ενδρολόγιο: Από την φυσιολατρία του ποιητή/ πεζογράφου στην οικολογική συνείδηση του σηµερινού αναγνώστη

Transcript

1 ενδρολόγιο: Από την φυσιολατρία του ποιητή/ πεζογράφου στην οικολογική συνείδηση του σηµερινού αναγνώστη Σταυρούλα Γ. Τσούπρου ρ. Φιλολογίας ιδάσκουσα στο Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισήγηση εστιάζει σε πεζά και ποιητικά (και ενίοτε και θεατρικά) κείµενα Ελλήνων αλλά και ξένων συγγραφέων, οι οποίοι αναπαριστούν τη φύση και ειδικώς τα δέντρα µε καλλιτεχνική «ανιδιοτέλεια», δηλαδή, προς χάριν, κυρίως, της ίδιας της φύσης και απόλαυση του αφηγητή και του αναγνώστη και όχι µε στόχο την υπηρέτηση µιας αφηγηµατικής τεχνικής. Μέσα από τις κειµενικές καταθέσεις των Στράτη Μυριβήλη, Ηλία Βενέζη, Νικηφόρου Βρεττάκου, Γιάννη Ρίτσου, Γιώργου Σεφέρη, Ν.Γ. Πεντζίκη, Άντον Τσέχωφ, Ήλια Έρενµπουργκ, Τζων Μίλλινγκτον Συνγκ, Τζων Ρόναλντ Ρόιελ Τόλκιν, Philippe Jaccottct κ.ά. πλαισιωµένες από την αντίστοιχη θεωρητική αντιµετώπιση του θέµατος (π.χ. από τους Georg Simmel, Joachim Ritter, Ernst H. Combrich, Clement Greenberg), ερευνώνται οι δυνατότητες δραστηριοποίησης του σηµερινού αναγνώστη και δοκιµάζονται εν γένει οι παιδευτικές δυνατότητες της τέχνης του κειµενικού λόγου. ΕΝ ΡΟΛΟΓΙΟ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ/ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙ ΗΣΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ «Το πράσινο [ ] η γήινη αυτάρκης ηρεµία. [ ] Οι οριζόντιες κινήσεις αλληλοεξουδετερώνονται. Όµοια εξουδετερώνονται οι κινήσεις από και προς το κέντρο. Προκύπτει ηρεµία. Αυτό είναι το λογικό συµπέρασµα, το οποίο µπορεί να επιτευχθεί εύκολα θεωρητικά. Και η άµεση επίδραση στο µάτι και τελικά µέσω του µατιού στην ψυχή οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσµα. Το γεγονός αυτό είναι από καιρό γνωστό όχι µόνο στους γιατρούς (ειδικά στους οφθαλµίατρους), αλλά και γενικά σ όλους. Το απόλυτο πράσινο είναι το πιο κατευναστικό χρώµα που υπάρχει: δεν κινείται σε καµιά κατεύθυνση και δεν έχει καµιά παρήχηση χαράς, θλίψης, πάθους, δεν απαιτεί το παραµικρό, δεν καλεί προς τα πουθενά. Η διαρκής αυτή απουσία κίνησης είναι µια ιδιότητα, που επενεργεί ευεργετικά σε καταβεβληµένους ανθρώπους και ψυχές [ ]». Wassily Kandinsky, Για το Πνευµατικό στην Τέχνη «Το δέντρο όπως και κάθε φυτό είναι ένδειξη µε την οποία αρχίζει η συζήτηση για τη γονιµότητα, την παραγωγικότητα και τη δύναµη. Είναι επίσης ο τόπος όπου βρίσκεται συµπυκνωµένη η αναπτυσσόµενη ζωή. Το δέντρο σαν τόπος µιας ολικής παραγωγικότητας και δύναµης, πηγή ανανεούµενης ζωής σε κάθε εποχή είναι σε πρώτη θέση το σύµβολο του σύµπαντος. Το δέντρο λοιπόν αποτελεί τον άξονα του κόσµου (axis mundi) και την εικόνα του κόσµου (imago mundi). Ο µικρόκοσµος αυτός συνιστά το στήριγµα του ανθρώπου, τη σπονδυλική στήλη του, το κέντρο και το δρόµο της ακµής του» (Χαραλαµπίδης, 2008). Έτσι αρχίζει το άρθρο του «έντρα και εντρολατρία στον Ιουδαϊκό κόσµο» ο καθηγητής Κωνσταντίνος Π. Χαραλαµπίδης. Η «ανάγκη του δέντρου», λοιπόν, «η ανάγκη της καρδιάς,/ σαν κάτι ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 417

2 να την έχει συναρπάσει πολύ ψηλά» (Jaccottet, 2006), σύµφυτη µε την ζωή τού ανθρώπου και αποδεδειγµένη παλαιόθεν µέσω, επί παραδείγµατι, της δενδρολατρείας των Μινωιτών, δεν µπορούσε παρά να περάσει και σε κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης τέχνης. (Πάντως ο Georg Simmel κάνει σαφή διάκριση µεταξύ της «αίσθησης της φύσης» που αναπτύχθηκε ουσιαστικά για πρώτη φορά στους νεότερους χρόνους και της βαθιάς αίσθησης της «φύσης», όπως φανερώνεται στις θρησκείες των πιο πρωτόγονων εποχών κάτι στο οποίο, αναπόφευκτα, θα επανέρθουµε). Η Τατιάνα Σταύρου διάλεξε ένα συγκεκριµένο δέντρο, την Ελιά, και αφιέρωσε µεγάλο µέρος της ζωής της για να γράψει την ιδιότυπη όσο και θαυµαστή Βιογραφία του, ανθολογώντας, επιπλέον, 174 συνολικά αποσπάσµατα από 120 έργα που εκτείνονται από την ελληνική αρχαιότητα και την Παλαιά ιαθήκη µέχρι την δεκαετία του Ένα από αυτά τα αποσπάσµατα θα παραθέσουµε εδώ για να µας εισαγάγει µε τον καταλληλότερο τρόπο στο θέµα µας. Πρόκειται για ένα απόσπασµα από το διήγηµα «Ακήφ», τού γοητευτικού αφηγητή Ηλία Βενέζη: «Ο κόρφος τής Γέρας, στη Λέσβο, είναι σα µια µεγάλη λίµνη, τριγυρισµένη από βουνά που κρύβουν το µικρό πέρασµα που τον δένει µε το Αιγαίο. [ ] Στο βυθό τού κόρφου αναπαύονται οι αρχαίες θαλασσινές θεότητες τού Αιγαίου. Μια φορά µονάχα κάθε τόσα χρόνια, σε ασέληνες νύχτες, ξυπνούν κι ανεβαίνουν στην επιφάνεια. Έρχονται ώς τις ακρογιαλιές και ρωτούν τα δέντρα, που είναι τόσο αρχαία όσο εκείνες, ρωτούν να µάθουν αν τίποτα νέο υπάρχει απ τα δάση τής Ελλάδας για τον Πάνα και για τους σατύρους. Τα φύλλα σαλεύουν τότε, αλαφρά, για να αποκριθούν πως «Όχι, τίποτα ακόµα». «Άραγε να ζουν;» λένε πάλι οι πικραµένες θεότητες της θάλασσας. Κ οι ελιές, που είναι βέβαιες γι αυτό, τις ησυχάζουν «Ω! πώς γίνεται να πεθάνουν!»» (Σταύρου, 2001). Τα ίδια τα δέντρα, όµως, αλίµονο, είναι δυνατόν και πραγµατικά πεθαίνουν, µπροστά στα µάτια µας. Στην παρούσα Ανακοίνωση, καθώς η παιδευτική ικανότητα της Τέχνης εν γένει θεωρείται ως δεδοµένη, εκείνο που θα αποτελέσει το αντικείµενο της έρευνας είναι ο ρόλος που µπορεί να διαδραµατίσει η διδασκαλία της Λογοτεχνίας στην δηµιουργία της οικολογικής συνείδησης του αναγνώστη. Η απεικόνιση της φύσης στα λογοτεχνικά, πεζά και ποιητικά, κείµενα δεν γίνεται, βέβαια, πάντοτε µε τον ίδιον τρόπο, ούτε υπηρετεί τον ίδιο σκοπό. Επιπλέον, η αλλαγή των ιστορικοκοινωνικών συνθηκών, καθώς έχει άµεσο αντίκτυπο στην εκάστοτε λογοτεχνική δηµιουργία, φυσικό είναι να επηρεάζει και το ειδικότερο θέµα των φυσικών αναπαραστάσεων που µας αφορά εδώ. Έτσι, από τη µια, οι λογοτέχνες πολύ συχνά χρησιµοποίησαν τις ποικιλότροπες απεικονίσεις της φύσης για εξίσου ποικίλους αλλά άσχετους µε την ίδια την φύση σκοπούς και, από την άλλη, η αλλαγή του περιρρέοντος ιστορικοκοινωνικού σκηνικού επέδρασε καταλυτικά ακόµα και στην ίδια την παρουσία της φύσης στα λογοτεχνικά κείµενα. εν είναι δύσκολο εδώ να κατανοήσει κανείς γιατί «η φυσιολατρία ήταν µια προσφορά της γενιάς του 1880, δηλαδή, της γενιάς του Κωστή Παλαµά», κατά τον καθηγητή Παναγιώτη Μουλλά, και γιατί 100 ή 130 χρόνια µετά, η ίδια λέξη, εξαιτίας και των µεγάλων καταστροφών που έχουν συµβεί στο µεταξύ, επιβάλλεται να αντικατασταθεί, καθώς µιλάµε πια όχι για φυσιολατρία αλλά για προστασία ή διάσωση όσων έχουν αποµείνει, ενώ οι λογοτέχνες οι οποίοι, στο µεγαλύτερο µέρος τους, διαβιούν σε ένα ασφυκτικό άστυ, ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 418

3 που καθόλου δεν θυµίζει, βέβαια, τα πιο ανθρώπινα άστεα του 19 ου και των αρχών έως και των µέσων του 20 ου αιώνα, γράφουν για Οικοεγκλήµατα εναντίον µιας φύσης την οποία δεν έχουµε καν συνηθίσει να αντικρίζουµε στην καθηµερινή µας ζωή. Έτσι, λόγω ακριβώς της έλλειψης αντίστοιχων παραστάσεων, δεν θα µπορούσε εύκολα κάποιος σύγχρονος πεζογράφος να κάνει µια περιγραφή σαν την ακόλουθη του Αχιλλέα Λεβέντη, συγγραφέα της νουβέλας Η Τασσώ (1858): «ρυµών απέραντος και σκιερός ήρχιζεν αυτόθι, απαρτιζόµενος υπό βρυοφόρων αυτοφυών δένδρων [ ] Εν αυτώ έζων ως εις κοινόβιον αι πολυµελείς και ευκάµπυλοι δρυς, [ ] αι αγριοκαστανέαι, ων ο καρπός τοσούτον ηδέως τρέφει τον οφθαλµοφλόγον σκίουρον, αι αγριελαίαι, αίτινες τοσούτον ευκόλως εξηµερούνται, οι υδρόφιλοι και ελαφρόσκιοι πλάτανοι, υφ ους ο ύπνος είναι σειρά τερπνών ονείρων, και η µικρά αγριόβατος, ης οι κερασοφόροι βότρυς, έχοντες του κοραλλίου το χρώµα, συχνάκις κοσµούσι των ορεσιτρόφων µελαχρινών παρθένων τας κόµας. Τα δένδρα ταύτα περιεβάλλοντο και συνεδέοντο υπό µυριάδων αγρίων κληµάτων, ων η ποικίλη συµπλοκή εσχηµάτιζε διάφορα της αρχιτεκτονικής σχήµατα, άτινα απαραµίλλως οι πρόγονοί µας µε το µάρµαρον απεµιµήθησαν. Μακρά περιστύλια και στοαί εκ κιόνων διαφόρου τάξεως, στεγασµέναι και µη, προπύλαια και αετώµατα, θολιαί αφ ων εκρέµαντο παντός µεγέθους φυλλάδες και κληµατόκλαδα, και µεταξύ κορµοί δένδρων, φαινόµενοι µακρόθεν ως ανδριάντες, απετέλουν το αξιοθαύµαστον εκείνο σύνολον» (Λεβέντης, 2000). Και πόσα από τα παιδιά στα οποία απευθυνόµαστε, µαθητές ή φοιτητές, έχουν ζήσει αντίστοιχες στιγµές µε αυτές της ηρωίδας µέσα στην Ηπειρώτικη φύση: «Το δάσος τούτο επεσκέπτετο πάντοτε η Τασσώ κατά τας θερµάς τού χρόνου εποχάς [ ] Τοσούτον δε είχεν συνοικειωθή µε τα µέρη, ένεκεν τής αλλεπαλλήλου διαµονής, ώστε η αποµόνωσις ουδεµίαν τη επροξένει εντύπωσιν, η δε λειψανθρωπία ουδένα τη ενέπνεε φόβον. Εθεώρει το µέρος ως κατοικίαν ευρύχωρον, τα δε ετερογενή εν αυτώ όντα, ως συγκατοίκους. Τούτου ένεκεν διήρχετο ενώπιον λύκου, ή αλώπεκος χωρίς ποσώς να ταραχθή, ουδέ την δειλήν έλαφον ετάραττον τα ελαφρά πατήµατά της. Εγνώριζε κάλλιστα τας λαβυρινθώδεις στοιχάδας τού δάσους και τας κυριωτέρας και µάλλον ευαρέστους αυτού τοποθεσίας, εξ ων κατ έτος εξέλεγε νέον ως θυµηδίας µόνιµον αυτής προσορµητήριον.» (Λεβέντης, 2000). Όλοι, νοµίζω, πως θα συµφωνήσουµε ότι δεν είναι η γλώσσα, κυρίως, που µας αποµακρύνει από την εµπειρία αλλά είναι η ίδια η εµπειρία που µας φαίνεται ξένη (σε όσους τουλάχιστον από εµάς δεν ανήκουµε ως ενεργά µέλη σε κάποιον σύλλογο ή περιβαλλοντική οργάνωση). Γιατί και όταν η γλώσσα έρχεται πιο κοντά µας, καθώς την χειρίζεται η γραφίδα του Κωστή Παλαµά, όσα εκείνος έχει να παρατηρήσει υµνώντας την Φοινικιά δεν λένε πιθανότατα τίποτε στους περισσότερους από τους σηµερινούς, διαγκωνιζόµενους να προλάβουν την ζωή, νέους ή και λιγότερο νέους: «ω! πώς υψώνεται στον ήλιο το κορµί σου!// ε σταµατάει κισσός, δεν κόβει παρακλάδι/ τού κορµού σου χυτή κ ελεύτερη τη γύµνια / όµως, γυµνή, µε ονειροΰφαντο µαγνάδι/ σκεπάζεις τα χλωρά τού κήπου στενορρύµια./ Λαµποκοπάει τής βασιλείας σου σηµάδι/ κορώνα αχτίδων από σµάραγδα κι ασήµια/ κρεµάµενη, τρεµάµενη από την κορφή σου / ω! τι ρυθµός που κυβερνάει το θείο κορµί σου!» (Παλαµάς, 1957). ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 419

4 Μια πρώτη ελπίδα για την παιδευτική δύναµη της Τέχνης σε σχέση µε την αγάπη της φύσης αρχίζει να αναδύεται µόλις εδώ. Αν προσεγγίσουµε µε θαυµασµό την αισθητική τού καλλιτεχνικού προϊόντος, είναι πιθανόν να προσεγγίσουµε στην συνέχεια µε αγάπη το ίδιο το φυσικό αντικείµενο που ενέπνευσε τον ποιητή, ακολουθώντας, δηλαδή, µια αντίστροφη, από την αναµενόµενη, πορεία. Όµως όχι µόνον παιδευτικά αλλά και θεραπευτικά φαίνεται να µπορεί να λειτουργήσει η Τέχνη αναπαριστώντας την Φύση, όπως µας δείχνει στο µυθιστόρηµά του Η ασκάλα µε τα χρυσά µάτια ο Στράτης Μυριβήλης, βάζοντας εκεί τους δυο στρατιώτες ήρωές του, τραυµατίες κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας, να αναγιγνώσκουν σελίδες από το διήγηµα «Υπό την βασιλικήν δρυν» του Αλέξανδρου Παπαδιαµάντη θα ήταν γραµµές σαν αυτές: «[ ] ερρέµβαζον γλυκά µη χορταίνων να θαυµάζω περικαλλές δένδρον, µεµονωµένον, πελώριον, µίαν βασιλικήν δρυν. Οποίον µεγαλείον είχεν! Οι κλάδοι της χλωρόφαιοι, κατάµεστοι, κραταιοί οι κλώνες της, γαµψοί ως η κατατοµή τού αετού, ούλοι ως η χαίτη τού λέοντος, προείχον αναδεδηµένοι, εις βασιλικά στέµµατα. Και ήτον εκείνη άνασσα τού δρυµού, δέσποινα αγρίας καλλονής, βασίλισσα τής δρόσου» (Παπαδιαµάντης, χ.χ.). Ίσως µόνον ο Παπαδιαµάντης να µπορούσε να συνδυάσει τόσο µαγικά τις Αµαδρυάδες νύµφες των αρχαίων Ελλήνων µε την θεραπεία τού τυφλού από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, όπου διαβάζουµε ότι ο τυφλός κατ αρχάς είδε τους ανθρώπους να περπατούν σαν κορµοί δέντρων και ύστερα τους είδε καθαρά (Κεφ. Η, στ ). Ο άρρωστος στρατιώτης, φίλος του κεντρικού ήρωα του Μυριβήλη, ευχαριστήθηκε πολύ µε την ανάγνωση της «Βασιλικής δρυός»: «Είναι η χαρά τής γεροσύνης και της δύναµης, είπε µε ενθουσιασµό στη φωνή. Αυτό είναι. Ένα τραγούδι τής υγείας. Σαν ύµνος, σα δοξολογία. Η δρυς η βασιλική. Βουτά στέρεα τις ρίζες στο χώµα κι αγκαλιάζει τον ουρανό µε τα µπράτσα της. Όµως». Ο Βρανάς συνεχίζει για να διατυπώσει µία συγκλονιστική, και τόσο επίκαιρη αλίµονο, άποψη του ίδιου του Μυριβήλη, κατ εξοχήν φυσιολάτρη και ενίοτε κυριαρχηµένου από την φύση συγγραφέα (όπως στην νουβέλα Ο Παν): «[ ] Να συλλογιόµουνα πως µολαταύτα υπάρχει µια αφάνταστη τραγωδία στα δέντρα. Εγώ είµαι ένας δάσκαλος, και ποτές µου δε σκέφτηκα να κάνω ποίηση. Λοιπόν, τώρα δα που µου διάβασες αυτό το κοµµάτι, κ εγώ τ άκουγα έτσι ακίνητος και φασκιωµένος σαν ένα βρέφος, στοχάστηκα µονοµιάς αυτό το πράµα: Υπάρχει µια πικρή τραγωδία µέσα σ όλα τα δέντρα. Όλες αυτές οι βασιλικές δρυς, κι όλα τα πλατάνια κ οι λεύκες, ε; Λοιπόν όλα αυτά τα πλάσµατα τού Θεού, που ξεχειλίζουν από δύναµη και υγεία, είναι καταδικασµένα σ όλη τους τη ζωή να µένουν αµετακίνητα. Για φαντάσου! Πολλά απ αυτά ζουν αιώνες. Και όλους αυτούς τους αιώνες, χιλιάδες µέρες και νύχτες, στέκουνται στην ίδια θέση Ακόµα και να πάρει, συλλογίσου, φωτιά το δάσος, που όλα τα ζωντανά του θα τρέξουν όπου φύγει-φύγει να γλιτώσουν Είναι φριχτό. Λοιπόν ένα µαµουνάκι, το πιο φτωχό απ όλα. Λογουχάρη ένα σκουληκάκι. Υπάρχει τίποτα πιο γυµνό από ένα σκουληκάκι; Ε, λοιπόν αυτό γράφει στα παλιά του την υγεία και τη δύναµη τής «κραταιάς βασιλικής δρυός» τού Παπαδιαµάντη» (Μυριβήλης, 2005). Οι φοιτητές και µαθητές µας έχουν δει πραγµατικά δέντρα να καίγονται αλλά η σκέψη του Μυριβήλη για την ανηµπόρια των κραταιών δέντρων, πλαισιωµένη κατάλληλα από τις τόσες άλλες συγκινητικές σελίδες του, θεωρώ πως θα µπορούσε να πυρπολήσει πιο αποτελεσµατικά την φαντασία και την ευαισθησία ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 420

5 τους από ότι οι τηλεοπτικές, συνήθως, εικόνες, τις οποίες η επανάληψη καταντά να καταστήσει έως και βαρετές. Κατά την ίδια περίπου περίοδο, τέλη του 19 ου και αρχές του 20 ου αιώνα, εκτός Ελλάδος, στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, όπως είναι αναµενόµενο, βρίσκουµε εξαιρετικές περιγραφές εµπειρίες της φύσης και των δέντρων, που ξεπερνούν οποιαδήποτε γραφικότητα ή ηθογραφικότητα. Ο Τζων Μίλλινγκτον Συνγκ ( ), από τους πρωτεργάτες στην δηµιουργία του ιρλανδέζικου θεάτρου, µεταφέρει στις σελίδες του το επίµονο ενδιαφέρον του για την φύση και τις εµπειρίες του από την ζωή του στα νησιά Άραν στον Ατλαντικό, στο πιο απόµερο σηµείο τής υτικής Ιρλανδίας. Εκεί όπου όσοι ζουν για πολύν καιρό µέσα στα δάση δεν φοβούνται τον θάνατο, εκεί όπου η πιο µεγάλη ευτυχία συγκρίνεται µε εκείνη των φύλλων στα νέα δέντρα, εκεί όπου οι άνθρωποι ξυπνούν µε την µοσκοβολιά τής άνοιξης µέσα στην χλόη, «όταν οι οξιές σκιρτούν απ τ ασήµι στο χαλκό κι οι φλαµουριές λαµποκοπούν καθαρό χρυσάφι» (Συνγκ, 2007). Ο Γάλλος συγγραφέας Σταντάλ, ο οποίος στο έργο του στρέφεται, βέβαια, σε διαφορετική κατεύθυνση, ήταν, ωστόσο, λάτρης του δάσους και των βουνών της ιδιαίτερης πατρίδας του, του ελφινάτου, εξ ου και η απέχθειά του για το Παρίσι, και γι αυτό µπορούσε να κάνει τις ακόλουθες εκτιµήσεις στην διάρκεια ενός ταξιδιού του στην Αγγλία: [ ] πράσινα µαγευτικά λιβάδια κατάστικτα από τεράστια δέντρα, που οι αιώνες τα έκαναν σεβάσµια. [ ] Τίποτα δεν φτάνει τη φρεσκάδα του πράσινου που βρίσκεις στην Αγγλία και την οµορφιά των δέντρων της: το κόψιµό τους θεωρείται πράξη εγκληµατική και ατιµωτική, ενώ ο Γάλλος ιδιοκτήτης, µόλις βρεθεί στην ελάχιστη χρηµατική ανάγκη πουλάει πέντε-έξι µεγάλες βαλανιδιές που υπάρχουν στο κτήµα του» (Σταντάλ, 1983). Αυτά τα σεβάσµια υπεραιωνόβια δέντρα της Μεγάλης Βρετανίας είχε σίγουρα υπ όψιν του ο Τζον Ρόναλντ Ρόιελ Τόλκιν (κάνουµε εδώ ένα χρονικό άλµα, χάριν µιας εντελώς ιδιαίτερης περίπτωσης συγγραφέα, και ως προς την αγαπητική σχέση του µε την φύση) όταν δηµιούργησε στον Άρχοντα των δαχτυλιδιών τους συγκλονιστικούς Εντ, τους δεντρο βοσκούς µέσα στα µάτια τους «Ένιωθες σαν να υπήρχε ένα τεράστιο πηγάδι [ ] γεµάτο µέχρι πάνω µε αναµνήσεις αιώνων, το αποκρυστάλλωµα µακριάς, αργής, σταθερής σκέψης αλλά η επιφάνειά τους σπίθιζε από ζωντάνια: σαν τον ήλιο που λαµπυρίζει στα εξωτερικά φυλλώµατα ενός θεόρατου δέντρου ή τις ρυτιδώσεις µιας πολύ βαθιάς λίµνης. εν ξέρω, αλλά ένιωσα σαν κάτι που φύτρωνε στη γη κοιµισµένο, θα λεγες, ή που ένιωθε απλώς σαν κάτι ανάµεσα σε ακρόρριζο και ακρόφυλλο, ανάµεσα στη βαθιά γη και στον ουρανό να είχε ξαφνικά ξυπνήσει και να σε εξέταζε µε την ίδια αργή φροντίδα που αφιέρωνε στις δικές τους εσωτερικές υποθέσεις χρόνια ατέλειωτα» (Τόλκιν, 2001). Και πόσο συγκινητικός είναι ο γιατρός Άστροφ, ο ήρωας του Αντόν Τσέχοφ στον Θείο Βάνια, έργο που αποτελεί ανάπλαση ενός προγενέστερου µε τον τίτλο Το Στοιχειό του άσους, όταν παρουσιάζει στην Έλενα Αντρέεβνα την εξέλιξη της κατάστασης του δάσους και άρα την αναπόφευκτη µείωσή του τα τελευταία, τότε, πενήντα χρόνια: «Το πράσινο χρώµα, ανοιχτό και σκούρο, δηλώνει τα δάση: η µισή έκταση ήταν σκεπασµένη από δάση. Όπου έχει πάνω στο πράσινο αυτή την κόκκινη διαγράµµιση, εκεί υπήρχαν τάρανδοι, αγριοκάτσικα Σηµειώνω πάνω δω και τη χλωρίδα και την πανίδα. [ ] Ας κοιτάξουµε τώρα παρακάτω. Έτσι ήταν πριν από ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 421

6 εικοσιπέντε χρόνια. Τα δάση πλέον καλύπτουν µόλις το ένα τρίτο της έκτασης. [ ] Προχωρούµε στο τρίτο τµήµα: το χάρτη τής περιοχής όπως είναι σήµερα. Υπάρχει πράσινο κατά τόπους, αλλά όχι ενιαίο µπαλώµατα. Τάρανδοι, κύκνοι, φασιανοί έχουν εξαφανιστεί. [ ] Εν κατακλείδι, πρόκειται για µια εικόνα βαθµιαίας και κατάφωρης παρακµής, που κατά τα φαινόµενα σε καµιά δεκαριά, το πολύ δεκαπέντε χρόνια θα είναι πλήρης. Θα µου πείτε ότι αυτά είναι οι συνέπειες τού πολιτισµού, ότι είναι φυσικό η παλιά ζωή να παραχωρεί τη θέση της στην καινούργια» (Τσέχοφ, 1995). Και όλα αυτά εν έτει Τι θα έλεγε ο υπέρµαχος της προστασίας τού πλανήτη από την ανθρώπινη αυθαιρεσία, σήµερα; Είναι, λοιπόν, συνυφασµένη η λογοτεχνία του 19 ου και των πρώτων δεκαετιών τού 20 ου αιώνα µε την αγάπη στην φύση και δεν έχουµε παρά να επιλέξουµε τα κείµενα µε τα οποία θα επιχειρήσουµε να φέρουµε τους αποξενωµένους φοιτητές και µαθητές µας πιο κοντά της; Όχι βέβαια. Αν λάβουµε υπ όψιν ότι πολλές φορές στην Λογοτεχνία, όπως και σε κάθε µορφή Τέχνης, άλλωστε, ένα συγκεκριµένο «ρεύµα» ή «Σχολή» ή η γενικότερη περιρρέουσα ατµόσφαιρα µιας ολόκληρης εποχής επιβάλλουν στους µεµονωµένους καλλιτέχνες µία θεµατική που µπορεί και να µην συµφωνεί µε τις προσωπικές κλίσεις τους (κάτι που είναι πιθανόν να συµβαίνει και στις µέρες µας, καθώς το θέµα της προστασίας της φύσης έχει αρχίσει να γίνεται συρµός µε όσα αρνητικά και θετικά αυτό συνεπιφέρει), και χωρίς να έχει γίνει κάποια στατιστική έρευνα, θα λέγαµε πως δεν είναι πολλά τα δείγµατα ανιδιοτελούς αγάπης και απεικόνισης της φύσης µέσα στα κείµενα. Και µε τον όρο «ανιδιοτελής» εννοούµε εδώ «που να µην υπηρετεί κάποιες άλλες αφηγηµατικές ανάγκες τού κειµένου ή/ και να µην χρησιµοποιείται µε απώτερο σκοπό την τελική αναφορά στον άνθρωπο». Η ίδια η φυσιολατρία, εξάλλου, έχει αισθητική σηµασία και δεν σχετίζεται άµεσα µε την ζωή µέσα στη φύση. Έτσι, το γεγονός ότι η εξωτερική φύση, το τοπίο µε την χλωρίδα και την πανίδα του, έγινε ένα σταθερό θέµα της ροµαντικής ποίησης δεν πρέπει να µας παρασύρει στο να χαρακτηρίζουµε τους ροµαντικούς ποιητές ως «ποιητές της φύσης», µε την έννοια ότι το εξωτερικό σκηνικό δεν παρουσιάζεται ως αυτοσκοπός αλλά µονάχα ως ερέθισµα για να επιδοθεί ο ποιητής στην πλέον χαρακτηριστική δραστηριότητα του ανθρώπου, την σκέψη (Abrams, 2005). Αλλά και πέρα από τα παραπάνω, υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που είτε δεν ενδιαφέρονται οι ίδιοι για την φύση (η περίπτωση, φέρ ειπείν, του Jean-Paul Sartre) είτε παρουσιάζουν ήρωες που εκφράζουν µια διαφορετική, πιο χρηστική ας πούµε, άποψη. Επί παραδείγµατι, αρκούν οι λίγες φράσεις που ακολουθούν από το θεατρικό έργο Η βεγγέρα (1894) του Ηλία Καπετανάκη, µια εµβληµατική σάτιρα των ηθών και των συµπεριφορών της αστικής εποχής, για να καταλάβει κανείς σε ποια στρεβλή νοοτροπία οφείλονται οι καταστροφικές συνέπειες τις οποίες υφιστάµεθα τις τελευταίες δεκαετίες: «ΝΕΡΟΥΛΟΣ: Έπρεπε, έπρεπε να έχοµε δάση, κ. Στενέ διότι, για συλλογίσου, αν είχαµε δάση, και αλάφια θα είχαµε, και ζαρκάδια θα είχαµε, και αγριοχοίρους θα είχαµε, και πουλιά διάφορα θα είχαµε και κανένα είδος κυνηγιού δεν θα µας έλειπε, κατάλαβες; Ενώ τώρα το πολύ-πολύ να φας κανένα λαγό ή καµιά µπεκάτσα κι αυτό να µην είναι φρέσκο. Τίποτα, τίποτα, τα δάση είναι ωφελιµότατα στον τόπο µας! Πρέπει να κάµωµε δάση! Έχεις δάση; Τρως κυνήγι, εκατάλαβες;» (Καπετανάκης, 2001). Κάτι αντίστοιχο κατέγραφε, τρεις δεκαετίες αργότερα, και ο ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 422

7 Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα στην όνια Ροζίτα, σε έναν διάλογο µεταξύ του θείου τής Ροζίτας, καλλιεργητή τριανταφύλλων, και ενός φίλου, καθηγητή της πολιτικής οικονοµίας (µιλά ο δεύτερος): «Εγώ αισθάνοµαι τον εαυτό µου εις το κέντρον τής ζώσης πόλεως. εν είµαι οπαδός της φύσεως δια την φύσιν και µόνον [ ] Είναι βέβαια γνωστό πως η γη είναι ένας µετριότατος πλανήτης αλλά πρέπει να βοηθήσωµεν τον πολιτισµόν» (Λόρκα, 1935). Σίγουρα λιγότερο εχθρικός αλλά όχι πολύ λιγότερο αδιάφορος από τον κατακριτέο, και για τον ίδιο τον συγγραφέα του, ήρωα του Λόρκα δείχνεται ο Κωνσταντίνος Καβάφης, όταν γράφει µε ειλικρίνεια στο ποίηµά του «Θάλασσα του πρωιού»: «Εδώ ας σταθώ. Κι ας δω κ εγώ την φύσι λίγο./ Θάλασσας τού πρωϊού κι ανέφελου ουρανού/ λαµπρά µαβιά, και κίτρινη όχθη όλα/ ωραία και µεγάλα φωτισµένα.// Εδώ ας σταθώ. Κι ας γελασθώ πως βλέπω αυτά/ (τα είδ αλήθεια µια στιγµή σαν πρωτοστάθηκα) / κι όχι κ εδώ τες φαντασίες µου,/ τες αναµνήσεις µου, τα ινδάλµατα τής ηδονής» (Καβάφης, 1984). Είναι άραγε αυτή η αδιαφορία χαρακτηριστική τού «νεωτερικού» τρόπου σκέψης, µε όσα µπορεί να συµπεριλαµβάνονται σε αυτόν τον όρο; Και τι µπορεί να σηµαίνει κάτι τέτοιο για την λογοτεχνία εκείνη που εξακολουθεί να «µεταφράζει» την Φύση; Μήπως ότι είναι παρωχηµένη; Ντεµοντέ; Όσο σίγουρο είναι ότι η προηγούµενη άποψη θα έβρισκε σύµφωνους αρκετούς από τους φοιτητές µαθητές µας, άλλο τόσο σίγουρο είναι ότι συχνά κάτι που για ορισµένους και σε ορισµένη περίοδο θεωρήθηκε ξεπερασµένο έρχεται η στιγµή που το ίδιο προβάλλει περισσότερο επίκαιρο από ποτέ πόσω µάλλον όταν δεν πρόκειται για ένα ανθρώπινο δηµιούργηµα, άρα πρόκειται για κάτι µη υποκείµενο σε συρµούς και επικαιρότητες. Μια πλευρά του µεγαλείου της Φύσης, της βλάστησης, των δέντρων, των οποίων µέχρι τώρα έχουµε δει την ήµερη εκδοχή, είναι το γεγονός ότι διαθέτει δική της βούληση και αυτή η βούληση έχει και την σκοτεινή της όψη, την οποία, βεβαίως, έχει αναπαραστήσει τόσο η Λογοτεχνία όσο και άλλες µορφές τής Τέχνης. Κατά περίεργο τρόπο, λοιπόν, αλλά όχι ανεξήγητο, αυτή η σκοτεινή εκδοχή πολύ πιο δύσκολα κινδυνεύει να θεωρηθεί παρωχηµένη. Έτσι, η εικόνα της φύσης του Κονγκό, στην καρδιά της Αφρικής, την οποία δίνει ο Τζόζεφ Κόνραντ στην νουβέλα του Η Καρδιά του σκότους, απηχεί εκείνο τον αρχέγονο φόβο του ανθρώπου τον οποίο ο τελευταίος πιθανόν να βαυκαλίζεται ότι έχει ξεπεράσει: «Ο µεγαλειώδης τοίχος τής βλάστησης, εκείνο το συνονθύλευµα από κορµούς, κλαριά και φύλλα, ακίνητο µέσα στο σεληνόφως έµοιαζε µε µια θριαµβική παρουσία άηχης, βουβής ζωής, που, θαρρείς, άλλο νόηµα δεν είχε από το να σαρώσει εµάς τους ασήµαντους και τις ασήµαντες ζωές µας! Η ζούγκλα έµενε ακίνητη, σιωπηλή, επιβλητική. [ ] ένδρα, δένδρα χιλιάδες, εκατοµµύρια δένδρα, ογκώδη, θεόρατα, τεράστια. Και ανάµεσά τους, πάνω στα νερά, να έρπει ένα µικρό µουντζούρικο ατµόπλοιο, θυµίζοντας νωθρό σκαθάρι που σέρνεται βαριεστηµένα πάνω σε µια βεράντα. Τα δένδρα σ έκαναν να νιώθεις πολύ χαµένος, πολύ µικρός, κι ωστόσο δεν ήταν καταθλιπτικό αυτό το συναίσθηµα. Ούτως ή άλλως ήσουν µικρός, ήσουν σκαθάρι και όφειλες να έρπεις. Αυτό ήταν όλο» (Κόνραντ, 1990). Στη Λογοτεχνία τού φανταστικού τού Χάουαρντ Φίλλιπς Λάβκραφτ, από την άλλη, στο ακόλουθο απόσπασµα, ο κίνδυνος εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά είναι λιγότερο άµεσος: «Όµως υπήρχε µια παράξενα καθησυχαστική κοσµική οµορφιά µέσα στο υπνωτικό τοπίο όπου γλιστρούσαµε και βυθιζόµασταν µε τη φαντασία µας. Ο χρόνος είχε χαθεί πίσω ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 423

8 µας µέσα στους λαβυρίνθους, και γύρω µας απλώνονταν µόνο τα ανθισµένα κύµατα του υπερφυσικού τοπίου και η ξανακερδισµένη χάρη των αγνοηµένων αιώνων: παµπάλαια άλση, ανέπαφοι λειµώνες, κεντηµένοι ολόγυρα µε φθινοπωρινά άνθη σε χρώµατα εκτυφλωτικά, και, αριά και πού, µικρά καφετιά αγροτόσπιτα χωµένα ανάµεσα σε τεράστια δέντρα στο βάθος θεόρατων γκρεµών, που τους σκέπαζαν ευωδιαστά ρείκια και πρασινάδες. Μέχρι και η λάµψη του ήλιου είχε κάτι απόκοσµο, λες και όλος ο τόπος ήταν βουτηγµένος σε µια ατµόσφαιρα ή σε µια αναθυµίαση που ήταν πρωτόγνωρες. εν είχα δει ποτέ µου κάτι παρόµοιο, αν βέβαια εξαιρέσω τη µαγική προοπτική που δηµιουργεί κάποιες φορές το φόντο των πριµιτίφ Ιταλών ζωγράφων. Ο Σοντόµα και ο Λεονάρντο έχουν συλλάβει κάτι παρόµοιο, µόνον όµως από µακρινή απόσταση και µέσα απ τα τόξα που δηµιουργούν οι αναγεννησιακές στοές» (Ουελµπέκ, 2008). Πράγµατι η Αναγέννηση ήταν εκείνη που είχε ανακαλύψει την οµορφιά τής φύσης, για την οποία δεν είχε µάτια ο µεσαιωνικός χριστιανισµός, και την είχε θεοποιήσει. Αλλά αυτή η πανθεϊστική λατρεία βρισκόταν µακριά τόσο από το σύνθηµα του Ρουσσό, «επιστροφή στη φύση», όσο και από τις ανάγκες της ίδιας της φύσης, διαφορετικές από εκείνες του ανθρώπου, όπως είδαµε. [Καθώς µου ζητήθηκε να εστιάσω στην εµπράγµατη πλευρά της έρευνάς µου, εδώ απλώς παραπέµπω στις εργασίες εκείνες που την στηρίζουν ή/ και την πλαισιώνουν θεωρητικά: πρωτίστως το ιονύσης Καββαθάς (επιµ.) Georg Simmel Joachim Ritter Ernst H. Gombrich: Το Τοπίο, Επίµετρο: Νίκος ασκαλοθανάσης, Ποταµός, 2004 και, δευτερευόντως, το Clement Greenberg, Τέχνη και Πολιτισµός οκίµια κριτικής, µετάφραση επιµέλεια: Νίκος ασκαλοθανάσης, Νεφέλη, Και βέβαια, εξαιρετικά σηµαντική είναι η έκδοση Η Φύση στην Οικολογία, Επιµέλεια: Μιχάλης Μοδινός, Ηλίας Ευθυµιόπουλος, Στοχαστής/ ΙΠΕ, 1999]. ιαπιστώσαµε πως στο πλαίσιο της λογοτεχνίας µπορούν να ανευρεθούν ποικίλες παλαιότερες οπτικές και στάσεις απέναντι στην Φύση, οι οποίες εξέθρεψαν τις αντίστοιχες σηµερινές στάσεις και οπτικές. Ανάµεσα σε αυτές υπάρχει και εκείνη η αντιµετώπιση η οποία, σιωπηρά αλλά σταθερά, παραµένοντας ανεπηρέαστη από τους συρµούς που έρχονται και παρέρχονται, βαδίζει στους δρόµους της Τέχνης και προέρχεται από όσους αγαπούν την φύση για αυτό που είναι. Τέτοιοι άνθρωποι, προικισµένοι ταυτόχρονα µε το ταλέντο του δηµιουργού, δίνουν εκείνα τα δείγµατα που πάντοτε θα είναι κατάλληλα να οδηγήσουν την ψυχή των νέων αλλά και των µεγαλύτερων ανθρώπων σε έναν άξιο λόγου προορισµό. «Τ ανθισµένα µου δέντρα, το ένα τους πίσω/ από τ άλλο, η µηλιά, η µυγδαλιά/ η αχλαδιά, η λεµονιά, έχουν πάνω τους/ δέσει σε άσπρους φιόγγους το φως/ και προσέρχονται. Κ εγώ τα υποδέχοµαι/ µε το φως µες στο στήθος µου κρεµασµένο/ σε δέσµες από άσπρα ποιήµατα» («Κυριακάτικη συνάντηση»). «Υπάρχουν κι αυτοί που µε είδαν τη νύχτα/ γυρίζοντας µ ένα θαµπό φαναράκι/ να φωτίζω ένα-ένα τα δέντρα/ του κήπου µου (φύσαγε, έβρεχε/ ήταν σκοτάδι) να ιδώ αν φοβούνται/ ή αν κρυώνουν, όπως έκανα κάποτε/ στα παιδιά µου. Υπάρχουν κι αυτοί/ που µε ακούσαν να φεύγω µετά/ µουρµουρίζοντας: «όξα σοι, είµαστε/ όλοι καλά» (Σύνοικοι») (Βρεττάκος, 1991). Αυτά καταθέτει ταπεινά ο Νικηφόρος Βρεττάκος, και ως προς την αθωότητα της µαρτυρίας του θα µπορούσε ίσως να τον συναγωνιστεί, από µία άποψη, εκείνος ο ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 424

9 πρώτος ήρωας του Ν. Γ. Πεντζίκη, ο Αντρέας ηµακούδης, από το οµώνυµο µυθιστόρηµα, που αποφάσισε, προκειµένου να συγκινήσει την γυναίκα µε την οποία ήταν ερωτευµένος, παρουσιαζόµενος µπροστά της «καθαρός και αγνός», να µεταµορφωθεί σε φυτό: «Σ ένα δέντρο µε ρίζες και κλαδιά και κορµί λεβέντικο. Θα κρύβονταν παρουσιάζοντας µια άλλην όψη όµορφη» (Πεντζίκης, 1988). Πώς ήταν δυνατόν, όµως, µια τέτοια µεταµφίεση να είναι επιτυχής; Ο θεραπευµένος από τον Ιησού τυφλός, όπως είδαµε νωρίτερα, δεν άργησε να καταλάβει ότι οι άνθρωποι δεν είναι παρά άνθρωποι και όχι δέντρα. Κι όµως, ο Νίκος Εγγονόπουλος επιµένει, µε τον δικό του υπερρεαλιστικό τρόπο: «είν οι γυναίκες π αγαπούµε δάση/ το κάθε δέντρο τους είν κι ένα µήνυµα τού πάθους/ σαν µέσ σ αυτά τα δάση/ µας πλανέψουνε/ τα βήµατά µας/ και χαθούµε/ τότες είν / ακριβώς/ που βρίσκουµε τον εαυτόνε µας/ και ζούµε/ κι όσο από µακρυά ακούµε νάρχωνται οι µπόρες/ ή και µας φέρνει/ ο άνεµος/ τις µουσικές και τους θορύβους/ τής γιορτής/ ή τις φλογέρες τού κινδύνου/ τίποτε φυσικά δε µπορεί πια να µας φοβίση/ ως οι πυκνές οι φυλλωσιές/ ασφαλώς µας προστατεύουν/ µια που οι γυναίκες π αγαπούµε είναι σα δάση» (Εγγονόπουλος, 2004). Άνθρωπος και φύση άρρηκτα συνδεδεµένοι εδώ, οπτική η οποία, αν και αποµακρύνεται από εκείνην του Νικηφόρου Βρεττάκου, εξακολουθεί να εµπνέει σεβασµό, καθώς θεωρεί την φύση, τα δέντρα, ως πρότυπο, ως παράδειγµα προς µίµηση. Βρισκόµαστε µακριά από τον εγωκεντρικό ροµαντισµό, όπου το τοπίο εθεωρείτο ως πεδίο ή µέσο έκφρασης των συναισθηµάτων του ανθρώπου. Τον σεβασµό απέναντι στην φύση τον βρίσκουµε και στον λιτό, σατιρικό και πικραµένο Κώστα Καρυωτάκη, ο οποίος προτάσσει τους ακόλουθους στίχους στην αδιέξοδη «Αισιοδοξία» του: «Ας υποθέσουµε πως ήρθανε τα δάση/ µ αυτοκρατορικήν εξάρτυση πρωινού/ θριάµβου, µε πουλιά, µε το φως τ ουρανού/ και µε τον ήλιον όπου θα τα διαπεράσει» (Καρυωτάκης, 2006). Μπορούµε να διδάξουµε τον σεβασµό στην φύση µέσα από την Λογοτεχνία χρησιµοποιώντας ακόµη και κείµενα συγγραφέων, και είναι, εξάλλου, οι περισσότεροι, που δεν την έβαλαν στο κέντρο του ενδιαφέροντός τους, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, αλλά συνέδεαν το φυσικό περιβάλλον µε την ανθρώπινη περιπέτεια. «[ ] Έχετε το νου σας και στα λιόδεντρα και στ αµπέλια, να τα κοπρίζετε, να τα ποτίζετε, να τα κλαδεύετε, αν θέτε να σας κάνουν καρπό παλαιικοί ανθρώποι είναι κι αυτά, µα πολλά παλαιικοί και δε θυµούνται µα ο άνθρωπος θυµάται, και γι αυτό, µαθές, είναι άνθρωπος. Ακούτε; Για µπας και µιλώ σε κουφούς;», µεταφέρει ο συγγραφέας τα λόγια του παππού του στην Αναφορά στον Γκρέκο (Καζαντζάκης, 2005). «Εδώ τα δέντρα, τα νερά πράσινο ηµίφως/ πράσινη σιγαλιά, πράσινη δόξα τής βλάστησης/ πράσινες, αλλεπάλληλες στοές τού δάσους/ µέσα στην πράσινη ερηµιά του χρόνου./ Ακίνητες χειρονοµίες κλαδιών µες στην πράσινη ευγένεια.// Οι ώρες γονάτισαν στην πράσινη σιωπή./ Μόνο των κούκων οι φωνές απόµακρες σηµαίνουν/ σαν πράσινα ρολόγια κρεµασµένα στο δέντρινο χρόνο/ πράσινες ώρες που επαναλαµβάνονται αόριστα/ µ ένα δικό τους ανεξήγητο, πράσινο νόηµα», γράφει ο Γιάννης Ρίτσος στην Αρχιτεκτονική των έντρων (Ρίτσος, 1975). Και ρωτά: «Ποια ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 425

10 θέληση επαναλαµβάνει τα δέντρα ώς την κορφή των βουνών;/ Ποια περηφάνεια επαναλαµβάνει την όρθια στάση των ελάτων;» (ό.π.). Κι όταν ο ίδιος ο Γιάννης Ρίτσος σχολιάζει την ποιητική συλλογή τού Ηλιά Έρενµπουργκ Το έντρο, την οποία και έχει µεταφράσει, γράφει: «[ ] τα βασανισµένα δέντρα, πάντα τα δέντρα, τα τσεκουρεµένα άσκοπα, τα πυρποληµένα ή τα σαστισµένα µέσα στο άξαφνο άνθισµά τους, τ αλύγιστα δέντρα [ ] το τελικό σύµβολο αυτής της ποίησης [ είναι] το δέντρο, το ασάλευτο στο πόστο του, το αγέρωχο, το αποφασισµένο, το όρθιο όρθιο σ όλη του τη ζωή, όρθιο µπροστά και στο θάνατο» (Ρίτσος, 1980). Ακούστε τούς στίχους τού Έρενµπουργκ µεταφρασµένους από τον Γιάννη Ρίτσο: «Εσύ, µεγάλο δέντρο, µόνον/ Στο πόστο σου έµεινες αιώνες αιώνων,/ Στρατιώτης που πιστά κρατάει την εντολή του/ Να υπερασπίζει το ύψωµα µε το κορµί του./ Και στο µαρτύριο τα κλαδιά σου είχες σταυρώσει/ Σαν έφτασε η φωτιά να σε σαρώσει,/ Εσύ που πέθαινες µέσα στην οικουµένη/ Επίσηµα, ως ο άνθρωπος πεθαίνει» (Έρενµπουργκ, 1966). Και όλοι µας, και οι φοιτητές και οι µαθητές µας, δυστυχώς εξαιτίας δικών µας λαθών, έχουµε δει τα καµένα δέντρα να στέκουν όρθια, µάρτυρες σιωπηλοί της νέκρας του τοπίου, σηµάδια σκοτεινά εκείνου που δεν υπάρχει πια. εν µπορούµε, λοιπόν, να συγ-κινήσουµε και να κινητοποιήσουµε εµείς οι εκπαιδευτικοί το εκάστοτε ακροατήριό µας καθιστώντας ζωτικά χρήσιµη την τέχνη του λόγου; Καθώς η ισοτιµία φυσικών και ηθικών αξιών που υπήρξε το θεµέλιο του νεοελληνικού πολιτισµικού προτύπου, εδραιωµένου µέσα από το έργο ποιητών και πεζογράφων όπως οι ενδεικτικά αναφερόµενοι εδώ ιονύσιος Σολωµός, Άγγελος Σικελιανός, Γιώργος Θεοτοκάς, Άγγελος Τερζάκης, Οδυσσέας Ελύτης, Γιώργος Σεφέρης, (καθώς αυτή η ισοτιµία) κινδυνεύει να µην υφίσταται πια, ελλείψει του πρώτου σκέλους, δηλαδή, των φυσικών αξιών, οι οποίες απειλούνται µε εξόντωση, ανάγκη πάσα να την επανεγκαθιδρύσουµε. Και ύστερα θα χρειαστεί να αφήσουµε τις φυσικές αξίες στον δικό τους κόσµο, όπου δεν υπάρχουν καν ως αξίες, µε την συνήθη «ηθική» έννοια υπάρχουν απλώς. Ο ανθρωποκεντρισµός είναι εκείνος που τις αφανίζει, αυτοκαταστρεφόµενος και ο ίδιος. «Τώρα που θα φύγεις», παραγγέλλει ο Γιώργος Σεφέρης στο Μυθιστόρηµα (ΙΖ ), «τώρα που η µέρα της πληρωµής/ χαράζει, τώρα που κανείς δεν ξέρει/ ποιον θα σκοτώσει και πώς θα τελειώσει,/ πάρε µαζί σου το παιδί που είδε το φως/ κάτω απ τα φύλλα εκείνου του πλατάνου/ και µάθε του να µελετά τα δέντρα» (Σεφέρης, 1989). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Abrams, (2005): M. H. Abrams, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας, Μετάφραση: Γιάννα εληβοριά, Σοφία Χατζηιωαννίδου, εκδόσεις Πατάκη, 2005, στο λήµµα «νεοκλασικό και ροµαντικό». Βρεττάκος, (1991): Νικηφόρου Βρεττάκου, Τα ποιήµατα, τόµος τρίτος, εκδόσεις Τρία Φύλλα, 1991, Ο ιακεκριµένος πλανήτης, σσ. 185, 186. Εγγονόπουλος, (2004): Νίκου Εγγονόπουλου, Ποιήµατα, Ίκαρος Εκδοτική Εταιρία, 2004, «Ύµνος οξαστικός για τις γυναίκες π αγαπούµε», σσ Έρενµπουργκ, (1966): Έρενµπουργκ, Το έντρο. Ποιήµατα, εύτερη έκδοση, Πρόλογος και Απόδοση Γιάννη Ρίτσου, Κέδρος, 1966, σ. 37. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 426

11 Jaccottet, (2006): Philippe Jaccottet, Καπνός και κρύσταλλο Ποιήµατα , Εισαγωγή: Jean Starobinsky, Μετάφραση, επίµετρο: Θανάσης Χατζόπουλος, Τυπωθήτω, 2006, σ Καβάφης, (1984): Κ. Π. Καβάφη, Ποιήµατα ( ), Στιχαριθµηµένη έκδοση φροντισµένη από τον Γ. Π. Σαββίδη, Ίκαρος, 1984, σ. 54. Καζαντζάκης, (2005): Νίκου Καζαντζάκη, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα, 2005, σ. 66. Kandinsky, (1981): Wassily Kandinsky, Για το Πνευµατικό στην Τέχνη, Μετάφραση: Μηνάς Παράσχης, Πρόλογος: ηµήτρης εληγιάννης, Νεφέλη, 1981, σ Καπετανάκης, (2001): Ηλία Καπετανάκη, Η Βεγγέρα, ηµοτικά Περιφερειακά Θέατρα Κοµοτηνής Σερρών, Καλοκαίρι 2001, σ. 67. Καρυωτάκης, 2006): Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήµατα και πεζά, Επιµέλεια: Γ. Π. Σαββίδης, Εστία: Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2006, σ Κόνραντ, (1990): Τζόζεφ Κόνραντ, Η καρδιά του σκότους, Μετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος Μπαµπασάκης, εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα, 1990, σσ. 78, Λεβέντης, (2000): Αχιλλεύς Λεβέντης, Η Τασσώ, Φιλολογική επιµέλεια: Αθηνά Βογιατζόγλου, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 2000, σσ Λόρκα, (1935): Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, όνια Ροζίτα. Η γεροντοκόρη ή η γλώσσα των λουλουδιών, Μετάφραση: Ιουλία Ιατρίδη, CD περιοδικού Ραδιοτηλεόραση. Μυριβήλης, (2005): Στράτη Μυριβήλη, Η ασκάλα µε τα χρυσά µάτια, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 30 η έκδοση, 2005, σ. 40. Οικοεγκλήµατα. 14 διηγήµατα, Συλλογικό, Επιµέλεια: Χρύσα Σπυροπούλου, Κέδρος, Ουελµπέκ, (2008): Μισέλ Ουελµπέκ, Χ. Φ. Λάβκραφτ: Εναντίον του κόσµου, εναντίον τής ζωής, Εισαγωγή: Στήβεν Κινγκ, Μετάφραση: Βασίλης Πατσογιάννης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2008, σσ Παλαµάς, (1957): Κωστή Παλαµά, Άπαντα, Γ τόµος, έκδοση, Μπίρης, 1957, Η Ασάλευτη Ζωή, σ Παπαδιαµάντης, χ.χ.: Α. Παπαδιαµάντη, Άπαντα, Με Εισαγωγή και Σχόλια, Εικονογράφηση: Π. Βαλασάκη, Α τόµος, εκδ. Κουτσουµπός Α.Ε., σσ Πεντζίκης, (1988): Ν. Γ. Πεντζίκη, Αντρέας ηµακούδης και άλλες µαρτυρίες χαµού και δεύτερης πανοπλίας, Αγροτικές Συνεταιριστικές Εκδόσεις Α.Ε., Β έκδοση, 1988, σ Ρίτσος, (1975): Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, Κέδρος, 1975, σσ. 321, 341. Ρίτσος, (1980): Γιάννης Ρίτσος, Μελετήµατα, εύτερη Έκδοση, Κέδρος, 1980, σ. 71. Σεφέρης, (1989): Γιώργος Σεφέρης, Ποιήµατα, έκατη έκτη έκδοση, Ίκαρος, 1989, σ. 64. Σταντάλ, (1983): Σταντάλ, Αναµνήσεις εγωτισµού, Εισαγωγή, µετάφραση, σηµειώσεις: Τίτος Πατρίκιος, εκδόσεις Γνώση, 1983, σσ Σταύρου, (2001): Τατιάνα Σταύρου, Ελιά. Η βιογραφία ενός δέντρου. Μια ασυνήθιστη µυθιστορία, επιµέλεια: Γεωργία Τσάκωνα, εκδόσεις, Ηλίβατον, Αθήνα, 2001, σ Το διήγηµα «Ακήφ» του Ηλία Βενέζη βρίσκεται δηµοσιευµένο στην συλλογή Ηλία Βενέζη, Άνεµοι, 8 η έκδοση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1996, σσ Συνγκ, (2007): Τζων Μίλλινγκτον Συνγκ, Η Ντίαρντρη των Θλίψεων, [Μικρή Θεατρική Βιβλιοθήκη αρ. 42], Μετάφραση Κανέλλου Αποστόλου, εκδόσεις «ωδώνη», Αθήνα Γιάννινα, 2007, σ. 79. Τόλκιν, (2001): Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, Ο Άρχοντας των δαχτυλιδιών, βιβλίο δεύτερο: Οι ύο Πύργοι, Μετάφραση: Ευγενία Χατζηθανάση Κόλλια, Κέδρος, 2001, σ. 88. Τσέχοφ, (1995): Αντόν Τσέχοφ, Ο θείος Βάνιας, Μετάφραση από τα Ρωσικά: Αντιγόνη Φιλιπποπούλου, Ίκαρος, 1995, σσ Χαραλαµπίδης, (2008): Κωνσταντίνου Π. Χαραλαµπίδη, «έντρα και εντρολατρία στον Ιουδαϊκό κόσµο», Χρονικά, Έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συµβουλίου τής Ελλάδος, τόµος Μ, αρ. φ. 214, Μάρτιος Απρίλιος 2008, σσ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 427