Εισαγωγή στη Λατινική Γραμματεία ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ. Κύριοι Εκπρόσωποι: Κάτουλλος, Οράτιος, Προπέρτιος, Τίβουλλος, Οβίδιος

Transcript

1 Εισαγωγή στη Λατινική Γραμματεία ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Κύριοι Εκπρόσωποι: Κάτουλλος, Οράτιος, Προπέρτιος, Τίβουλλος, Οβίδιος Ορισμός Η ποιητική σύνθεση (σύνθεση γραμμένη σε στίχους οι οποίοι ακολουθούν συγκεκριμένα μέτρα) που εκτελείται με τη συνοδεία λύρας (ή και αυλού). Επώνυμη λογοτεχνική vs. Ανώνυμη λαϊκή Χαρακτηριστικά Δεν εξυμνεί ηρωικά κατορθώματα. Είναι πολυθεματική, και αφορά διάφορους τομείς της ανθρώπινης εμπειρίας. Τα κυριότερα είδη λυρικής ποίησης με βάση την τεχνική παρουσίασης: α) Χορικά, β) Μονωδίες, γ) Ελεγείες Τα είδη της λυρικής ποίησης διακρίνονται με βάση το περιεχόμενο ή /και τη μορφή: Χορικά (α) Οι ύμνοι. ο Χορός δοξολογούσε θεούς και ήρωες (οι παιάνες, οι διθύραμβοι, οι γαμήλιοι υμέναιοι κ.ά.) (β) Οι θρήνοι ήταν πένθιμα τραγούδια. ο Χορός μοιρολογούσε τους νεκρούς. (γ) Τα εγκώμια ήταν τραγούδια επαινετικά για ζωντανούς. Στα εγκώμια ανήκουν και τα επιθαλάμια (τραγούδια του γάμου) και οι επίνικοι (τραγούδια τιμητικά για τους νικητές των αθλητικών αγώνων). Μονωδίες α) Ίαμβοι ήταν τραγούδια σε ιαμβικό μέτρο, με περιπαιχτικό περιεχόμενο, αλλά και ψόγοι. β) Ωδές ήταν τραγούδια γραμμένα σε ποικίλα μέτρα, συχνά οργανωμένα σε στροφές. Ανάλογα με το περιεχόμενο, διακρίνονται σε ερωτικές, στασιωτικές και συμποτικές (ωστόσο υπάρχουν και κάποιες ωδές που δεν ανήκουν σε καμία από αυτές τις κατηγορίες). Ελεγείες Στις ελεγείες ανήκουν όλα τα ποιητικά έργα που είναι γραμμένα σε ελεγειακό δίστιχο, ένα δίστιχο όπου ο πρώτος και μεγαλύτερος στίχος του ταυτίζεται με τον δακτυλικό εξάμετρο στίχο του έπους, και ο δεύτερος, λίγο μικρότερος. -UU - UU - UU - UU - UU - X -UU UU - -UU - UU X α) Πολεμική, β) Πολιτική, γ) Ερωτική, δ) Φιλοσοφική, ε) επιγράμματα (συνήθως επιτύμβια) Ελληνικοί Πρόγονοι Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση Αρχίλοχος, Σαπφώ, Αλκαίος, Πίνδαρος, Ανακρέων. Ελληνιστική Ποίηση και Ποιητική: Καλλίμαχος, Θεόκριτος, Βίων, Μόσχος, Ευφορίων, Παρθένιος από τη Νίκαια

2 Καλλίμαχος (ποιητική θεωρία της Ελληνιστικής ποίησης) Α-πολιτική ποίηση Ποιητές φιλόλογοι Έμφαση στο μικρό και το καλοδουλεμένο ποιότητα όχι ποσότητα Πολυθεματική και πολυεπίπεδη, απαιτεί πολλές γνώσεις (ευρυμάθεια και πολυμάθεια) η τέχνη για την τέχνη Μεταμόρφωση της προηγούμενης παράδοσης Προβολή του περιθωριακού Νεωτερικοί Ποιητές (Neoteroi / Poetae novae) Α-πολιτική ποίηση Ποιητές φιλόλογοι Έμφαση στο μικρό και το καλοδουλεμένο ποιότητα όχι ποσότητα Πολυθεματική και πολυεπίπεδη, απαιτεί πολλές γνώσεις (ευρυμάθεια και πολυμάθεια) η τέχνη για την τέχνη Μεταμόρφωση της προηγούμενης παράδοσης Προβολή του περιθωριακού ΚΑΤΟΥΛΛΟΣ, Carmen 1 cui dōnō lĕpĭdūm nŏvūm lĭbēllŭm ārĭdā mŏdŏ pūmĭce ēxpŏlītŭm? Cōrnēlī tĭbĭ nāmquĕ tū sŏlēbās mĕās ēsse ălĭquīd pŭtārĕ nūgās iām tūm cum aūsŭs ĕs ūnŭs Ītălōrŭm 5 ōmne aēvūm trĭbŭs ēxplĭcārĕ cārtīs dōctīs Iūppĭtĕr ēt lăbōrĭōsīs. quāre hăbē tĭbĭ quīdquĭd hōc lĭbēllī quālĕcūmquĕ, quŏd, ō pătrōnă vīrgō, plūs ūnō mănĕāt pĕrēnnĕ saēclō. 10 Σε ποιόν δωρίζω αυτό το κομψό, καινούριο βιβλιαράκι που πρόσφατα έχει γυαλιστεί με ελαφρόπετρα αδρή; Κορνήλιε, σε σένα: διότι εσύ συνήθιζες να πιστεύεις ότι οι αερολογίες μου έχουν κάποια αξία, και μάλιστα όταν εσύ (ο μοναδικός ανάμεσα στους Ιταλούς) τόλμησες να ξετυλίξεις ολόκληρο το παρελθόν σε τρεις κυλίνδρους περισπούδαστους, μα τον Δία, και πολυδουλεμένους. Πάρε λοιπόν αυτό το βιβλιαράκι, ό,τι κι αν είναι, και ό,τι κι αν αξίζει: και μακάρι, προστάτιδά μου παρθένα, να κρατήσει περισσότερο από μια γενιά (μετάφραση Σ.Γ. Παπαϊωάννου)

3 Sextus Propertius (~57 post 16 π.χ.) Βασικός εκπρόσωπος της Ερωτικής Ελεγείας (λυρικά ποιήματα αποκλειστικά ερωτικού περιεχομένου) Ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία Cynthia Έργο: 4 βιβλία Ελεγειών puella = musa = carmen [ wo-manufacture ; Maria Wyke] Cynthia prima = συνείδηση της καινοτομίας Ποιητής εραστής = στρατιώτης του έρωτα. Έρωτας = πόλεμος. Μοτίβα της Ελεγείας: miliatia amoris, servitium amoris, domina puella, docta puella, πολιτική recusatio, άρνηση του έπους Καλλίμαχος βασική πηγή έμπνευσης : Romanus Callimachus Albius Tibullus (~ 54-19/18 π.χ.) elegia quoque Graecos provocamus cuius mihi tarsus atque elegans maxime videtur auctor Tibullus (Quintilianus, Institutio oratoria ) Μέλος του κύκλου του Messala Corvinus Poeta Doctus, πρβλ. Προπέρτιος. Πρότυπο ο Καλλίμαχος 2 Βιβλία Ελεγειών, Delia και Nemesis docta puella = musa = carmen Μοτίβα της Ελεγείας: miliatia amoris, servitium amoris, domina puella, docta puella, πολιτική recusatio, άρνηση του έπους Επιπλέον, διάσταση: πόλη # εξοχή SULPICIA Quintus Horatius Flaccus (= Οράτιος) (65-8 π.χ.) Γιος Απελεύθερου, ο οποίος έκανε μεγάλη περιουσία, και έθεσε πρώτιστο στόχο την εκπαίδευση του γιου του. Ο Οράτιος έκανε εξαιρετικές σπουδές, και ξεκίνησε νωρίς πολιτική καριέρα την οποία όμως μετά το 42 π.χ. εγκατέλειψε Το 42 πολέμησε στους Φιλίππους ως χιλίαρχος στο στρατό του Κάσσιου και του Βρούτου, των δύο δολοφόνων του Ιουλίου Καίσαρα, ενάντια στον Μάρκο Αντώνιο, τον υποστράτηγο του Καίσαρα και τον Οκταβιανό, τον θετό γιο του Καίσαρα και μετέπειτα αυτοκράτορα Αύγουστο. Οι Βρούτος και Κάσσιος σκοτώνονται, ο Οράτιος μετά το τέλος του πολέμου δεν αποσύρεται από κάθε διεκδίκηση πολιτικού αξιώματος. Εξαιτίας της μόρφωσής του βρίσκει δουλειά ως γραμματέας στο δημόσιο ταμείο της Ρώμης (κάτι σαν υπάλληλος της Εφορίας θα λέγαμε με τα σημερινά δεδομένα). Επίσης αφιερώνεται πλήρως στη λογοτεχνία και ειδικότερα την ποίηση. Μέσω του φίλου του, Βιργιλίου, έρχεται σε επαφή με τον Μαικήνα. Ο Μαικήνας ήταν ένας από τους πλουσιότερους και καλά δικτυωμένους πολιτικά αριστοκράτες της εποχής, ενώ παράλληλα ήταν και φανατικός της λογοτεχνίας. Ποιητής και ο ίδιος, φιλοδόξησε να γίνει ο Πτολεμαίος της Ρώμης: να ιδρύσει δηλαδή έναν λογοτεχνικό και πνευματικό κύκλο ταλαντούχων ανθρώπων, οι οποίοι θα ασχολούνται αποκλειστικά και επαγγελματικά με τη συγγραφή λογοτεχνίας. Θέλησε να δημιουργήσει στη Ρώμη, με άλλα λόγια, το πνευματικό και λογοτεχνικό ισοδύναμο της Αλεξάνδρειας και του

4 Μουσείου. Ο Οράτιος υπήρξε ο αγαπημένος ποιητής και πολύ στενός φίλος του Μαικήνα. Έργο του Ορατίου Saturae ή Sermones (2 βιβλία) : ποιήματα με καυστικό περιεχόμενο, όπου σχολιάζονται τα κακώς κείμενα της κοινωνίας και πολιτικής της εποχής Iambii ή Epodae (Επωδοί). Ποιήματα με διαφόρων ειδών λυρικά θέματα (φιλία, έρωτα, άνοιξη/χειμώνας, κλπ) αλλά και δεικτικά (προσωπικές επιθέσεις) Carmina ή Ωδές (4 βιβλία) Επιστολές (2 βιβλία) Δοκίμια ποιητικής και λογοτεχνικής κριτικής σε στίχο. Η πιο γνωστή από αυτές είναι η Ars Poetica, η Τέχνη της Ποιητικής, το Ρωμαϊκό αντίστοιχο της Ποιητικής του Αριστοτέλη Carmen Saeculare (λατρευτική Ωδή, μοναδική στο είδος της, η οποία γράφτηκε αποκλειστικά και κατ εντολή του Αυγούστου για να παρουσιαστεί στην μεγάλη τελετή των Αγώνων της Εκατονταετηρίδας (Ludi Saeculares) του 17 π.χ., με τους οποίους Αγώνες ο Αύγουστος γιόρτασε με πανηγυρικό τρόπο το οριστικό τέλος των πολέμων και την μόνιμη επιστροφή της Ειρήνης στη Ρώμη. Επωδοί ή Ίαμβοι 17 ποιήματα. Τα πρότυπά του είναι Ελληνικά: Ο Αρχίλοχος από την Πάρο (6 ος αι.) και ο Καλλίμαχος, ο μεγάλος Ελληνιστικός ποιητής, ο πρώτος επιστήμονας φιλόλογος της αρχαιότητας με τη σημερινή σημασία του όρου, και επίσης ο πρώτος βιβλιοθηκάριος της βιβλιοθήκης (Μουσείου) της Αλεξάνδρειας. Αντίθετα με τον Κάτουλλο, ο Οράτιος επιτίθεται μόνο σε ανώνυμα πρόσωπα Τα θέματά του είναι κυρίως ο έρωτας, το κρασί, η ομορφιά της ζωής, ο πόλεμος, κλπ., ενώ το κλίμα είναι επιμελημένα Ρωμαϊκό. Τα ποιήματα εκδόθηκαν στη δεκαετία π.χ. στη διάρκεια δηλαδή του Εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στον Οκταβιανό και τον Αντώνιο, όταν η απαισιοδοξία, η ανασφάλεια και η ανησυχία κυριαρχούσαν στη Ρώμη. Carmina Ωδές 4 βιβλία λυρικών ποιημάτων. Το σημαντικότερο έργο του Ορατίου. Οι επιδράσεις του είναι κατεξοχήν η αρχαϊκή ελληνική λυρική ποίησης (6 ου αι. π.χ. : Σαπφώ, Αλκαίος, Πίνδαρος, Αρχίλοχος, Ανακρέων) Θέματα: έρωτας, κρασί, συμπόσια, φίλοι, χαρά της ζωής και πέρασμα του χρόνου (το περίφημο Carpe Diem ποίημα ανήκει στις Ωδές), η εξοχή την άνοιξη, η ομορφιά της καθημερινής ζωής, αλλά και το μεγαλείο της Ρώμης Το τέταρτο βιβλίο των Ωδών, οι λεγόμενες Ρωμαϊκές Ωδές υμνούν τη Ρώμη και το μεγαλείο της, και την ειρήνη την οποία έφερε ο Αύγουστος. Οι Ωδές γράφονται στη δεκαετία 30-20, την πρώτη δεκαετία της εξουσίας το Αυγούστου και της επαναφοράς της τάξης στη Ρώμη. Σε όλες τις Ωδές υπάρχει ηθικό δίδαγμα ή κάποια συμβουλή. Publius Ovidius Naso (Οβίδιος 43 B.C A.D.) Γεννήθηκε στο Sulmo, επίσης γόνος εύπορης οικογένειας της Ιταλικής επαρχίας, ο οποίος έρχεται στη Ρώμη για ανώτατες σπουδές και επαγγελματική σταδιοδρομία με

5 στόχο την κοινωνική άνοδο. Σπουδάζει δικηγόρος, αλλά απεχθάνεται τη δικηγορία, ενώ λατρεύει την ποίηση. Επίσης λατρεύει τη Ρώμη, και την κοσμοπολίτικη ζωή της Ρώμης. Αντίθετα με τον Βιργίλιο και τον Οράτιο, τους οποίους θα αποκαλούσαμε ποιητές του Αυγούστου, ο Οβίδιος είναι ο κατεξοχήν ποιητής της Εποχής του Αυγούστου, καθώς έχει μεγαλώσει ταυτόχρονα με την άνοδο του Αυγούστου στην εξουσία και δεν έχει καθόλου μνήμες της Δημοκρατικής Εποχής και των Εμφυλίων Πολέμων. Είναι ο ΠΟΛΥΓΡΑΦΟΤΕΡΟΣ Ρωμαίος ποιητής, και κατά πολλούς, επίσης ο ευφυέστερος και ο πιο ταλαντούχος. Έγραψε πολλά ποιήματα, σε πολλά διαφορετικά λογοτεχνικά είδη, και όλα τους είναι εξαιρετικής ποιότητας. Ανήκε στον κοινωνικό κύκλο του Αυγούστου, ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα ως ποιητή, παρόλο που ο Οβίδιος εξασκούσε συνέχεια κριτική στα ποιήματά του, στις κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου, ενώ περιγελούσε ανοιχτά στα ποιήματά του τον κώδικα αυστηρών ηθών που ήθελε ο Αύγουστος να επιβάλει με νόμο στη Ρώμη. Στο τέλος ωστόσο δεν γλίτωσε τις φασαρίας. Ως έμπιστος φίλος της κόρης του Αυγούστου, Ιουλίας, γνώριζε για την εξωσυζυγική σχέση της Ιουλίας με τον Ιούλιο Σιλανό, σχέση από την οποία η Ιουλία έμεινε έγκυος και έκανε έκτρωση. Τα συμβάντα μαθεύτηκαν, ο Αύγουστος τηρώντας κατά γράμμα εξόρισε τόσο την κόρη του όσο και τον Σιλανό εφ όρου ζωής εκτός Ρώμης (η Ιουλία εξορίστηκε στο νησί Pandatera κοντά στη Σικελία), και τον ίδιο τον Οβίδιο, από τη μια μεριά για να τον τιμωρήσει επειδή γνώριζε και δεν τον ειδοποίησε, και από την άλλη επειδή δεν τον ευχαρίστησε ιδιαίτερα η μεγάλη απήχηση του ποιήματος του Οβιδίου Ars Amatoria (στο οποίο ο Οβίδιος παρακινούσε τους Ρωμαίους να έχουν εξωσυζυγικές σχέσεις για να μη βαριούνται!), τον εξόρισε γύρω στο 4 μ.χ. στους Tomi στην περιοχή του Πόντου. Ο Οβίδιος δεν επέστρεψε ποτέ από εκεί. Πέθανε στους Tomi (την σημερινή Κωνστάντζα της Ρουμανίας το 17 μ.χ. σε ηλικία 51 ετών. Εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή τους Amores ( Έρωτες ) σε ηλικία 21 ετών. Τα κυριότερα έργα του: Πριν από την Εξορία: Amores ( Ερωτες ) - 3 βιβλία, συνολικά 49 σύντομα ποιήματα με επίκεντρο την ερωμένη του Corinna, η οποία πιθανότατα ήταν κατασκεύασμα της φαντασίας του! Heroides (Ηρωίδες) 21 ποιήματα φανταστικές επιστολές τις οποίες υποτίθεται ότι στέλνουν διάφορες διάσημες ερωτευμένες γυναίκες της αρχαίας μυθολογίας στους αγαπημένους τους που τις έχουν εγκαταλείψει (π.χ. Η Πηνελόπη στον Οδυσσέα, της Ελένης στον Πάρη, της Φαίδρας στον Ιππόλυτο, κλπ) Ars amatoria (Η Τέχνη του Έρωτα) - 3 βιβλία, η πρώτη ερωτοδιδακτική μέθοδος στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού: διδάσκει στους άνδρες διάφορα συστήματα και μεθόδους να ρίχνουν τις γυναίκες! Προσέβαλε και εξόργισε τον Αύγουστο, και πιθανόν σε συνδυασμό με την ανάμιξή του στην μοιχεία της Ιουλίας, οδήγησε τον Οβίδιο στην εξορία. Remedia amoria (Τα φάρμακα για τη θεραπεία του Έρωτα) επίσης χιουμοριστικού τύπου ποίημα όπου προτείνει διάφορες μεθόδους για τον πως να ξε-ερωτευτεί κάποιος που είναι αθεράπευτα ερωτευμένος και η κοπέλα του δεν τον θέλει πια. Medicina faciei feminaei ( Καλλυντικά για το πρόσωπο των γυναικών ) Metamorphoses 15 βιβλία. Το αριστούργημα του Οβιδίου, και το μοναδικό επικό ποίημά του. Όλα τα υπόλοιπα είναι λυρικά. Ανορθόδοξο έπος από την άποψη ότι

6 δεν έχει έναν βασικό πρωταγωνιστή ή ομάδα πρωταγωνιστών, ούτε υμνεί ηρωικά κατορθώματα, αλλά έχει ως κύριο θέμα του τους έρωτες και τη μεταμόρφωση. Υποτίθεται ότι αφηγείται μέσω αλυσιδωτής παράθεσης μύθων την ιστορία του κόσμου, από την κοσμογονία μέχρι τις μέρες του (εποχή του Αυγούστου). Fasti (Δεν μεταφράζεται στα Ελληνικά: οι Fasti ήταν για τους Ρωμαίους οι ιερές, δηλαδή οι καλές μέρες, αυτές κατά τις οποίες γιόρταζαν κάποια εορτή) σε 6 βιβλία. Λυρικό ποίημα/ημερολόγιο: μιλά για τις διάφορες θρησκευτικές εορτές των Ρωμαίων, και εξηγεί ποιός γιορτάζει πότε, και γιατί αποφασίστηκε να οριστεί η τάδε μέρα για την τάδε συγκεκριμένη εορτή. Στη διάρκεια της εξορίας στον Πόντο: Tristia ( Θλιβερά ποιήματα - 5 βιβλία, ελεγείες σε μορφή επιστολής, τις οποίες στέλνει στον Αύγουστο, και στις οποίες ο ποιητής παραπονιέται για την εξορία του, ζητά επανειλημμένα συγχώρεση από τον Αύγουστο και δηλώνει μετάνοια, αλλά όλα του τα ποιητικά αυτά διαβήματα αποτυγχάνουν. Epistulae ex Ponto ( Επιστολές από τον Πόντο ) πάλι ποιήματα με τη μορφή επιστολής, γραμμένα κατά τη διάρκεια της εξορίας του. Σε αρκετά από αυτά παραπονιέται για την εξορία και τη σκληρή και βάρβαρη ζωή στον Πόντο. Statius, Publius Papinius (40/45 96) Silvae: 5 βιβλία, 32 ποιήματα ποικίλης θεματολογίας: επιθαλάμια, επικήδεια, εγκώμια, gratulationes, προπεμπτικά, γενεθλιακά, ευχαριστήρια, descriptiones Πρότυπά του η ελληνική παράδοση της ελεγείας και του εγκωμίου, το επίγραμμα, αλλά και οι Κάτουλλος, Οράτιος και Βιργίλιος (Βουκολικά) Αντικείμενο ο κόσμος της αυτοκρατορικής αυλής, και οι πνευματικοί άνθρωποι, λογοτέχνες, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι κλπ της εποχής του