσωπο, που χτυπούσε ρυθµικά το ντέφι για να χορέψει το ζωντανό, που κάπου κάπου µούγκριζε και σε κατατρόµαζε. Οι νοικοκυρές πάντα τις ώρες αυτές κλεισµένες στα σπίτια τους µε συρταρωµένες τις εξώπορτες. Από τα ριχτά παράθυρα του επάνω ορόφου παρακολουθούν και πετούν µερικές δραχµούλες, πενηντάλεπτα και δεκάρες ακόµη στις µαύρες ανοιχτές οµπρέλες που κρατούν ανάποδα, µε το χέρι προς τα πάνω, οι πιο έµπιστοι της παρέας. Οι µουσικοί κυρίως ντόπιοι, µε τέχνη και πολύ µεράκι παίζουν το κλαρίνο, που συνοδεύται και από άλλα όργανα. Απαραίτητο το νταούλι που συνοδεύει µε το βαρύ και ρυθµικό του ήχο. Όταν οι παρέες ήταν πολλές, πράγµα συνηθισµένο και τα µουσικά όργανα της Χρούπιστας δεν επαρκούσαν, οι συγκροτηµένες παρέες ή µάλλον οι αρχηγοί τους µε µερικούς περιφέρονταν στα χωριά της γύρω περιοχής, για να βρουν και να κλείσουν συµφωνία µε φθηνό και καλό µουσικό συγκρότηµα. Κι όταν έκλεινε η συµφωνία κι έδιναν το καπάρο, για να µην αλλάξει γνώµη ο γύφτος, έπαιρναν µαζί τους το µεγάλο νταούλι, για να τον έχουν στο χέρι. Τα τραγούδια, που έλεγαν οι παρέες, όταν περιφέρονταν στους δρόµους δεν είχαν καµιά σχέση µε τον ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΗ. Ήταν µερικά τραγούδια της εποχής τους, όπως: Σύρε να πεις τη µάνα σου, µην κάνει κι άλλη γέννα Γιαννούλα, Γιαννούλα, Τσανακαλιώτισσα, σε φίλησα κι αρρώστησα. Σουξέ και το παρακάτω: Εκατό δραχµές τη µέρα παίρνω τζουβαέρι µου. Σύρε πες το της µαµάς σου να σε κάνω ταίρι µου... Κάποιο άλλο: Θα σου τηγανίσω ψάρια µε παντζάρια σκορδαλιά να περνούµε εµείς τα βράδυα µε ρετσίνα και βιολιά... Στο ρεπερτόριο τους και το: Κάτω στα λεµονάδικα έγινε φασαρία... Κι ακόµη τραγούδια, που σκάρωναν οι ίδιοι για να πειράξουν κάποιον ή για κάποια που ενώ ήταν παντρεµένη συνεδέθη µε άλλον. Τα βράδυα κάθε παρέα γλεντούσε σε χωριστό καφενείο. Και οι γυναίκες; Περίµεναν στο σπίτι να επιστρέψουν τα ξηµερώµατα οι σύντροφοί τους. εν ήταν και λίγες, που µε τα γκιούµια πήγαιναν αργά τα µεσάνυχτα να πάρουν δήθεν νερό από το σιατραβάνι ή το τζεσµέ, πάντα παρέα µε άλλες γειτόνισσες. Και τότε οι πιο τολµηρές κολλούσαν το πρόσωπό τους στα θαµπά από το κρύο τζάµια των καφενείων, για να δουν και µεταφέρουν στις υπόλοιπες τα συµβάντα. Η επιστροφή τους στο σπίτι γινόταν µε σχόλια και χάχανα. Τα χρόνια περνούν. Και µε το πέρασµά τους όλα αλλάζουν. Τώρα όχι µόνον άνδρες, αλλά και γυναίκες συµµετέχουν στο καρναβάλι. Τα πρόσωπά τους τα καλύπτουν µε µάσκες. Ράβουν καρναβαλίστικες στολές. Σχη- µατίζουν παρέες συνήθως κατά γειτονιές. Επικεφαλής πάντα κάποιος έµπιστος 123

124 άνδρας ντυµένος και αυτός καρναβάλι. Είναι ο αρχηγός τους, που ρυθµίζει από ποιους δρόµους θα περάσουν, σε ποια πλατεία θα σταθούν να χορέψουν. Ακολουθούν οι πιτσιρικάδες. Με τσολιαδίστικη στολή ή µε µανδύα τα αγόρια. Βοσκοπούλες στα άσπρα µε κόκκινα συρίτια τα κοριτσάκια. Χρυσά φλουριά στολίζουν τη φορεσιά τους. Έχουν µάθει το ρυθµικό βηµατισµό των µεγάλων και προχωρούν χορεύοντας. Αργά το απόγευµα όλες οι παρέες καταλήγουν στην κεντρική πλατεία. Χορεύουν σε διαφορετικά σηµεία η κάθε µια και στο ρυθµό του µουσικού τους συγκροτήµατος. Πολλοί οι επισκέπτες από την Καστοριά και τα γύρω χωριά για να παρακολουθήσουν το θέαµα. Επιστρέφουν το βραδάκι στο σπίτι τους, για να ξεκουραστούν και συνεχίζουν το γλέντι οικογενειακά και µε φιλικές οικογένειες στα διάφορα κέντρα κάθε παρέα. Αυτό συµβαίνει την παραµονή της Πρωτοχρονιάς. Η πίτα είναι φτιαγµένη από την νοικοκυρά. Μπορεί να είναι τυρόπιτα, πρασόπιτα ή µε αρµιά. Ειδικώς για τη µέρα αυτή, όπως µου έλεγε η κ. Αφροδίτη Τυπάδη-Ελευθεριάδου η νοικοκυρά πλάθει 12 µικρά φύλλα, που συµβολίζουν τους 12 µήνες του χρόνου. Με κάθε τέσσερα από αυτά σχηµατίζουν τέσσερα µεγαλύτερα που συµβολίζουν τις 4 εποχές. Με τα τέσσερα αυτά σχηµατίζουν την πίτα που συµβολίζει το χρόνο. Στην πίτα αυτή µπαίνει το νόµισµα. Από «Μπέλε» στην κεντρική πλατεία Οι παρέες εδώ και χρόνια δεν περιφέρονται για να συγκεντρώσουν χρήµατα. Οι γυναίκες δεν είναι κλεισµένες στα σπίτια τους. Η επόµενη µέρα της Πρωτοχρονιάς ανήκει σ αυτές. Γλεντούν την «Πατερίτσα», του Αγίου Βασιλείου. Τα πρόσωπά τους είναι σκεπασµένα για να µην αναγνωριστούν. Χορεύουν µε κέφι, πηδούν. Και οι άνδρες; παρακολουθούν και µονολογούν: Ποια άραγε από αυτές είναι η δική µου γυναίκα! Πόσο έχουν αλλάξει ο καιροί!! 124

125 Στην «Πατερίτσα» ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ Ξύπνα, Λάζαρε και µην κοιµάσαι. Τώρα η ώρα σου, τώρα κι αρχίζουν, τώρα λάλησαν τα χελιδόνια, τώρα ξύπνησαν πουλιά κι αηδόνια. - Πού ήσουν Λάζαρε; - Πού ήσουν χαµένος; - Ήµουν στους νεκρούς παραχωµένος. - ωµ σταλιά, σταλιά νεράκι, γιατί είν το στόµα µου πικρό, φαρµάκι! Ένα µικρό µικρούτσικο, µικρό και χαϊδεµένο, µικρό το είχε η µάνα του µικρό και ο µπαµπάς του. Το έλουζαν, το χτένιζαν και στο σχολειό το στέλνουν. Παιδί µ να µάθεις γράµµατα, να µάθεις κι άλφα βήτα. Τα γράµµατα είν στο χαρτί κι ο νους σου στα παιχνίδια. Ο δάσκαλος σε καρτερεί µε µια χρυσή βεργίτσα. Βεργίτσα εδώ, βεργίτσα εκεί, βεργίτσα πάει στη βρύση. Οι κοτίτσες σας, αβγά γεννούνε. Οι φωλίτσες σας δεν τα χωρούνε. ώστε µας να τα χαρούµε και να σας ευχαριστούµε. Αυτό ήταν το τραγούδι, που έλεγαν τα παιδάκια ανήµερα του ΛΑΖΑΡΟΥ κρατώντας δύο - δύο ένα καλαθάκι συρµάτινο, στρογγυλό, στολισµένο µε γιρλάντες από ΠΑΠΑ ΙΤΣΕΣ (είδος χαµοµηλιού) και άλλα αγριολούλουδα, όπως µενεξέδες, παπαρούνες, το σταφύλι του λέλικα κ.ά. Όλα ήταν µαζεµένα από τον ΚΑΜΠΟ, ένα θαυµάσιο κοµµάτι γης µε καταπράσινο γρασίδι, που βρισκόταν λίγο πιο πέρα από το νεκροταφείο. Κι όταν λέγαµε κάµπο, εννοούσαµε αυτό και µόνον το κοµµάτι, όπου γίνονταν οι σχολικοί περίπατοι, οι γυµναστικές επιδείξεις και οι ποδοσφαιρικές συναντήσεις των νέων. 125