ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΟΝΑΔΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΟΝΑΔΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ: ΙΑΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ.ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ. ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ:Κος ΜΑΝΙΑΤΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ:ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...» *» > * Ά ί. «ΙπΜ * ΕΚΑΟΙΕΟΗ 1 Β ΙΒ Α Ι0 «* Μ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΟ ΙΑ ΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΩΣ ΗΘΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ... ίο 1.1 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΖΩΗΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ ΣΤΗ ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Η ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ΩΣ ΒΑΣΗ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΓΙΑ ΤΡΟΥ-ΑΣΘΕΝΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΩΔΙΚΑΣ ΙΑ ΤΡΙΚΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΝΝΟΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΤΟ ΙΑΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΩΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ...15 ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΦΑΚΕΛΟΣ ΑΣΘΕΝΩΝ 2.3 ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΦΑΚΕΛΟΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΦΑΚΕΛΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΗΙΦ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΑΡΘΡΟ 371 ΠΚ ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΊΎΟΥ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΙΑ ΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΡΟΥ ΣΕ ΔΙΚΗ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΤΗΡΗΣΗΣ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ Ή ΤΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ

3 3.2 ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΑΡΘΡΑ 914 ΚΑΙ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ...40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ 4.1 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Ν.2472/ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΕΔ ΟΜΕΝΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΔΕΔΙΚΑΣΜΕΝΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΠΔΠΧ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΙΑΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ηΐν/ΑΙΏΞ ΙΑ ΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΗΜΕΡΑ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑ ΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

5 Η προστασία των προσωπικών δεδομένων είναι αναφαίρετο δικαίωμα κάθε πολίτη σε όλους τους τομείς της ζωής του όπως και στην ιατρική του περίθαλψη. Αυτό το δικαίωμα προστατεύεται μέσω του ιατρικού απορρήτου. Ως ιατρικό απόρρητο θεωρείται κάθε γεγονός που είναι γνωστό σε περιορισμένο μόνο κύκλο προσώπων, τα οποία έχουν συμφέρον ή επιθυμούν να παραμείνει αυτό γνωστό μόνο σε αυτά. Ιατρικό απόρρητο θα πρέπει να θεωρηθεί: 1) Καθετί που ο ασθενής εμπιστεύεται στον γιατρό ή τον ασθενή. 2) Κάθε πληροφορία που ο ασθενής επιθυμεί να θεωρείται ως απόρρητη, ακόμη και αν αυτό φημολογείται. 3) Η είσοδος στο ιατρείο και την νοσηλευτική μονάδα. Το θέμα που θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε έχει τις βάσεις του στην απαρχή της ιατρικής επιστήμης με πρώτες αναφορές στον όρκο του Ιπποκράτη. " Όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά την διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευτούν παραέξω δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά. Αν τηρώ πιστά τον όρκο αυτό και δεν τον αθετήσω, είθε ν' απολαύσω για πάντα την εκτίμηση όλων των ανθρώπων για την ζωή μου και για την τέχνη μου, αν όμως παραβώ και αθετήσω τον όρκο μου να υποστώ αντίθετα από αυτά". Σήμερα η ιατρική κοινωνία πόσο ακολουθεί το μονοπάτι που όρισε ο Ιπποκράτης και τι κυρώσεις υπάρχουν γι' αυτούς που παρεκκλίνουν την πορεία του; Η προσπάθεια μας στο να προσεγγίσουν το εν λόγω θέμα είναι περίπλοκη και δύσκολη, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι σαφής νομικός ορισμός του ιατρικού απορρήτου δεν αναφέρεται σε καμιά διάταξη του ελληνικού νομοθετικού πλαισίου. Προσπάθειες καθορισμού της έννοιας και του περιεχομένου του απορρήτου έχουν γίνει κυρίως από την θεωρία της νομικής επιστήμης, όπως επίσης από την ισχύουσα ιατρική δεοντολογία καθώς και από τους πειθαρχικούς κανονισμούς των ιατρικών συλλόγων και νοσοκομείων. Με την βοήθεια διαφόρων πηγών θα επιδιώξουμε να συλλέξουμε πληροφορίες για το αν και κατά πόσο προστατεύονται τα προσωπικά και ιατρικά δεδομένα που αποκτά ο ιατρός από την σχέση του με τον ασθενή μέσα από το λειτούργημα του. Μέσω των πηγών θα ανακαλύψουμε ότι η άρση του απορρήτου θα είναι συνυφασμένη με την ηθική και επαγγελματική δεοντολογία του γιατρού και του 5

6 ιατρικού προσωπικού και την ανοχή του νομικού πλαισίου. Όπως επίσης, ο γιατρός που θα παραβιάσει το ιατρικό απόρρητο έχει αστική, ποινική, πειθαρχική ευθύνη καθώς και τις ανάλογες κυρώσεις είτε ως ιδιώτης είτε ως μέλος οργανωμένου συστήματος υγείας. Ένα από τα αρχαιότερα καθήκοντα του γιατρού είναι η προστασία του ιατρικού απόρρητου. Είναι ηθικό αξίωμα το να προστατεύσει ένας γιατρός τα μυστικά ενός ασθενή. Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές αναφέρονται τρεις αξίες οι οποίες προσδιορίζουν την ηθική διάσταση του ιατρικού απορρήτου. 1) Το δικαίωμα του ατόμου στην περιφρούρηση της ιδιωτικής του ζωής. 2) Το δικαίωμα του γιατρού στην μυστικότητα. 3) Η εμπιστοσύνη ως βάση στη σχέση γιατρού-ασθενή. Δεοντολογικά, το ιατρικό απόρρητο προστατεύεται μέσω του κώδικα ασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος σύμφωνα με το άρθρο 23 του ΑΝ 1565/1939, όπου ορίζεται ότι'ο γιατρός οφείλει να τηρεί απόλυτον εχεμύθειαν διά παν ό,τι είδεν, ήκουσεν, έμαθεν ή ηννόησεν εν τη άσκησει του επαγγέλματος αυτού, και το οποίον αποτελεί απόρρητον του αρρώστου ή των οικείων αυτού, εξαιρέσει των περιπτώσεων καθ' ας ειδικαί διατάξεις νόμων τον υποχρεώνουσιν εις την αποκάλυψιν του απορρήτου τούτού' ενώ το άρθρο 22 του ίδιου νόμου αναφέρει τις προϋποθέσεις για την έκδοση ιατρικών πιστοποιητικών και γνωματεύσεων με σκοπό την προστασία του απορρήτου. Επιπλέον, στο ΒΔ της 25.5/6.1995Περί κανονισμού ιατρικής δεοντολογίας" στο άρθρο 15 ορίζεται ο γιατρός ως υπεύθυνος για την προστασία και διαφύλαξη του απορρήτου των πληροφοριών. Επίσης στο άρθρο 18 αναφέρεται ότι' η αυστηρή τήρησις του ιατρικού απορρήτου αποτελείν υποχρέωσιν παντός ιατρού παρέχοντος την ιατρική συνδρομήν μέσω των οργανισμών ή ιδρυμάτων δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου πάσης φύσεως και κατηγορίας. Ο ιατρός υποχρεούται να τηρή αυστηρώς και απαρέγκλιτος το ιατρικό απόρρητο. Οποιαδήποτε δήλωσης αντικείμενη προς την αρχή του επαγγελματικού απορρήτου αποφεύγεται. Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία ο ασθενής προστατεύεται κοινωνικά, ηθικά και νομικά, πράγμα που τον κάνει να έχει απόλυτη εμπιστοσύνη και ευθύτητα με τον θεράποντα ιατρό του. Παρόλα αυτά όμως επειδή η διαφύλαξη του ιατρικού απορρήτου δεν στηρίζεται μόνο στους νόμους αλλά και στην προσωπικότητα του ιατρού, το ελληνικό δίκαιο έχει αναλάβει να συνετίσει όλους όσους παρεκκλίνουν της πορείας που χάραξε πριν από χιλιάδες χρόνια ο Ιπποκράτης. 6

7 Ποινική χαρακτηρίζεται η ευθύνη του γιατρού όταν με τις πράξεις ή παραλείψεις του παραβιάζονται μια ή περισσότερες διατάξεις του ΠΚ. Στο ελληνικό ποινικό δίκαιο περιγράφονται ορισμένα αδικήματα που είναι δυνατό να διαπράξει ένας γιατρός και που νομικά ονομάζονται εγκλήματα εκ προθέσεως. Σ' αυτά περιγράφεται η συμπεριφορά του γιατρού που χαρακτηρίζεται από δόλο (πρόθεση) και έχει ως συνέπεια την παραγωγή ενός εγκληματικού αποτελέσματος. Σύμφωνα με το άρθρο 371 του ΠΚ:" παραβίαση επαγγελματικής εχεμύθειας" ορίζει: 1. Κληρικοί, δικηγόροι και κάθε είδους νομικοί παραστάτες, συμβολαιογράφοι, γιατροί, μαίες, νοσοκόμοι, φαρμακοποιοί και άλλοι στους οποίους κάποιοι εμπιστεύονται συνήθως λόγω του επαγγέλματος τους ή της ιδιότητας τους ιδιωτικά απόρρητα, καθώς και οι βοηθοί των προσώπων αυτών, τιμωρούνται με χρηματική ποινή ή φυλάκιση μέχρι ενός έτους αν φανερώσουν ιδιωτικά απόρρητα που τους εμπιστεύτηκαν ή που τα έμαθαν λόγω του επαγγέλματος τους ή της ιδιότητος τους. 2. Όμοια τιμωρείται όποιος μετά το θάνατο ενός από τα πρόσωπα της παρ.1, και απ αυτή την αίτια γίνεται κάτοχος εγγράφων ή σημειώσεων του νεκρού ή των σχετικών με την άσκηση του επαγγέλματος του ή της ιδιότητας του και από αυτά φανερώνει ιδιωτικά απόρρητα. 3. Η ποινική δίωξη γίνεται μόνο με έγκλιση. 4. Η πράξη δεν είναι άδικη και μένει ατιμώρητη αν ο υπαίτιος απέβλεπε στην εκπλήρωση καθήκοντος του ή την διαφύλαξη έννομου ή για άλλο λόγο δικαιολογημένου ουσιώδους συμφέροντος δημοσίου ή του ιδίου ή κάποιου άλλου, το οποίο δεν μπορούσε να διαφυλαχθεί διαφορετικά. Αστική χαρακτηρίζεται η ευθύνη του ιατρού όταν με τις πράξεις ή τις παραλείψεις του παραβιάζονται μια ή περισσότερες διατάξεις του αστικού κώδικος. Σύμφωνα με το άρθρο 914 του ΑΚ " όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει. Επιπλέον, υπάρχει και το άρθρο 932 του ΑΚ που ορίζει ότι" Σε περίπτωση αδικοπραξίας, ανεξάρτητα από την αποζημίωση για την περιουσιακή ζημία, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει εύλογη κατά την κρίση του χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Αυτό ισχύει ιδίως για εκείνον που έπαθε προσβολή της υγείας, της τιμής ή της αγνείας του ή στερήθηκε την ελευθερία του. Σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου η χρηματική αυτή ικανοποίηση μπορεί να επιδικαστεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης. Σε περίπτωση που παραβίασης του δικαιώματος έχουμε κάποιες αξιώσεις: 7

8 1) Την άρση προσβολής 2) Την παράλειψη 3) Την αποζημίωση 4) Την ικανοποίηση της ηθικής βλάβης. Πειθαρχική ευθύνη για τον γιατρό ορίζεται η επιβολή κυρώσεων πειθαρχικής φύσης από τα αρμόδια προς αυτόν όργανα του ιατρικού σώματος, όταν αυτός υποπέσει σε ορισμένες παραβάσεις, προς παραδειγματισμό και διαφύλαξη του κύρους της ιατρικής πράξης, κοινότητας, ή και του νοσηλευτικού ιδρύματος. Αρμόδιο για τη εκδίκαση των πειθαρχικών παραβάσεων είναι: Το πειθαρχικό συμβούλιο του τοπικού ιατρικού συλλόγου Το ανώτατο πειθαρχικό συμβούλιο των ιατρών Η αρμόδια πειθαρχική αρχή του νοσηλευτικού ιδρύματος. Οι κυρώσεις που μπορούν να επιβάλλουν οι παραπάνω αρχές είναι: Επίπληξη Χρηματικά πρόστιμα Προσωρινή παύση ασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος από ένα μήνα έως τρία χρόνια. Ως διοικητική ορίζεται η ευθύνη του γιατρού έναντι της αρχής προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Σύμφωνα με τα δεδομένα της αρχής κάθε πληροφορία που αποκτά ο ιατρός στην συνεργασία του με τον ασθενή και σκοπεύει να επεξεργαστεί εν συνεχεία οφείλει να ενημερώσει και να ζητήσει την άδεια του ασθενή του. Σε περίπτωση παραβίασης του νόμου 2472/1997 ο ιατρός μπορεί να τιμωρηθεί με ποινή φυλάκισης ή χρηματικού προστίμου. Αδιαμφισβήτητα η διαφύλαξη του ιατρικού απορρήτου είναι μια από τις κυριότερες βάσεις της συνεργασίας μεταξύ ασθενούς και ιατρού και προάγει όχι μόνο την σωστή λειτουργία της καθαυτού ιατρικής ως επάγγελμα αλλά και της πραγματικής της διάστασης ως λειτούργημα. Κλείνοντας την επεξεργασία του θέματος μας θα αναλογιστούμε το βάρος της νόμιμης ή παράνομης άρσης του απορρήτου, το πόσο τελικά προστατεύετε από την ελληνική νομοθεσία και ιατρική δεοντολογία στα επαγγέλματα υγείας και το 8

9 αντίκτυπο που έχει στους πολίτες που αναζητούν μια άρτια και προστατευμένη υγειονομική περίθαλψη, έχοντας πάντα στο μυαλό τους μια ανθρώπινη και προστατευμένη σχέση γιατρού και ασθενούς. 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΟ ΙΑΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΩΣ ΗΘΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ 10

11 1.1 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΖΩΗΣ. Βασική υποχρέωση του γιατρού, κατά την άσκηση του λειτουργήματος του, είναι η εχεμύθεια και συγκεκριμένα η διαφύλαξη του απορρήτου όλων εκείνων των πληροφοριών και των στοιχείων που θα περιέλθουν, λόγω της ιδιότητας του, και θα αφορούν τον ασθενή και συγκεκριμένα την υγεία του. Το καθήκον του γιατρού αναφορικά με την τήρηση εχεμύθειας αποτελεί βασική του προϋπόθεση, που περιλαμβάνεται και υπαγορεύεται από τον όρκο του Ιπποκράτη. Όμως την τήρηση εχεμύθειας, την συναντάμε και πριν από την εποχή του Ιπποκράτη, όταν την θεραπευτική ασκούσαν μάγοι ή ιερείς, στην αρχαία Βαβυλώνα, στις παραδόσεις των Σουμερίων και Σιμίτων, στο Ρωμαϊκό δίκαιο και σε άλλους πολιτισμούς, στη Βραχμανική περίοδο του Ινδικού λαού και στους Μεσαιωνικούς χρόνους1. Συγκεκριμένα, όταν ο ασθενής νιώσει την ανάγκη να ζητήσει μια ιατρική συμβουλή, ή ακόμα θελήσει και να συζητήσει για κάποια θέματα υγείας βλέπει τον γιατρό του σαν εξομολόγο. Η είσοδος του ασθενούς στο ιατρείο συμπεριλαμβάνεται στο απόρρητο της διαδικασίας2. Ο ασθενής δίνει όλα εκείνα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα στον γιατρό και εκείνος με την σειρά του σχηματίζει μια εικόνα για το ιστορικό του. Κατά συνέπεια, ο ασθενής εμπιστεύεται τον γιατρό και εκείνος με την σειρά του αναλαμβάνει την υποχρέωση να μην κοινοποιήσει ότι του εκμυστηρεύτηκε αλλά να διαφυλάξει και να μην τα αποκαλύψει σε κανέναν. Επιπλέον, έχει την ίδια υποχρέωση και για την διάγνωση αλλά και για την θεραπευτική αγωγή που θα ακολουθηθεί. Η προστασία της ιδιωτικής ζωής του ασθενούς αποτελεί αναφαίρετο και βασικό μέρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ασθενούς. Είναι ηθικό αξίωμα το να προστατεύσει ένας γιατρός τα μυστικά ενός ασθενούς. Επίσης, υπάρχουν και κάποιοι επιπλέον λόγοι που ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να σεβαστεί το απόρρητο των πληροφοριών που αφορούν τον ασθενή: > Η αδύναμη θέση στην οποία βρίσκεται ο ασθενής λόγω του φόβου, του πόνου και της ανάγκης του. > Το επάγγελμα του γιατρού έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα. > Η αμοιβαία εμπιστοσύνη που ρυθμίζει την σχέση γιατρού-ασθενούς. Η τήρηση του ιατρικού απόρρητου αποτελεί υποχρέωση ηθική που αναφέρεται σε όλους τους σύγχρονους κώδικες ιατρικής δεοντολογίας. Στις μέρες μας, η διαφύλαξη του ιατρικού απόρρητου κινδυνεύει περισσότερο από άλλοτε και η προστασία του είναι περισσότερο επιβεβλημένη, δεδομένου ότι το δικαίωμα αυτό των ασθενών 11

12 βρίσκεται στην πράξη κάτω από σωστή απειλή από την αυξανόμενη πολυσύνθετη δομή του συστήματος υγείας. 1.2 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ ΣΤΗ ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Η τήρηση του απορρήτου δεν απαντάται μόνο ως υποχρέωση του γιατρού, όπως ορίζει ο κανονισμός άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος και ο κώδικας ιατρικής δεοντολογίας, αλλά και ως αναφαίρετο δικαίωμα του. Το εφαρμόζει προς όφελος, αλλά όχι μόνο δικό του, για την σωστή διάγνωση, αλλά και προς όφελος του ασθενούς και του κοινωνικού συνόλου. Έχει δικαίωμα να αποκρύψει όχι μόνο ότι ορίζεται από τον νόμο αλλά ότι κατά την κρίση του έχει αντίκτυπο τον ασθενή, το περιβάλλον του και το κοινωνικό σύνολο. Πολλοί πιστεύουν ότι η απόκρυψη πληροφοριών από έναν γιατρό γίνεται για να καλύψει ο ίδιος δικά του λάθη, είτε κατά την διάγνωση είτε κατά την θεραπεία, κάτι το οποίο μπορεί να συνέβαινε παλαιότερα, όταν τα διαγνωστικά μέσα και οι ιατρικές γνώσεις κρίνονταν ανεπαρκείς σε μεγάλο βαθμό και ο γιατρός προσπαθούσε να καλύψει τις αποτυχίες του μέσω του δικαιώματος στη μυστικότητα. Τα τελευταία χρόνια όμως, ο ασθενής βάσει της νομοθεσίας έχει κατοχυρώσει το δικαίωμα της πλήρους πρόσβασης στον ιατρικό του φάκελο. Οπότε, γίνεται κατανοητό ότι το δικαίωμα του γιατρού στη μυστικότητα εφαρμόζεται μόνο για το συμφέρον του ασθενούς. Όμως το δικαίωμα του αυτό, τον φέρνει συχνά στο ηθικό δίλημμα του, που ξεκινά και που τελειώνει το έργο του ο γιατρός-θεραπευτής και που ο γιατρόςάνθρωπος. Είναι δύσκολο να κοινοποιεί πράξεις και γνωματεύσεις ασθενών, γνωρίζοντας ότι πρέπει να έρθει σε σύγκρουση με τους ασθενείς, την κοινωνία και το νομοθετικό πλαίσιο. 1.3 Η ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ΩΣ ΒΑΣΗ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΓΙΑΤΡΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ Όπως είδαμε η σχέση γιατρού ασθενούς λειτουργεί κάτω από το πέπλο της εχεμύθειας, αλλά για να ενδυναμωθεί και να γίνει πιο ουσιαστική πρέπει να κατακτηθεί και η τρίτη αξία του απορρήτου η εμπιστοσύνη3. Για κάποιους θεωρείται η πρωταρχική ηθική υποχρέωση στη σχέση γιατρού ασθενούς, η οποία οικοδομείται 12

13 από την ώρα εισόδου του ασθενούς στο γραφείο του θεράπων γιατρού. Ο γιατρός είναι αυτός, ο οποίος πρέπει να προσεγγίσει ανθρωπιστικά και να καλύψει επιστημονικά τον ασθενή για να τον κερδίσει. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι η εξέταση είναι μια διαδικασία πολλές φορές δυσάρεστη ακόμα και επώδυνη για τον ασθενή. Έτσι καλείται ο γιατρός να εισχωρήσει στην ψυχολογία του εκάστοτε ασθενούς με τέτοιο τρόπο, ώστε να τον αισθανθεί ως οικείο άτομο. Έτσι ο γιατρός θα μπορέσει να λάβει ειλικρινείς απαντήσεις χωρίς φοβία και ντροπή σε κρίσιμα ερωτήματα ιατρικής και προσωπικής φύσεως που σε συνδυασμό με τα ευρήματα των εξετάσεων εργαστηριακών και μη θα αποκτήσει μια πλήρη εικόνα της καταστάσεως του ασθενούς οδηγώντας τον σε μια σωστή διάγνωση και μια σωστή ιατρική αντιμετώπιση. Πάνω σε αυτή την σχέση εμπιστοσύνης θα μπορέσει ο γιατρός να εφαρμόσει το θεραπευτικό του σχέδιο γνωρίζοντας εξαρχής ότι ο ασθενής θα τα ακολουθήσει χωρίς ενδοιασμούς για την επίτευξη ενός άριστου αποτελέσματος προς όφελος του ασθενούς, των οικείων του αλλά και του κοινωνικού συνόλου. 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΩΔΙΚΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ 14

15 2.1 ΕΝΝΟΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ Κάθε άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να έχει και να διατηρεί έναν κύκλο διάφορων γεγονότων της προσωπικής του ζωής. Το δικαίωμα του ανθρώπου να διατηρεί μυστικό έναν κύκλο γεγονότων, που αναφέρονται στην προσωπική του σφαίρα είναι απολύτως αναγκαίο και συνυφασμένο με την ανθρώπινη ύπαρξη4. Η έννοια του ιατρικού απόρρητου δεν έχει οριστεί επακριβώς μέχρι σήμερα. Ως απόρρητο θεωρείται κάθε γεγονός που είναι γνωστό σε περιορισμένο μόνο κύκλο προσώπων, τα οποία έχουν συμφέρον ή επιθυμούν να παραμείνει αυτό γνωστό μόνο σε αυτά. Ιατρικό απόρρητο θα μπορούσε να θεωρηθεί καθετί που ο ασθενής εμπιστεύεται στον γιατρό ή κάθε πληροφορία που ο ασθενής επιθυμεί να θεωρείται ως απόρρητη ακόμα και αν φημολογείται ή ακόμα οτιδήποτε αντιληφθεί, πληροφορηθεί ή υποπέσει στην αντίληψη του κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Κάτι τέτοιο αναφέρεται στον όρκο του Ιπποκράτη:" όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά την διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευτούν παραέξω δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά. Αν τηρώ πιστά τον όρκο αυτό και δεν τον αθετήσω, είθε να απολαύσω για πάντα την εκτίμηση όλων των ανθρώπων για την ζωή μου και για την τέχνη μου, αν όμως παραβώ και αθετήσω τον όρκο μου να υποστώ αντίθετα από αυτά ΤΟ ΙΑ ΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΩΣ ΔΕΟΝΤΟΑ ΟΓΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ Αρχικά η προστασία του ιατρικού απορρήτου από τον κώδικα ασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος στηρίχτηκε στο άρθρο 23 του ΑΝ 1565/1939, βάση του οποίου ο γιατρός όφειλε να τηρεί απόλυτη εχεμύθεια για οτιδήποτε μάθαινε άκουγε έβλεπε η κατανοούσε κατά την άσκηση του επαγγέλματος του κάνοντας λόγο παράλληλα και για τις συνθήκες άρσης αυτού, ενώ το άρθρο 22 του ίδιου νόμου ανέφερε τις προϋποθέσεις για την έκδοση ιατρικών πιστοποιητικών και γνωματεύσεων με σκοπό την προστασία του απορρήτου6. Επιπλέον, στο ΒΔ της 25.5/6.1955'Περί κανονισμού ιατρικής δεοντολογίας με το άρθρο 15 όριζε τον γιατρό ως υπεύθυνο για την προστασία και διαφύλαξη του 15

16 απορρήτου των πληροφοριών. Επίσης στο άρθρο 18 του ίδιου νόμου οριζόταν το ιατρικό απόρρητο ως υποχρέωση του γιατρού ασχέτως με τον αν ο φορέα παροχής υπηρεσιών στον οποίο ανήκε ήταν δημόσιος ή ιδιωτικός. Επίσης προσπαθώντας να νουθετήσει τον ιατρικό κόσμο προέβλεπε ότι οποιαδήποτε δήλωση αντικείμενη προς την αρχή του επαγγελματικού απορρήτου θα έπρεπε να αποφεύγεται.7 ο Βέβαια ο πρόσφατος κώδικας ιατρικής δεοντολογίας Ν. 3418/2005 βάση του οποίου καταργούνται και τα προαναφερθέντα ΑΝ και ΒΔ προβλέπει την τήρηση της εχεμύθειας ως υποχρέωση του γιατρού στο άρθρο 13 κρατώντας βέβαια τις βασικές αρχές του ΑΝ με τα απαραίτητα όμως συμπληρώματα και διευκρινήσεις. Παράλληλα, ο ΚΙΔ προσπαθεί να καλύψει το κενό που υπήρχε στο προηγούμενο σχετικό νομοθέτημα( ΒΔ 25.5/ ), που είχε γίνει σε μια εποχή όπου η ιατρική και η επιστημονική εξέλιξη διέφεραν σε μεγάλο βαθμό με την σύγχρονη πραγματικότητα, καθώς και όλες τις ανάγκες του ιατρικού επαγγέλματος σε προσωπικό, συναδελφικό, επιστημονικό και νομικό επίπεδο, χωρίς να χάνεται η ποιότητα και αποτελεσματικότητα της παροχής ιατρικών υπηρεσιών σε όλες τις ομάδες του πληθυσμού, ευπαθείς ή μη, χωρίς διακρίσεις. Έτσι λοιπόν ο ιατρός οφείλει να τηρεί αυστηρά απόλυτη εχεμύθεια για οποιοδήποτε στοιχείο υποπίπτει στην αντίληψή του ή του αποκαλύπτει ο ασθενής ή τρίτοι, στο πλαίσιο της άσκησης των καθηκόντων του, και το οποίο αφορά στον ασθενή ή τους οικείους του, ακόμα και μετά την παύση άσκησης του επαγγέλματος του. Παράλληλα του υποδεικνύει ότι η τήρηση του απορρήτου δεν αφορά μόνο το πρόσωπό του αλλά και κάθε άλλο απασχολούμενο άτομο στο εργασιακό του περιβάλλον, αναθέτοντας του έτσι την υποχρέωση ελέγχου του προσωπικού του για τυχόν διαρροή πληροφοριών. Παράλληλα στο ίδιο άρθρο γίνεται και ο προσδιορισμός του νομικού καθήκοντος του γιατρού. Δίνονται όλες οι απαραίτητες οδηγίες για το πότε και γιατί ένας γιατρός πρέπει και μπορεί να άρει το ιατρικό απόρρητο καλύπτοντάς τον νομικά και ηθικά όπως σε περιπτώσεις μολυσματικών νόσων, όταν συντρέχει κατάσταση ανάγκης ή άμυνας, σε περίπτωση κακουργήματος, συναίνεσης του ασθενούς η και ψευδής δηλώσεως του ιδίου. Στο άρθρο 14 του ΚΙΔ Ν.3418/2005 προβάλλεται το θέμα τήρησης ιατρικού αρχείου δίνοντας στον γιατρό τις απαραίτητες οδηγίες και διευκρινήσεις για τον τρόπο τήρησης και για το περιεχόμενο του. Πρέπει να περιέχει προσωπικά στοιχεία του ασθενούς καθώς και κάθε τι που συνδέεται με την ασθένεια την αντιμετώπιση 16

17 της και την πορεία της. Για την τήρηση του αρχείου αυτού και την επεξεργασία των δεδομένων του εφαρμόζονται οι διατάξεις του ν. 2472/1997 (ΦΕΚ 50 Α'). Λόγος επίσης γίνεται για κλινικές και νοσοκομεία που πρέπει να τηρούν στα ιατρικά τους αρχεία και τα αποτελέσματα όλων των κλινικών και παρακλινικών εξετάσεων του ασθενούς, όπως και για το χρονικό διάστημα που κρίνεται απαραίτητη η τήρηση των αρχείων αυτών. Επίσης έχει προβλεφτεί και το ποιος άλλος, εκτός του ιδίου του ασθενούς, που έχει αναμφισβήτητα το δικαίωμα πρόσβασης στο φάκελό του, θα μπορούσε να λάβει γνώση για το περιεχόμενο αυτού, δίνοντας το δικαίωμα αυτό σε συγγενείς του μετά το θάνατό του, στις δικαστικές και εισαγγελικές αρχές και σε άλλα όργανα της Ελληνικής Πολιτείας που διατηρούν τέτοιο δικαίωμα. Στο ίδιο άρθρο ο κώδικας προβλέπει και το γεγονός χρήσης στοιχείων για επιστημονικές δημοσιεύσεις και έτσι για την προστασία των ασθενών απαγορεύεται η αποκάλυψη της ταυτότητας του ασθενούς παρά μόνο κατόπιν έγγραφης συναίνεσής του. Επιπλέον, στο άρθρο 11 του ΚΙΔ Ν.3418/2005 γίνεται λόγος για την υποχρέωση ενημέρωσης του ασθενούς. Ο γιατρός έχει καθήκον αλήθειας προς τον ασθενή. Ο γιατρός έχει δεοντολογική υποχρέωση να τηρεί τους κανόνες ηθικής κατά την άσκηση του λειτουργήματος του. Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο γιατρός δεν έχει κανένα δικαίωμα να αποκρύψει από τον ασθενή του την αλήθεια σχετικά με την κατάσταση της υγείας του καθώς ο ασθενής έχει δικαίωμα να γνωρίζει τι συμβαίνει ή τι πρόκειται να του συμβεί. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η αλήθεια χειροτερεύει την θέση του ασθενούς, την ψυχολογία του ακόμα και την κατάσταση της υγείας του π.χ. καρκίνος. Ακόμα, ο γιατρός πρέπει να σέβεται την επιθυμία του ασθενούς να μην ενημερωθεί παρά να υποδείξει εκείνος ποιος θα ενημερωθεί για την κατάσταση της υγείας του. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να καταβάλλεται κατά την ενημέρωση όταν πρόκειται για ειδικές επεμβάσεις, όπως μεταμοσχεύσεις. Στο άρθρο 12 του συγκεκριμένου ΚΙΔ αναφέρεται η συναίνεση του ενημερωμένου ασθενούς. Δεν επιτρέπεται στον γιατρό να προβεί σε οποιαδήποτε ιατρική πράξη χωρίς την συναίνεση του ασθενούς. Δεν απαιτείται συναίνεση σε επείγουσες περιπτώσεις όπου υπάρχει κατεπείγουσα ανάγκη παροχή ιατρικής φροντίδας, ή περιπτώσεις απόπειρας αυτοκτονίας ή και ακόμα περιπτώσεις όπου οι γονείς ενός ανήλικού ασθενούς ή άλλοι τρίτοι αρνούνται να δώσουν την συναίνεση και υπάρχει ανάγκη άμεσης παρέμβασης για να αποτραπεί ο κίνδυνος για την ζωή ή την υγεία του ασθενούς. 17

18 Η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής όταν προτάθηκε ο συγκεκριμένος κώδικας προς ψήφιση στη Βουλή των Ελλήνων παρουσίασε την αξιολόγηση της, κρίνοντας πολλά από τα άρθρα ανεπαρκή. Συγκεκριμένα, για το άρθρο 13 του ΚΙΔ, έκρινε τα εξής: Η παράγραφος 3 αναφέρεται στη δυνατότητα άρσης του ιατρικού απορρήτου, όταν συντρέχουν ειδικοί λόγοι. Στο εδάφιο (α), ειδικότερα, αναφέρεται ότι η άρση του ιατρικού απορρήτου επιτρέπεται όταν ο ιατρός αποβλέπει στην εκπλήρωση νομικού ή ηθικού καθήκοντος. Η γενική αυτή διατύπωση εξειδικεύεται προκειμένου για τα νομικά καθήκοντα. Περί του ηθικού καθήκοντος, όμως, δεν γίνεται περαιτέρω μνεία, δημιουργώντας ασάφεια ως προς την φύση των ηθικών καθηκόντων του ιατρού και τη βαρύτητα που ενδεχομένως έχουν, προκειμένου να αρθεί το ιατρικό απόρρητο του ασθενούς. Θα ήταν προτιμότερο το ηθικό καθήκον να απαλειφθεί από το εδάφιο αυτό (μειοψήφησε ένα μέλος της Επιτροπής). Το εδάφιο (β) αποτελεί ουσιαστικά επανάληψη των ειδικών νομικών περιστάσεων που πρέπει να συντρέχουν για την άρση του ιατρικού απορρήτου. Επιπλέον, η διατύπωση είναι ασαφής και δημιουργεί σύγχυση για το πότε η άρση του απορρήτου σκοπό έχει να διαφυλάξει το συμφέρον του ίδιου του ιατρού ή τρίτου προσώπου. Το εδάφιο (β), ως έχει, πρέπει να απαλειφθεί. Η Επιτροπή Βιοηθικής έχει ως μέλημα και προτεραιότητα την ηθική πλευρά του ΚΙΔ, προσπαθώντας να το συνδυάσει με το υπάρχον νομικό πλαίσιο, ερχόμενη σε αντίθεση με τον γενικότερο στόχο του κώδικα, ο οποίος προσπαθεί να καλύψει και να προλάβει τις οποιεσδήποτε εξελίξεις στον ιατρικό τομέα, δίνοντας το ερέθισμα στα νομοθετικά όργανα να επιληφθούν την θέσπιση νέων διατάξεων για τα κενά που προκύπτουν από την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης. Η ιατρική επιστήμη που ασχολείται με την πρόληψη και την θεραπεία των ασθενών, και κατά κύριο λόγο, με τα ανώτερα αγαθά της ανθρώπινης ζωής και υγείας, έχει την ανάγκη διατήρησης ενός δεοντολογικού πλαισίου ως βάση άσκησης ιατρικού επαγγέλματος. Γι αυτό και οι θεμελιώδεις αξίες της παραμένουν αναλλοίωτες με την πάροδο του χρόνου. Η έννοια της δεοντολογίας συνδέεται περισσότερο με τη έννοια της ηθικής και όχι τόσο με το θετικό δίκαιο(νομοθεσία). Ο ιατρός, δεοντολογικά, θεωρεί ηθική δέσμευση του να προστατεύσει και όχι να βλάψει τον ασθενή του. Ο Κώδικας έχει σαν κεντρική ιδέα ότι ο γιατρός, κατά την άσκηση του επαγγέλματος του, συναναστρεφόμενος με τους συναδέλφους του, τους ασθενείς και την κοινωνία(για παράδειγμα συγγενείς, συνοδούς, διοικητικό προσωπικό κτλ), 18

19 πρέπει να ενεργεί με προσοχή και ικανότητα, ενώ παράλληλα πρέπει να κατανοεί και να φροντίζει τις ανάγκες του κάθε ασθενή, στηριζόμενος στο ισχύον νομικό και ηθικό πλαίσιο. Ο Ν.3418/2005 διασφαλίζει την ελευθερία, την προστασία της αξιοπρέπειας, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες τόσο των γιατρών όσο και των ασθενών, καθώς και την ανεξαρτησία της άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος. Δεν θα πρεπε να παραλείψουμε τον κώδικα της Ελληνικής Φαρμακευτικής Δεοντολογίας ΠΔ 340/1993, που στο άρθρο 13 αναφέρεται στο απόρρητο του συνταγολογίου. Ο φαρμακοποιός οφείλει να τηρεί το επαγγελματικό απόρρητο, εκτός εξαιρέσεων που προβλέπει ο νόμος και σε όσες περιπτώσεις ο ασθενής, με δήλωση του αποδεσμεύει τον φαρμακοποιό από την τήρηση του απορρήτου. Επιπλέον, απαγορεύεται κάθε δημόσια συζήτηση ή υπαινιγμοί σχετικώς με τη υγεία των πελατών. 2.3 ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ Ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο κινείται η ιατρική επιστήμη είναι ο άνθρωπος. Και ειδικότερα αυτός που νοσεί. Έτσι σύμφωνα με τον Ν.2071/1992 (ΦΕΚ Α 123) άρθρο 47 ο ασθενής έχει κάποια δικαιώματα9 που είναι τα εξής : 1. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα προσεγγίσεως στις υπηρεσίες του νοσοκομείου, τις πλέον κατάλληλες για τη φύση της ασθένειας του. 2. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα της παροχής φροντίδας σ' αυτόν με τον οφειλόμενο σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια του. Αυτή η φροντίδα περιλαμβάνει όχι μόνο την εν γένει άσκηση της ιατρικής και της νοσηλευτικής, αλλά και τις παραϊατρικές υπηρεσίες, την κατάλληλη διαμονή, την κατάλληλη μεταχείριση και την αποτελεσματική διοικητική και τεχνική εξυπηρέτηση. 3. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα να συγκατατεθεί ή να αρνηθεί κάθε διαγνωστική ή θεραπευτική πράξη του πρόκειται να διενεργηθεί σε αυτόν. Σε περίπτωση ασθενούς με μερική ή πλήρη διανοητική ανικανότητα, η άσκηση αυτού του δικαιώματος γίνεται από το πρόσωπο που κατά νόμο ενεργεί για λογαριασμό του. 4. Ο ασθενής δικαιούται να ζητήσει να πληροφορηθεί ότι αφορά την κατάστασή του. Το συμφέρον του ασθενούς είναι καθοριστικό και εξαρτάται από την πληρότητα και ακρίβεια των πληροφοριών που του δίνονται. Η πληροφόρηση του ασθενούς πρέπει να του επιτρέπει να σχηματίσει πλήρη εικόνα των ιατρικών, 19

20 κοινωνικών και οικονομικών παραμέτρων της καταστάσεώς του και να λαμβάνει αποφάσεις ο ίδιος ή να μετέχει στη λήψη αποφάσεων που είναι δυνατό να προδικάσουν τη μετέπειτα ζωή του. 5. Ο ασθενής ή ο εκπρόσωπός του σε περίπτωση εφαρμογής της παρ.3, έχει το δικαίωμα να πληροφορηθεί, πλήρως και εκ των προτέρων για τους κινδύνους που ενδέχεται να παρουσιασθούν ή να προκόψουν εξ αφορμής εφαρμογής σε αυτόν ασυνήθων ή πειραματικών διαγνωστικών και θεραπευτικών πράξεων. Η εφαρμογή των πράξεων αυτών στον ασθενή λαμβάνει χώρα μόνο ύστερα από συγκεκριμένη συγκατάθεση του ιδίου. Η συγκατάθεση αυτή μπορεί να ανακληθεί από τον ασθενή ανά πάσα στιγμή. Ο ασθενής πρέπει να αισθάνεται τελείως ελεύθερος στην απόφαση του, να δεχθεί ή να απορρίψει, κάθε συνεργασία του με σκοπό την έρευνα ή την εκπαίδευση. Η συγκατάθεσή του για τυχόν συμμετοχή του είναι δικαίωμά του και μπορεί να ανακληθεί ανά πάσα στιγμή. 6. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα στο μέτρο και στις πραγματικές συνθήκες που αυτό είναι δυνατόν, προστασίας της ιδιωτικής του ζωής. Ο απόρρητος χαρακτήρας των πληροφοριών και του περιεχομένου των εγγράφων που τον αφορούν, του φακέλου των ιατρικών σημειώσεων και ευρημάτων, πρέπει να είναι εγγυημένος. 7. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα του σεβασμού και της αναγνωρίσεως σ' αυτόν των θρησκευτικών και ιδεολογικών του πεποιθήσεων. 8. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα να παρουσιάσει ή να καταθέσει αρμοδίως διαμαρτυρίες και ενστάσεις και να λάβει πλήρη γνώση των επ' αυτών ενεργειών και αποτελεσμάτων. 2.4 ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΦΑΚΕΛΟΣ Ο ιατρικός φάκελος του ασθενή περιέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που αφορούν την κατάσταση της υγείας του και πως αυτή μεταβάλλεται διαχρονικά10. Τα στοιχεία του ιατρικού φακέλου εξαρτώνται από την ειδικότητα του γιατρού. Ανεξαρτήτως ειδικότητος όμως, όλοι οι φάκελοι πρέπει να εμπεριέχουν τα εξής: Ά Βιογραφικό Α Ιστορικό της νόσου Ά Ατομικό ιστορικό 20

21 'Ζ Οικογενειακό ιστορικό Πορεία της νόσου Το βιογραφικό αναφέρεται στα προσωπικά στοιχεία του ασθενούς όπως ονοματεπώνυμο, ηλικία, διεύθυνση κατοικίας, επάγγελμα, ασφαλιστικό ταμείο, τηλέφωνο κτλ. Το ιστορικό της νόσου περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία που υποδεικνύουν την ασθένεια από το πώς εκδηλώθηκε, ποια είναι τα συμπτώματα της και τα ευρήματα κλινικών και εργαστηριακών εξετάσεων. Στο ατομικό ιστορικό καταγράφονται όλα τα προηγούμενα ιατρικά συμβάντα που έχει περάσει ο ασθενής π.χ. παιδικές ασθένειες, προηγούμενες νόσους, ατυχήματα, εγχειρήσεις, αλλεργίες, χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής κτλ. Στο οικογενειακό ιστορικό αναζητούνται προς καταγραφή ασθένειες με κληρονομικά χαρακτηριστικά. Στην πορεία της νόσου αναφέρονται όλες οι διενέργειες φαρμακευτικές ή χειρουργικές από την στιγμή της διάγνωσης της νόσου. Πρέπει να επισημάνουμε ότι η τήρηση του ιατρικού φακέλου πλέον είναι υποχρεωτική. Βάση του ΚΙΔ το άρθρο 14 προβλέπει: Ο ιατρός υποχρεούται να τηρεί ιατρικό αρχείο, σε ηλεκτρονική ή μη μορφή, το οποίο περιέχει δεδομένα που συνδέονται αρρήκτως ή αιτιωδώς με την ασθένεια ή την υγεία των ασθενών του. Για την τήρηση του αρχείου αυτού και την επεξεργασία των δεδομένων του εφαρμόζονται οι διατάξεις του ν. 2472/1997 (ΦΕΚ 50 Α'). Τα ιατρικά αρχεία πρέπει να περιέχουν το ονοματεπώνυμο, το πατρώνυμο, το φύλο, την ηλικία, το επάγγελμα, τη διεύθυνση του ασθενή, τις ημερομηνίες της επίσκεψης, καθώς και κάθε άλλο ουσιώδες στοιχείο που συνδέεται με την παροχή φροντίδας στον ασθενή, όπως, ενδεικτικά και ανάλογα με την ειδικότητα. Οι κλινικές και τα νοσοκομεία τηρούν στα ιατρικά τους αρχεία και τα αποτελέσματα όλων των κλινικών και παρακλινικών εξετάσεων. Η υποχρέωση διατήρησης των ιατρικών αρχείων ισχύει: α) στα ιδιωτικά ιατρεία και τις λοιπές μονάδες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας του ιδιωτικού τομέα, για μία δεκαετία από την τελευταία επίσκεψη του ασθενούς και β) σε κάθε άλλη περίπτωση, για μία εικοσαετία από την τελευταία επίσκεψη του ασθενούς. 21

22 Ο ιατρός λαμβάνει όλα τα αναγκαία μέτρα, έτσι ώστε στην περίπτωση επιστημονικών δημοσιεύσεων να μην γνωστοποιείται με οποιονδήποτε τρόπο η ταυτότητα του ασθενούς στον οποίο αφορούν τα δεδομένα. Εάν, λόγω της φύσης της δημοσίευσης, είναι αναγκαία η αποκάλυψη της ταυτότητας του ασθενούς ή στοιχείων που υποδεικνύουν ή μπορούν να οδηγήσουν στην εξακρίβωση της ταυτότητάς του, απαιτείται η ειδική έγγραφη συναίνεσή του. Ο ιατρός τηρεί τα επαγγελματικά του βιβλία με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξασφαλίζεται το ιατρικό απόρρητο και η προστασία των προσωπικών δεδομένων. Στα ιατρικά αρχεία δεν πρέπει να αναγράφονται κρίσεις ή σχολιασμοί για τους ασθενείς, παρά μόνον εάν αφορούν στην ασθένειά τους. Ο ασθενής έχει δικαίωμα πρόσβασης στα ιατρικά αρχεία, καθώς και λήψης αντιγράφων του φακέλου του. Το δικαίωμα αυτό, μετά το θάνατό του, ασκούν οι κληρονόμοι του, εφόσον είναι συγγενείς μέχρι τετάρτου βαθμού. Δεν επιτρέπεται σε τρίτο η πρόσβαση στα ιατρικά αρχεία ασθενή. Κατ' εξαίρεση επιτρέπεται η πρόσβαση: α) στις δικαστικές και εισαγγελικές αρχές κατά την άσκηση των καθηκόντων τους αυτεπάγγελτα ή μετά από αίτηση τρίτου που επικαλείται έννομο συμφέρον και σύμφωνα με τις νόμιμες διαδικασίες, β) σε άλλα όργανα της Ελληνικής Πολιτείας, που με βάση τις καταστατικές τους διατάξεις έχουν τέτοιο δικαίωμα και αρμοδιότητα. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα πρόσβασης, σύμφωνα με τις οικείες διατάξεις, στα εθνικά ή διεθνή αρχεία στα οποία έχουν εισέλθει τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που τον αφορούν. Σύμφωνα με τον κώδικα η χρονική υποχρέωση τήρησης του φακέλου που αφορά τα ιδιωτικά ιατρεία καθώς και τις μονάδες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας του ιδιωτικού τομέα ανέρχεται στα 10 χρόνια ενώ αντίστοιχα για τα δημόσια νοσοκομεία ο χρόνος διπλασιάζεται και οι φάκελοι φυλάσσονται 20 χρόνια11. Πριν την ψήφιση του νέου Κώδικα Δεοντολογίας, το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο αφορούσε μόνον την πρόσβαση στον ιατρικό φάκελο που τηρείται από δημόσια υπηρεσία και ΝΠΔΔ και όχι από όλες τις κατηγορίες επαγγελματιών υγείας. Αναλυτικότερα ο νόμος 1599/1986 περί «Σχέσεων Κράτους - Πολίτη» στο άρθρο 16 όριζε ότι: «Οι υπηρεσίες του δημόσιου τομέα δεν μπορούν να αρνηθούν τη γνώση διοικητικού εγγράφου επικαλούμενες το απόρρητο του ιδιωτικού βίου, το ιατρικό απόρρητο, καθώς και το βιομηχανικό ή εμπορικό απόρρητο, εφ' όσον αυτά αναφέρονται αποκλειστικά στον πολίτη που ζητεί να λάβει γνώση διοικητικού 22

23 εγγράφου». Η διάταξη αυτή αντικαταστάθηκε από τον Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας (νόμος 2690/1999), ο οποίος στο άρθρο 5 όρισε ότι: κάθε ενδιαφερόμενος έχει δικαίωμα λαμβάνει γνώση των διοικητικών εγγράφων. Ως διοικητικά έγγραφα νοούνται όσα συντάσσονται από τις δημόσιες υπηρεσίες, όπως εκθέσεις, μελέτες, πρακτικά, στατιστικά στοιχεία, εγκύκλιες οδηγίες, απαντήσεις της Διοίκησης. Το δικαίωμα δεν υφίσταται στις περιπτώσεις που το έγγραφο αφορά την ιδιωτική ή οικογενειακή ζωή τρίτου, ή αν παραβλάπτεται απόρρητο, το οποίο προβλέπεται από ειδικές διατάξεις. Επιπλέον, στον νόμο 2071/1992 «Εκσυγχρονισμός και οργάνωση Συστήματος Υγείας», άρθρο 47, περί δικαιωμάτων των ασθενών, προβλέπεται ότι: «ο ασθενής έχει το δικαίωμα, στο μέτρο και τις πραγματικές συνθήκες που αυτό είναι δυνατό, προστασίας της ιδιωτικής του ζωής. Ο απόρρητος χαρακτήρας των πληροφοριών και του περιεχομένου των εγγράφων που τον αφορούν, του φακέλου των ιατρικών σημειώσεων και ευρημάτων, πρέπει να είναι εγγυημένος». Ο νέος Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας στο άρθρο 13 ορίζει ότι: "ο ιατρός οφείλει να τηρεί αυστηρά απόλυτη εχεμύθεια για οποιοδήποτε στοιχείο υποπίπτει στην αντίληψή του ή του αποκαλύπτει ο ασθενής ή τρίτοι, στο πλαίσιο άσκησης των καθηκόντων του, και το οποίο αφορά στον ασθενή ή τους οικείους του. Η παράβαση του ιατρικού απορρήτου συνιστά και ποινικό αδίκημα. Στο άρθρο 371 παρ. 1 του ΠΚ ορίζεται μεταξύ άλλων ότι: «Οι ιατροί τιμωρούνται εάν ήθελον φανερώσει ιδιωτικά απόρρητα εμπιστευθέντα εις αυτούς ή περιελθόντα εις γνώσιν των δυνάμει του επαγγέλματος ή της ιδιότητάς των». Ο ασθενής έχει κάθε δικαίωμα πρόσβασης στον ιατρικό του φάκελο επειδή το απόρρητο από τον ορισμό του δεν αποκλείει αυτόν αλλά τρίτους. Εκτός αυτού δεν είναι δυνατόν πληροφορίες που αφορούν τον ίδιο, την υγεία του και την ζωή του να είναι απαγορευμένες για τον ίδιο. Επομένως η άρνηση του γιατρού ή του νοσηλευτικού ιδρύματος να του παραδώσει τον φάκελο του είναι παράνομη. 23

24 2.5 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΦΑΚΕΛΟΣ Ηλεκτρονικός Ιατρικός Φάκελος (ΗΙΦ) είναι ένα αυτοματοποιημένο σύστημα δόμησης, καταγραφής, ανάκτησης και διακίνησης ιατρικών πληροφοριών, ανεξάρτητα γεωγραφικής κατανομής, με στόχο τη βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας και επιμέρους σκοπούς την αποτελεσματική διαχείριση των παρεχομένων ιατρικών υπηρεσιών, τη συνεργασία και συνέργεια παροχών και επαγγελματιών υγείας, τη μείωση των ιατρικών λαθών και της γραφειοκρατίας, και τη διευκόλυνση της ιατρικής έρευνας και εκπαίδευσης12. Ένας ΗΙΦ μπορεί να περιλαμβάνει κάθε ιατρική πληροφορία που συλλέγεται για τον ασθενή ή επιμέρους ιατρικές πληροφορίες κατά την διάρκεια νοσηλείας του στο νοσοκομείο. Για να μπορεί ένας ΗΙΦ να είναι πλήρης και αποτελεσματικός ως προς την χρήση του θα πρέπει να καλύπτει και τις ακόλουθες προϋποθέσεις: Ιατρικά δεδομένα κατά τη μορφή και το περιεχόμενο Διαλειτουργικότητα μεταξύ επιμέρους, ετερογενών, συστημάτων ΗΙΦ Ασφάλεια των ιατρικών πληροφοριών στο επιθυμητό επίπεδο Διαθεσιμότητα πληροφοριών στον τόπο και στο χρόνο της παροχής ιατρικών υπηρεσιών Ευκολία πρόσβασης από εξουσιοδοτημένους χρήστες ανεξάρτητα γεωγραφικής κατανομής ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΗΙΦ Ίσως το πιο σημαντικό και βασικό στάδιο στην υλοποίηση και λειτουργία ενός ΗΙΦ είναι ο τομέας της ασφάλειας της πληροφορίας13. Μπορεί ο στόχος να είναι φαινομενικά εύκολος αλλά οι προϋποθέσεις της ευκολίας χρήσης και του κόστους πολλές φορές έχουν ως αποτέλεσμα την μείωση των δικλείδων ασφαλείας του προγράμματος. Ειδικά, τα συστήματα ΗΙΦ προσανατολίζονται σε τρεις συγκεκριμένες υπηρεσίες ασφαλείας των ιατρικών πληροφοριών: > Εμπιστευτικότητα 24

25 > Ακεραιότητα > Διαθεσιμότητα > Υπευθυνότητα- μη αποποίηση ευθύνης > Διοίκηση των μηχανισμών ασφάλειας Η εμπιστευτικότητα αφορά στην αποτροπή μη εξουσιοδοτημένης πρόσβασης σε ιατρικές πληροφορίες, η ακεραιότητα αφορά στην αποτροπή μη εξουσιοδοτημένης αλλοίωσης και στη διατήρηση της αξιοπιστίας των ιατρικών πληροφοριών, η διαθεσιμότητα αφορά στην αποτροπή μη εξουσιοδοτημένης απόκρυψης ιατρικών πληροφοριών ή πηγών ιατρικών πληροφοριών και στη διασφάλιση της εύκολης πρόσβασης στις πληροφορίες από εξουσιοδοτημένους χρήστες, όταν και όπου απαιτηθεί και η υπευθυνότητα στην άσκηση της ιατρικής που επιβάλλει νομικές απαιτήσεις. Οι υπηρεσίες αυτές εξειδικεύονται μέσω μιας πολιτικής ασφάλειας που, ουσιαστικά, συνίσταται σε τρεις κύριες δραστηριότητες: την αποτίμηση του κινδύνου (risk assessment), τη διαχείριση του κινδύνου (risk management) και την ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση χρηστών (user training). Οι δραστηριότητες αυτές αναλαμβάνονται στο πλαίσιο του στενού και ευρύτερου περιβάλλοντος λειτουργίας του συστήματος ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Στην χώρα μας το νομικό πλαίσιο14 προσδιορίζει την ανάπτυξη πολιτικών ασφαλείας ιατρικών πληροφοριών βασίζεται στους ακόλουθους νόμους είναι: > Νόμος 2472/1997 για την «Προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα» > Νόμος 2774/1999 για την «Προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στον τηλεπικοινωνιακό τομέα», ο οποίος καταργήθηκε από τον Ν.3471/2006 (ΦΕΚ 133/Α/ ) > Ιατρικό Απόρρητο (άρθρο 371 του ΠΚ) > Απόρρητος χαρακτήρας του ιατρικού φακέλου (άρθρο 47 του Ν. 2071/1992 -ΕΣΥ) 25

26 Στη χώρα μας είναι αμφίβολο αν οι διάφοροι οργανισμοί παροχής υπηρεσιών υγείας έχουν αναπτύξει σαφείς και επιστημονικά τεκμηριωμένες πολιτικές ασφάλειας ιατρικών πληροφοριών, οι οποίες ενσωματώνονται στα διάφορα συστήματα ΗΙΦ που χρησιμοποιούν. Το γεγονός αυτό ισχύει ιδιαίτερα για παλαιότερα πληροφοριακά συστήματα υγείας, ήδη σε λειτουργία, τα οποία έδιναν μικρή έμφαση σε θέματα ασφάλειας των ιατρικών πληροφοριών. Όμως, στις προδιαγραφές των έργων ανάπτυξης πληροφοριακών συστημάτων υγείας που άρχισαν να αναπτύσσονται στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας, στο πλαίσιο του γ' ΚΠΣ, δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην ασφάλεια των ιατρικών πληροφοριών. Ελπίζεται ότι οι προδιαγραφές ασφάλειας θα ενσωματωθούν στα υπό ανάπτυξη συστήματα με βάση συγκεκριμένες πολιτικές ασφάλειας. 26

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ 27

28 3.1 ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Ποινική χαρακτηρίζεται η ευθύνη όταν ο γιατρός, κατά την άσκηση του επαγγέλματος του, παραβιάζει με πράξεις ή παραλείψεις του μια ή περισσότερες διατάξεις του ποινικού κώδικα. Η ποινική ευθύνη προκύπτει από πράξεις ή παραλείψεις του ιδίου, οι οποίες απορρέουν από την διάπραξη κάποιου ποινικού αδικήματος15. Το ποινικό αδίκημα είναι μια προσβολή ή διατάραξη ενός αγαθού που το προστατεύει ο νόμος και για το οποίο προβλέπει την επιβολή ποινής. Τα ποινικά αδικήματα, στα οποία είναι πιθανόν να υποπέσει ο γιατρός, κατά το λειτούργημα του, διακρίνονται σε δυο κατηγορίες: σε εγκλήματα από πρόθεση και σε εγκλήματα από αμέλεια. Την ποινική ευθύνη την προβλέπει το άρθρο 371 του ΠΚ που έχει τον τίτλο παραβίαση επαγγελματικής εχεμύθειας ΑΡΘΡΟ 371 ΠΚ Με το άρθρο 371 του ΠΚ17 ο νομοθέτης έχει ως κύριο στόχο την προστασία του προσωπικού απορρήτου κάθε πολίτη, που εμπιστεύεται μία κατηγορία συνανθρώπων του λόγο της επαγγελματικής τους ιδιότητας. Σε μία εκ των κατηγοριών ανήκουν και οι γιατροί και οι βοηθοί τους οι οποίοι γίνονται αποδέκτες προσωπικών απορρήτων. Γι'αυτό το λόγο και κάθε αποκάλυψη τιμωρείται με χρηματική ποινή ή με φυλάκιση μέχρι ενός έτους. Επίσης το νομοθέτημα έχει μεριμνήσει ακόμα και για την περίπτωση που ο κάτοχος των απορρήτων αποβιώσει, κρίνοντας ότι κάθε κληρονόμος που θα γίνει κάτοχος τέτοιον στοιχείων θα τιμωρείται με τις ίδιες ποινές σε περίπτωση αποκάλυψής τους. Βέβαια η δίωξη μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο κατόπιν έγκλισης και η πράξη δεν είναι άδικη και μένει ατιμώρητη αν ο υπαίτιος απέβλεπε στην εκπλήρωση καθήκοντος του ή αν προσπαθούσε να διαφυλάξει έννομο ή για άλλο λόγο δικαιολογημένο ουσιώδες συμφέρον δημόσιο ή προσωπικό ή κάποιου άλλου, για το οποίο δεν υπήρχε κάποιο άλλο μέσο. Την παράγραφο 4 του παραπάνω άρθρου την συναντάμε και στον ΚΙΔ στην παράγραφο 3. Ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να επιλέξει ένα από τα δυο παραπάνω καθήκοντα που συγκρούονται μεταξύ τους. Στον κώδικα αυτόν ο νομοθέτης έπρεπε να μεριμνήσει για την διαφύλαξη ανώτερων αγαθών, τα οποία δεν πρέπει να θίγονται 28

29 για χάρη της εχεμύθειας. Για αυτό τον λόγο, διατάξεις της παρ. 4 του άρθρου 371 του ΠΚ, αναφέρονται σε έννομη άρση του ιατρικού απορρήτου ΝΟΜΙΜΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ Οι περιπτώσεις που παραβιάζεται το ιατρικό απόρρητο είναι οι εξής: ί)εκπλήρωση καθήκοντος. Στην περίπτωση αυτή, επιβάλλεται στον γιατρό υποχρεωτικά η αναγγελία συγκεκριμένων γεγονότων όπως είναι α) η γέννηση. Κατά τον Ν.344/1976, 'Περί ληξιαρχικών πράξεων" άρθρα 20-30, Σύμφωνα με το άρθρο 20 του Ν. 344/76, η γέννηση δηλώνεται «εντός δέκα ημερών από του τοκετού, εις τον ληξίαρχο του τόπου...». Ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να δηλώσει την γέννηση του παιδιού στον ληξίαρχο της περιοχής που τελέστηκε ο τοκετός, υποχρέωση που ακολουθεί μετά την αντίστοιχη του πατέρα. Υπάρχει όμως και η περίπτωση, στην οποία δεν παρουσιάζεται ο πατέρας ή δεν δηλώνει την γέννηση του παιδιού. Τότε την υποχρέωση έχει ο γιατρός, όπως και η κλινική ή το νοσοκομείο, στο οποίο έγινε ο τοκετός. Μια ακόμη περίπτωση είναι και β)ο θάνατος. Από το άρθρο 37 του ίδιου νόμου και με το άρθρο 442, συνάγεται ότι μόνο όταν ο θάνατος του νεογνού λαμβάνει χώρα εντός 10 ημερών από τον τοκετό, αναγράφεται στη ληξιαρχική πράξη γέννησης που συντάσσεται ότι το νεογνό δεν υφίσταται πλέον στη ζωή. Άλλωστε, στην εγκύκλιο ΚΔ 4/77 του Υπουργείου Εσωτερικών όπου ορίζεται ρητά τι καταχωρείται στο περιθώριο των βιβλίων γεννήσεων (σύμφωνα με τα άρθρα 13, 14, 25, 26, του Ν. 344/76 και άρθρο 11 του Π.Δ. 850/76), δεν αναφέρεται η περίπτωση του θανάτου. Επίσης, στο άρθρο 32 του ίδιου νόμου, η πιστοποίηση του θανάτου παρέχεται από τον γιατρό που νοσήλευσε το άτομο και μόνο στην περίπτωση κατά την οποία δεν υφίσταται νοσηλεία, το πιστοποιητικό υπογράφεται από τον γιατρό κατόπιν διενέργειας νεκροψίας που τελέστηκε από τον ίδιο. Μια τελευταία περίπτωση είναι γ)η δήλωση μολυσματικών νόσων. Οι γιατροί είναι υποχρεωμένοι, να αναφέρουν λοιμώδη νοσήματα προς τις αρχές, όπως για παράδειγμα είναι η Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας. Η πρώτη υγειονομική διάταξη που εκδόθηκε στη χώρα μας ήταν στις 18.7/ ΦΕΚ ΕΓ 592. Με τον τρόπο αυτό προασπίζεται το υπέρτατο αγαθό της δημόσιας υγείας. 29

30 π) διαφύλαξη ουσιώδους και δικαιολογημένου συμφέροντος. Στην περίπτωση αυτή, αίρεται ο άδικος χαρακτήρας μιας πράξης, αν ο γιατρός αποκαλύψει το απόρρητο προς υπεράσπιση του μετά από σχετική κατηγορία ή προς παροχή πληροφοριών στον ασφαλιστικό φορέα του ασθενούς. Ο γιατρός δεσμευμένος στην τήρηση του ιατρικού απορρήτου, βρίσκεται αντιμέτωπος με σοβαρά ηθικά και νομικά διλλήματα, όταν καλείται να αποκαλύψει απόρρητο ασθενούς σε εκπροσώπους ασφαλιστικών εταιρειών ή στον δικηγόρο αντιδίκου του ασθενή του, οι οποίοι προβάλλουν δικαιολογημένο συμφέρον. ίπ) κατάσταση ανάγκης ή άμυνας. Το άρθρο 22 του ΠΚ ορίζει ό τ ι: 1. Δεν είναι άδικη η πράξη που τελείται σε περίπτωση άμυνας. 2. Άμυνα είναι η αναγκαία προσβολή του επιτιθέμενου στην οποία προβαίνει το άτοπο, για να υπερασπισθεί τον εαυτό του ή άλλον από άδικη και παρούσα επίθεση που στρέφεται εναντίον τους. 3. Το αναγκαίο μέτρο της άμυνας κρίνεται από το βαθμό επικινδυνότητας της επίθεσης, από το είδος της βλάβης που απειλούσε, από τον τρόπο και την ένταση της επίθεσης και από τις λοιπές περιστάσεις. Ενώ στο άρθρο 25 του ΠΚ ορίζει:19 1. Δεν είναι άδικη η πράξη που τελεί κάποιος, για να αποτρέψει παρόντα και αναπότρεπτο με άλλα μέσα κίνδυνο ο οποίος απειλεί το πρόσωπο ή την περιουσία του ίδιου ή κάποιου άλλου χωρίς δική του υπαιτιότητα, αν η βλάβη που προκλήθηκε στον άλλο είναι σημαντικά κατώτερη κατά το είδος και τη σπουδαιότητα από τη βλάβη που απειλήθηκε. 2. Η προηγούμενη διάταξη δεν εφαρμόζεται σε όποιον έχει καθήκον να εκτεθεί στον απειλούμενο κίνδυνο. 3. Η διάταξη του άρθρου 23 έχει ανάλογη εφαρμογή και στην περίπτωση αυτού του άρθρου. Συνεπώς, ο γιατρός βρισκόμενος σε άμυνα ή κατάσταση ανάγκης μπορεί να αποκαλύψει τον απόρρητο, σε περίπτωση που κατηγορηθεί για εξ αμελείας ανθρωποκτονίας του ασθενούς του, οπότε έχει το δικαίωμα αμυνόμενος να άρει το ιατρικό απόρρητο της νόσου. ΐν)η συναίνεση του ασθενούς. Αν θεωρήσουμε ότι η συναίνεση του ασθενούς που έχει εμπιστευτεί το απόρρητο αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης, τότε δεν υφίσταται αδίκημα άρσης. Επομένως, από την στιγμή που ο ασθενής δεν 30

31 ενδιαφέρεται για την προστασία του απορρήτου, αίρεται ο απόρρητος χαρακτήρας, επομένως η αποκάλυψη του γιατρού δεν συνιστά παραβίαση επαγγελματικής εχεμύθειας. Αυτή η περίπτωση ισχύει για τα ιατρικά πιστοποιητικά, που κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούνται στο δικαστήριο. Τα ιατρικά πιστοποιητικά και οι ιατρικές γνωματεύσεις, σύμφωνα με το άρθρο 5 του ΚΙΔ, καθώς και οι ιατρικές συνταγές που εκδίδονται κατά τους νόμιμους τύπους, έχουν το ίδιο κύρος και την ίδια νομική ισχύ ως προς τις νόμιμες χρήσεις και ενώπιον όλων των αρχών και υπηρεσιών, ανεξάρτητα από το αν εκδίδονται από ιατρούς που υπηρετούν σε Ν.Π.Δ.Δ. ή Ν.Π.Ι.Δ. ή ιδιώτες ιατρούς. Σε κάθε περίπτωση, τα εκδιδόμενα πιστοποιητικά και οι εκδιδόμενες γνωματεύσεις αφορούν αποκλειστικά στο γνωστικό αντικείμενο της ειδικότητας κάθε ιατρού. Τυχόν ειδικότερες ρυθμίσεις εξακολουθούν να ισχύουν. Ο ιατρός οφείλει, όταν συντάσσει πάσης φύσεως ιατρικά πιστοποιητικά ή γνωματεύσεις, να αναφέρει το σκοπό για τον οποίο προορίζονται, καθώς και το όνομα του λήπτη του πιστοποιητικού. Τα ιατρικά πιστοποιητικά και οι ιατρικές γνωματεύσεις εκδίδονται μετά από προηγούμενη γραπτή ή προφορική αίτηση του προσώπου στο οποίο αφορούν ή, κατ' εξαίρεση, τρίτου προσώπου που έχει έννομο συμφέρον και το αποδεικνύει, καθώς και όταν αυτό ρητά προ βλέπεται στο νόμο. Ειδικά τα ιατρικά πιστοποιητικά που αφορούν στην παρούσα κατάσταση του ασθενούς προϋποθέτουν την προηγούμενη εξέταση του ασθενούς. Η έκδοση αναληθών ιατρικών πιστοποιητικών συνιστά πειθαρχικό και ποινικό αδίκημα σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις. Ιδιώτες ιατροί που εκδίδουν ιατρικά πιστοποιητικά ή μετέχουν σε επιτροπές που τα εκδίδουν, θεωρούνται υπάλληλοι κατά την έννοια που έχει ο όρος στον Ποινικό Κώδικα. Τα πάσης φύσεως ιατρικά πιστοποιητικά ή ιατρικές γνωματεύσεις παραδίδονται σε αυτόν που παραδεκτά το ζήτησε ή σε τρίτο πρόσωπο, που έχει εξουσιοδοτηθεί ειδικά από τον αιτούντα. Τα ιατρικά πιστοποιητικά διακρίνονται σε α)πιστοποιητικά υγείας, τα οποία χορηγούνται για κάλυψη κάποιας θέσης στο δημόσιο ή ιδιωτικό τομέα ή και ακόμα για την τέλεση γάμου. β)πιστοποιητικά ασθένειας, τα οποία είναι οι έγγραφες διαπιστώσεις ύπαρξης κάποιας ασθένειας κάποιου ατόμου. γ)διάφορα πιστοποιητικά, τα οποία τα εκδίδει ο γιατρός σε περιπτώσεις όπως γέννησης, θανάτου κτλ. 31

32 3.1.3 ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ Σύμφωνα με το άρθρο 371 του ΠΚ αξιόποινη παραβίαση ιατρικού απορρήτου προκύπτει όταν οι αποκαλύψεις του γιατρού περιέχουν δόλο21. Ο γιατρός τιμωρείται ποινικά όταν γνωρίζει ότι πρόκειται να αποκαλύψει προσωπικό απόρρητο που δεν πρέπει. Η πρόθεση από μόνη της είναι αρκετή για να ευσταθεί η κατηγορία, χωρίς να έχει ιδιαίτερη σημασία ο σκοπός για τον οποίο γίνεται η παραβίαση της εχεμύθειας. Οπότε δεν είναι απαραίτητο ο γιατρός να αποβλέπει σε ηθική ή υλική ζημιά του ασθενούς του για κάποιους λόγους, όπως είναι η εκδίκηση, αντιπάθεια αλλά αρκεί η ενσυνείδητη παραβίαση του απορρήτου του ασθενούς και ας μην απέβλεπε σε κάποιο λόγο που αναφέραμε παραπάνω. Ο σκοπός βλάβης του αρρώστου δεν αποτελεί απαραίτητο στοιχείο του αδικήματος της παραβίασης του ιατρικού απορρήτου, όπως και ο σκοπός της ωφελείας ή της εξωδικαστικής άμυνας του γιατρού σύμφωνα με τον νόμο δεν είναι συστατικό του αδικήματος με ελαφρυντικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, όταν διασύρεται η μνήμη του νεκρού ασθενούς του ή υπάρχουν υπόνοιες για μια αποτελεσματική θεραπευτική αγωγή ή ακόμα και για λανθασμένη αγωγή που προκάλεσε τον θάνατο του ασθενούς του, ο νόμος αφαιρεί από τον γιατρό την δυνατότητα εξώδικης αποκάλυψης και μόνο αν παρουσιαστεί ενώπιον δικαστηρίου με την κατηγορία του φόνου μπορεί να αποκαλύψει το απόρρητο. Μια ακόμη αξιόποινη παραβίαση ιατρικού απορρήτου είναι η ανακοίνωση, η οποία δεν υφίσταται μόνο με την ευρεία γνωστοποίηση ή δημοσίευση του απορρήτου αλλά και η απλή αποκάλυψη μυστικών του ασθενούς σε μικρό αριθμό προσώπων. Επίσης η συναίνεση του γιατρού στην ανάγνωση του φακέλου του ασθενούς από τρίτο πρόσωπο ή η αμέλεια του να το αποτρέψει, ισοδυναμεί με ηθελημένη παραβίαση απορρήτου, οπότε και ανακοίνωση. Επίσης, μια περίπτωση είναι και η συναίνεση. Τίθεται ένα σοβαρό ζήτημα αν τελικά η λεκτική συναίνεση του ασθενούς για την αποκάλυψη απορρήτου απαλλάσσει τον γιατρό από το άδικο της πράξη. Όπως και αν με αυτή την συναίνεση ο γιατρός μπορεί να αποκαλύψει όχι μόνο τα της υγείας του ασθενούς του αλλά και όλα εκείνα τα λεπτά προσωπικά δεδομένα που γνωρίζει ή έχουν υποπέσει στην αντίληψη του μέσω της λήψης του ιστορικού. 32

33 3.1.4 ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑΤΡΟΥ ΣΕ ΔΙΚΉ Η προστασία του καθήκοντος εχεμύθειας συμπληρώνεται με την απαγόρευση κατάθεσης και εξέτασης των γιατρών, μαιών, φαρμακοποιών και των βοηθών τους ως μαρτύρων. Σύμφωνα με το άρθρο 212 του Ποινικού Κώδικα Δικονομίας (ο οποίος κυρώθηκε με τον Νόμο 1493/17-7 Αυγούστου 1950). Έτσι, αν εξετασθούν στη προδικασία ή στη κύρια διαδικασία οι γιατροί, οι φαρμακοποιοί και οι βοηθοί τους καθώς και οι μαίες, σχετικά με όσα εμπιστευτικά πληροφορήθηκαν κατά την άσκηση του λειτουργήματος τους, εκτός όταν ειδικός νόμος τους υποχρεώνει να τα αναγγείλουν στην αρχή ακυρώνεται η διαδικασία. Η απαγόρευση της παρ. 1 στην περίπτωσή μας ισχύει ακόμα και αν τα πρόσωπα στα οποία αναφέρεται απαλλάχθηκαν από την υποχρέωση να τηρήσουν το επαγγελματικό απόρρητο από τον ίδιο τους τον ασθενή. Στο άρθρο του ΚΠΔ αναφέρεται η υποχρέωση για μαρτυρία. Αν κάποιος καλείται νόμιμα για μαρτυρία δεν μπορεί να την αρνηθεί, εκτός από τις εξαιρέσεις που ρητά αναγράφονται στον Κώδικα. Η εξέταση των ανώτερων ανθρώπων ως μαρτύρων στην ποινική δίκη απαγορεύεται με ποινή ακυρότητας, δηλ. δεν πρόκειται για απαλλαγή από το καθήκον κατάθεσης αλλά για απαγόρευση μαρτυρίας. Η διάταξη του άρθρου παράγραφος 2, ισχύει ακόμα και αν ο ασθενής αποδεσμεύσει τον γιατρό από το καθήκον εχεμύθειας σχετικά με όσα του εμπιστεύτηκε κατά την διάρκεια της θεραπείας του. Επομένως, η διάταξη αυτή απαγορεύει στα πρόσωπα αυτά να εξεταστούν ως μάρτυρες, ακόμα και αν υπάρχει η συναίνεση του ασθενούς, τέθηκε για λόγους κοινωνικούς ή ηθικούς, οι οποίοι υπερτερούν σε σχέση με την ιδιωτική βούληση του ασθενούς. Ο γιατρός βρίσκεται αντιμέτωπος με δυο υποχρεώσεις. Η μια υποχρέωση είναι το καθήκον εχεμύθειας και η άλλη το καθήκον της μαρτυρίας. Ο γιατρός όταν του ζητηθεί από το δικαστήριο να καταθέσει, μπορεί να παρουσιαστεί και να δώσει τα στοιχεία που γνωρίζει, αλλιώς μπορεί να αρνηθεί και να διατηρήσει το απρόσβλητο το απόρρητο. Για αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν ειδικές ρυθμίσεις από το νόμο που επιβάλλουν τη μη εξέταση του γιατρού ως μάρτυρα και συγκεκριμένα για γνώσεις ή εμπειρίες του που αποκτήθηκαν από την εξέταση του ασθενούς του. Εκείνο δηλαδή 33

34 που απαγορεύεται είναι όχι η υποχρέωση εμφάνισης του στο Δικαστήριο ή της όρκισης του, καθήκοντα από τα οποία δεν εξαιρείται, αλλά η υποχρέωση καταθέσεως. Οφείλει, σε μια τέτοια περίπτωση, να δηλώσει στο Δικαστήριο ότι αυτά για τα οποία ερωτάται ανήκουν στη σφαίρα του ιατρικού απορρήτου και κατά συνέπεια δεσμεύεται να παράσχει τις σχετικές πληροφορίες. Η ισχύς των διατάξεων αυτών επεκτείνεται και κατά το στάδιο της προδικασίας, τυχούσα δε παραβίασή τους μπορεί να έχει ως συνέπεια και την ακύρωση ολόκληρης της διαδικασίας (όπως αναλυτικά αναφέρεται στη διάταξη του άρθρου 212 ΚΠΔ ). Ο γιατρός, φυσικά, θα μπορούσε να αρνηθεί να καταθέσει, όταν μια τέτοια πράξη θα μπορούσε να οδηγήσει σε ενοχή του ιδίου. Στην ποινική δίκη προστατεύεται αρχικά η εμπιστοσύνη του κοινού σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, η οποία αφορά την προστασία του δημοσίου συμφέροντος και μετά η σφαίρα των ιδιωτικών απορρήτων. Η σφαίρα των ιδιωτικών απορρήτων του ασθενούς είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα του ανθρώπου να έχει και να διατηρεί μυστικά γεγονότα ή καταστάσεις της προσωπικής ή ιδιωτικής του ζωής, π.χ. ασθένειες και ότι σχετίζεται με αυτές, ως έκφραση του δικαιώματος της προσωπικότητας του. Θα μπορούσαμε στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι στο άρθρο 212 του ΚΠΔ περιέχεται μια αποδεικτική απαγόρευση εξέτασης των γιατρών, μαιών και των βοηθών τους. Έτσι το δικαστήριο δεν μπορεί να εξετάσει τα πρόσωπα αυτά ως μάρτυρες. Έτσι η κατά παράβαση του άρθρου αυτού αξιοποίηση της μαρτυρικής κατάθεσης των προσώπων αυτών συνεπάγεται την ακυρότητα της διαδικασίας. Πρόκειται για σχετική ακυρότητα, η οποία πρέπει να προταθεί από τον εισαγγελέα ή τον διάδικο που έχει έννομο συμφέρον σύμφωνα με τα άρθρα 173 και 174 του ΠΚΔ Κάθε σχετική ακυρότητα μπορεί να προταθεί από τον εισαγγελέα ή από το διάδικο που έχει συμφέρον. Αν η σχετική ακυρότητα αναφέρεται σε πράξη της προδικασίας, πρέπει να προταθεί έως το τέλος της, αν αναφέρεται σε πράξη της διαδικασίας στο ακροατήριο, κύριας ή προπαρασκευαστικής πρέπει να προταθεί ωσότου εκδοθεί για την κατηγορία οριστική απόφαση σε τελευταίο βαθμό. Από τις απόλυτες ακυρότητες που συναντάμε στο άρθρο 171, όσες αναφέρονται σε πράξεις της προδικασίας μπορούν να προτείνονται ωσότου γίνει αμετάκλητη η παραπομπή στο ακροατήριο. Εκτός από την απόλυτη ακυρότητα που αναφέρεται στο άρθρο 171, και που προήλθε από ενέργεια ή από παράλειψη του 34

35 εισαγγελέα ή του διαδίκου ή που έγινε δεκτή ρητά από αυτούς και δεν μπορεί να προταθεί από τους ίδιους. Βέβαια ο νόμος έχει προβλέψει και την κάλυψη της ακυρότητας όπως στις περιπτώσεις που δεν προτάθηκε σύμφωνα με το προηγούμενο άρθρο ή της κλήσης στο ακροατήριο ή του κλητήριου θεσπίσματος του κατηγορουμένου και του αστικώς υπεύθυνου και του καταλόγου των μαρτύρων, η ακυρότητα της επίδοσης ή της κοινοποίησής τους και της πολιτικής αγωγής, καθώς και η ακυρότητα που αναφέρεται στο άρθρο 166 παρ. 3 καλύπτονται, αν εκείνος που κλητεύθηκε στη δίκη εμφανιστεί και δεν προβάλει αντιρρήσεις για την πρόοδό της. Μπορεί όμως το δικαστήριο να αναβάλει τη συζήτηση, αν κρίνει ότι από την ακυρότητα, μολονότι δεν προτάθηκε, είναι δυνατό να προξενήσει βλάβη στην υπεράσπιση του κατηγορουμένου ή του αστικώς υπευθύνου. 35

36 Επιπλέον, τα άρθρα 261 και 262 του ΚΠΔ προστατεύουν τον γιατρό αλλά και τον ασθενή αφού δεν επιτρέπουν την κατάσχεση εγγράφων που περιέχουν δηλώσεις γιατρών, δηλαδή τα ιατρικά απόρρητα αλλά ακόμα και η παράδοσή τους, μετά από εισαγγελική παραγγελία, από τον ίδιο τον γιατρό αν το κρίνει αναγκαίο, ή αν δηλώσει ότι πρόκειται για μυστικό του επαγγέλματος του. Βέβαια εκείνος που κάνει την κατάσχεση αν νομίζει ότι η δήλωση, του μυστικού του επαγγέλματος, δεν είναι αληθής, σφραγίζει το έγγραφο ή το εξασφαλίζει με άλλον τρόπο, χωρίς να μάθει το περιεχόμενό του και ζητεί από το διοικητικό συμβούλιο του οικείου ιατρικού συλλόγου, να κρίνει αν το έγγραφο περιέχει επαγγελματικό απόρρητο. Σε κάθε τέτοια περίπτωση όμως που αποδειχθεί ότι ο γιατρός ψευδόταν το έγγραφο κατάσχεται και τότε οι προβλεπόμενες κυρώσεις για ψευδή δήλωση ή παρεμπόδιση της δικαιοσύνης, του επιβάλλονται ως έχουν. Συμπερασματικά, για τις παραπάνω περιπτώσεις, όπου ο ιατρός έχει διακριτική ευχέρεια να παραβιάσει το επαγγελματικό απόρρητο δεν υπάρχει συγκεκριμένη αναφορά σε κάποια δικονομική διάταξη. Η λύση λοιπόν σε ενδεχόμενη δίκη θα εξαρτηθεί από την επιλογή του γιατρού. Αν ο γιατρός έχει επιλέξει να ειδοποιήσει τις Αρχές ή τους συγγενείς του θεραπευμένου για συγκεκριμένο ζήτημα, το θεραπευτικό απόρρητο έχει αρθεί και επομένως, τόσο στην ποινική όσο και στην πολιτική διαδικασία, ο ιατρός δεσμεύεται από το γενικό καθήκον μαρτυρίας να καταθέσει (καθώς δεν πρόκειται πια για απόρρητες, αλλά για γνωστές στις Αρχές πληροφορίες). Αν πάλι ο ιατρός έχει επιλέξει να διαφυλάξει το απόρρητο, μη θέλοντας να επηρεάσει τη σχέση εμπιστοσύνης με τον πελάτη του, η διακριτική του ευχέρεια διατηρείται και στα πλαίσια μιας δίκης μπορεί να επικαλεστεί στο δικαστήριο τη δέσμευσή του από τα άρθρα 212 παρ.ΐγ ΚΠΔ και 400 ΚΠολΔ ή να αποφασίσει να παραβιάσει έστω και ατιμώρητα το απόρρητο, ώστε να προστατεύσει το έτερο έννομο αγαθό που απειλείται. Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω ο γιατρός έχει καθήκον μαρτυρίας και συγκεκριμένα κατάθεσης για περιστατικά και γεγονότα, που δεν καλύπτονται από το ιατρικό απόρρητο και θα μπορούσαν να κατατεθούν χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα παραβιαστεί η επαγγελματική εχεμύθεια του γιατρού. 36

37 3.1.5 ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ Ή ΤΟΥ ΑΣΘΕΝΗ Το ιατρικό απόρρητο πρέπει να προφυλάσσεται σε κάθε περίπτωση ακόμα και μετά τον θάνατο του γιατρού ή και του ασθενούς. Σε περίπτωση θανάτου του γιατρού ο ποινικός κώδικας έχει μεριμνήσει έτσι ώστε να διατηρηθεί το ιατρικό απόρρητο. Ως γνωστόν, μετά τον θάνατο τα υπάρχοντα του θανόντα περιέρχονται στα χέρια των συγγενών του. Οπότε κάθε έγγραφο, σημειώσεις και ιατρικοί φάκελοι γίνονται κτήμα κάποιου προσώπου του στενού του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τον νόμο 371 του ΠΚ η παράγραφος 2 αναφέρει ότι Όμοια τιμωρείται όποιος, μετά το θάνατο ενός από τα πρόσωπα της παρ.1 και απ αυτή την αιτία γίνεται κάτοχος εγγράφων ή σημειώσεων του νεκρού σχετικών με την άσκηση του επαγγέλματος του, ή της ιδιότητάς του και από αυτά φανερώνει ιδιωτικά απόρρητα. Όπως αντιλαμβανόμαστε με τον θάνατο του θεράποντα δεν καταργείται το ιατρικό απόρρητο και τα πρόσωπα τα οποία έχουν στην κατοχή τους έγγραφα, σημειώσεις και ιατρικούς φακέλους κινδυνεύουν με χρηματική ποινή ή φυλάκιση μέχρι ενός έτους, σε περίπτωση που αποκαλύψουν κάποια στοιχεία για τον ασθενή του θανόντα. Σε περίπτωση θανάτου του ασθενούς ο γιατρός δεν μπορεί να διωχθεί ποινικά για παραβίαση του ιατρικού απορρήτου επειδή το έγκλημα αυτό διώκεται μόνο κατ έγκληση και το δικαίωμα αυτό δεν κληρονομείται, σύμφωνα με το άρθρο 118 του ΠΚ παράγραφος 1 που αναφέρει το δικαίωμα της έγκλησης ανήκει στον άμεσα παθόντα από την αξιόποινη πράξη, αν ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά με ειδική διάταξη. 24 Όμως, επειδή η αποκάλυψη του απορρήτου μπορεί να αναφέρει και άλλα άτομα εκτός του θανόντα τότε οι λοιποί ενδιαφερόμενοι έχουν το δικαίωμα της έγκλησης. Αυτό αναφέρεται στο άρθρο 118 παράγραφος 3 του ΠΚ. Τέλος, αν ο ασθενής έχει προβεί σε έγκληση και στο ενδιάμεσο πεθάνει, αν δεν έχουν παρέλθει τρεις μήνες από αυτή τότε το δικαίωμα μεταβιβάζεται στη σύζυγο που ζει και τα τέκνα του, και αν δεν έχει σύζυγο και τέκνα στους γονείς του, άρθρο 117 παράγραφος 1 και άρθρο 118 παράγραφος 4 του νόμου 371ΠΚ. 37

38 3.2 ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Η αστική ευθύνη είναι η ευθύνη την οποία έχει ο γιατρός όταν με πράξεις ή παραλείψεις του παραβιάζεται μια ή και περισσότερες διατάξεις του αστικού κώδικα25. Υφίσταται στις περιπτώσεις εκείνες τις οποίες οι γιατροί είναι υποχρεωμένοι, να αποζημιώνουν άλλο πρόσωπο. Αφορά πράξεις ή παραλείψεις που προσβάλλουν το δίκαιο και προκαλούν βλάβη που γεννά αξίωση προς αποζημίωση (αστικό αδίκημα). Δηλαδή υποχρεώνεται ο γιατρός κατά την κρίση του δικαστηρίου, να αποζημιώσει τον ασθενή για κάλυψη ζημιάς ή και ηθικής βλάβης από την προσβολή της τιμής του ή και την ψυχική οδύνη των συγγενών σε περίπτωση θανάτου του ίδιου του ασθενούς. Την αστική ευθύνη την προβλέπουν τα άρθρα 914 και 932 του αστικού κώδικα ΑΡΘΡΑ 914 ΚΑΙ 932 ΑΚ Στο άρθρο 914 του ΑΚ ο νομοθέτης προστατεύει κάθε πολίτη δίνοντάς του το δικαίωμα να αποζημιωθεί αν κάποιος παράνομα και υπαίτια του προξενήσει βλάβη. Η αστική ευθύνη χωρίζεται σε δυο βασικές κατηγορίες. Την συμβατική ευθύνη (δηλ. την σύμβαση ως μίσθωση εργασίας και την σύμβαση ως μίσθωση έργου) και την ευθύνη από αδικοπραξία. Ο γιατρός δεν αναλαμβάνει υποχρέωση αποτελέσματος ίασης, αλλά υποχρέωση πλήρους και συνεπούς ιατρικής συνδρομής.26 Η συμβατική ευθύνη υπάρχει όταν μεταξύ γιατρού και ασθενούς συνάπτεται σύμβαση. Η μη εκτέλεση ή η πλημμελής της εκτέλεση γεννά υποχρέωση για αποζημίωση. Όπως αναφέραμε, υπάρχουν δυο μορφές σύμβασης. Στην πρώτη παρέχονται υπηρεσίες σε ιδιωτική πελατεία μέσω συμφωνίας, ρητής ή σιωπηρής, μεταξύ γιατρού και ασθενούς ή της οικογένειας του. Κατά κύριο λόγο, δεν συνάπτεται γραπτώς, χωρίς όμως να μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι δεν υπήρξε σύμβαση. Στην δεύτερη, οι υπηρεσίες προσφέρονται βάσει συμφωνιών που έχουν συναφθεί με ιδρύματα, εμπορικές εταιρείες, νοσοκομεία, συνεταιρισμούς και άλλα. Αναφερόμαστε σε περιπτώσεις που ο γιατρός κάνει σύμβαση με την κλινική για να παράσχει τις υπηρεσίας του στους ασθενείς της ή σε ασφαλιστικές εταιρείες κ.α. Εδώ η σύμβαση είναι κατά κανόνα γραπτή και νομολογιακά έχει κριθεί ότι, ο γιατρός που 38

39 παρέχει τις υπηρεσίες του επί μισθώ σε εργοδότη υπό την διεύθυνση και εποπτεία του θεωρείται ιδιωτικός υπάλληλος, έστω και αν ασκεί σε άλλο χρόνο το ελεύθερο επάγγελμα κατά το οποίο οι σχέσεις σύμβασης με τον ασθενή χαρακτηρίζεται ως σύμβαση έμμισθης εντολής εκτός των περιπτώσεων στις οποίες και τα δυο μέρη αποβλέπουν στη επίτευξη συγκεκριμένου ιατρικού αποτελέσματος οπότε η σύμβαση χαρακτηρίζεται ως έμμισθη εργασία. Στην ευθύνη από αδικοπραξία, ο γιατρός που δεν συμμορφώνεται με τις θεμελιώδεις αρχές της ιατρικής επιστήμης και της αποκτηθείσας πείρας, παρανομεί με άμεση και αυτοτελή συνέπεια την αποζημίωση του παθόντος. Οπότε για να αποζημιωθεί ο ασθενής πρέπει να έχει υποστεί βλάβη μιας και χωρίς αυτήν δεν μπορεί να συσταθεί αγωγή εναντίον του γιατρού. Ο όρος βλάβη είναι προφανώς απροσδιόριστος, αφού κάθε άρρωστος είναι στην πραγματικότητα και μια ξεχωριστή περίπτωση. Κατά κύριο λόγο όμως εννοείται η βλάβη της υγείας και της σωματικής του ακεραιότητας. Ακόμα μια προϋπόθεση για την αποζημίωση του ασθενούς είναι η λανθασμένη πράξη ή παράλειψη του γιατρού. Για να αποδοθεί ευθύνη στον γιατρό για κάτι ανάλογο είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Πρέπει να αποδειχθεί επιστημονικά η πράξη ή παράλειψη του γιατρού, κάτι το οποίο είναι δύσκολο μιας και αρκετές επιστημονικές πρακτικές συγκρούονται τόσο για την εγκυρότητα τους όσο και για την αποτελεσματικότητα τους. Επίσης, παράνομη συμπεριφορά μπορεί να θεωρηθεί κάθε προσβολή που προκαλείται από τον δράστη από δόλο ή αμέλεια( υπαιτιότητα του γιατρού). Και πάλι η απόδειξη δόλου είναι πιο δύσκολη σε σχέση με την αμέλεια που προβλέπεται πιο ξεκάθαρα από τον ΑΚ και διακρίνεται από αυτόν σε: ελαφρά συγκεκριμένη, ελαφρά αφηρημένη και σε βαριά αμέλεια. Ως ελαφριά θεωρείται η αμέλεια που προκύπτει από συμπεριφορά που διαφέρει ελάχιστα από την επιστημονικά απαιτούμενη και γενικά εδραιωμένη ιατρική πρακτική. Ενώ βαριά αυτή που απέχει πολύ από την ιατρική πρακτική. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι στα πλαίσια της συμβατικής ευθύνης είναι και η αιτιώδης συνάφεια, η οποία προϋποθέτει τον συνδυασμό μιας πράξης ή συμπεριφοράς του γιατρού με το απαράδεκτο του αποτελέσματος. Δηλ. αν δεν μπορέσει να αποδειχθεί ότι η πράξη του γιατρού ήταν υπαίτια του αποτελέσματος τότε δεν υφίσταται ευθύνη. 39

40 Βεβαίως εκτός από την υλική βλάβη στην οποία αναφερόμαστε δεν πρέπει να ξεχάσουμε και την ψυχική για την οποία το άρθρο 932 του ΑΚ έχει μεριμνήσει. Έτσι σε περίπτωση αδικοπραξίας, ανεξάρτητα από την αποζημίωση για την περιουσιακή ζημία, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει και μία χρηματική αμοιβή λόγω ηθικής βλάβης. Αυτό ισχύει ιδίως για εκείνον που έπαθε προσβολή της υγείας, της τιμής ή της αγνείας του ή στερήθηκε την ελευθερία του. Αν βέβαια αντιμετωπίζουμε κατάσταση κατά την οποία επήλθε θανάτωσης προσώπου η χρηματική αμοιβή μπορεί να δοθεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης. Ο ασθενής επίσης προστατεύεται και κατά το άρθρο 57 του ΑΚ, που αναφέρει το δικαίωμα στην προσωπικότητα έτσι ώστε αν προσβάλλεται παράνομα έχει δικαίωμα να απαιτήσει την άρση της προσβολής και να μην επαναληφθεί στο μέλλον. Αν όμως η προσβολή αναφέρεται στην προσωπικότητα προσώπου που έχει πεθάνει, το δικαίωμα αυτό έχουν ο σύζυγος, οι αδελφοί και οι κληρονόμοι του από διαθήκη όπου αξίωση αποζημίωσης σύμφωνα με τις διατάξεις για τις αδικοπραξίες δεν αποκλείεται. Επομένως με το συγκεκριμένο άρθρο ο ασθενής αποκτά δυο ακόμα δικαιώματα απέναντι στον γιατρό του. Το ένα είναι η αξίωση για άρση της προσβολής και το άλλο η άρση της προσβολής στο μέλλον. Η πρώτη περίπτωση, αποσκοπεί στην άμεση άρση της προσβολής με την προϋπόθεση να μην έχει λήξει και να εξακολουθεί να υφίσταται. Ενώ η δεύτερη περίπτωση, θεωρείται μια δικλείδα ασφαλείας του ασθενούς όταν διαφαίνεται κίνδυνος προσβολής από τον θεράποντα του, έτσι ώστε αυτός να μην μπορεί να προσβάλλει το απόρρητο του ασθενούς του στο μέλλον. 3.3 ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Πειθαρχική ευθύνη για τον γιατρό ορίζεται η επιβολή κυρώσεων πειθαρχικής φύσης από τα αρμόδια προς αυτόν όργανα του ιατρικού σώματος, όταν αυτός υποπέσει σε ορισμένες παραβάσεις, προς παραδειγματισμό και διαφύλαξη του κύρους της ιατρικής πράξης, κοινότητας, ή και του νοσηλευτικού ιδρύματος.28 Το θέμα της πειθαρχικής ευθύνης των γιατρών αφορά πολλές φορές την τυπική σχέση ιατρικού συλλόγου και γιατρού ως μέλους. Όμως η διαδικασία της πειθαρχικής δίωξης, της έρευνας, της εκδίκασης και της επιβολής των κυρώσεων 40

41 στηρίζεται σε θεσμοθετημένες διατάξεις ακολουθώντας ξεκάθαρες νομικές διαδικασίες. Αρμόδιο για τη εκδίκαση των πειθαρχικών παραβάσεων είναι : Το πειθαρχικό συμβούλιο του τοπικού ιατρικού συλλόγου Το ανώτατο πειθαρχικό συμβούλιο των ιατρών Η αρμόδια πειθαρχική αρχή του νοσηλευτικού ιδρύματος. Το τριμελές πειθαρχικό συμβούλιο αποτελείται από: α) τον Διευθυντή της ιατρικής υπηρεσίας ως Πρόεδρο, β) τον Διευθυντή του ιατρικού τομέα στον οποίο υπάγεται το τμήμα στο οποίο ανήκει ο γιατρός και γ) τον Πρόεδρο της επιστημονικής επιτροπής του νοσοκομείου. Το πειθαρχικό αυτό όργανο ασκεί την πειθαρχική του δικαιοδοσία ή αυτεπαγγέλτως ή μετά από παραπομπή από κάποιον ανώτερο. Το Κεντρικό Πειθαρχικό Συμβούλιο αποτελείται από: α) Έναν (1) ανώτερο δικαστικό, που ορίζεται από τον Υπουργό Δικαιοσύνης ως Πρόεδρος. β) Έναν (1) Σύμβουλο του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους ή συνταξιούχο αυτού που ορίζεται από τον Πρόεδρο του ως αντιπρόεδρο. γ) Τον Πρόεδρο του ΚΕΣΥ με αναπληρωτή του τον αντιπρόεδρο του ΚΕΣΥ. δ) Τον Πρόεδρο του Ανωτάτου Πειθαρχικού Συμβουλίου του Π.Ι.Σ. ή του προέδρου του Πειθαρχικού Συμβουλίου της Ε.Ο.Ο. προκειμένου για πειθαρχική δίωξη οδοντιάτρων. ε) Έναν (1) ανώτερο υπάλληλο του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας που ορίζεται από τον Υπουργό Υγείας και Πρόνοιας. Για όλα τα μέλη με την ίδια διαδικασία ορίζεται αντίστοιχα αναπληρωτής. Άσκηση πειθαρχικής δίωξης γιατρών κλάδου ΕΣΥ γίνεται αυτοτελώς και από τους κατά νόμο ιεραρχικά προϊσταμένους αυτών. Οι κυρώσεις που μπορούν να επιβάλλουν οι παραπάνω αρχές είναι: Επίπληξη Χρηματικά πρόστιμα Προσωρινή παύση ασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος από ένα μήνα έως τρία χρόνια. 41

42 Διακοπή του δικαιώματος για την υποβολή υποψηφιότητας για κατάληψη θέσης ανώτερου βαθμού από (1) έως (5) χρόνια. Οριστική παύση Αφαίρεση άδειας άσκησης επαγγέλματος οριστικά ή έως (2) χρόνια. Το Δ.Σ. του νοσοκομείου εξετάζει πρώτα τα πειθαρχικά αδικήματα με ποινές που μπορούν να φτάσουν μέχρι στέρησης δικαιώματος υποβολής αίτησης για την κατοχύρωση ανώτερης θέσης από ένα (1) έως (5) χρόνια και δεύτερον αποφάσεις του τριμελούς πειθαρχικού συμβουλίου που προκύπτουν κατόπιν έφεσης. Τα πειθαρχικά αδικήματα στα οποία υποπίπτουν οι γιατροί του ΕΣΥ είναι: α) Η άσκηση ελεύθερου ή άλλου επαγγέλματος ή η κατοχή άλλης θέσης, β) Η λήψη αμοιβής για οποιαδήποτε μορφής παροχή ιατρικών υπηρεσιών, γ) Η δωροληψία (φακελάκι). δ) Η συνεργασία με γιατρούς, που ασκούν ελεύθερο επάγγελμα ή με ιδιωτικές κλινικές. ε) Η χρησιμοποίηση της θέσης τους για εξυπηρέτηση συμφερόντων δικών τους ή τρίτων. στ) Η παράβαση κανόνων της ιατρικής δεοντολογίας. ζ) Η ατελής και μη έγκαιρη εκπλήρωση των καθηκόντων τους. η) Η αδικαιολόγητη αποχή από την εκτέλεση των καθηκόντων τους, η άρνηση ή παρελκυστική καθυστέρηση παροχής υπηρεσίας. θ) Η άνιση μεταχείριση των αρρώστων στην παροχή ιατρικών φροντίδων ή η απρεπής συμπεριφορά προς αυτούς. ι) Η μη πρέπουσα συμπεριφορά τους προς τους πολίτες, τους προϊστάμενους και λοιπούς υπάλληλος. ια) Η μη έγκαιρη κατάρτιση εκθέσεων ως και η σύνταξη έκθεσης ουσιαστικών προσόντων από προϊστάμενο κριτή, χωρίς την επιβαλλόμενη αμεροληψία και αντικειμενικότητα. ιβ) Η μη τήρηση της επιβαλλόμενης εχεμύθειας. ιγ) Η χρησιμοποίηση πληροφοριών τις οποίες έχουν από την υπηρεσία τους, για ν' αποκομίσουν όφελος οι ίδιοι ή τρίτοι. ιδ) Η φθορά λόγω κακής χρησιμοποίησης, η εγκατάλειψη, η παράνομη χρησιμοποίηση πράγματος που ανήκει στο Δημόσιο ή σε Ν.Π.Δ.Δ. ιε) Η παράβαση καθήκοντος κατά τον ποινικό νόμο. 42

43 ιστ) Η παράβαση διατάξεων του νόμου του ΕΣΥ και των νόμων που διέπουν το νοσοκομείο. Σύμφωνα με τον Ν.3418/ κεφάλαιο ια άρθρο 36 του ΚΙΔ ορίζονται οι εξής κυρώσεις: 1. Κάθε παράβαση των διατάξεων του παρόντος τιμωρείται πειθαρχικά από τα αρμόδια πειθαρχικά όργανα. 2. Επιπλέον ο ιατρός που παραβιάζει τις διατάξεις των άρθρων 6 παράγραφοι 4 και 5, 19 παράγραφοι 5,6 και παράγραφος παράγραφος 9 και 30 παράγραφος 4, τιμωρείται με προσωρινή ανάκληση της άδειας ασκήσεως του επαγγέλματος και προσωρινή παύση από θέση που τυχόν κατέχει στο Δημόσιο για τουλάχιστον δύο (2) έτη και πρόστιμο ποσού πενήντα χιλιάδων ( ) έως και διακοσίων χιλιάδων ( ) ευρώ. Η ποινή επιβάλλεται με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, μετά από γνώμη του Εθνικού Συμβουλίου Ιατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, η οποία εκδίδεται μέσα σε προθεσμία είκοσι (20) ημερών από την αποστολή σχετικού ερωτήματος. Σε περίπτωση τελέσεως εκ νέου μιας από τις ανωτέρω παραβάσεις, επιβάλλεται υποχρεωτικά, με όμοια απόφαση, οριστική ανάκληση της άδειας ασκήσεως του επαγγέλματος και οριστική παύση. 3. Ο ιατρός έχει δικαίωμα σε αποκατάσταση, αποζημίωση και επανόρθωση κάθε οικονομικής ή ηθικής βλάβης ή ζημιάς που υπέστη από την εναντίον του άσκηση κάθε είδους αβάσιμης αναφοράς από φυσικά ή νομικά πρόσωπα. Κάθε ιατρός ο οποίος κατηγορείται στο πλαίσιο αστικής, ποινικής ή πειθαρχικής διαδικασίας έχει δικαίωμα απόλυτου σεβασμού της προσωπικότητάς του. Παράδειγμα 1, τον Απρίλιο του 1997 κοινοποιήθηκε στον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών (Ι.Σ.Α.)30 αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση (για ανθρωποκτονία από αμέλεια). Το Διοικητικό Συμβούλιο (Δ.Σ.) του Ι.Σ.Α. έθεσε το φάκελο στο αρχείο, λόγω παραγραφής του πειθαρχικού παραπτώματος, επειδή το συμβάν είχε λάβει χώρα το Νοέμβριο 1992 τα πειθαρχικά παραπτώματα των ιατρών παραγράφονται μετά από τρία χρόνια και το πολύ σε πέντε χρόνια (άρ του Β.Δ.11 Οκτ./7 Νοεμβ. 1957). Σύμφωνα όμως με το αρ του ίδιου Β.Δ. «το Πειθαρχικόν Συμβούλιον δύναται δι' αποφάσεώς του να διατάξει την αναστολήν της Πειθαρχικής διώξεως εφ' όσον υφίσταται εκκρεμής ποινική δίωξης μέχρι πέρατος αυτής. Εν τοιαύτη περιπτώσει ο χρόνος της παραγραφής του πειθαρχικού παραπτώματος δεν συμπληρούται προ της παρόδου ενός έτους από της τελεσιδικίας της αποφάσεώς του ποινικού δικαστηρίου». Εξάλλου με το αρ του ίδιου Β.Δ. σε διάστημα τριών 43

44 μηνών το αργότερο από την αυτεπάγγελτη έναρξη της πειθαρχικής δίωξης ή 4 μηνών από την κατά το προηγούμενο άρθρο αναφορά, το Πειθαρχικό Συμβούλιο οφείλει να περατώσει την ανάκριση και να εκδώσει οριστική απόφαση [... ]». Τέλος κατά το άρ στον Ιατρικό Σύλλογο αποστέλλεται αμέσως (από τον Εισαγγελέα ή το Δικαστήριο) κάθε βούλευμα ή δικαστική απόφαση που αφορά ιατρό. Από την έρευνα της υπόθεσης προέκυψε ότι ο Ι.Σ.Α. «άφησε» την παραγραφή να τρέξει με αποτέλεσμα για ένα τόσο σοβαρό αδίκημα το οποίο μάλιστα είχε καταγνωστεί με αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση να μη διαγνωστεί ουδεμία πειθαρχική ευθύνη ούτε βέβαια να επιβληθεί κάποια πειθαρχική ποινή. Από την έρευνα εξάλλου προέκυψε ότι δεν τηρήθηκε η υποχρέωση των δικαστικών αρχών για αποστολή στον Ιατρικό Σύλλογο της σχετικής καταδικαστικής απόφασης (υπόθεση 2858/2003). Παράδειγμα 2, Το 1999 πέθανε στο Γενικό νοσοκομείο Ηρακλείου ασθενής αφού υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση. Το νοσοκομείο ωστόσο δεν διενήργησε Ε.Δ.Ε. για το συμβάν επικαλούμενο την ανάλογη εισαγγελική έρευνα. Ωστόσο, μετά την παρέμβαση του ΣτΠ η υπόθεση παραπέμφθηκε στο Κεντρικό Πειθαρχικό Συμβούλιο (Κ.Π.Σ.) γιατρών Ε.Σ.Υ., σύμφωνα με την έκθεση επιθεωρητών του Υπ. Υγείας, που πρότεινε την άσκηση πειθαρχικής δίωξης.στο μεταξύ με απόφαση του αρμόδιου ποινικού δικαστηρίου ο θεράπων ιατρός καταδικάστηκε για ανθρωποκτονία από αμέλεια. Παρ' όλα αυτά το Κ.Π.Σ. κήρυξε απολύτως αθώο τον εγκαλούμενο ιατρό χωρίς μάλιστα ουδεμία αναφορά στην συναφή καταδικαστική απόφαση. Σε σχετικό πόρισμα της Αρχής τονίστηκε ότι η διοικητική διερεύνηση της υπόθεσης διασφαλίζει την ομαλή και ασφαλή λειτουργία του νοσοκομείου και συμπεριλαμβάνει τον έλεγχο των συνθηκών υπό τις οποίες πραγματοποιούνται ιατρικές πράξεις (βλ. Ετήσια έκθεση του ΣτΠ 2001, σελ. 136). Για το λόγο αυτό καταγγελίες ασθενών για ιατρικά λάθη ή παραβιάσεις δικαιωμάτων θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη ώστε να κινείται ανάλογα η αντίστοιχη Ε.Δ.Ε. Από την άλλη πλευρά στην υπόθεση αυτή εμφανίζεται μια ακραία αντίφαση της πολιτείας, αφού η μεν ανεξάρτητη δικαιοσύνη καταφάσκει ποινική ευθύνη του εμπλεκόμενου δημόσιου λειτουργού ενώ από την άλλη το πειθαρχικό όργανο δεν διαβλέπει οιαδήποτε πειθαρχική ευθύνη. Το πρόβλημα νομιμοποίησης και αποδοχής της απόφασης του πειθαρχικού οργάνου είναι εν 44

45 προκειμένω παραπάνω από εμφανές. Όπως διαπιστώνεται από τα παραπάνω παραδείγματα το σύστημα εσωτερικού ελέγχου (διερεύνηση καταγγελιών ασθενών, πειθαρχικός έλεγχος ιατρών) των νοσοκομείων του ΕΣΥ αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τις πειθαρχικές διαδικασίες των ιατρικών συλλόγων. Όπως διαφαίνεται η απουσία ενός φερέγγυου συστήματος πειθαρχικού ελέγχου των γιατρών επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις σχέσεις γιατρών-ασθενών μιας και οι ασθενείς αναζητώντας την απονομή δικαιοσύνης έρχονται σχεδόν πάντα αντιμέτωποι μ ένα σύστημα που πολλές φορές εθελοτυφλεί. 45

46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ 46

47 4.1 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Ως διοικητική ευθύνη ορίζεται η ευθύνη του γιατρού έναντι της αρχής προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Ο γιατρός έχει πρόσβαση, λόγω της ιδιότητας του, σε ένα μεγάλο αριθμό ιατρικών φακέλων, είτε ασθενών του, είτε ασθενών συναδέλφων του σε ιδιωτικούς ή δημόσιους φορείς υγείας, όπου οι φάκελοι των ασθενών είναι πολύ εύκολα προσβάσιμοι. Επίσης, γίνεται περισσότερο μνεία για όλο το ανώτατο διοικητικό προσωπικό που και αυτό έχει πρόσβαση σε τέτοιου είδους απόρρητα αρχεία. Κατανοητό είναι ότι οι πληροφορίες αυτές είναι απόρρητες και η διαφύλαξη τους, τόσο ως προς την ανάγνωση όσο και ως προς την επεξεργασία τους πρέπει να προστατεύονται. Η αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001 ανήγαγε το δικαίωμα στην προστασία των προσωπικών δεδομένων σε αυτοτελές ατομικό δικαίωμα (άρθρο 9Α Σ). Το βασικό νομοθέτημα το οποίο εξειδικεύει το άρθρο 9Α του Συντάγματος είναι ο ν. 2472/1997, ο οποίος αποτελεί και συμμόρφωση του ελληνικού δικαίου στην Οδηγία της ΕΕ 95/46/ΕΚ31. Τα αρχεία που αφορούν στην υγεία των ατόμων τάσσονται στην ειδική κατηγορία των ευαίσθητων δεδομένων και περιβάλλονται με αυξημένη προστασία, επιβεβαιώνοντας με τον τρόπο αυτό ότι οι λόγοι που οδήγησαν την έννομη τάξη στην προστασία του ιατρικού απορρήτου ισχύουν σε κάθε περιβάλλον που επεξεργάζεται ίδιας φύσης δεδομένα. Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με την ανάλυση των σχετικών διατάξεων του ν και την παρουσίαση της εφαρμογής τους από την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ). 4.2 ΝΟΜΟΣ 2472/1997 Αντικείμενο του παρόντος νόμου είναι η θέσπιση των προϋποθέσεων για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα προς προστασία των δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών των φυσικών προσώπων και ιδίως της ιδιωτικής ζωής. Όλα τα άρθρα του συγκεκριμένου νόμου βρίσκουν εφαρμογή στο ιατρικό απόρρητο μιας και οι φάκελοι υγείας των ασθενών θεωρούνται προσωπικά δεδομένα. Ως δεδομένα υγείας ορίζονται όλα τα προσωπικά δεδομένα που αφορούν στην υγεία του ατόμου, όπου η υγεία αναφέρεται τόσο στη σωματική όσο και ψυχική κατάσταση του. Συγκεκριμένα, τα δεδομένα περιλαμβάνουν πληροφορίες σχετικά με 47

48 ιατρικές διαγνώσεις, ασθένειες, επεμβάσεις, φαρμακευτική αγωγή, εργαστηριακές εξετάσεις καθώς επίσης πληροφορίες σχετικά το οικογενειακό ιατρικό ιστορικό (προσωπικά δεδομένα των μελών της οικογένειας). Ειδικότερα οι βασικές αρχές επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων είναι σαφέστατες και καλύπτουν με ασφάλεια κάθε πολίτη αφού κατόπιν της αδειοδότησης που είναι απαραίτητη για την επεξεργασία οποιονδήποτε στοιχείων, χρειάζεται η γραπτή συγκατάθεσή του, αλλά ακόμα και στο ενδεχόμενο που υπέγραψε κατόπιν παραπλάνησης πάλι ο νόμος τον καλύπτει και η επεξεργασία κρίνεται παράνομη. Βέβαια σε περιπτώσεις που κρίνεται αναγκαία η επεξεργασία για τη διαφύλαξη της ακεραιότητάς του αν ο ίδιος δεν είναι σε θέση να απαντήσει τότε αυτομάτως η πράξη τελείται προς όφελος του και μόνο. Η επεξεργασία αφορά δεδομένα που δημοσιοποιεί ο ίδιος ή είναι αναγκαία για την αναγνώριση, άσκηση ή υπεράσπιση δικαιώματος ενώπιον δικαστηρίου ή κάποιου πειθαρχικού οργάνου. Σε ότι αφορά θέματα υγείας εκτελείται μόνο από πρόσωπο που ασχολείται επαγγελματικά με την παροχή υπηρεσιών υγείας και υπόκειται σε καθήκον εχεμύθειας ή σε συναφείς κώδικες δεοντολογίας, υπό τον όρο ότι η επεξεργασία είναι απαραίτητη για την ιατρική πρόληψη, διάγνωση, περίθαλψη ή τη διαχείριση υπηρεσιών υγείας. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η επεξεργασία εκτελείται από Δημόσια Αρχή και είναι αναγκαία γιατί τίθεται κίνδυνος εθνικής ασφάλειας, είτε για την εξυπηρέτηση των αναγκών της εγκληματολογικής ή σωφρονιστικής πολιτικής που αφορά τη διακρίβωση εγκλημάτων, ποινικές καταδίκες ή μέτρα ασφάλειας, ακόμα και για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας ή για την άσκηση δημόσιου ελέγχου κοινωνικών παροχών. ζ) Η επεξεργασία αφορά δεδομένα δημοσίων προσώπων, εφόσον αυτά συνδέονται με την άσκηση δημοσίου λειτουργήματος ή τη διαχείριση συμφερόντων τρίτων, και πραγματοποιείται αποκλειστικά για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Η άδεια της αρχής χορηγείται μόνο εφόσον η επεξεργασία είναι απολύτως αναγκαία για την εξασφάλιση του δικαιώματος πληροφόρησης επί θεμάτων δημοσίου ενδιαφέροντος καθώς και στο πλαίσιο καλλιτεχνικής έκφρασης και εφόσον δεν παραβιάζεται καθ οιονδήποτε τρόπο το δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Η Αρχή χορηγεί άδεια συλλογής και επεξεργασίας ευαίσθητων δεδομένων, καθώς και άδεια ιδρύσεως και λειτουργίας σχετικού αρχείου, ύστερα από αίτηση του 48

49 υπεύθυνου επεξεργασίας. Εφ όσον η Αρχή διαπιστώσει ότι πραγματοποιείται επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων, η γνωστοποίηση αρχείου, σύμφωνα με το άρθρο 6 του παρόντος νόμου, επέχει θέση αιτήσεως για τη χορήγηση άδειας. Η Αρχή μπορεί να επιβάλλει όρους και προϋποθέσεις για την αποτελεσματικότερη προστασία του δικαιώματος ιδιωτικής ζωής των υποκειμένων ή τρίτων. Πριν χορηγήσει την άδεια, η Αρχή καλεί σε ακρόαση τον υπεύθυνο επεξεργασίας ή τον εκπρόσωπο του και τον εκτελούντα την επεξεργασία. Αρθρο 7 :Απαλλαγή υποχρέωσης γνωστοποίησης και λήψης άδειας 1.0 υπεύθυνος επεξεργασίας απαλλάσσεται από την υποχρέωση γνωστοποίησης του άρθρου 6 και από την υποχρέωση λήψης άδειας του άρθρου 7 του παρόντος νόμου και συγκεκριμένα όταν η επεξεργασία γίνεται από ιατρούς ή άλλα πρόσωπα που παρέχουν υπηρεσίες υγείας και αφορά ιατρικά δεδομένα, εφόσον ο υπεύθυνος επεξεργασίας δεσμεύεται από το ιατρικό απόρρητο ή άλλο απόρρητο που προβλέπει νόμος ή κώδικας δεοντολογίας και τα δεδομένα δεν διαβιβάζονται ούτε κοινοποιούνται σε τρίτους. Για την εφαρμογή της παρούσας διάταξης τα δικαστήρια και οι δημόσιες αρχές δεν λογίζονται ως τρίτοι, εφόσον τη διαβίβαση ή κοινοποίηση επιβάλλει νόμος ή δικαστική απόφαση. Δεν εμπίπτουν στην απαλλαγή της παρούσας διάταξης τα νομικά πρόσωπα ή οι οργανισμοί που παρέχουν υπηρεσίες υγείας, όπως κλινικές, νοσοκομεία, κέντρα υγείας, κέντρα αποθεραπείας και αποτοξίνωσης, ασφαλιστικά ταμεία και ασφαλιστικές εταιρείες, καθώς και οι υπεύθυνοι επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα όταν η επεξεργασία διεξάγεται στο πλαίσιο προγραμμάτων τηλεϊατρικής ή παροχής ιατρικών υπηρεσιών μέσω δικτύου". Η ΑΠΔΠΧ χρησιμοποιεί και το κριτήριο της επεξεργασίας για τον χαρακτηρισμό ενός δεδομένου, ως δεδομένου υγείας όταν αυτό αναφέρεται σε συγκεκριμένο φυσικό πρόσωπο που η ταυτότητα του είναι γνωστή ή μπορεί νε εξακριβωθεί άμεσα ή έμμεσα βάση συγκεκριμένων στοιχείων. Επίσης, στην έννοια των δεδομένων υγείας εσωκλείονται και οι διοικητικού χαρακτήρα πληροφορίες προς τον σκοπό διαχείρισης των υπηρεσιών υγείας και της παροχής ιατροφαρμακευτικής ασφάλισης. 49

50 4.2.1 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Ως υπεύθυνος επεξεργασίας^ θεωρείται αυτός που καθορίζει τον σκοπό και τον τρόπο της επεξεργασίας, είτε πρόκειται για φυσικό ή νομικό πρόσωπο, οργανισμό ή δημόσια υπηρεσία (άρθρο 2 στοιχ. ζ ν.2472/2005 που αναφέρει ότι: «Υπεύθυνος επεξεργασίας», οποιοσδήποτε καθορίζει τον σκοπό και τον τρόπο επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, όπως φυσικό ή νομικό πρόσωπο, δημόσια αρχή ή υπηρεσία ή οποιοσδήποτε άλλος οργανισμός. Όταν ο σκοπός και ο τρόπος της επεξεργασίας καθορίζονται με διατάξεις νόμου ή κανονιστικές διατάξεις εθνικού ή κοινοτικού δικαίου, ο υπεύθυνος επεξεργασίας ή τα ειδικά κριτήρια βάσει των οποίων γίνεται η επιλογή του καθορίζονται αντίστοιχα από το εθνικό ή το κοινοτικό δίκαιο). Όπως για παράδειγμα βάσει του προϊσχύοντος δικαίου τα νοσοκομεία του ΕΣΥ δεν ήταν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, στερούνταν δηλαδή ιδίας νομικής προσωπικότητας, διατήρησαν όμως διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια. Με βάση αυτό, η ΑΠΔΠΧ αντιμετώπισε κάθε νοσοκομείο του ΕΣΥ ως υπεύθυνο επεξεργασίας και αντίστοιχα χορηγήθηκαν οι απαιτούμενες άδειες επεξεργασίας ευαίσθητων δεδομένων υγείας, σε αντίθεση με ανώτερες διοικητικές υπηρεσίες, όπως οι Διοικήσεις Υγειονομικών Περιφερειών (ΔΥΠΕ). Αυτό δεν σημαίνει ότι τα δεδομένα υγείας επιτρέπεται να κυκλοφορούν ελεύθερα μέσα στο νοσοκομείο. Ανάλογα με τις ανάγκες θα καθοριστεί η ροή των δεδομένων, όπως επίσης και το ιατρικό απόρρητο που ισχύει έναντι άλλων ιατρών του ίδιου νοσοκομείου που δεν είναι όμως θεράποντες ιατροί συγκεκριμένου ασθενούς. Η μεταφορά δεδομένων εντός του νοσοκομείου θα πρέπει συνεπώς να είναι αναγκαία π.χ. για τη διάγνωση ή θεραπεία του ασθενούς. Η ροή των δεδομένων θα πρέπει να ελέγχεται ως προς τις διοικητικές υπηρεσίες των νοσοκομείων, οι οποίες θα πρέπει να έχουν πρόσβαση μόνο στα δεδομένα που απαιτούνται για τη διαχείριση των υπηρεσιών υγείας. Κλείνοντας την αναφορά μας στον υπεύθυνο επεξεργασίας θα επισημάνουμε ότι οφείλει να λαμβάνει τα κατάλληλα οργανωτικά και τεχνικά μέτρα για την ασφάλεια των δεδομένων και την προστασία τους και ότι δεν είναι αναγκαίο να πραγματοποιεί ο ίδιος την επεξεργασία αλλά έχει το δικαίωμα να την αναθέτει και σε τρίτους, που ορίζονται από τον νόμο ως εκτελούντες την επεξεργασία( άρθρο 10 του ίδιου νόμου) αφού πρώτα τα επιλέξει ο ίδιος με κριτήριο τα επαγγελματικά προσόντα 50

51 που έχουν, τις γνώσεις και την ακεραιότητα που απαιτείται για την τήρηση του απορρήτου34. Όπως συμπεραίνουμε από τα παραπάνω στον τομέα της υγείας μόνο κάποια στάδια της επεξεργασίας ανατίθενται σε τρίτους (π.χ. η διαχείριση των ραντεβού των εξωτερικών ιατρείων) διότι πάντα υπάρχει η υποχρέωση διασφάλισης του ιατρικού απορρήτου. 4.3 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΚΥΡΩΣΕΙΣ Λόγω του ότι τα δεδομένα υγείας τυγχάνουν επεξεργασία σε διάφορα περιβάλλοντα όπως τον εργασιακό, τον ασφαλιστικό και τον τομέα παροχής υπηρεσιών υγείας παρατηρούνται πολλές παραβιάσεις των προσωπικών δεδομένων υγείας χωρίς πάντα να οφείλονται σε κακόβουλες πράξεις αλλά σε ελλειπή οργάνωση και άγνοια του νόμου. Για αυτές τις περιπτώσεις στο κεφάλαιο Ε του νόμου και συγκεκριμένα στο άρθρο 21 προβλέπονται οι διοικητικές κυρώσεις που αφορούν τους υπεύθυνους επεξεργασίας ή στους τυχόν εκπροσώπους τους τις ακόλουθες διοικητικές κυρώσεις, για παράβαση των υποχρεώσεών τους που απορρέουν από τον παρόντα νόμο και από κάθε άλλη ρύθμιση που αφορά την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα : α)προειδοποίηση, με αποκλειστική προθεσμία για άρση της παράβασης. β)πρόστιμο ποσού από τριακόσιες χιλιάδες ( ) έως πενήντα εκατομμύρια ( ) δραχμές. γ)προσωρινή ανάκληση άδειας. δ)οριστική ανάκληση άδειας. ε)καταστροφή αρχείου ή διακοπή επεξεργασίας και καταστροφή των σχετικών δεδομένων. 2.Όι υπό στοιχεία β, γ, δ και ε διοικητικές κυρώσεις της προηγούμενης παραγράφου επιβάλλονται πάντοτε ύστερα από ακρόαση του υπεύθυνου επεξεργασίας ή του εκπροσώπου του. Είναι ανάλογες προς τη βαρύτητα της παράβασης που καταλογίζεται. Οι υπό στοιχεία γ, δ και ε διοικητικές κυρώσεις επιβάλλονται σε περιπτώσεις ιδιαίτερα σοβαρής ή καθ υποτροπήν παράβασης. Πρόστιμο μπορεί να επιβληθεί σωρευτικά και με τις υπό στοιχεία γ, δ και ε κυρώσεις. Εάν επιβληθεί η 51

52 κύρωση της καταστροφής αρχείου, για την καταστροφή ευθύνεται ο υπεύθυνος επεξεργασίας αρχείου, στον οποίο μπορεί να επιβληθεί και πρόστιμο για μη συμμόρφωση. 3. Τα ποσά των προστίμων της παρ. 1 μπορεί να αναπροσαρμόζονται με απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης, ύστερα από πρόταση της Αρχής. 4. Οι πράξεις της Αρχής με τις οποίες επιβάλλονται πρόστιμα συναστούν εκτελεστό τίτλο και επιδίδονται στον υπεύθυνο επεξεργασίας ή τον τυχόν εκπρόσωπό του. Η είσπραξη των προστίμων γίνεται κατά τις διατάξεις του Κώδικα Εισπράξεως Δημοσίων Εσόδων (ΚΕΔΕ). Επιπλέον, εκτός των παραπάνω διοικητικών κυρώσεων στο κεφάλαιο Ε άρθρο 22 του ισχύοντα νόμου αναφέρονται οι ποινικές κυρώσεις. Συγκεκριμένα στις παραγράφους 2 και 4 αναφέρεται: 2.Όποιος κατά παράβαση του άρθρου 7 του παρόντος νόμου διατηρεί αρχείο χωρίς άδεια ή κατά παράβαση των όρων και προϋποθέσεων της άδειας της Αρχής, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους και χρηματική ποινή τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου ( ) δραχμών έως πέντε εκατομμυρίων ( ) δραχμών. 4. Όποιος χωρίς δικαίωμα επεμβαίνει με οποιονδήποτε τρόπο σε αρχείο δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα ή λαμβάνει γνώση των δεδομένων αυτών ή τα αφαιρεί, αλλοιώνει, βλάπτει, καταστρέφει, επεξεργάζεται, μεταδίδει, ανακοινώνει, τα καθιστά προσιτά σε μη δικαιούμενα πρόσωπα ή επιτρέπει στα πρόσωπα αυτά να λάβουν γνώση των εν λόγω δεδομένων, ή τα εκμεταλλεύεται με οποιονδήποτε τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή και αν πρόκειται για ευαίσθητα δεδομένα με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου ( ) δραχμών έως δέκα εκατομμυρίων ( ) δραχμών, αν η πράξη δεν τιμωρείται βαρύτερα από άλλες διατάξεις. 52

53 4.4 ΔΕΛΙΚΑΣΜΕΝΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΠΛΠΧ 1) ΑΠΟΦΑΣΗ ΑΡ. 17/ Ο κύριος X υπέβαλε στην Αρχή αίτηση-αναφορά, ζητώντας την παρέμβαση της Αρχής σχετικά με την αναγραφή ευαίσθητων δεδομένων υγείας στο ατομικό δελτίο υγείας, που τηρείται σε κάθε σχολείο για τους μαθητές. Ο προσφεύγων ισχυρίζεται ότι η προστασία των προσωπικών δεδομένων επιβάλλει τη μη συμπλήρωση του δελτίου αυτού. Σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση Γ4/451/ , το ατομικό δελτίο υγείας συμπληρώνεται υποχρεωτικά από κάθε μαθητή, με σκοπό την παρακολούθηση της υγείας του και τη διαπίστωση της δυνατότητάς του να συμμετέχει στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής, καθώς και στις διάφορες αθλητικές δραστηριότητες. Το δελτίο έχει το στέλεχος (πρωτότυπο) και το αντίγραφο. Το αντίγραφο τηρείται, ενσωματωμένο στο βιβλιάριο υγείας, από τους γονείς του μαθητή, ενώ το πρωτότυπο φυλάσσεται στο σχολείο του μαθητή. Το ατομικό δελτίο υγείας του μαθητή περιέχει ευαίσθητα δεδομένα, η επεξεργασία των οποίων επιτρέπεται, ύστερα από άδεια της Αρχής, υπό τους όρους του άρθρου 7 του νόμου Σύμφωνα με την παρ. 2 εδ. δ του άρθρου 7, η επεξεργασία αυτή επιτρέπεται εφόσον εκτελείται από πρόσωπο που ασχολείται κατ επάγγελμα με την παροχή υπηρεσιών υγείας και υπόκειται στο ιατρικό απόρρητο και υπό τον όρο ότι η επεξεργασία αυτή είναι απαραίτητη για την ιατρική πρόβλεψη, διάγνωση, περίθαλψη ή τη διαχείριση υπηρεσιών υγείας. Η συμπλήρωση και η αρχειοθέτηση του ατομικού δελτίου υγείας του μαθητή εξυπηρετούν την ιατρική πρόβλεψη της υγείας των μαθητών και «τονιστούν πράξεις διαχείρισης υπηρεσιών υγείας. Κατά «τυνέπεια, η σχετική επεξεργασία είναι επιτρεπτή. Η τήρηση, όμως, του σχετικού αρχείου (με το στέλεχος του δελτίου) πρέπει, κατά το νόμο, να γίνεται από πρόσωπο δεσμευμένο με το ιατρικό απόρρητο. Αν, επομένως, δεν υπάρχει σχολίατρος σε κάθε σχολείο, ο οποίος θα είναι αποκλειστικά υπεύθυνος για το αρχείο αυτό, τότε θα πρέπει η τήρησή του να γίνεται σε άλλη σχολική υπηρεσία, στην οποία θα υπάρχει σχολίατρος. Διαφορετικά, η τήρη«τη του αρχείου αυτού σε κάθε σχολείο δεν είναι νόμιμη. Επίσης θα πρέπει ο 53

54 σχολίατρος να ενημερώνει τον διευθυντή του σχολείου για τυχόν υπάρχοντα προβλήματα υγείας των μαθητών. 2) Α Π Ο Φ Α Σ Η ΑΡ. 61 / Το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης με έγγραφό του ενημέρωσε τα Νοσοκομεία «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ», «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΕΝΝΗΜΑΤΑΣ», «ΤΖΑΝΕΙΟ» και «ΑΧΕΠΑ» ότι έχει αναθέσει στην εταιρία «Θ.Ρ.Ο. - ΕΡΕΥΝΑ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ - ΕΡΕΥΝΑ ΑΓΟΡΑΣ» τη διεξαγωγή έρευνας με τίτλο «Εκτίμηση της ανταπόκρισης των Δημοσίων Νοσοκομείων του ΕΣΥ & ΚΑ στις ανάγκες των πολιτών και μέτρηση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών», επιδιώκοντας την εξαγωγή συμπερασμάτων για το βαθμό ικανοποίησης των ασθενών από τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας στα Δημόσια Νοσοκομεία και ειδικά για την ανταπόκριση του συστήματος στα έκτακτα περιστατικά (εφημερίες) με βάση τρεις παραμέτρους απόδοσης: της αποδοτικότητας, της ποιότητας της υπηρεσίας και της ποιότητας του αποτελέσματος. Η εν λόγω έρευνα, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει τη διεξαγωγή ποσοτικής τηλεφωνικής έρευνας σε δείγμα 500 νοσηλευομένων που έχουν πάρει εξιτήριο. Για το λόγο αυτό τα Νοσοκομεία «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ» και «ΑΧΕΠΑ» με τις με αριθμ. πρωτοκόλλου της Αρχής 5489/ και 5261/ αιτήσεις τους αντίστοιχα ζητούν τη χορήγηση άδειας διαβίβασης στην εταιρία Θ-ΡΌ. των παρακάτω στοιχείων ασθενών: αριθμό τηλεφώνου, φύλο, ηλικία και κλινική που νοσηλεύθηκε ο ασθενής. Στη συνέχεια το αίτημα περιορίστηκε στη χορήγηση άδειας διαβίβασης στην εταιρία ΰ.Ρ.Ο. μόνο των τηλεφωνικών αριθμών ασθενών που νοσηλεύθηκαν στα παραπάνω Νοσοκομεία το τελευταίο τετράμηνο. Κατά την αρχική συζήτηση της υπόθεσης στις η Αρχή ανέβαλε τη λήψη απόφασης. Εν συνεχεία το θέμα επανήλθε προς συζήτηση και η Αρχή μετά από εξέταση όλων των παραπάνω στοιχείων και κατόπιν διεξοδικής συζήτησης. Σύμφωνα με το άρθρο 2 στ. β', δ', ζ' και η' του Ν. 2472/1997 για την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Το άρθρο 4 παρ. 1 στ. α' και β' του Ν. 2472/1997 ορίζει ότι ο σκοπός της επεξεργασίας πρέπει να είναι καθορισμένος, σαφής και νόμιμος, τα δε δεδομένα να 54

55 νόμιμος, σαφής και καθορισμένος, τα δεδομένα δεν υπερβαίνουν το σκοπό της επεξεργασίας και λαμβάνονται τα οργανωτικά μέτρα για την ασφάλεια των δεδομένων σύμφωνα με το άρθρο 10 του προαναφερθέντος νόμου. 2. Η έγγραφη και ρητή συγκατάθεση των υποκειμένων των δεδομένων είναι το μέσο για τη βέλτιστη διασφάλιση του δικαιώματος τους στην προστασία των προσωπικών τους δεδομένων. Το άρθρο 7 παρ. 2 περ. στ', εντούτοις, προβλέπει τη δυνατότητα της επεξεργασίας των ευαίσθητων δεδομένων χωρίς τη συγκατάθεση του υποκειμένου υπό ορισμένες προϋποθέσεις, της τήρησης, δηλαδή, της ανωνυμίας και της λήψης των απαραίτητων μέτρων για την προστασία των δικαιωμάτων των υποκειμένων των δεδομένων. Για την εφαρμογή της προαναφερθείσας διάταξης η επεξεργασία για άλλο σκοπό από αυτόν για τον οποίο συλλέχθηκαν τα δεδομένα (π.χ. για την παροχή υπηρεσιών υγείας) και η ανωνυμοποίηση των δεδομένων πρέπει να διενεργείται από τον ίδιο τον υπεύθυνο της επεξεργασίας των δεδομένων, έτσι ώστε τα δεδομένα να μην εκφεύγουν από τη σφαίρα επιρροής του υπευθύνου, δηλαδή να ανακοινώνονται ή να διατίθενται σε τρίτον χωρίς να έχουν προηγουμένως ανωνυμοποιηθεί (βλ. ενδεικτικά αποφάσεις της Αρχής 46/2004 και 47/2004). Στην υπό κρίση περίπτωση η τήρηση της προϋπόθεσης της ανωνυμοποίησης των δεδομένων είναι αδύνατη, καθώς η χορήγηση έστω και μόνο του τηλεφωνικού αριθμού των προσώπων που έχουν νοσηλευθεί στα συμμετέχοντα στην έρευνα Νοσοκομεία μπορεί έμμεσα να οδηγήσει στην ταυτοποίηση των υποκειμένων. 3. Ο έλληνας νομοθέτης κινούμενος στο πνεύμα της Οδηγίας 1995/46/ΕΚ και αξιοποιώντας τη δυνατότητα που του παρέχει η διάταξη του άρθρου 8 παρ. 4 της Οδηγίας, να εισάγει δηλαδή παρεκκλίσεις, όταν συντρέχουν σοβαροί λόγοι δημοσίου συμφέροντος, θέσπισε τη διάταξη του άρθρου 7 παρ. 2 περ. ε' στην οποία, όπως και παραπάνω αναφέρθηκε, προβλέφθηκε η δυνατότητα επεξεργασίας ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και χωρίς τη γραπτή συγκατάθεση του υποκειμένου των δεδομένων, όταν αυτή εκτελείται από Δημόσια Αρχή και είναι αναγκαία, μεταξύ άλλων, για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας. Η προαναφερθείσα διάταξη ως εξαιρετική πρέπει να ερμηνεύεται στενά. Η επεξεργασία, συνεπώς, που έχει ως σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων για το βαθμό ικανοποίησης των ασθενών από τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας στα Δημόσια Νοσοκομεία και άρα αφορά στη διαχείριση υπηρεσιών υγείας δεν μπορεί να υπαχθεί στην εξαίρεση του προαναφερθέντος άρθρου για την προστασία της δημόσιας υγείας. 56

56 4. Η αντιμετώτπση του ζητήματος θα ήταν διαφορετική στην περίπτωση που την έρευνα διεξήγαν τα ίδια τα Νοσοκομεία και όχι το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Στην περίπτωση αυτή τα Νοσοκομεία, ως υπεύθυνοι επεξεργασίας, θα μπορούσαν να αναθέσουν τη διεξαγωγή της έρευνας σε μία εταιρία ερευνών, η οποία θα ενεργούσε ως εκτελούσα την επεξεργασία, και συνεπώς δεν θα ετίθετο ζήτημα διάθεσης δεδομένων υγείας σε τρίτο και δεν θα ήταν απαραίτητη η χορήγηση άδειας από την Αρχή. Αντίθετα η επεξεργασία θα ήταν νόμιμη και θα ενέπιπτε στο πεδίο της άδειας που έχει ήδη χορηγηθεί στα Νοσοκομεία με βάση το άρθρο 7 παρ. 2 περ. δ' του Ν. 2472/1997 που προβλέπει ότι: «Κατ' εξαίρεση επιτρέπεται η συλλογή και η επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων, καθώς και η ίδρυση και λειτουργία σχετικού αρχείου, ύστερα από άδεια της Αρχής, όταν συντρέχουν μία ή περισσότερες από τις ακόλουθες προϋποθέσεις:...δ) Η επεξεργασία αφορά θέματα υγείας και εκτελείται από πρόσωπο που ασχολείται κατ επάγγελμα με την παροχή υπηρεσιών υγείας και υπόκειται σε καθήκον εχεμύθειας ή σε συναφείς κώδικες δεοντολογίας, υπό τον όρο ότι η επεξεργασία είναι απαραίτητη για την ιατρική πρόληψη, διάγνωση, περίθαλψη ή τη διαχείριση υπηρεσιών υγείας». Με τον τρόπο αυτό θα ήταν δυνατό να επιτευχθεί ο ίδιος σκοπός της εξαγωγής συμπερασμάτων για το βαθμό ικανοποίησης των ασθενών από τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας στα Δημόσια Νοσοκομεία χωρίς να είναι απαραίτητη η διαβίβαση δεδομένων υγείας σε τρίτο. Το δε Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης θα μπορούσε στη συνέχεια να ενημερωθεί για τα αποτελέσματα της έρευνας με τη διαβίβαση των αποτελεσμάτων της τελευταίας ανωνυμοποιημένων. Για τους λόγους αυτούς: Απορρίπτει κατά πλειοψηφία το αίτημα των Νοσοκομείων «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ» και «ΑΧΕΠΑ» για χορήγηση άδειας διαβίβασης ευαίσθητων δεδομένων στο Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. 57

57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΙΑ ΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ... 58

58 5. Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η Η επιστήμη της ιατρικής εξελίσσεται καθημερινά με γρήγορους ρυθμούς σε διάφορους τομείς εκ των οποίων κάποιοι ήταν άγνωστοι ή και λιγότερο ανεπτυγμένοι τα προηγούμενα χρόνια^ίάε, μεταμοσχεύσεις κλπ). Με τις εξελίξεις αυτές διαπιστώθηκε ότι το νομοθετικό πλαίσιο είχε τεράστια κενά και δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα τα οποία αγγίζουν ορισμένες ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού. Για το λόγο αυτό θεσπίστηκαν νέες διατάξεις που ήρθαν να καλύψουν το κενό που υπήρχε στην παλαιά νομοθεσία παράλληλα με την εναρμόνιση τους με το ευρωπαϊκό δίκαιο. 5.1 HIV/AIDS ΚΑΙ ΙΑ ΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ Ο ιός HIV/AIDS έχει χαρακτηριστεί η μάστιγα του αιώνα. Από την πρώτη του παρουσία το 1981 παγκοσμίως και το 1983 που εμφανίστηκε στην χώρα μας, δημιούργησε κοινωνικό αποκλεισμό38. Πρόκειται για κατηγορίες ασθενών που μπορεί φαινομενικά να ανήκουν στη γενική σφαίρα του ασθενούς που προστατεύεται από το Σύνταγμα, σε ότι αφορά την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, όμως σε ιατρικό επίπεδο η αντιμετώπιση τους σε ότι αφορά το ιατρικό απόρρητο διαφοροποιείται. Η διάγνωση του ιού μπορεί να γίνει μόνο κατόπιν συναίνεσης του ασθενούς. Κάθε άλλος έλεγχος με πρωτοβουλία του γιατρού απαγορεύεται εκτός του δωρητή, ιστών οργάνων και του αιμοδότη όπου το νομικό πλαίσιο διαφοροποιείται. Είναι η μοναδική εξέταση που ο ασθενής για να την πραγματοποιήσει μπορεί να αναφέρει ψευδή στοιχεία, ψευδώνυμο ή απλά ένα αριθμό ή κωδικό. Τα αποτελέσματα μπορούν να παραληφθούν μόνο από τον ίδιο εκτός και αν υπάρχει έγγραφη εξουσιοδότηση προς άλλο άτομο. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που ο ασθενής είναι αιμοδότης ή δωρητής οργάνων. Οι φορείς του ιού μετά την ενημέρωση τους πρέπει να καταγραφούν από την υπηρεσία και να αρχίσουν την παρακολούθηση για λήψη θεραπείας. Η διαδικασία αυτή είναι άκρως μυστική και το ιατρικό απόρρητο λειτουργεί υποδειγματικά προσφέροντας στους ασθενείς ειδικές συνθήκες θεραπείας. Οι φάκελοι των ασθενών 59

59 διατηρούν την ανωνυμία τους χρησιμοποιώντας επίσης κωδικούς ή ψευδώνυμα, βάση των οποίων οι ίδιοι προσέρχονται για την λήψη φαρμακευτικής αγωγής. Οι γιατροί, οι οποίοι αναλαμβάνουν την παρακολούθηση και θεραπεία τους, έχουν την υποχρέωση να αναφέρουν στο Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΗΜΕΡΑ Η Εθνική Επιτροπή για το aids, η οποία υπήρχε μέχρι το 1992, διατηρούσε απλά ένα γνωμοδοτικό χαρακτήρα προς το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας. Το ίδιο έτος κύρια και αποτελεσματική δράση ανέλαβε το Κέντρο Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων (ΚΕΕΛ)40. Το σημαντικότερο στοιχείο του ήταν η ψυχοκοινωνική υποστήριξη που πρόσφερε στους ασθενείς. Ανίχνευση των οροθετικών ατόμων μεταξύ των ομάδων «υψηλού κινδύνου» δηλαδή των εκδιδόμενων ατόμων ενώ καταβλήθηκε προσπάθεια να μην θεσπιστεί υποχρεωτικός έλεγχος για άλλες ομάδες καθώς και για να κατοχυρωθούν τα δικαιώματα των οροθετικών ατόμων. Το 1992 (Ν.2091/92) ιδρύει το Κέντρο Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων (Κ.Ε.Ε.Λ) σημερινό ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου με σκοπό την αντιμετώπιση και παρακολούθηση, τον συντονισμό και την υποβοήθηση των ενεργειών για την πρόληψη της εξάπλωσης ειδικών μεταδοτικών νοσημάτων και την θεραπευτική αντιμετώπιση του. Το 1993 δημιουργείται ξενώνας οροθετικών ατόμων, δηλαδή μια στεγαστική δομή δυναμικότητας 14 κλινών στην περιοχή Καμίνια του Πειραιά. Στον ξενώνα φιλοξενούνται αποκλειστικά οροθετικά άτομα που δεν διαθέτουν υποστηρικτικό κοινωνικό δίκτυο και είναι οικονομικά αδύναμα στα οποία παρέχεται στέγη, τροφή ιατρονοσηλευτικές υπηρεσίες και ψυχοκοινωνική υποστήριξη σε ατμόσφαιρα σπιτιού. Παράλληλα το 1993 εκδόθηκε από τον οργανισμό ένα βιβλίο με την κωδικοποίηση του νομοθετικού πλαισίου που διέπει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το σύγγραμμα αποτέλεσε την πρώτη ύλη για την έκδοση το 2000, αντίστοιχης εγκυκλίου του Υπουργείου Υγείας Πρόνοιας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Υ1/3239/ ). 60

60 Συνοπτικά τα κυριότερα ορόσημα στην ιστορία του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ είναι τα ακόλουθα: Τα χρονικά ορόσημα στην ιστορία του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων41: : Έναρξη λειτουργίας του «Κέντρου Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων». Επιτήρηση Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενων Νοσημάτων, AIDS, Ηπατιτίδων Β & C : Δημιουργία, από το Κ.Ε.Ε.Λ, ηλεκτρονικού αρχείου για την καταγραφή και παρακολούθηση των ασθενών με AIDS, καθώς και αρχείου για τη δωρεάν χορήγηση αντιρετροϊκών φαρμάκων σε HIV/AIDS ασθενείς : Διαμόρφωση οργανογράμματος και πλαισίωση τη λειτουργίας του Κέντρου με το θεσμό των Επιστημονικών Επιτροπών. Οι Επιστημονικές Επιτροπές αποτελούνται από τους πλέον διακεκριμένους επιστήμονες και σημαίνουσες προσωπικότητες του ευρύτερου χώρου της Δημόσιας Υγείας, που πλαισιώνουν το έργο του ανθρώπινου δυναμικού του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., διατηρώντας συμβουλευτικό και καθοδηγητικό χαρακτήρα στη λειτουργία και την ανάπτυξη του οργανισμού : Δημοσίευση από το Κ.Ε.Ε.Λ των πρώτων Κατευθυντήριων Οδηγιών για τη Χορήγηση Αντιρετροϊκής Αγωγής, βάσει της διεθνούς πρακτικής και εμπειρίας : Με υπουργική απόφαση, καθίσταται υποχρεωτική η δήλωση προς το Κ.Ε.Ε.Λ νεοδιαγνωσθέντων οροθετικών ατόμων και η καταγραφή τους στο ηλεκτρονικό αρχείο του οργανισμού. Για πρώτη φορά δίνονται αρμοδιότητες επιτήρησης και παρέμβασης : Επέκταση της επιτήρησης σε τροφιμογενή νοσήματα, ανθρωποζωονόσους, νοσήματα αναπνευστικού, νοσοκομειακές λοιμώξεις. Επιπλέον λειτούργησαν δίκτυα επιδημιολογικής επιτήρησης και παρέμβασης σε οξέα συμβάντα Δημόσιας Υγείας (επιδημικές εξάρσεις, έκτακτα συμβάντα από βιολογικά, χημικά, τοξικά αίτια) : Με την εμφάνιση ύποπτων κρουσμάτων Συνδρόμου Οξείας Αναπνευστικής Δυσχέρειας (SARS) το ΚΕΕΛΠΝΟ αντιμετώπισε με επιτυχία τις ανάγκες επιδημιολογικής επιτήρησης και παρείχε έγκαιρη ενημέρωση τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και στις αρμόδιες υπηρεσίες υγείας : Ολυμπιακοί Αγώνες. Ενίσχυση του δικτύου επιδημιολογικής επιτήρησης - εγκατάσταση δικτύου έγκαιρης προειδοποίησης και ταχείας αντίδρασης. Το ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ ανέλαβε κεντρικό ρόλο στην θωράκιση της Δημόσιας Υγείας της χώρας απέναντι σε απειλές που ποίκιλαν από τις συνηθισμένες επιδημικές εξάρσεις μέχρι την ηθελημένη βιοτρομοκρατική ενέργεια. 61

61 - 2005: Νόμος 3370/2005 για τη Δημόσια Υγεία. Μετονομασία σε Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων. Αρμοδιότητες που ξεπερνούν το χώρο επιτήρησης αποκλειστικά λοιμωδών νοσημάτων, επέκταση της πρόληψης-επιτήρησης και σε μη λοιμώδη νοσήματα (χρόνια νοσήματα, εθνικό αρχείο νεοπλασιών, περιβαλλοντική υγιεινή). Σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της προάσπισης της Δημόσιας Υγείας του γενικού πληθυσμού ήταν η κατάρτιση το 2005 Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την αντιμετώπιση Πανδημίας Γρίπης από το ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. Πρόσφατα ολοκληρώθηκε αντίστοιχο εθνικό σχέδιο δράσης για την αντιμετώπιση της αύξησης των κρουσμάτων HIV λοίμωξης στην χώρα. Σήμερα το ΚΕΕΛΠΝΟ αποτελεί ένα σύγχρονο και δυναμικά αναπτυσσόμενο οργανισμό με κεντρικό ρόλο στα ζητήματα Δημόσιας Υγείας της χώρας. Συγκεκριμένα οι βασικές λειτουργίες και προτεραιότητες του οργανισμού είναι: 1)Η πρόληψη των μεταδοτικών νοσημάτων και των χρονιών παθήσεων. Επιδημιολογική επιτήρηση λοιμωδών νοσημάτων καθώς και νοσημάτων υψηλού επιπολασμού. 2) Η προστασία και προαγωγή της υγείας όλων. 3) Αντιμετώπιση έκτακτων κινδύνων ή απειλών υψηλής προτεραιότητας για την Δημόσια Υγεία. 4) Μελέτη των αναγκών των ευπαθών κοινωνικών ομάδων, συμπεριλαμβανομένου του τρόπου ζωής και των συνθηκών που τις επηρεάζουν. 5) Σχεδιασμός και υλοποίηση δράσεων που στοχεύουν στη κοινωνική φροντίδα και την κάλυψη των ειδικών αναγκών των ομάδων αυτών. Στην Ελλάδα, τα δικαιώματα των ασθενών με HIV AIDS προστατεύονται με βάση τις γενικές διατάξεις που αναφέρονται στα δικαιώματα των ασθενών και των χρηστών των υπηρεσιών υγείας της χώρας. Τέτοιες διατάξεις περιέχει το Σύνταγμα (ενδεικτικά: διατάξεις για την προστασία της αξίας και της αυτονομίας του ανθρώπου, την προστασία της υγείας, τη συμμετοχή στην κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας, την ιδιωτικότητα), ο Ποινικός Κώδικας (υποχρέωση για τήρηση ιατρικού απορρήτου), η νομοθεσία του ΕΣΥ (Δικαιώματα Ασθενών καθώς και ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας). Μετά το 1986 τα κρούσματα HIV AIDS είναι υποχρεωτικό να δηλώνονται. Το 2000, μετά από απόφαση της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ), στο ΚΕΕΛΠΝΟ τηρείται αρχείο κρουσμάτων με σκοπό την 62

62 αντιμετώπιση, την παρακολούθηση, τον συντονισμό και την υποβοήθηση των ενεργειών για την πρόληψη της εξάπλωσης της HIV λοίμωξης και του AIDS καθώς και της θεραπευτικής αντιμετώπισης της λοίμωξης. Η εισαγωγή κωδικοποιημένου συστήματος για κάθε ασθενή, διαφυλάσσει επιπλέον την ανωνυμία και το ιατρικό απόρρητο των ασθενών και οροθετικών προσώπων. Παρακάτω παρατίθενται κρίσιμα σημεία του εγγράφου Υ1/3239/472000,που κοινοποιεί το Υπουργείο Υγείας στις υπηρεσίες υγείας. Αναφέρεται σε οδηγίες του ΚΕΕΛΠΝΟ (τις οποίες προφανώς αποδέχεται το Υπουργείο Υγείας), οι οποίες καθορίζουν το πλαίσιο προστασίας σε όλες τις πτυχές της ζωής των ατόμων που ζουν με τον ιό: Πρόκειται για το μοναδικό κείμενο στην εσωτερική έννομη τάξη που αναφέρεται ειδικώς στα δικαιώματα των ασθενών και φορέων HIV/AIDS. Το έγγραφο αυτό επεξηγεί τις παραπάνω Διακηρύξεις των διεθνών οργανισμών και, υπό αυτήν την έννοια, αποτελεί χρήσιμο κείμενο για την ερμηνεία και εφαρμογή του Δικαίου. Οι οδηγίες προβλέπουν42: α) Το δικαίωμα στη σφαίρα του απορρήτου και της ιδιωτικότητας: 1. Όσοι άνθρωποι ζουν με τον ιό του AIDS δεν πρέπει να υφίστανται διακρίσεις στα δικαιώματά τους, έχουν δε κατεξοχήν δικαίωμα στην ιδιωτική σφαίρα του απορρήτου, στην κοινωνική ασφάλεια, στα επιστημονικά οφέλη και στο άσυλο (άρθρο 17). 2. Όσοι ασχολούνται με το δίκαιο, την υγεία, την κοινωνική εργασία και ασφάλιση, έχουν υποχρέωση να σέβονται την αυτονομία, την προστασία της ιδιωτικής σφαίρας, του απορρήτου και να παρέχουν βοήθεια (άρθρο28). 3. Η τήρηση του απορρήτου για την κατάσταση της υγείας οροθετικού και ασθενούς με AIDS είναι θεμελιώδης υποχρέωση όχι μόνο των ιατρών και των επαγγελματιών υγείας, αλλά και του διοικητικού και λοιπού προσωπικού ενός νοσηλευτικού ιδρύματος, όπως και κάθε υπαλλήλου ασφαλιστικού ταμείου και συναφών οργανισμών, καθώς και της πολιτείας (άρθρο 107). 4. Η υποχρέωση για απόρρητο ισχύει και μετά τον θάνατο του ασθενούς αλλά και του ιατρού και δεσμεύει τους κληρονόμους του. Ισχύει και μεταξύ ιατρών και υπηρεσιών (άρθρα 109, 110, 112). 5. Οι επαγγελματίες υγείας έχουν δικαίωμα και υποχρέωση στην αστική και ποινική δίκη να αρνούνται μαρτυρία ενώπιον των δικαστηρίων, αν πρόκειται να αποκαλυφθεί η κατάσταση υγείας του φορέα ή ασθενούς AIDS (άρθρο 107). 63

63 6. Τα αρχεία των οροθετικών ασθενών θα πρέπει να είναι ανώνυμα και εμπιστευτικά (άρθρο 114). β) Την ισότιμη και την κατάλληλη φροντίδα υγείας (πρόληψη και θεραπεία): 1. Όλοι έχουν την υποχρέωση να μεριμνούν για την πρόληψη και για την περίθαλψη αυτών που έχουν μολυνθεί με AIDS (άρθρο 20). 2. Τα νοσοκομεία, οι ιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό υποχρεούνται να παρέχουν περίθαλψη σε οροθετικούς ή ασθενείς με AIDS. Κατά κανένα τρόπο ο φόβος μετάδοσης του ιού στους ίδιους δεν αποτελεί δικαιολογία (άρθρο 91). 3. Δεν επιτρέπεται μεταφορά ασθενούς σε άλλο νοσοκομείο, ούτε διαχωρισμός ασθενών, ούτε υπαίτια καθυστέρηση στην παροχή βοήθειας με το πρόσχημα ότι το νοσοκομείο ή ο υγειονομικός δεν επαρκεί για την ιατρική φροντίδα. Σε παρόμοια περίπτωση, μέχρι να φτάσει κατάλληλη βοήθεια, ο ιατρός (ή όποιος αρμόδιος) είναι υπεύθυνος για την περίθαλψη του οροθετικού ή ασθενούς με τα διατιθέμενα μέσα (άρθρα 97,98). γ) Την εξέταση προσώπου για ανίχνευση των αντισωμάτων του ιού: 1. Δεν επιτρέπεται χωρίς τη ρητή συναίνεση του υπό εξέταση προσώπου, η ανίχνευση των αντισωμάτων του ιού, με σκοπό την προφύλαξη του προσωπικού των νοσοκομείων ή για άλλο λόγο. Επίσης, δεν επιτρέπεται η εξέταση ρουτίνας των ασθενών, παρά μόνον αν υπάρχει ιατρική αναγκαιότητα, κατόπιν ρητής συναίνεσης του ασθενούς, μετά από πλήρη ενημέρωσή του (άρθρα 92, 93). 2. Δεν επιτρέπεται η γενική εξέταση του πληθυσμού, ούτε η εξέταση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων (εκτός από εκδιδόμενα άτομα, αιμοδότες και δότες οργάνων, ιστών και σπέρματος, για λόγους προστασίας τρίτων) (άρθρα 44,45). 3. Εξετάσεις για την ανίχνευση των αντισωμάτων γίνονται μόνο με τη συναίνεση του υπό εξέταση ατόμου, ακόμη κι αν για οποιονδήποτε λόγο κρίνεται ύποπτο για τη νόσο. Η άρνηση να συναινέσει στην εξέταση δεν επιφέρει καμία αρνητική συνέπεια (άρθρα 43, 46). 4. Σε περίπτωση που ανευρίσκεται θετικό το άτομο, οι ιατροί έχουν την υποχρέωση να το αναφέρουν στο ΚΕΕΛΠΝΟ, με τήρηση αυστηρής ανωνυμίας και χωρίς την αναγραφή των προσωπικών δεδομένων του οροθετικού ή του ασθενούς (άρθρο 48). δ) Την ανακοίνωση του θετικού αποτελέσματος στον ασθενή: 1. Η ανακοίνωση θα πρέπει να είναι πάντοτε προσωπική, να πραγματοποιείται με ιδιαίτερη ευαισθησία, να έχει εμπιστευτικό χαρακτήρα και παράλληλα να παρέχεται από εξειδικευμένο προσωπικό για ψυχοκοινωνική στήριξη (άρθρο 102). 64

64 2. Το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό θα πρέπει να παρέχει πλήρη ενημέρωση προς τους οροθετικούς ασθενείς για τη φύση της ασθένειας, τους κινδύνους, τους τρόπους μετάδοσης και την προφύλαξη του σεξουαλικού συντρόφου τους και των τρίτων. Δεν επιτρέπεται όμως να προβαίνουν σε ηθικές αξιολογήσεις ή κρίσεις για τον τρόπο που μολύνθηκε ο οροθετικός ή ο ασθενής (άρθρο 101). ε) Το δικαίωμα της εργασίας οροθετικών ή ασθενών με AIDS: 1. Κάθε άτομο που προσβάλλεται άμεσα από τον ιό θα πρέπει να παραμένει ισότιμο μέλος της κοινωνίας με δικαίωμα σε ίσες ευκαιρίες όσον αφορά την εργασία (άρθρο 16). 2. Η αποκάλυψη μετά την πρόσληψη ότι ο εργαζόμενος είναι οροθετικός, δεν θα πρέπει να έχει καμία δυσμενή συνέπεια για αυτόν (άρθρο 67). 3. Δεν επιτρέπεται η απόλυση ή η δυσμενής αλλαγή των εργασιακών σχέσεων εργαζομένου, όπως μετάθεση, υποβιβασμός, κ.λπ. εξαιτίας και μόνο του γεγονότος ότι είναι οροθετικός (άρθρο 68). 4. Στους εργαζόμενους που έχουν προσβληθεί από τον ιό θα πρέπει να επιτρέπεται να εργάζονται σύμφωνα με τις δυνατότητές τους (άρθρο 70). 5. Δεν επιτρέπεται η εξέταση αντισωμάτων για τον ιό ως προϋπόθεση της πρόσληψης και δεν είναι υποχρεωτικό για οροθετικό να δηλώσει την κατάσταση της υγείας του στον εργοδότη του (άρθρο 64, 65). 6. Ο εργοδότης που γνωρίζει ότι εργαζόμενός του είναι οροθετικός, οφείλει να τηρεί εχεμύθεια (άρθρο 71) ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ Η τήρηση του ιατρικού απορρήτου43, για την κατάσταση της υγείας είναι θεμελιώδης υποχρέωση, όχι μόνον των γιατρών και του υγειονομικού προσωπικού, αλλά και του διοικητικού του λοιπού προσωπικού ενός νοσηλευτικού ιδρύματος, όπως και κάθε υπαλλήλου ασφαλιστικών ταμείων και συναφών οργανισμών, καθώς και της Πολιτείας. Πολύ συχνά, οι οροθετικοί ασθενείς έρχονται αντιμέτωποι με φαινόμενα παραβίασης τους ιατρικού τους απορρήτου και την γνωστοποίηση της ασθένειας τους. Οι πιο συχνές παραβιάσεις του απορρήτου συμβαίνουν συνήθως αμέσως μετά 65

65 την διάγνωση της νόσου. Πολλές φορές, η αποκάλυψη της νόσου γίνεται πρώτα σε συγγενικά πρόσωπα. Επίσης, στον εργασιακό χώρο εύκολα μπορεί να κοινοποιηθεί σε τρίτους από τον γιατρό εργασίας ή ακόμα και από τον εργοδότη, ο οποίος παρανόμως έχει πρόσβαση στον ιατρικό του φάκελο. Ακόμα μια περίπτωση παραβίασης είναι το σχολικό περιβάλλον, όπου την ασθένεια την γνωρίζει μόνο ο σχολίατρος και ο διευθυντής και μπορεί πολύ εύκολα να μαθευτεί λόγω αμελούς φύλαξης των φακέλων των μαθητών. Επιπροσθέτως, η οροθετικότητα ενός ατόμου που απαλλάσσεται από τα στρατιωτικά του καθήκοντα αποκαλύπτεται όταν στο απολυτήριο του δεν αναφέρεται με κρυπτογραφημένο τρόπο η αιτία απόλυσης του. Τέλος, στα σωφρονιστικά ιδρύματα που την γνώση της οροθετικότητας έχουν μόνο ο γιατρός των φυλακών και ο διευθυντής και με πρόφαση την προστασία των σωφρονιστικών υπαλλήλων αλλά και των κρατουμένων μπορεί να το αποκαλύψουν. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1: Καταγγελία γιατρών, που ασχολούνται με ασθενείς AIDS σε δημόσιο νοσοκομείο της Αθήνας, ότι δεν είναι νόμιμο να χορηγούν τα προσωπικά στοιχεία των ασθενών τους στο ΚΕΕΛΠΝΟ κατά τη διαδικασία αναφοράς κρούσματος, εφόσον αυτοί αρνούνται να συγκατατεθούν σε αυτό. Η άποψή τους είναι ότι υπάρχει «σύγκρουση ανάμεσα στο θεσμοθετημένο ιατρικό απόρρητο και στην πίεση που υφίστανται από το ΚΕΕΛΠΝΟ να παραδώσουν σε αυτό τα κωδικοποιημένα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα των οροθετικών ασθενών. Σε περίπτωση που δεν δώσουν οι οροθετικοί ασθενείς τη συγκατάθεση τους για την αναφορά των προσωπικών τους δεδομένων, θα υποχρεώνονται να καταβάλουν εξ ιδίων τις δαπάνες για τα φάρμακά τους, ή να δημοσιοποιούν τα στοιχεία τους, εμφανιζόμενοι οι ίδιοι στον ασφαλιστικό τους φορέα». Ο Συνήγορος έλαβε θέση στο πρόβλημα αυτό βασιζόμενος στο υπ' αριθμ 1319/2004 έγγραφο της Αρχής Προστασίας Δεδομένων προς το ΚΕΕΛΠΝΟ, το οποίο μεταξύ άλλων λέει ότι σύμφωνα με το άρθρο 7 παράγραφος 2 του ν. 2472/1997, η επεξεργασία ονομαστικού αρχείου AIDS χωρίς τη συγκατάθεση του υποκειμένου είναι δυνατή, εφόσον αυτή αφορά θέματα υγείας και εκτελείται από πρόσωπο που ασχολείται κατ' επάγγελμα με την παροχή υπηρεσιών υγείας και υπόκειται σε καθήκον εχεμύθειας και η επεξεργασία είναι απαραίτητη για τη διαχείριση υπηρεσιών υγείας (ασφαλιστική κάλυψη). Ο Συνήγορος του Πολίτη χαρακτήρισε σύννομη τη δράση της διοίκησης (ΚΕΕΛΠΝΟ). ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2: Καταγγελία πολίτη Ζ, ο οποίος εμφάνισε λεμφαδενοπάθεια άγνωστης του 66

66 από δημόσιο νοσοκομείο των Αθηνών σε εξετάσεις για AIDS και βρέθηκε αιτιολογίας, υποβλήθηκε, όπως ισχυρίζεται, χωρίς να ζητηθεί η συγκατάθεσή θετικός. Χωρίς καμία ιδιαίτερη μέριμνα και μπροστά σε τρίτους (προσωπικό του νοσοκομείου) του ανακοινώθηκε ότι είναι φορέας. Ταυτόχρονα και με φαξ και ορολογία που δεν κάλυπτε το ιατρικό απόρρητο ενημερώθηκαν οι εργοδότες του. Επιπροσθέτως, κατά τους ισχυρισμούς του, πριν ακόμα πληροφορηθεί ο ίδιος την ασθένειά του, είχε ενημερωθεί η εξαδέλφη του από νοσηλεύτρια που υπηρετεί στο συγκεκριμένο νοσοκομείο. Όλοι οι συνάδελφοί του στην εργασία του ήταν ενήμεροι για την ακριβή κατάσταση της υγείας του. Τα μέλη της Υγειονομικής Επιτροπής, σύμφωνα με την καταγγελία, «εκφράζοντας για μια ακόμα φορά την ανικανότητά τους να χειριστούν ένα λεπτό και ευαίσθητο θέμα προσπάθησαν να ικανοποιήσουν την περιέργειά τους και το μόνο που είχαν να με ρωτήσουν ήταν που κόλλησα AIDS, προσβάλλοντάς με ακόμα μια φορά και εξευτελίζοντάς με, εκμηδενίζοντας την προσωπικότητά μου και αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά ότι δυστυχώς οι γιατροί που χειρίστηκαν την υπόθεσή μου δεν κράτησαν το ιατρικό απόρρητο, ούτε μεταξύ τους, ούτε και απέναντι σε τρίτους, ενώ στο τέλος έκριναν ότι είμαι ανίκανος να εργαστώ, παρόλο που η κατάσταση της υγείας μου είναι άριστη». Ο Ζ απολύθηκε και από την εργασία του τελικά. Συνοψίζοντας, θα έπρεπε να επισημάνουμε ότι τα αποτελέσματα της παραβίασης του ιατρικού απορρήτου για τα οροθετικά άτομα είναι πολλές φορές καταστροφικά. Η ελληνική κοινωνία δεν είναι ακόμα έτοιμη να δεχθεί τους ασθενείς με αποτέλεσμα να τους περιθωριοποιεί και να τους αποκλείει από σημαντικές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής όπως η εργασία, οι σπουδές και πολλές φορές η ιατρική τους περίθαλψη και το δικαίωμα της υγείας. Το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής αλληλεγγύης μαζί με το ΚΕΕΛΠΝΟ, την ΑΠΔΠΧ και το Συνήγορο του Πολίτη κάνουν προσπάθειες για την βελτίωση της καταστάσεως τόσο σε κοινωνικό όσο και ατομικό επίπεδο. Πρωταρχική τους μέριμνα είναι η διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών τόσο των ασθενών όσο και των συμπολιτών τους. 67

67 5.2 ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ Ακόμα μια κατηγορία ασθενών για τους οποίους ο ΚΙΔ και το νομοθετικό πλαίσιο, έπρεπε να μεριμνήσει ιδιαίτερα, είναι τα προς μεταμόσχευση άτομα. Το νομοθετικό πλαίσιο θα έπρεπε να προστατεύσει δότες και λήπτες για την σωστή και ορθή διαχείριση ενός μεγάλου κεφαλαίου της ιατρικής της μεταμοσχεύσεως. Οι μεταμοσχεύσεις οργάνων και ιστών αποτελούν ένα μεγάλο επίτευγμα της ιατρικής επιστήμης που εδώ και χρόνια χαρίζει το αγαθό της ζωής και της υγείας σε χιλιάδες συνανθρώπους μας. Στη χώρα μας ξεκίνησε πριν από 35 χρόνια με μεταμοσχεύσεις νεφρών από συγγενείς δότες. Η εξέλιξη όμως ώθησε την χώρα μας στη δημιουργία και ψήφιση του Ν.2737/1999 που έθεσε το πλαίσιο που διέπει τις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, ιδρύοντας παράλληλα και τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ). Ο ΕΟΜ44 είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου που εδρεύει στην Αθήνα και εποπτεύεται από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Ο ΕΟΜ μεταξύ άλλων : > Θέτει τους όρους, τις προϋποθέσεις, και την διαδικασία των μεταμοσχεύσεων καθώς και τον ΚΙΔ για την λειτουργία των μονάδων μεταμοσχεύσεων και των τραπεζών ιστών προς μεταμόσχευση. > Είναι υπεύθυνο για την οργάνωση και τον συντονισμό σε τοπικό, κρατικό και διακρατικό επίπεδο την διακίνηση μοσχευμάτων, στα οποία συμπεριλαμβάνεται ο μυελός των οστών. > Είναι υπεύθυνος για την καταχώριση των δωρητών ιστών και οργάνων και υποψηφίων ληπτών. > Εδραιώνει συνεργασίες με αντίστοιχους οργανισμούς και μεταμοσχευτικά κέντρα του εξωτερικού, για την προμήθεια και ανταλλαγή μοσχευμάτων. > Παρέχει ψυχοκοινωνική υποστήριξη στους λήπτες, τους ζωντανούς δότες και τις οικογένειες τους. > Προσπαθεί με κάθε τρόπο και κυρίως μέσω της ενημέρωσης του κοινού για την αύξηση των προς μεταμόσχευση οργάνων. 68

68 5.2.1 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Προσεγγίζοντας την νομοθετική διάσταση των μεταμοσχεύσεων θα θέλαμε να αναφέρουμε ότι με το Ν.Δ. 3372/1955 Περί κερατοπλαστικών εγχειρήσεων"έγινε η πρώτη προσπάθεια ρύθμισης του νομικού καθεστώτος, η οποία όμως κρίθηκε ατελής45. Με τον Ν.821/1978 Περί αφαιρέσεων και μεταμοσχεύσεων βιολογικών ουσιών ανθρώπινης προελεύσεως και κατόπιν με τον τροποποιητικό Ν. 1023/1980 προσπάθησε το ελληνικό κράτος να διευθετήσει το θέμα των μεταμοσχεύσεων που όμως απέτυχε, λόγω λανθασμένων επιστημονικών ορισμών, οι οποίοι καθιστούσαν ανέφικτες κυρίως τις πτωματικές μεταμοσχεύσεις. Κατόπιν τούτου, έγινε μια ακόμη προσπάθεια το 1983 με τον νόμο 1383 για τις μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων", ο οποίος επίσης δεν εφαρμόστηκε επειδή δεν εκδόθηκαν ποτέ οι εκτελεστικές πράξεις που προέβλεπε το κείμενο, καταλήγοντας πλέον το 1999 να εκδοθεί και να εφαρμοστεί για πρώτη φορά ο Ν.2737 (ΦΕΚ 174Α). Η μεταμόσχευση ιστών και οργάνων είναι μια διαδικασία που προωθείται κατά κύριο λόγο από την ιατρική κοινότητα, για αυτό και ο ΚΙΔ 3418/2005 στο άρθρο 32 αναφέρει τα ακόλουθα: 1. Ο ιατρός οφείλει να ενθαρρύνει τις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων που γίνονται για θεραπευτικούς λόγους, παρέχοντας σωστή ενημέρωση και συνεργαζόμενος με τους αντίστοιχους φορείς και υπηρεσίες. 2. Ο ιατρός δεν παρέχει τις υπηρεσίες του εάν η μεταμόσχευση γίνεται ή επιχειρείται να γίνει με οποιοδήποτε αντάλλαγμα ή υποκρύπτει τέτοιο. Η καταβολή των δαπανών που είναι απαραίτητες για τη μεταμόσχευση δεν συνιστά αντάλλαγμα. 3. Ο ιατρός προστατεύει, με κάθε τρόπο, το απόρρητο της ταυτότητας του δότη και του λήπτη ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΗΤΟ Το απόρρητο των πληροφοριών τόσο του δότη όσο και του δέκτη καθώς και των αποθεμάτων παγκόσμιός, φυλάσσεται επαρκώς μέσα από ειδικές ηλεκτρονικές διαδικτυακές υπηρεσίες, έτσι ώστε η πρόσβαση τους να μην είναι εφικτή από κανένα 69

69 άλλο εκτός τους νόμιμους λειτουργούς του συστήματος. Το ιατρικό απόρρητο βέβαια διατηρούν και όσοι είναι παρόντες και συνεργάζονται κατά την λήψη του μοσχεύματος αλλά και κατά την μεταμόσχευση του στον λήπτη. Το άρθρο 13 του Ν.2737/1999 αναφέρεται στη τήρηση ανωνυμίας επισημαίνοντας ότι ή ταυτότητα του νεκρού δότη δεν αποκαλύπτεται στο λήπτη και την οικογένεια του. Δεν αποκαλύπτεται επίσης η ταυτότητα του λήπτη στη οικογένεια του νεκρού δότη".46 Είναι αξιοσημείωτο ότι στον εν λόγω νόμο δεν υπάρχει ούτε μια αναφορά περί ποινικών κυρώσεων ιατρικού απορρήτου. Πιθανόν, να οφείλεται στο ότι τα ζητήματα ανωνυμίας δότη λήπτη καλύπτονται επαρκώς από τον Ν.2472/1997'Περί Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, στο άρθρο 22 παράγραφος 4, Όποιος χωρίς δικαίωμα επεμβαίνει με οποιονδήποτε τρόπο σε αρχείο δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα ή λαμβάνει γνώση των δεδομένων αυτών ή τα αφαιρεί, αλλοιώνει, βλάπτει, καταστρέφει, επεξεργάζεται, μεταδίδει, ανακοινώνει, τα καθιστά προσιτά σε μη δικαιούμενα πρόσωπα ή επιτρέπει στα πρόσωπα αυτά να λάβουν γνώση των εν λόγω δεδομένων, ή τα εκμεταλλεύεται με οποιονδήποτε τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση και χρηματική ποινή και αν πρόκειται για ευαίσθητα δεδομένα με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους και χρηματική ποινή τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου ( ) έως δέκα εκατομμυρίων ( ) δραχμών, αν η πράξη δεν τιμωρείται βαρύτερα από άλλες διατάξεις. Ποινικοποιεί την μετάδοση ή ανακοίνωση προερχόμενη από παραβίαση αρχείων που περιέχουν προσωπικά δεδομένα, όπως στην περίπτωση μας τα μητρώα με τους λήπτες και τα αρχεία δωρητών που τηρούνται στον ΕΟΜ. Μπορούμε σ αυτό το σημείο να επισημάνουμε ότι τις περισσότερες φορές ο δότης δεν είναι δωρητής και τα όργανα αφαιρούνται κατόπιν απόφασης των συγγενών(άρα δεν υφίσταται μητρώο δωρητή). Άρα γίνεται αντιληπτό ότι η δημοσιοποίηση των συμμετεχόντων μιας μεταμόσχευσης δεν καλύπτεται από τον Ν.2472/1997 και στην πράξη ούτε και από τον 2737/1999, λόγω απουσίας ποινικών κυρώσεων. Δυστυχώς, ενώ τα μηνύματα από το διεθνές περιβάλλον είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά και οι επιτυχίες των Ελλήνων ιατρών μάς υπόσχονται πολλά και δίνουν ελπίδα για το μέλλον, η Ελλάδα καταλαμβάνει την τελευταία θέση ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά τον αριθμό των πραγματοποιούμενων μεταμοσχεύσεων από πτωματικούς δότες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2001 η αναλογία του αριθμού μεταμοσχεύσεων από πτωματικούς δότες ανά εκατομμύριο 70

70 πληθυσμού στην Ελλάδα ήταν 2.9, τη στιγμή που στην Ισπανία ήταν 32.5, στην Πορτογαλία 20.2, στην Αυστρία 23.7 και στο Βέλγιο Παρόμοια στασιμότητα ή ακόμα και κάμψη στον αριθμό των διαθέσιμων οργάνων προς μεταμόσχευση διαπιστώνεται τα τελευταία χρόνια παγκοσμίως και οφείλεται, κατά κύριο λόγο, σε απροθυμία των συγγενών στο να συναινέσουν στη δωρεά οργάνων προσφιλών τους προσώπων που χάθηκαν. Οι αιτίες της απροθυμίας αυτής είναι, σίγουρα, πολλές αλλά οι σημαντικότερες πρέπει να αναζητηθούν: 1) στην ελλιπή και, πολλές φορές, εσφαλμένη ενημέρωση ή παραπληροφόρηση του πληθυσμού που συχνά πέφτει θύμα διογκωμένης φημολογίας 2) στην έλλειψη εμπιστοσύνης σε φορείς και γιατρούς και στο φόβο για εμπόριο οργάνων και 3) στις διάφορες προλήψεις και προκαταλήψεις που συνοδεύουν το τέλος της ζωής. Η οργάνωση ενός αποτελεσματικού και αξιόπιστου συστήματος δωρεάς οργάνων βασίζεται σε δύο, κυρίως, παράγοντες: τον Άνθρωπο και την Πολιτεία. Εάν δεν πειστεί, πρώτα απ όλα, ο ίδιος ο πολίτης για την αναγκαιότητα της δωρεάς, αν δε συνειδητοποιήσει ο ίδιος πόσο το δώρο ζωής που προσφέρει μπορεί να ωφελήσει πολλούς άλλους, όσα μέτρα και να πάρει η Πολιτεία, όσες μονάδες, όσα κέντρα και να δημιουργήσει το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο. Και αντίστροφα, αν η Πολιτεία δεν οργανώσει, δεν καταγράψει, δεν ενισχύσει και δε συντονίσει τη μεταμοσχευτική προσπάθεια κάθε καλοπροαίρετη βούληση, κάθε διάθεση προσφοράς θα πάει χαμένη. 71

71 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 72

72 Στα προηγούμενα κεφάλαια παραθέσαμε, αναλύσαμε και διαπιστώσαμε την πολύπλευρη έννοια της προστασίας του ασθενούς, της υγείας του και της ιδιωτικότητας του. Η ιατρική επιστήμη έχει κάνει τεράστια άλματα προσπαθώντας να διατηρήσει ένα από τα σημαντικότερα αγαθά της ζωής, την υγεία. Καθημερινά, ερευνά, παρατηρεί, πειραματίζεται, εξελίσσει φάρμακα, μηχανήματα και τρόπους προάσπισης της υγείας. Στις περισσότερες έννομες τάξεις εξακολουθεί να προστατεύεται το ιατρικό απόρρητο, με την έννοια ότι προστατεύεται όχι μόνο το ιδιωτικό απόρρητο, αλλά και η εμπιστοσύνη του κοινού στο ιατρικό λειτούργημα δεδομένου ότι με αυτό τον τρόπο εξυπηρετείται το δημόσιο συμφέρον της υγείας των ανθρώπων. Ωστόσο είναι γεγονός ότι το ιατρικό απόρρητο λόγω της διοικητικής και οργανωτικής λειτουργίας της πολιτείας αλλά και λόγω των σύγχρονων δομών του συστήματος υγείας βάλλεται από παραβιάσεις που θεωρούνται δικαιολογημένες και αναπόφευκτες επισημαίνοντας μας την ανάγκη βελτίωσης της νομοθεσίας. Αναλύοντας την ιατρική ευθύνη καταλαβαίνουμε ότι η εφαρμογή της δεν αποτελεί τροχοπέδη στην εξέλιξη της τεχνολογίας και την παροχή καλύτερων ιατρικών υπηρεσιών. Ούτε η προσπάθεια των νομικών σήμερα είναι και δεν πρέπει να είναι να υποστηρίξουν τα δικαιώματα των ασθενών ενάντια στα δικαιώματα των γιατρών, αλλά να βρουν την χρυσή τομή μεταξύ των δυο, ώστε να προάγονται στην πράξη τα ανθρώπινα δικαιώματα, η επικοινωνία μεταξύ γιατρού και ασθενούς και η παροχή σωστών ιατρικών υπηρεσιών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Πολλές ενέργειες έχουν γίνει από τον νομοθέτη προσπαθώντας να διαφυλάξει τον ασθενή και την σφαίρα της ιδιωτικότητας τους. Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί σε ευαίσθητες κατηγορίες ασθενών όπως είναι οι οροθετικοί που η αποκάλυψη της αρρώστιας τους έχει ως αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση τους σε προσωπικό, κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο και τους στερείται έμμεσα το δικαίωμα στα κοινά. Η επιτυχία του έχει επιβεβαιωθεί και έχει αμφισβητηθεί εξίσου πολλές φορές. Οι ασθενείς γνωρίζοντας πλέον τα δικαιώματα τους και έχοντας στο πλευρό τους τον συνήγορο του πολίτη και την αρχή προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα διεκδικούν, καταγγέλλουν και αποζητούν την δικαιοσύνη. Οι περισσότερες παραβιάσεις των προσωπικών δεδομένων υγείας δεν οφείλονται σε κακόβουλες πράξεις αλλά σε ελλειπή ενημέρωση και οργάνωση, αν και όσον αφορά τις παραδοσιακές μορφές επεξεργασίας αυτοματοποιημένες ή μη, το θεσμικό πλαίσιο είναι επαρκές. Όμως στο πλαίσιο των στόχων της ηλεκτρονικής 73

73 υγείας υπάρχει ανάγκη συμπλήρωσης του θεσμικού πλαισίου και καταλληλότερος σχεδιασμός των πληροφοριακών συστημάτων. Ο ηλεκτρονικός φάκελος μπορεί να διευκολύνει την διαθεσιμότητα των δεδομένων, θα πρέπει όμως να ικανοποιούνται και οι υπόλοιποι στόχοι της ασφάλειας των δεδομένων μέσω μηχανισμών αυθεντικοποίησης του χρήστη και της μη αμφισβήτησης της πρόσβασης. Σήμερα ο γιατρός έχει να αντιμετωπίσει ένα μεγάλο επιστημονικό μέτωπο και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις κάθε ομάδας ασθενών, που λόγω της κατάστασης της μπορεί να διαφοροποιείται από το υπόλοιπο σύνολο. Συχνά έρχεται αντιμέτωπος με προσωπικά διλήμματα και νομοθετικές διατάξεις. Πολλές φορές καλείται να επιλέξει ανάμεσα στο καλό του ενός και το καλό της κοινωνίας. 74

74 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Μεράκου Κ.,Δάλλα Α.,Θεοδωρίδης Δ.,Ιατρικό απόρρητο, οι «κατά συνθήκη» παραβιάσεις, Κουτσελίνη, Βασικές αρχές βιοηθικής ιατρικής δεοντολογίας και ιατρικής ευθύνης, Εκδόσεις Παρισιανός Αθήνα 1999, σελ Το ίδιο, σελ Συνήγορος του πολίτη, ιατρικό απόρρητο, εκδόσεις Σακκουλάς, αθήνα 2006, σελ Α.Ν. 1565/ Β.Δ. 25.5/ Ν.3418/2005(ΦΕΚ Α 278/ ) 9. Όοννηϊβ Οείττιοη,υγιής σεβασμός, η ηθική στη φροντίδα υγείας, Αθήνα 1997, σελ Συνήγορος του πολίτη, ό.π. σελ Ό.π. σελ Ό.π. σελ Ό.π. σελ Ό.π. σελ Αναπλιώτου-Βαζαίου, Γενικές αρχές ιδιωτικού δικαίου,εκδόσεις Σακκουλάς Αθήνα 1993, σελ Συνήγορος του πολίτη, ό.π. σελ Ποινικός κώδικας, δεύτερο βιβλίο 18. Αλεξιάδης, εισαγωγή στο ιατρικό δίκαιο, εκδόσεις Δημοπούλου 1996,σελ Ποινικός κώδικας, πρώτο βιβλίο 20. Ν.3418/ Κουτσελίνη-Μιχαλοδημητράκη, ιατρική ευθύνη, Γενικά και ειδικά θέματα ιατρικής αμέλειας κι ιατρικής ευθύνης,αθήνα 1984, σελ Ποινικός κώδικας, πρώτο βιβλίο 25. Κουτσελίνη, ό.π., σελ Ό.π. σελ Το ίδιο 28. Ό.π. σελ Μανιάτης, σημειώσεις νομοθεσίας υγείας και πρόνοιας, Καλαμάτα 2007,σελ Συνήγορος του πολίτη, Ό.π., σελ Συνήγορος του πολίτη, σελ Ό.π. σελ Άρθρο 21 Ν.2472/ Παπαζήση,Αστική ευθύνη και aids/hiv νόσος, εκδόσεις Σακκουλάς Συνήγορος του πολίτη, ό.π., σελ Το ίδιο 42. Υ 1/3239/ Συνήγορος του πολίτη, ό.π. σελ Κούρτης,αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων, Εκδόσεις Σακκουλάς, σελ Ν.2737/1999(ΦΕΚ 174 Α ) 75

75 Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ Α.Ν.: ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ Β.Δ.:ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ Κ.Ι.Δ.:ΚΩΔΙΚΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ Ν.Π.Δ.Δ.:ΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ν.Π.Ι.Δ.:ΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Κ.Δ.Δ.:ΚΩΔΙΚΑΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Π.Κ.:ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ Η.Ι.Φ.ιΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΦΑΚΕΛΟΣ ΚΕ.Σ.Υ.:ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΥΓΕΙΑΣ Κ.Π.Σ.:ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ Π.Δ.:ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ Π.Κ.Δ.:ΠΟΙΝ1ΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Κ.Πολ.Δ. :ΚΩΔΙΚΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Α.Κ.:ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Π.Ι.Σ.:ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ Ε.Ο.Ο.:ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ Ε.Σ.Υ.:ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ Δ.Σ.:ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Ι.Σ.Α.:ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΘΗΝΩΝ ΣτΠ:ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Κ.Π.Σ. Α Ν Τ ΡΙΚ Ο ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Ε.Δ.Ε.:ΕΝΟΡΚΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ Σ:ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΑΠΔΠΧ:ΑΡΧΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ Δ.Υ.ΠΕ.ιΔΙΟΙΚΗΣΕΙΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ Κ.Ε.Δ.Ε:ΚΩΔΙΚΑΣ ΕΙΣΠΡΑΞΕΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΣΟΔΩΝ ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.'.ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ Κ.Ε.Ε.Λ.:ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΕΙΔΙΚΩΝ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ Ε.Ο.Μ.:ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ 76

76 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Κουτσελίνη, Βασικές αρχές βιοηθικής ιατρικής δεοντολογίας και ιατρικής ευθύνης, Εκδόσεις Παρισιανός Αθήνα Συνήγορος του πολίτη, ιατρικό απόρρητο, εκδόσεις Σακκουλάς, Αθήνα Downie Calmon,υγιής σεβασμός, η ηθική στη φροντίδα υγείας, Αθήνα Αναπλιώτου-Βαζαίου, Γενικές αρχές ιδιωτικού δικαίου,εκδόσεις Σακκουλάς Αθήνα Αλεξιάδης, εισαγωγή στο ιατρικό δίκαιο, εκδόσεις Δημοπούλου Κουτσελίνη-Μιχαλοδημητράκη, ιατρική ευθύνη, Γενικά και ειδικά θέματα ιατρικής αμέλειας κι ιατρικής ευθύνης,αθήνα Μανιάτης Α, σημειώσεις νομοθεσίας υγείας και πρόνοιας, Καλαμάτα Δάλλα-Βοργιά, Απόρρητο και ιατρική έρευνα, Αθήνα Τούσης Α.-Γεωργίου Λ., Ποινικός κώδικας, β ημιτόμος, Αθήνα Παπαζήση,Αστική ευθύνη και aids/hiv νόσος, εκδόσεις Σακκουλάς Κούρτης Μ.,Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων, Εκδόσεις Σακκουλάς,Αθήνα Ν.3418/2005 Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας 13. Φουντεδάκη Κ., Αστική ιατρική ευθύνη, Εκδόσεις Σακκουλάς,Αθήνα Μεράκου Κ,,Δάλλα Α,,Θεοδωρίδης Δ.,Ιατρικό απόρρητο, οι «κατά συνθήκη» παραβιάσεις, Ν.2472/1997 ΑΡΧΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ 16. Ν.2071/1992 ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ 17. Ν.2373/1999 ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Ποινικός κώδικας, δεύτερο βιβλίο 25. Ποινικός κώδικας, πρώτο βιβλίο 26. Δάλλα-Βοργιά Π.,Ιατρικό απόρρητο και aids,αθήνα