ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ Γʹ ΤΑΞΗΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Σεπτέμβριος 2014 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:..

Transcript

1 1 ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ Γʹ ΤΑΞΗΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Σεπτέμβριος 2014 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:.. A. ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτωνος Πρωταγόρας ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα λοιπὸν δὴ ἀκόσμητον ἔτι αὐτῷ ἦν τὸ ἀνθρώπων γένος, καὶ ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο. ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ἔρχεται Προμηθεὺς ἐπισκεψόμενος τὴν νομήν, καὶ ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον ἤδη δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς. ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεὺς ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι, κλέπτει Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί ἀμήχανον γὰρ ἦν ἄνευ πυρὸς αὐτὴν κτητήν τῳ ἢ χρησίμην γενέσθαι καὶ οὕτω δὴ δωρεῖται ἀνθρώπῳ. τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν ἄνθρωπος ταύτῃ ἔσχεν, τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί. τῷ δὲ Προμηθεῖ εἰς μὲν τὴν ἀκρόπολιν τὴν τοῦ Διὸς οἴκησιν οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν πρὸς δὲ καὶ αἱ Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην, λαθὼν εἰσέρχεται, καὶ κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς δίδωσιν ἀνθρώπῳ, καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται, Προμηθέα δὲ δι Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.

2 2 Ερωτήσεις Α.1. Να μεταφράσετε το παρακάτω απόσπασμα: «ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος δίδωσιν ἀνθρώπῳ». Β.1. α) Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Πρωταγόρας με το μύθο του Προμηθέα; β) Γιατί χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας το μύθο ως επιχείρημα για την απόδειξη της άποψής του, μολονότι ως σοφιστής είχε διακηρύξει ότι ήταν αγνωστικιστής; Β.2. Πώς παρουσιάζεται στο μύθο του Προμηθέα η εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού και γιατί; Β.3. Για ποιο λόγο ο Πρωταγόρας προσδιορίζει την «σοφίαν» την οποία δώρισε στους ανθρώπους ως «ἔντεχνον»; B.4. Πώς αξιολογείται η διάλεξη ως τρόπος πειθούς των σοφιστών; B.5. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε από ένα ομόρριζο (απλό ή σύνθετο) της νέας ελληνικής: ἔλαθεν, νομήν, εὕροι, κτητήν, ἔσχεν. Μονάδες 5 B.6. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις να γράψετε μία λέξη ετυμολογικώς συγγενή από το κείμενο που σας έχει δοθεί: δυναστεία, σκόπιμος, μοιραίος, δόση, αβίωτος. Μονάδες 5

3 3 Γ. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ξενοφῶντος Ἀπομνημονεύματα Β Καὶ ἐν τούτῳ ἡ ἑτέρα γυνὴ προσελθοῦσα εἶπε καὶ ἐγὼ ἥκω πρὸς σέ, ὦ Ἡράκλεις, εἰδυῖα τοὺς γεννήσαντάς σε καὶ τὴν φύσιν τὴν σὴν ἐν τῇ παιδείᾳ καταμαθοῦσα ἐξ ὧν ἐλπίζω, εἰ τὴν πρὸς ἐμὲ ὁδὸν τράποιο, σφόδρ ἄν σε τῶν καλῶν καὶ σεμνῶν ἐργάτην ἀγαθὸν γενέσθαι καὶ ἐμὲ ἔτι πολὺ ἐντιμοτέραν καὶ ἐπ ἀγαθοῖς διαπρεπεστέραν φανῆναι. Οὐκ ἐξαπατήσω δέ σε προοιμίοις ἡδονῆς, ἀλλ ᾗπερ οἱ θεοὶ διέθεσαν τὰ ὄντα διηγήσομαι μετ ἀληθείας. Τῶν γὰρ ὄντων ἀγαθῶν καὶ καλῶν οὐδὲν ἄνευ πόνου καὶ ἐπιμελείας θεοὶ διδόασιν ἀνθρώποις. Γ.1. Να μεταφράσετε στο τετράδιό σας το παραπάνω κείμενο. Μονάδες 20 Γ.2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: προσελθοῦσα: το β ενικό προστακτικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή. σέ: τη δοτική πληθυντικού. εἰδυῖα: το γ ενικό πρόσωπο οριστικής ενεστώτα. τῶν καλῶν: την αιτιατική πληθυντικού στο συγκριτικό βαθμό του ίδιου γένους. ὧν: τη δοτική πληθυντικού του θηλυκού γένους. ἐλπίζω: το γ ενικό πρόσωπο ευκτικής μέλλοντα της ίδιας φωνής. τράποιο: το απαρέμφατο του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή. ἐργάτην: την κλητική ενικού. διαπρεπεστέραν: την αιτιατική ενικού του ίδιου γένους στο θετικό βαθμό. φανῆναι: τη μετοχή του θηλυκού γένους στη γενική ενικού του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή. Γ.3.α. Να αναγνωρισθούν συντακτικώς οι μετοχές του κειμένου. Μονάδες 6

4 4 Γ.3.β. Να αναγνωρίσετε συντακτικώς τα παρακάτω: τὴν σὴν, τῶν καλῶν, ἄν γενέσθαι, ἐντιμοτέραν. Μονάδες 4 ΤΥΧΗι ΑΓΑΘΗι

5 5 ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ Γʹ ΤΑΞΗΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Σεπτέμβριος 2014 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α.1. Επειδή λοιπόν ο Προμηθέας βρέθηκε σε δύσκολη θέση, ποια λογής σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, αποφασίζει να κλέψει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά γιατί ήταν αδύνατο να αποκτηθούν αυτές από κάποιον ή να χρησιμοποιηθούν χωρίς τη φωτιά και με αυτόν τον τρόπο λοιπόν τις δωρίζει στον άνθρωπο. Τις γνώσεις του λοιπόν για την αντιμετώπιση των βιοτικών αναγκών έτσι τις απέκτησε ο άνθρωπος, την πολιτική όμως τέχνη δεν την είχε γιατί αυτή την κατείχε ο Δίας. Και ο Προμηθέας δεν είχε πια τα χρονικά περιθώρια να μπει στην ακρόπολη, την κατοικία του Δία εκτός αυτού και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί μπαίνει όμως κρυφά στο κοινό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, μέσα στο οποίο οι δυο τους ασκούσαν με αγάπη τις τέχνες τους, και αφού έκλεψε και την τέχνη της φωτιάς του Ηφαίστου και την άλλη της Αθηνάς, τις δίνει στον άνθρωπο. Β.1. α) Με τον μύθο ο Πρωταγόρας κατ αρχάς παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία εξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωή αρχικά περιγράφεται ο βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου, στη συνέχεια η ανάπτυξη υλικοτεχνικού πολιτισμού και τέλος η δημιουργία ηθικοπνευματικού πολιτισμού και η οργάνωση πολιτικής κοινωνίας. Επίσης, ο Πρωταγόρας με τον μύθο υπερασπίζεται τη δημοκρατική αντίληψη στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, ανασκευάζοντας το επιχείρημα του Σωκράτη. Η αιδώς και η δίκη, οι οποίες αναφέρονται παρακάτω στο κείμενο, μοιράστηκαν σε όλους τους ανθρώπους και δεν ακολουθούν τη λογική του καταμερισμού της εργασίας. Η ύπαρξη οργανωμένων πολιτικά κοινωνιών προϋποθέτει την καθολικότητα των αξιών αυτών. Τέλος, ο σοφιστής δείχνει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, γιατί οι άνθρωποι την απέκτησαν σε μεταγενέστερο στάδιο της ιστορίας τους.

6 6 Ιδιαίτερης σημασίας είναι η άποψη που συνάγεται από τον μύθο και αποδίδεται στον Πρωταγόρα ότι στην προϊστορία του ανθρώπινου γένους προηγήθηκε η κατάκτηση τεχνικής πρόσφορης για τον βιοπορισμό του και ακολούθησε η κατάκτηση της πολιτικής τέχνης. Άρα, η κατάκτηση της τεχνικής από τον άνθρωπο, που χαρακτηρίζεται σαν τιτανική πράξη κλοπής, συνέβη σε μια πρώιμη φάση, προκοινωνική, και δείχνει τις τότε δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Αντίθετα, η πολιτική ήταν ακόμη απρόσιτη σχεδόν στο ανθρώπινο πνεύμα και κατακτήθηκε σε υστερότερη στιγμή της ιστορίας του ανθρώπου και αφού είχαν διαμορφωθεί οι κατάλληλες συνθήκες. Ο Πρωταγόρας προβάλλει από την αρχή τη φυσική ένδεια του ανθρώπου, γιατί, από τη στιγμή που ο άνθρωπος δεν διαθέτει φυσικά εφόδια αυτοσυντήρησης του είδους του, η ύπαρξή του εξαρτάται από τον ίδιο και όχι από τη φύση. Επίσης, έτσι θα οδηγηθεί λογικά στο διδακτό της αρετής και στη δικαίωση του ρόλου του ως δάσκαλου της ευβουλίας. β) Τα δώρα που δόθηκαν στον άνθρωπο, δηλαδή η έντεχνος σοφία, η φωτιά και, όπως φαίνεται παρακάτω στον μύθο, η αιδώς και η δίκη, παρουσιάζονται ως δώρα των θεών, ενώ δεν γίνεται αναφορά στην προέλευση των εφοδίων που δόθηκαν στα ζώα από τον Επιμηθέα. Αυτό αποδεικνύει τη μεγάλη αξία τους για την εξέλιξη του ανθρώπου. Επιπλέον, το ότι παρουσιάζονται ως δώρα των θεών και όχι ως ανακαλύψεις του ανθρώπου μπορεί να θεωρηθεί και ως ένδειξη σεβασμού προς αυτούς και προσπάθεια αποφυγής ύβρης εκ μέρους των ανθρώπων. Η μετάβαση του ανθρώπου από την κατάσταση των βιολογικών εξαρτήσεων στην αναζήτηση της αυτονομίας του συμβολίζεται με τον Προμηθέα και τη φιλάνθρωπη κλοπή των «δώρων» του για τον άνθρωπο από το εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου. Έτσι η κλοπή δεν κρίνεται ως παράβαση ηθικής φύσεως που δεν έπρεπε να γίνει, αλλά ως ευρηματική πράξη του Προμηθέα-ανθρώπου που υπαγορεύεται από την ίδια την αρχή της αναπλήρωσης στη φύση, η οποία κατηύθυνε και τη μοιρασιά του Επιμηθέα. Τα «δώρα» αναπληρώνουν τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου στον κόσμο. Η κατ αναγκαιότητα, λοιπόν, παράβαση έχει πρακτικό αντίκρισμα στον άνθρωπο, καθώς η τεχνογνωσία και η γνώση της τέχνης της φωτιάς επιτρέπουν στον άνθρωπο να επινοεί τα προς το ζῆν και να εφαρμόζει πρακτικά τις επινοήσεις του. Ο άνθρωπος είναι σε θέση με τις δύο αυτές κατακτήσεις να μετασχηματίζει τους σχεδιασμούς και τις επινοήσεις του σε πρακτικό πρόγραμμα ζωής. Πρόκειται συνεπώς για την πρώτη ενέργεια της ανθρώπινης ελευθερίας, που είναι και ρήξη με την προ-ανθρώπινη τάξη του κόσμου. Σημειολογικά η ανωτερότητα των «δώρων» και συνακόλουθα του ανθρώπινου είδους σε σχέση με τα εφόδια και τα ζωικά είδη, στα οποία τα μοίρασε ο Επιμηθέας, αποδίδεται

7 7 με την «κάθοδο των δώρων», καθώς ο Προμηθέας τα μεταφέρει από τον Όλυμπο, τον χώρο των θεών. Αναμφισβήτητα εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής, κάποιος δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών, ο σοφιστής Πρωταγόρας, κάνει αναφορά σ αυτούς. Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής: α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόρα, β) η λατρεία των θεών είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα, ένα ανθρωπολογικό δεδομένο που χρειάζεται εξήγηση, γ) η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται να είναι συμβολική: ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμής αποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας, που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων και εξασφαλίζουν ισορροπία. Η προσφυγή στο μύθο δε φαίνεται να αποσκοπεί στη θεολογική θεμελίωση της πολιτικής αρετής. Είναι μάλλον απόπειρα διείσδυσης στο βάθος των πραγμάτων, έτσι ώστε τα αποτελέσματα να αποδοθούν στους γενεσιουργούς παράγοντές τους, που δεν προσφέρονται για άμεση θεώρηση. Η αναφορά στους θεούς είναι απλώς ένα τέχνασμα, που προσδίδει επιστημονικό κύρος στις αναπόφευκτα «αρχαϊκές» αναλύσεις του Πρωταγόρα και ως ένα σημείο αναπληρώνει την εύλογη απουσία ειδικής ορολογίας και βαθύτερων γνώσεων από το χώρο της ιστορίας, του πολιτισμού, της πολιτικής επιστήμης κ.ά. Ο Β. Κύρκος επισημαίνει ότι οι σοφιστές, όπως προηγουμένως οι πρώτοι ιστορικοί, δεν επεδίωξαν να εξοβελίσουν το μύθο ως διδακτικό μέσο, χωρίς επιφυλάξεις, προφανώς γιατί πίστευαν στην κοινωνική αποτελεσματικότητα και την παιδαγωγική του δύναμη. Άλλωστε, ο εξοβελισμός του μύθου από τη ζωή των ανθρώπων δε σημαίνει πάντοτε πρόοδο, αφού συχνά τον αντικαθιστούν είτε με το θρησκευτικό είτε με τον πολιτικό μύθο, δηλαδή το φανατισμό. Η αντίληψη ότι οι σοφιστές ήταν εχθροί του μύθου υποστηρίχθηκε από τον Ι. Θεοδωρακόπουλο κ.ά. κάτω από την επίδραση του Nestle. Ο μύθος είναι παγκόσμιο φαινόμενο, χρησιμοποιείται για τέρψη και για διδακτικούς σκοπούς. Η χρησιμοποίησή του από τους σοφιστές δείχνει το σεβασμό τους προς την παράδοση. Απορρίπτουν τα στοιχεία που προσβάλλουν τη λογική και κρατούν τα στοιχεία της αφήγησης και τη διδακτική ενότητα. Χρησιμοποιείται εκεί που δε χωράει λογική διερεύνηση ή που αναφέρεται στο πολύ μακρινό παρελθόν. Το ακροατήριο του Πρωταγόρα, ανομοιογενές από άποψη ηλικίας και μόρφωσης, και η ώρα της ημέρας, τον προέτρεπαν να αρχίσει με κάτι πιο εύληπτο και ευχάριστο.

8 8 Β.2. Η μυθική μορφή με την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψή του για τη γένεση του πολιτισμού δεν μας επιτρέπει να πάρουμε κάθε λέξη του τοις μετρητοίς. Πρόκειται βέβαια για συμβολισμούς και θα πρέπει να δούμε την επέμβαση του Προμηθέα ως φάση της εξέλιξης, στην οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον, πραγματοποιείται η γένεση των τεχνών και σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες. Δεν πρόκειται δηλαδή για γνώσεις χορηγημένες εκ των προτέρων ως ολοκληρωμένο σύνολο, a priori. Στην προηγούμενη φάση του Επιμηθέα συντελείται ο βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου και στη φάση του Προμηθέα εκδηλώνεται ο πνευματικός σχηματισμός του, ο οποίος τον ορίζει άλλωστε ως είδος. Η ερμηνεία αυτή συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών και του Πρωταγόρα ότι όλα είναι προϊόντα της πείρας που συσσωρεύεται με την πάροδο του χρόνου, δηλαδή πρόκειται για επώδυνες, δύσκολες και κοπιαστικές κατακτήσεις του ανθρώπου μέσα στον χρόνο. Ο Πρωταγόρας παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία εξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωής. Ο προοδευτικός χαρακτήρας της εξέλιξης του πολιτισμού διαφοροποιείται από την αντίληψη της κυκλικής ιστορικής εξέλιξης (Πλάτων, Θουκυδίδης), κατά την οποία δεν έχουμε δημιουργία, αλλά επανάληψη, γιατί η ανθρώπινη φύση παραμένει αμετάβλητη στα βασικά χαρακτηριστικά της. Επίσης, η αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του πολιτισμού συνιστά και απάντηση σε απαισιόδοξες απόψεις ότι η ιστορία της ανθρωπότητας αποτελεί παρακμή (Ησίοδος, Πλάτων). Η αρχαία ελληνική σκέψη και ιδίως ο Πλάτων και ο Πολύβιος υιοθετούν το κυκλικό σχήμα για να κατανοήσουν την ιστορική εξέλιξη. Αυτό καταρχήν σημαίνει ότι η ιστορική εξέλιξη δεν έχει δημιουργικό χαρακτήρα, δεν εμφανίζονται, δηλαδή, καταστάσεις που να μην έχουν εμφανιστεί και κατά το παρελθόν. Η αντίληψη, επίσης, των αρχαίων, όπως εκφράζεται από το Θουκυδίδη, ότι η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει κατά τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της, οδηγεί στο ίδιο συμπέρασμα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των θεωριών για τη γένεση και την εξέλιξη του πολιτισμού (όπως του Πρωταγόρα) είναι ότι δεν οδηγούν σε συνολική θεώρηση της ιστορίας, όπως οι κυκλικές θεωρίες. Η αντίληψη για κυκλική εξέλιξη είναι συνυφασμένη με την αντίληψη ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, γιατί είναι έκφραση της ανθρώπινης φύσης, που είναι κατά τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της αμετάβλητη. Η άποψη ότι στην πραγματικότητα τίποτα δεν αλλάζει, συνδέεται ίσως με το γεγονός ότι οι αρχαίοι, λόγω της ανεπαρκούς ανάπτυξης της τεχνολογίας - που οφείλεται ίσως στην ύπαρξη των δούλων - που την καθιστούσε περιττή - δεν είχαν το αίσθημα ότι μπορούσαν να αλλάξουν τη φύση. Οι θεωρίες για τη γένεση του πολιτισμού και για τον προοδευτικό χαρακτήρα της εξέλιξής του πρέπει να θεωρηθούν ως εκφράσεις κάποιας πολεμικής εναντίον απόψεων που βρίσκουμε στον Ησίοδο, στον Πλάτωνα και

9 9 σε άλλους συγγραφείς. Σύμφωνα με τις απαισιόδοξες αυτές απόψεις, η ιστορία της ανθρωπότητας αποτελεί παρακμή. Οι άνθρωποι ήταν μακάριοι την εποχή που κυβερνούσε ο Κρόνος, πριν από την εποχή του Δία. Τότε ζούσαν όπως οι Κύκλωπες. Ύστερα έχασαν την αφελή μακαριότητά τους, είτε γιατί έπαψαν να είναι αφελείς και «ευήθεις» όπως οι πρώτοι άνθρωποι, είτε γιατί απομακρύνθηκαν από τα παραδοσιακά έθιμα που εκφράζονται με τη «θέμιδα» και συνοψίζουν τη βούληση των θεών. Οι θεωρίες για την εξέλιξη του πολιτισμού, όπως του Ξενοφάνη, του Δημόκριτου και του Πρωταγόρα, δείχνουν αντίθετα ότι οι άνθρωποι με την πάροδο του χρόνου ζούσαν καλύτερα από υλική άποψη και βελτιώνονταν από ηθική άποψη. Έτσι δικαιώνεται η αθηναϊκή δημοκρατία που αποτελεί την κατάληξη της πολιτιστικής αυτής εξέλιξης. Ανασκευάζονται απόψεις, όπως του Σωκράτη στο Γοργία του Πλάτωνα που συνδέουν την αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής του Περικλή με μία κατάσταση ηθικής παρακμής. Β.3. Με τον όρο «έντεχνος σοφία» εννοούμε γενικά την πολιτιστική δραστηριότητα που σχετίζεται τόσο με τις τέχνες όσο και με την καλλιτεχνική δραστηριότητα: α. Η «ἔντεχνος σοφία»: το επίθετο «ἔντεχνος» υποδηλώνει αυτόν που είναι μέσα στα όρια της τέχνης, τον έμπειρο, τον επιδέξιο. Στη φράση «ἔντεχνος σοφία», η λέξη «σοφία» υποδηλώνει τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, τη σοφία που συμπορεύεται με την τέχνη, τις τεχνικές γνώσεις. Αρχικά η έννοια της σοφίας έχει κυρίως να κάνει με τη δεξιότητα και την εμπειρία σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη μεταλλουργία, την ιατρική, κ.τ.λ. Ο προσδιορισμός «ἔντεχνος» επιτρέπει εδώ στον Πρωταγόρα να διευκρινίσει, επομένως, πως αυτού του είδους τη σοφία εννοεί και όχι αυτή που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία, δηλαδή τις θεωρητικές γνώσεις. Κατανοούμε, λοιπόν, τον όρο ως τεχνογνωσία, η οποία επιτρέπει στον άνθρωπο να προβεί σε επινοήσεις και εφαρμογές σωτήριες για τη ζωή του και προωθητικές για την εν γένει παρουσία του στον κόσμο. Ειδικότερα, η τεχνογνωσία συνδέεται με τις τεχνικές δεξιότητες και την κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να συλλάβει και να οργανώσει τη διαδικασία της εργασίας, η οποία συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο το άλμα του πρώην, απλώς «ζωικού οργανισμού» σε ήδη άνθρωπο που αποδεσμεύεται σταδιακά από τις αλυσίδες της βιολογικής νομοτέλειας και προ-νοεί για τις επόμενες στιγμές της ζωής του. Συνδεδεμένη με τη διαδικασία της εργασίας είναι η διαδικασία κατασκευής και επινόησης, καλλιέργειας και αγωγής. Με την κατασκευαστική και επινοητική ικανότητα ο άνθρωπος δίνει υπόσταση στους σχεδιασμούς του και τα ευρήματα του νου του, κατασκευάζοντας σπίτια, σκεύη, εργαλεία, όπλα, αλλά και προβαίνει σε επινοήσεις συμβολικών συστημάτων όπως η γλώσσα, η γραφή, η αρίθμηση, που

10 10 διευρύνουν τα όρια της ελευθερίας του σε σχέση με τη βιολογική αιτιότητα. Με την καλλιέργεια (γης, γραμμάτων, τεχνών και καλών τεχνών) και την αγωγή διαμορφώνει σκόπιμα τις προϋποθέσεις για παραγωγή έργων και μέσων και για νέες δημιουργίες μέσα από την αξιοποίηση εργαλείων και γνώσεων τεχνικής. Όμως, η συνολική διαδικασία γίνεται συγχρόνως και τρόπος αγωγής της φύσης του, τρόπος εξέλιξης και διαμόρφωσής του, καθώς περιέρχεται στη θέση να ελέγξει τα πάθη του, να τιθασεύσει το ένστικτο και να οργανώσει τις άμυνες του εαυτού του στον αγώνα επιβίωσης. B.4. Ο Σωκράτης δεν διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο τη δεύτερη σοφιστική μέθοδο, τη διάλεξη. Ισχυρίζεται πως έχει πολύ κακή μνήμη και του είναι αδύνατον, όταν ακούει μια μακροσκελή διάλεξη πάνω σε κάποιο θέμα, να συγκρατεί όλες τις λεπτομέρειες! Τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα; Πως σε μια διάλεξη, ο ομιλητής εκθέτει διάφορες ιδέες τις οποίες ο ακροατής δεν έχει καν τον χρόνο να εξετάσει. Επομένως, η μέθοδος της διάλεξης είναι μέθοδος πειθούς, όχι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Μπορεί, συνεπώς, να είναι καλή για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, αλλά όχι για τη φιλοσοφία, που σκοπός της είναι η αναζήτηση της αλήθειας. B.5. ἔλαθεν: λάθος, [λαθραίος, λήθη, αλήθεια, λαθρεπιβάτης, επιλήσμων, λησμονιά] νομήν: νόμος, [νομός, διανομέας, διανεμητικός, παρανομία, νόμισμα εὕροι: εύρεση, [εύρημα, εύρετρα, ευρηματικός, εφευρετικός] κτητήν: κτήμα, [κτήση, κτητικός, ιδιοκτησία, κατακτητής] ἔσχεν: σχήμα, [σχέση, ένοχος, εξοχή, καχεκτικός, ευεξία, πλεονέκτης] B.6. δυναστεία: δυνάμεις σκόπιμος: ἐπισκεψόμενος μοιραίος: εἱμαρμένη δόση: δωρεῖται ή δίδωσιν αβίωτος: βίον ή βίου Γ.1. Και εν τω μεταξύ η άλλη γυνή, αφού πλησίασε, είπε: «Και εγώ έχω έλθει προς εσένα, Ηρακλή, επειδή ξέρω εκείνους που σε γέννησαν (ή: τους γονείς σου) και επειδή κατάλαβα καλά (ή: εντελώς) την ευφυΐα σου στη μάθηση (ή: τον χαρακτήρα σου από την ανατροφή σου) και εξαιτίας αυτών ελπίζω ότι, εάν στραφείς στον δρόμο προς το μέρος μου (ή: αν βαδίσεις στον δρόμο που οδηγεί σε εμένα), θα μπορούσες να γίνεις πάρα πολύ καλός εργάτης των καλών και

11 11 σπουδαίων έργων και εγώ ακόμη πολύ εντιμότερη και διαπρεπέστερη θα αναδεικνυόμουν χάρη στις αγαθές πράξεις σου. Δεν θα σε εξαπατήσω δε με προοίμια ευχάριστα, αλλά όπως ακριβώς οι θεοί διέταξαν τα πράγματα, θα τα διηγηθώ με αλήθεια. Διότι από αυτά που είναι αγαθά και καλά τίποτε οι θεοί δεν δίνουν χωρίς κόπο και φροντίδα στους ανθρώπους. Γ.2. προσελθοῦσα: πρόσελθε σέ: ὑμῖν εἰδυῖα: οἶδε τῶν καλῶν: τὰ καλλίονα / καλλίω ὧν: αἷς ἐλπίζω: ἐλπιοῖ / ἐλπιοίη τράποιο: τραπέσθαι ἐργάτην: (ὦ) ἐργάτα διαπρεπεστέραν: διαπρεπῆ φανῆναι: φανείσης Γ.3.α. προσελθοῦσα: επιρρηματική χρονική μετοχή υποκείμενο της μετοχής είναι το «ἡ γυνὴ» άρα η μετοχή είναι συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος «εἶπε». εἰδυῖα: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή: υποκείμενο της μετοχής είναι το «ἐγὼ» άρα η μετοχή είναι συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος «ἥκω». τοὺς γεννήσαντας: επιθετική μετοχή ως αντικείμενο της μετοχής «εἰδυῖα» υποκείμενο της μετοχής είναι το «τούς». καταμαθοῦσα: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή: υποκείμενο της μετοχής είναι το «ἐγὼ» άρα η μετοχή είναι συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος «ἥκω». τὰ ὄντα: επιθετική μετοχή ως αντικείμενο στο ρήμα «διέθεσαν» υποκείμενο της μετοχής είναι το «τά». τῶν ὄντων: επιθετική μετοχή ως ετερόπτωτος προσδιορισμός, γενική διαιρετική στο «οὐδὲν» υποκείμενο της μετοχής είναι το «τῶν». Γ.3.β. τὴν σήν: ομοιόπτωτος επιθετικός προσδιορισμός στο «τὴν φύσιν». τῶν καλῶν: ετερόπτωτος προσδιορισμός, γενική αντικειμενική στο «ἐργάτην». ἄν γενέσθαι: ειδικό απαρέμφατο, αντικείμενο στο ρήμα «ἐλπίζω» υποκείμενο του απαρεμφάτου είναι το «με» (ετεροπροσωπία). ἐντιμοτέραν: κατηγορούμενο στο «ἐμέ» μέσω του συνδετικού «(ἂν) φανῆναι».