ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΑ. (Σημειώσεις θεωρητικού μέρους μαθήματος) Δρ Άννα Ασημακοπούλου & Δρ Αλέξιος Αλεξόπουλος Επίκουροι καθηγητές Τμήματος Φυτικής Παραγωγής

Transcript

1 ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΑ (Σημειώσεις θεωρητικού μέρους μαθήματος) Δρ Άννα Ασημακοπούλου & Δρ Αλέξιος Αλεξόπουλος Επίκουροι καθηγητές Τμήματος Φυτικής Παραγωγής Καλαμάτα 2013

2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αμπελουργία στον κόσμο Η αμπελουργία στην Ελλάδα Αμπελουργικά προϊόντα ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ Ριζικό σύστημα Κορμός Κληματίδα Φύλλα Έλικες Οφθαλμοί Άνθη Καρπός Γίγαρτο ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ Αύξηση Αποθησαυρισμός Χειμέρια ανάπαυση Διακίνηση και μεταφορά των αποθησαυριστικών ουσιών Αναπαραγωγική φάση ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ Έδαφος Κλίμα ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ Γενικά Ανθεκτικά στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρας είδη του γένους Vitis Υβρίδια από διασταυρώσεις μεταξύ αμερικανικών ειδών του γένους Vitis Σημαντικά για την ελληνική αμπελουργία υποκείμενα ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Εργασίες που εφαρμόζονται κατά το 1 ο έτος μετά τη φύτευση Κλάδεμα Κατεργασία του εδάφους Άλλοι τρόποι αντιμετώπισης των ζιζανίων Άρδευση Λίπανση Προσδιορισμός λιπαντικών αναγκών της αμπέλου Λίπανση Γενικές αρχές Βασική λίπανση Λίπανση στα πρώτα στάδια ανάπτυξης των πρέμνων Λίπανση κατά την παραγωγική περίοδο Συμπτώματα τροφοπενιών Συμπτώματα περίσσειας ή τοξικότητας θρεπτικών στοιχείων Εχθροί και ασθένειες της αμπέλου ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ (ΤΡΥΓΟΣ) ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ... 61

4 13.1. Επιτραπέζιες ποικιλίες Ελληνικές οινοποιήσιμες ποικιλίες αμπέλου Λευκές οινοποιήσιμες ποικιλίες αμπέλου Έγχρωμες οινοποιήσιμες ποικιλίες αμπέλου Ξένες οινοποιήσιμες ποικιλίες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 75

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Η αμπελουργία στον κόσμο Η καλλιέργεια του αμπελιού φαίνεται πως ξεκίνησε από την νότια περιοχή του Καυκάσου πριν από περίπου χρόνια και διαδόθηκε στη Μεσοποταμία όπου αναπτύχθηκε και ο πρώτος ανθρώπινος πολιτισμός. Στη Μεσόγειο και στην Ελλάδα το αμπέλι ήρθε αργότερα περνώντας από τη Φοινίκη, το σημερινό Λίβανο. Σήμερα το αμπέλι καλλιεργείται σε όλο σχεδόν τον κόσμο, στο Βόρειο και Νότιο ημισφαίριο της γης και στο γεωγραφικό πλάτος του εύκρατου κλίματος όπου ευνοείται η καλλιέργειά του. Εντούτοις, είναι χαρακτηριστικό ότι στις χώρες που βρίσκονται κοντά και γύρω στη λεκάνη της Μεσογείου είναι συγκεντρωμένο σημαντικά μεγάλο ποσοστό της παγκόσμια καλλιεργούμενης έκτασης και παραγωγής. Αλλά πρέπει να σημειώσουμε ότι και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπου το αμπέλι καλλιεργείται τα τελευταία χρόνια, οι εκτάσεις ήδη είναι σημαντικές, και η Αργεντινή με τη Χιλή αποτελούν σημαντικές ανταγωνίστριες χώρες. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Αμπέλου και Οίνου (Organisation Internationale de la Vigne et du Vin), το 2011 η καλλιέργεια του αμπελιού καταλάμβανε παγκοσμίως 78 εκατομμύρια στρέμματα, παράγοντας συνολικά 67,5 εκατομμύρια τόνους σταφύλια ( από τα οποία ποσοστό 68% είχαν προορισμό την παραγωγή οίνων, 30% επιτραπέζια χρήση και 2% σταφίδων Η αμπελουργία στην Ελλάδα Ιστορικά στοιχεία Όπως η Ελλάδα θεωρείται κοιτίδα του πολιτισμού, έτσι μπορεί να πει κανείς πως είναι και κοιτίδα της αμπελουργίας, γιατί στη χώρα μας το αμπέλι μαζί με την ελιά αποτέλεσαν τη βάση της οικονομικής ανάπτυξης που γέννησε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Απ τους Έλληνες το αμπέλι πέρασε στη Ρώμη, τη Γαλλία, την Ισπανία και σ όλες τις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Ο οίνος στην αρχαία Ελλάδα θεωρούταν πρωταρχικό αγαθό κι εκτός απ τις διασκεδάσεις έπαιρνε μέρος και σε πνευματικές και φιλοσοφικές ενασχολήσεις, στα περίφημα συμπόσια. Για να μπορεί να συντηρηθεί ο οίνος ήταν υψηλόβαθμος, και γι αυτό πινότανε πάντοτε αραιωμένος με νερό, σε αναλογία συνήθως 1:2 ή και 1

6 περισσότερο. Εξαιτίας αυτής της συνήθειας, η χώρα μας είναι η μόνη που ονόμασε τον οίνο κρασί, λέξη που προέρχεται από το αρχαίο ρήμα κεράννυμι, κράμα, κρασί. Η Ελλάδα ήταν επίσης η πρώτη χώρα που καθόρισε την έννοια των εκλεκτών τοπικών οίνων. Περίφημοι ήταν οι αρχαίοι οίνοι της Χίου (ο Αριούσιος θεωρούταν ο καλύτερος όλων), Θάσου, Θήρας, Σκιώνης και Μένδης (Χαλκιδικής), καθώς επίσης ο αρχαίος ρητινίτης οίνος (η σύγχρονη ρετσίνα ). Τη ρητίνη πρόσθεταν οι πρόγονοί μας προφανώς για λόγους συντήρησης, αφού καθώς διασπάται στον πυθμένα του βαρελιού απελευθερώνει υγρή παραφίνη που καλύπτει την επιφάνεια του κρασιού και το εμποδίζει να ξινίσει. Εκτάσεις αμπελοκαλλιέργειας στην Ελλάδα Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται οι εκτάσεις των καλλιεργούμενων αμπελώνων με προορισμό την παραγωγή οίνων, επιτραπέζιων σταφυλιών και σταφίδων στη χώρα μας, κατά το 2005 και 2006, και οι αντίστοιχες παραγωγές (Στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας-ΕΣΥΕ). Πίνακας 1. Εκτάσεις (σε χιλιάδες στρέμματα) και παραγωγή (σε τόνους) αμπελώνων με προορισμό την παραγωγή οίνων, επιτραπέζιων σταφυλιών και σταφίδων, κατά το 2005 και 2006, σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας (ΕΣΥΕ). 2

7 1.3. Αμπελουργικά προϊόντα Η άμπελος καλλιεργείται για την παραγωγή σταφυλιών για επιτραπέζια κατανάλωση, σταφίδων, οίνου, χυμών και κονσερβών. Επιτραπέζια σταφύλια Μερικές ποικιλίες της αμπέλου παράγουν σταφύλια, τα οποία κυρίως χρησιμοποιούνται για άμεση κατανάλωση από τον άνθρωπο ως νωπά φρούτα. Οι ποικιλίες αυτές χρησιμοποιούνται για την παραγωγή επιτραπέζιων σταφυλιών, λόγω των ιδιοτήτων που έχουν και οι οποίες αφορούν στην εποχή ωρίμανσης των σταφυλιών, το μέγεθός τους και το σχήμα τους, το μέγεθος, το σχήμα και τη δομή της ράγας, καθώς και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά και τη γεύση τους. Τα νωπά σταφύλια, ως εύγευστα φρούτα, περιέχουν σάκχαρα σε μεγάλες ποσότητες, ανόργανα άλατα και βιταμίνες, με πολύ σημαντικές διαιτητικές ιδιότητες. Επίσης η περιεκτικότητά τους σε λιπαρές ουσίες και πρωτεΐνες είναι χαμηλή και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία στις σύγχρονες καταναλωτικές συνθήκες, όπου ο ανθρώπινος οργανισμός καταπονείται αρκετά με την κατανάλωση λιπών και πρωτεϊνών. Σταφίδες Η αποξήρανση των σταφυλιών ορισμένων ποικιλιών της αμπέλου κάτω από φυσικές ή τεχνητές συνθήκες και η παραγωγή σταφίδας, δίνει τη δυνατότητα κατανάλωσης των καρπών όλο το χρόνο. Η διαδικασία αυτή ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Η ξηρά σταφίδα είναι ένα προϊόν πλούσιο σε ενέργεια (3.340 calories/kg) και η περιεκτικότητά της σε σάκχαρα φθάνει το 60-68%. Οι σταφίδες συνήθως παράγονται από ποικιλίες με σταφύλια υψηλής περιεκτικότητας σε σάκχαρα, τα οποία έχουν ράγες μικρού μεγέθους, συνήθως αγίγαρτες και με λεπτό φλοιό για να είναι εύκολη η αποξήρανσή τους. Για την παραγωγή σταφίδας καλλιεργούνται κυρίως οι ποικιλίες Σουλτανίνα, Κορινθιακή και Μοσχάτο Αλεξανδρείας. Η χώρα μας αποτελούσε και αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες χώρες παραγωγής σταφίδας. 3

8 Οίνος Ο οίνος είναι προϊόν της αλκοολικής ζύμωσης του χυμού της σταφυλής, ο οποίος ονομάζεται και γλεύκος ή μούστος. Το γλεύκος παράγεται από την έκθλιψη των σταφυλιών και η πυκνότητά του κυμαίνεται από 1,05 έως 1,13. Στο γλεύκος των σταφυλιών περιέχονται νερό (70-80%), σάκχαρα, οξέα, χρωστικές, τανίνες, αζωτούχες ουσίες, πηκτινικές ύλες και ιχνοστοιχεία. Οι ποικιλίες της αμπέλου που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για την παραγωγή σταφυλιών προς οινοποίηση, αποκαλούνται οινοποιήσιμες ποικιλίες. Κάποιες ποικιλίες θεωρούνται διπλής χρήσης, δεδομένου ότι χρησιμοποιούνται τόσο ως επιτραπέζιες όσο και ως οινοποιήσιμες. Όμως και μερικές επιτραπέζιες ποικιλίες, όταν η νομοθεσία δεν το απαγορεύει, μπορούν να χρησιμοποιούνται επίσης για οινοποίηση, καθώς και οποιαδήποτε άλλη ποικιλία, της οποίας η εποχή ωρίμανσης των σταφυλιών και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά επιτρέπουν την οινοποίηση του γλεύκους. Χυμός σταφυλιού, σταφύλι κονσέρβα, τρυγικά υποπροϊόντα, ξύδι, κ.ά. Πρόκειται για προϊόντα της αμπέλου τα οποία παράγονται μετά από κατάλληλη επεξεργασία των σταφυλιών. 2. ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ Το αμπέλι ανήκει στην οικογένεια Vitaceae (ή Ampelidaceae) της τάξης Rhamnales. Η οικογένεια αυτή περιλαμβάνει 14 γένη, από τα οποία το γένος Vitis ενδιαφέρει την αμπελουργία. Σ αυτό υπάγονται τα υπογένη: α) Euvitis, στο οποίο ανήκει το είδος Vitis vinifera (άμπελος η οινοφόρος), δηλαδή το ευρωπαϊκό αμπέλι, καθώς και διάφορα ασιατικά και αμερικανικά είδη, μεταξύ των οποίων τα V. Berlandieri, V. Rupestris, V. Riparia, καθώς και β) Muscandinia, που περιλαμβάνει είδη της Β. Αμερικής, κυρίως για την αντοχή τους σε προσβολές φυλλοξήρας και νηματωδών καθώς και στον ιό του μολυσματικού εκφυλισμού. Τα προαναφερόμενα είδη μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διασταυρώσεις με ποικιλίες του υπογένους Euvitis για τη δημιουργία υποκειμένων ανθεκτικών στις πιο πάνω παθήσεις. Το V. vinifera διακρίνεται σε δύο υποείδη: το V. vinifera silvestris (άγριο αμπέλι) και το V. vinifera sativa. Το V. vinifera sativa περιλαμβάνει όλες τις καλλιεργούμενες ποικιλίες. 4

9 3. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ 3.1. Ριζικό σύστημα Το ριζικό σύστημα του φυτού αποτελείται από την κύρια ρίζα, τις δευτερεύουσες ρίζες (ριζικά μπράτσα) και τα ριζικά τριχίδια, τα οποία χρησιμεύουν για την απορρόφηση νερού και θρεπτικών στοιχείων από το έδαφος. Ο κύριος όγκος του ριζικού συστήματος του φυτού βρίσκεται σε βάθος cm. Το ριζικό σύστημα των σπορόφυτων είναι αρχικά πασσαλώδες αλλά στη συνέχεια αναπτύσσονται πλευρικά ριζικά τριχίδια, ένα μεγάλο μέρος των οποίων καταστρέφεται κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Το ριζικό σύστημα του φυτού παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη και αποτελεί περίπου το 30-40% του ξηρού βάρους ολόκληρου του φυτού Κορμός Ο κορμός του φυτού κυμαίνεται σε ύψος από 50 cm έως και 2,5 m και εξαρτάται από το σύστημα μόρφωσης που έχει επιλεγεί για την καλλιέργεια. Ο κορμός του φυτού πρέπει να είναι ευθυτενής και ισχυρός. Αυτό επιτυγχάνεται κλαδεύοντας αυστηρά κατά τον πρώτο χρόνο της εγκατάστασης των φυτών στον αγρό. Στη συνέχεια ο ζωηρός βλαστός δένεται ισχυρά σε ένα στήριγμα. Ο κορμός πρέπει να διατηρείται σε καλή (υγιεινή) κατάσταση και για το λόγο αυτό αποφεύγεται η εφαρμογή βαθιών τομών. Επιπλέον πρέπει να αποφεύγεται και οποιοσδήποτε τραυματισμός του γιατί στο κάμβιο (δηλ. μεταξύ της επιδερμίδας και του ξύλου) γίνεται ο πολλαπλασιασμός των κυττάρων Κληματίδα Πρόκειται για ετήσιους βλαστούς οι οποίοι είναι αρχικά πράσινοι και στη συνέχεια ξυλοποιούνται και αποκτούν σκούρο χρωματισμό (καφέ). Στην κληματίδα διακρίνονται τα γόνατα, τα μεσογονάτια διαστήματα και φέρονται οι οφθαλμοί, τα φύλλα, οι ταξιανθίες και οι έλικες. Οι κληματίδες ανάλογα με την ποικιλία, το σύστημα μόρφωσης του πρέμνου και το κλάδεμα το οποίο εφαρμόζεται διακρίνονται σε κεφάλια τα οποία έχουν μικρό μήκος και φέρουν 1-3 μάτια και σε αμολυτές όπου αφήνονται 6-10 μάτια. 5

10 Εικόνα 3.1. Μορφολογικά χαρακτηριστικά πρέμνου 3.4. Φύλλα Τα φύλλα έχουν μεγάλο μέγεθος και είναι πλατιά και παλαμοειδή με ή χωρίς λοβούς (3 ή 5) ανάλογα με την ποικιλία. Η εμφάνισή τους γίνεται σταδιακά στο βλαστό και από τη στιγμή της έκπτυξής τους μέχρι την πλήρη ανάπτυξή τους απαιτούνται ημέρες ενώ μετά από 4-5 μήνες ξεκινά η πτώση τους Έλικες Πρόκειται για φυτικούς σχηματισμούς (όργανα) ιδιαίτερης οργάνωσης και λειτουργίας τα οποία έχουν κοινή προέλευση με τα άνθη. 6

11 Εικόνα 3.2. Μορφολογικά χαρακτηριστικά βλαστού, φύλλου και κληματίδας της αμπέλου 3.5. Οφθαλμοί Οι οφθαλμοί (μάτια) βρίσκονται στα γόνατα της κληματίδας στη μασχάλη των φύλλων όπου και εμφανίζονται εναλλάξ. Είναι σύνθετοι αποτελούμενοι στην πραγματικότητα από 2 οφθαλμούς εκ των οποίων ο ένας ονομάζεται ταχυφυής και ο άλλος λανθάνων. Ο ταχυφυής είναι πιο ογκώδης και βλαστάνει κατά την περίοδο του σχηματισμού του στο βλαστό. Από τον ταχυφυή αναπτύσσεται βλαστός που ονομάζεται μεσοκάρδιος 7

12 ο οποίος μπορεί να είναι μόνιμος οπότε και στη συνέχεια ξυλοποιείται ή μπορεί να είναι προσωρινός οπότε και αποκολλάται προς το τέλος της τρέχουσας βλαστικής περιόδου. Ο λανθάνων εκτός από μικρότερο μέγεθος έχει και πολύ αργό ρυθμό ανάπτυξης. Αναπτύσσεται την επόμενη χρονιά του σχηματισμού του και δίνει τον κύριο βλαστό. Οι λανθάνοντες οφθαλμοί που βρίσκονται στη βάση της κληματίδας (στεφάνη) ονομάζονται φυλλίτες ή στεφανίτες. Οι λανθάνοντες οφθαλμοί διακρίνονται σε καρποφόρους (μικτούς) οι οποίοι δίνουν έναν βλαστό με 4 ταξιανθίες (συνήθως) και σε φυλλοφόρους οι οποίοι δίνουν βλαστό που φέρει μόνο φύλλα. Στο αμπέλι υπάρχουν και οφθαλμοί οι οποίοι βρίσκονται στο παλιό ξύλο (κορμό, μπράτσα, ξύλο ηλικίας μεγαλύτερης των δύο ετών) και οι οποίοι ονομάζονται τυφλοί ή κοιμώμενοι ή οφθαλμοί παλιού ξύλου. Οι οφθαλμοί αυτοί μπορεί να βλαστήσουν κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες. Εικόνα 3.3. Οφθαλμοί της αμπέλου 3.6. Άνθη Τα άνθη εμφανίζονται σε βοτρυώδεις ταξιανθίες μετά το 4ο - 6ο γόνατο του βλαστού. Είναι μικρά και πρασινωπά, χωρίς καλά σχηματισμένο κάλυκα και με στεφάνη η οποία αποτελείται από 5 ενωμένα πέταλα που σχηματίζουν το πηλίδιο. Έχουν 5 μικρούς στήμονες οι οποίοι φέρουν δίχωρους ανθήρες και η ωοθήκη είναι δίχωρη. Η άνθηση πραγματοποιείται 6-10 εβδομάδες μετά την εμφάνιση κάθε ταξιανθίας. 8

13 Εικόνα 3.4. Άνθος 3.7. Καρπός Ο καρπός είναι ράγα σαρκώδης η οποία περικλείεται από το περικάρπιο και αποτελείται από τη σάρκα και τα γίγαρτα. Οι καρποί εμφανίζονται πολλοί μαζί σε ταξικαρπίες, οι οποίες αποτελούνται από τη ράχη που μαζί με τις διακλαδώσεις και τους ποδίσκους ονομάζεται βόστρυχος. Εικόνα 3.5. Καρπός (ράγα) 3.8. Γίγαρτο Το γίγαρτο αποτελείται από το ράμφος και το σώμα (χάλαζα, ραφή, τροπίδα). Το σχήμα του γίγαρτου είναι χαρακτηριστικό για κάθε ποικιλία και μπορεί να είναι είτε σφαιρικό είτε απιοειδές με λεπτό ή μακρύ ράμφος. Σε κάθε ράγα υπάρχουν συνήθως 1-3 γίγαρτα. 9

14 4. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ Κατά τη διάρκεια του έτους, η ανάπτυξη των πρέμνων μπορεί να διακριθεί σε πέντε φάσεις κατά τις οποίες συμβαίνουν διαφορετικές φυσιολογικές διεργασίες. Οι φυσιολογικές αυτές φάσεις είναι: η αύξηση, ο αποθησαυρισμός, η χειμέρια ανάπαυση, η φάση της μεταφοράς και διακίνησης αποθησαυριστικών ουσιών και τέλος η αναπαραγωγική φάση Αύξηση Η φάση της αύξησης καλύπτει μία μεγάλη χρονική περίοδο η οποία ξεκινά από τη στιγμή της έναρξης της βλάστησης των οφθαλμών και εκτείνεται μέχρι και την ωρίμανση των καρπών. Σε αυτή τη φάση περιλαμβάνονται πολλές μορφολογικές αλλαγές που παρατηρούνται στα πρέμνα, όπως είναι: η έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών (εμφανίστηκαν στο πρέμνο το προηγούμενο έτος), η ανάπτυξη και διαφοροποίηση των βλαστών (τρέχουσα βλάστηση) καθώς και η ανάπτυξη και ωρίμανση των καρπών. Η εκβλάστηση των λανθανόντων οφθαλμών οι οποίοι παρέμειναν στην κληματίδα (παραγωγική μονάδα) κατά το χειμωνιάτικο κλάδεμα καρποφορίας γίνεται σταδιακά σε κάθε κληματίδα. Σαν χρονική στιγμή έναρξης αυτής της φάσης θεωρείται συνήθως η στιγμή κατά την οποία έχει εκπτυχθεί το 50% των λανθανόντων οφθαλμών των κληματίδων του πρέμνου. Τα στάδια στα οποία μπορεί να διακριθεί η έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών είναι τα εξής: (1) διόγκωση του οφθαλμού, (2) απομάκρυνση (πτώση) των λεπίων του οφθαλμού και εμφάνιση πυκνού χνουδιού, (3) εμφάνιση του βλαστικού κώνου, (4) έξοδος φυλλαρίων (ροζέττα), (5) ξεδίπλωμα και εμφάνιση νεαρών φύλλων, (6) εμφάνιση ταξιανθιών, (7) εξέλιξη ταξιανθιών, (8) στάδιο «μούρου», (9) πλήρης άνθηση, (10) καρπόδεση. Η χρονική στιγμή κατά την οποία ξεκινά η έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών εξαρτάται κυρίως από την ποικιλία, τη θερμοκρασία και την εφαρμοζόμενη αμπελοκομική τεχνική (καλλιέργειας). Ποικιλία. Συνήθως στις πρώιμες ποικιλίες η έκπτυξη των οφθαλμών ξεκινά νωρίτερα την άνοιξη και σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό παρατηρείται ακόμη και όταν η 10

15 θερμοκρασία είναι μεγαλύτερη από 5 ο C. Πάντως ο χρόνος έκπτυξης των οφθαλμών δεν είναι απαραίτητο να συνδέεται και με το χρόνο ωρίμανσης των σταφυλιών. Έτσι υπάρχουν ποικιλίες πρώιμες ως προς την έκπτυξη των οφθαλμών αλλά όχι πρώιμες ως προς την ωρίμανση των σταφυλιών. Θερμοκρασία. Η θερμοκρασία επηρεάζει καθοριστικά την έκπτυξη των οφθαλμών αλλά η επίδρασή της εξαρτάται από την ποικιλία. Σε γενικές γραμμές η αύξηση της θερμοκρασίας σε επίπεδα πάνω από τους 10 ο C προκαλεί λογαριθμική αύξηση του αριθμού των οφθαλμών που εκπτύσσονται σε ένα πρέμνο, αυξάνοντας σημαντικά το ρυθμό έκπτυξης των οφθαλμών. Καλλιεργητική τεχνική. Η εφαρμοζόμενη καλλιεργητική τεχνική, όπως ο χρόνος εκτέλεσης του κλαδέματος, η αυστηρότητα του χειμωνιάτικου κλαδέματος και η κατάσταση ζωηρότητας στην οποία διατηρούνται τα πρέμνα είναι παράγοντες που επηρεάζουν τη χρονική στιγμή έκπτυξης των λανθανόντων οφθαλμών του πρέμνου. Οι κυριότεροι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε όψιμη έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών ενός πρέμνου είναι: 1. η εξάντληση των φυτών λόγω κακής θρέψης ή υπερβολικού φορτίου ή προσβολής ή παγετοπληξίας, 2. η παράταση της βλαστικής περιόδου κατά το φθινόπωρο λόγω υψηλών θερμοκρασιών ή εφαρμογής άρδευσης, και 3. η διατήρηση παραγωγικών μονάδων μεγάλου μήκους στο πρέμνο. Η εκβλάστηση των οφθαλμών της τρέχουσας βλάστησης περιλαμβάνει την εκβλάστηση του επάκριου και των ταχυφυών οφθαλμών οι οποίοι σχηματίζονται στους βλαστούς που αναπτύσσονται από τους λανθάνοντες οφθαλμούς που είχαν διατηρηθεί στην παραγωγική μονάδα (κληματίδα) από τον προηγούμενο χρόνο. Ο επάκριος οφθαλμός ασκεί κυριαρχία επί της έκπτυξης των κατώτερων οφθαλμών του βλαστού (κυριαρχία της κορυφής) και η αφαίρεσή του (κορυφολόγημα) επιτρέπει την ταχύτατη έκπτυξη των ταχυφυών. Η κυριαρχία της κορυφής θεωρείται ότι ελέγχεται ορμονικά, από τη σχετική αναλογία κυρίως αυξινών και κυτοκινινών. Η έκπτυξη των ταχυφυών οφθαλμών εξαρτάται, εκτός από την παρεμποδιστική δράση του επάκριου οφθαλμού, και από την κατάσταση ευρωστίας του πρέμνου. Συνήθως εκπτύσσονται οι ταχυφυείς οφθαλμοί που βρίσκονται σε απόσταση cm κάτω από τον επάκριο οφθαλμό. Επιπλέον, έκπτυξη πολλών ταχυφυών και ανάπτυξη 11

16 μεσοκαρδίων (βλαστών) μπορεί να παρατηρηθεί και όταν το πρέμνο είναι προσβεβλημένο από ιώσεις. Οι λανθάνοντες οφθαλμοί των βλαστών δεν εκπτύσσονται αμέσως μετά την απόκτηση δομής και οργάνωσης και αυτό οφείλεται κυρίως στην παρουσία του επάκριου και των ταχυφυών, η επίδραση των οποίων διαρκεί 5-6 εβδομάδες και στη συνέχεια οι λανθάνοντες οφθαλμοί εισέρχονται σε προληθαργικό στάδιο. Αν ο επάκριος και οι ταχυφυείς απομακρυνθούν νωρίς από το βλαστό ή πραγματοποιηθεί κορυφολόγημα του βλαστού (επίσης νωρίς, δηλ ημέρες μετά την έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών της παραγωγικής μονάδας) τότε παρατηρείται εκβλάστηση ενός ή και περισσοτέρων λανθανόντων οφθαλμών κατά το έτος του σχηματισμού τους. Ο ρυθμός ανάπτυξης των βλαστών δεν είναι σταθερός καθ όλη τη διάρκεια της φάσης της αύξησης. Μεγαλύτερος ρυθμός αύξησης των βλαστών (περίπου 2 cm την ημέρα) παρατηρείται 3-4 εβδομάδες μετά την έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών και διατηρείται μέχρι την έναρξη της άνθησης. Στη συνέχεια παρατηρείται μείωση του ρυθμού αύξησης και αργότερα διακοπή της αύξησης των βλαστών, χρονική περίοδος η οποία συμπίπτει με την έναρξη της φάσης του αποθησαυρισμού. Προς το τέλος της περιόδου αύξησης παρατηρούνται ορισμένες αλλαγές σε μορφολογικά χαρακτηριστικά των βλαστών της τρέχουσας βλάστησης και συγκεκριμένα: 1. αλλαγή του χρώματος και της υφής των βλαστών (ξυλοποίηση) 2. αποχρωματισμός των φύλλων, στις λευκές ποικιλίες το χρώμα γίνεται κίτρινο έως ανοιχτό καστανό και στις έγχρωμες γίνεται ερυθρό 3. πτώση των φύλλων η οποία ξεκινά από τα κατώτερα φύλλα του βλαστού που πλέον είναι ξυλοποιημένος. Η πτώση των φύλλων γίνεται ύστερα από αποκοπή του μίσχου από το σημείο πρόσφυσης στο βλαστό Αποθησαυρισμός Η φάση αυτή ξεκινά από τη στιγμή που παρατηρείται διακοπή της κατά μήκος αύξησης των βλαστών στο πρέμνο (Ιούλιος Αύγουστος) και ολοκληρώνεται ουσιαστικά όταν ξεκινά πτώση των φύλλων. Κατά την περίοδο της πλήρους ωρίμανσης των σταφυλιών ο ρυθμός αποθησαυρισμού (κυρίως συσσώρευση υδατανθράκων) παρουσιάζει μικρή κάμψη. Ο αποθησαυρισμός παρατηρείται πρώτα στο ξύλο και στη συνέχεια στο φλοιό. Ο βαθμός αποθησαυρισμού εξαρτάται από την ηλικία του φυτικού υλικού και είναι πολύ έντονος στις ρίζες των πρέμνων. 12

17 4.3. Χειμέρια ανάπαυση Κατά τη φάση αυτή η μεταβολική δραστηριότητα του πρέμνου είναι πολύ μικρή και δεν παρατηρείται ορατή δραστηριότητα (βλαστική ανάπτυξη). Οφείλεται κατά κύριο λόγο στις δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες και ξεκινά από τη στιγμή που έχει ολοκληρωθεί η πτώση των φύλλων. Η διάρκεια της φάσης αυτής είναι σχετικά μεγάλη και εκτείνεται μέχρι και τη στιγμή της έναρξης της εκβλάστησης των λανθανόντων οφθαλμών κατά την επόμενη φάση της αύξησης (νέα βλαστική περίοδος). Πριν από την έναρξη της φάσης αυτής διακρίνεται η προληθαργική περίοδος των λανθανόντων οφθαλμών, η οποία εμφανίζεται κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών του καλοκαιριού και οφείλεται σε ενδογενείς παράγοντες και συγκεκριμένα στην παρεμποδιστική δράση της αυξανόμενης κορυφής (κυριαρχία της κορυφής), δηλ. του επάκριου οφθαλμού. Κατά τους φθινοπωρινούς μήνες και κατά τη διάρκεια του χειμώνα οι λανθάνοντες οφθαλμοί βρίσκονται σε λήθαργο (ληθαργική περίοδος) κάτι το οποίο οφείλεται τόσο σε ενδογενείς παράγοντες όσο και σε εξωγενείς (περιβαλλοντικούς). Η περίοδος αυτή ξεκινά περίπου τη χρονική στιγμή που παρατηρείται μείωση του ρυθμού ανάπτυξης των βλαστών και συμπίπτει περίπου με την έναρξη της διαφοροποίησης των βλαστών σε κληματίδες (περίπου μέσα στο πρώτο 15νθήμερο Αυγούστου). Η είσοδος των λανθανόντων οφθαλμών σε λήθαργο γίνεται από τη βάση προς την κορυφή της κληματίδας και συμπίπτει με τη φάση του αποθησαυρισμού. Η ληθαργική περίοδος διαρκεί περίπου 2-3 μήνες (μέχρι τέλη Νοεμβρίου) και η έναρξή της μπορεί να καθυστερήσει αν επικρατούν ήπιες περιβαλλοντικές συνθήκες ή γίνεται άρδευση των πρέμνων. Προς το τέλος της ληθαργικής περιόδου παρατηρείται προοδευτική ανάκτηση της ικανότητας των οφθαλμών να βλαστήσουν. Στη συνέχεια οι οφθαλμοί μπορούν να βλαστήσουν ανεξάρτητα από τη θέση τους στην κληματίδα, με την προϋπόθεση ότι θα επικρατήσουν ευνοϊκές συνθήκες. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν το χρόνο διακοπής της ληθαργικής περιόδου των οφθαλμών είναι η θερμοκρασία του περιβάλλοντος (απαιτείται έκθεση των φυτών σε θερμοκρασία μικρότερη από 10 ο C) και η απώλεια νερού στους οφθαλμούς. Η ταχύτερη διακοπή του λήθαργου των οφθαλμών μπορεί επίσης να επιτευχθεί και με τη χρήση χημικών ουσιών (ρηντίτης, γιββερελλίνες). Η επίδραση των ουσιών αυτών σχετίζεται με αύξηση της μεταβολικής δραστηριότητας των οφθαλμών. 13

18 Εικόνα 4.1. Χειμέρια ανάπαυση και περίοδος βλάστησης 4.4. Διακίνηση και μεταφορά των αποθησαυριστικών ουσιών Η φάση αυτή ξεκινά με την κινητοποίηση των αποθησαυριστικών ουσιών (προβλαστική περίοδος) και συνδέεται με αυξημένη μεταβολική δραστηριότητα στο πρέμνο. Η έναρξη της κινητοποίησης των αποθησαυριστικών ουσιών θεωρείται ότι συμβαίνει κατά τη στιγμή της εκδήλωσης του φαινομένου της δακρύρροιας στα πρέμνα. Η διάρκεια της φάσης αυτής εκτείνεται μέχρι και την στιγμή της έκπτυξης των οφθαλμών (έναρξη νέας βλαστικής περιόδου). Η εκδήλωση του φαινομένου της δακρύρροιας δικαιολογείται από το γεγονός ότι το νερό που απορροφάται από τις ρίζες αποκτά πίεση μεγαλύτερη από αυτή της ατμόσφαιρας. Η δακρύρροια παρατηρείται κυρίως στις πρόσφατες τομές κλαδέματος και χρόνος εκδήλωσης του φαινομένου επηρεάζεται σημαντικά από τη θερμοκρασία και την ποικιλία. Μετά την έκπτυξη των οφθαλμών, η διακίνηση των υδατανθράκων γίνεται από τα φύλλα της κορυφής κυρίως προς την αυξανόμενη κορυφή, από τα φύλλα της βάσης προς τη βάση του βλαστού και από τα φύλλα στο μέσο του βλαστού και προς τις δύο κατευθύνσεις. Μετά την καρπόδεση ένα μεγάλο μέρος των υδατανθράκων μεταφέρεται στους αναπτυσσόμενους καρπούς. 14

19 4.5. Αναπαραγωγική φάση Ξεκινά την άνοιξη με το σχηματισμό των ανθικών καταβολών στους λανθάνοντες οφθαλμούς του βλαστού οι οποίοι βλαστάνουν την επόμενη βλαστική περίοδο και ολοκληρώνεται με την ωρίμανση των καρπών. Η άνθηση ολοκληρώνεται σε 3 στάδια τα οποία είναι: (1) η πτώση του πιλιδίου, (2) η διάρρηξη των ανθήρων και (3) η επιδεκτικότητα του ύπερου για γονιμοποίηση. Η χρονική στιγμή έναρξης της άνθησης εξαρτάται από την ποικιλία, την ηλικία, τη ζωηρότητα και την ευρωστία του πρέμνου, τις καλλιεργητικές φροντίδες και επεμβάσεις (σύστημα μόρφωσης, κλάδεμα καρποφορίας, υποκείμενο) καθώς και τους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η έναρξη της άνθησης σε ένα πρέμνο παρατηρείται 6-8 εβδομάδες μετά την έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών, όταν η θερμοκρασία είναι μεγαλύτερη από 15 ο C ενώ οι άριστες συνθήκες είναι όταν η θερμοκρασία κυμαίνεται στους ο C. Η άνθηση θεωρείται ότι συμβαίνει όταν έχει πέσει το 75 ή το 50% των πιλιδίων αλλά η χρονική στιγμή της άνθησης των ταξιανθιών εξαρτάται από τη θέση τους στο βλαστό, με αποτέλεσμα να ανθίζουν νωρίτερα οι ανώτερες ταξιανθίες. Στην ίδια ταξιανθία προηγείται η άνθηση των ανθέων στη μέση, μετά στη βάση και τέλος στην κορυφή της ταξιανθίας. Η επικονίαση γίνεται με τη βοήθεια του ανέμου και η γύρη διατηρεί τη βλαστικής ικανότητας συνήθως για 5-7 ημέρες. Η βλάστηση της γύρης επηρεάζεται σημαντικά από την καλή θρεπτική κατάσταση του πρέμνου και κυρίως από την παρουσία ιχνοστοιχείων όπως είναι το βόριο. Η γονιμοποίηση και τελικά η καρπόδεση επηρεάζονται σημαντικά από τη θερμοκρασία, με τα άριστα επίπεδα να κυμαίνονται στους ο C. Η ανάπτυξη (ρυθμός και τελικό μέγεθος) και η ωρίμανση της ράγας επηρεάζονται σημαντικά από την παρουσία ή όχι γιγάρτων. Αρχικά παρατηρείται μία περίοδος ταχύτατης αύξησης των ραγών, στη συνέχεια ο ρυθμός αύξησής τους μειώνεται σημαντικά και παρατηρείται έντονη ανάπτυξη των γιγάρτων, τέλος παρατηρείται έντονος ρυθμός ανάπτυξης των ραγών μέχρι την έναρξη της ωρίμανσης. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των ραγών μπορούμε να διακρίνουμε 3 στάδια. 15

20 Εικόνα 4.2. Στάδια ανάπτυξης της ράγας 1. Στάδιο πράσινης ράγας. Ξεκινά από την καρπόδεση και φτάνει μέχρι την έναρξη της ωρίμανσης. 2. Στάδιο ωρίμανσης της ράγας. Ξεκινά από το γυάλισμα της ράγας δηλ. από τη στιγμή της έναρξης της σταδιακής απώλειας του πράσινου χρώματος και της απώλειας της σκληρότητας της ράγας και φτάνει μέχρι και την πλήρη ωρίμανση των σταφυλιών. Στην αρχή του σταδίου ωρίμανσης τα σταφύλια έχουν αποκτήσει το μεγαλύτερο μέρος του όγκου τους και ο ρυθμός αύξησής τους στη συνέχεια μειώνεται. Στο στάδιο αυτό παρατηρείται αύξηση της περιεκτικότητας σε σάκχαρα ενώ παράλληλα παρατηρείται και μείωση της συγκέντρωσης των οξέων. 3. Στάδιο υπερωρίμανσης της ράγας. Στο στάδιο αυτό παρατηρείται σημαντική αύξηση της συγκέντρωσης σακχάρων και μείωση της συγκέντρωσης οξέων ενώ σταδιακά παρατηρείται και απώλεια του όγκου της ράγας. 16

21 Εικόνα 4.3. Στάδια ανάπτυξης της αμπέλου από τη διόγκωση των οφθαλμών μέχρι την πτώση των φύλλων το φθινόπωρο (Meier, 2001) 17

22 Στην πραγματικότητα η αναπαραγωγική φάση εκτείνεται σε 2 βλαστικές περιόδους. Κατά την πρώτη βλαστική περίοδο σχηματίζονται οι λανθάνοντες οφθαλμοί και πραγματοποιείται ο σχηματισμός των ανθικών καταβολών και κατά τη δεύτερη (επόμενη άνοιξη) πραγματοποιείται η διαδικασία της ανάπτυξης των ανθικών μορίων. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη γονιμότητα των οφθαλμών της αμπέλου είναι: (1) Θερμοκρασία. Ο σχηματισμός των ανθικών καταβολών ευνοείται όταν η θερμοκρασία κυμαίνεται σε επίπεδα χαμηλότερα από τους 25 ο C. (2) Ένταση φωτισμού. Η χαμηλή ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας έχει παρεμποδιστική επίδραση στο σχηματισμό ανθικών καταβολών. (3) Φωτοπερίοδος. Όταν η διάρκεια της ημέρας είναι μεγάλη ευνοείται ο σχηματισμός μεγαλύτερου αριθμού ανθικών καταβολών. (4) Υγρασία. Η έλλειψη υγρασίας οδηγεί σε μείωση του αριθμού και του μεγέθους των ανθικών καταβολών. (5) Θρεπτική κατάσταση του πρέμνου. Η παρουσία αζώτου αν και δεν επηρεάζει το μέγεθος των ανθικών καταβολών, προκαλεί αύξηση του αριθμού τους. Ο φώσφορος ευνοεί το σχηματισμό ανθικών καταβολών. Το κάλιο ευνοεί τόσο το σχηματισμό όσο και το μέγεθος των ανθικών καταβολών. (6) Καλλιεργητική τεχνική. Το υποκείμενο που χρησιμοποιείται μπορεί να επηρεάσει το σχηματισμό των ανθικών καταβολών μέσω της επίδρασης που έχει στη ζωηρότητα του πρέμνου. Το σύστημα μόρφωσης των πρέμνων επηρεάζει το σχηματισμό ανθικών καταβολών. Έτσι ευνοείται ο σχηματισμός ανθικών καταβολών σε συστήματα μόρφωσης στα οποία αφήνονται κατακόρυφοι βλαστοί. Η εφαρμογή αραίωσης του φορτίου ευνοεί το σχηματισμό ανθικών καταβολών στους λανθάνοντες οφθαλμούς που θα βλαστήσουν τον επόμενο χρόνο. (7) Φυτορρυθμιστικές ουσίες. Η εφαρμογή γιββερελλινών ευνοεί την έκπτυξη των πλάγιων οφθαλμών κάτι το οποίο δρα ανταγωνιστικά προς το σχηματισμό ανθικών καταβολών. Αντίθετα οι επιβραδυντές αύξησης, όπως είναι το CCC, παρεμποδίζουν τα ενδογενή επίπεδα των γιββερελλινών στο πρέμνο και ευνοούν το σχηματισμό ανθικών καταβολών. Οι κυτοκινίνες ευνοούν τόσο το σχηματισμό ανθέων και την ανάπτυξη των ανθικών μορίων όσο και την καρπόδεση και την περαιτέρω ανάπτυξη των καρπών. 18

23 5. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ 5.1. Έδαφος Οι φυσικές και οι χημικές ιδιότητες του εδάφους επηρεάζουν σημαντικά τόσο τη συνολική παραγωγή όσο και την ποιότητα των παραγόμενων αμπελουργικών προϊόντων. Δομή (μηχανική σύσταση) του εδάφους. Επηρεάζει καθοριστικά την κατεύθυνση της παραγωγής (ποιότητα και ποσότητα). Συγκεκριμένα η μηχανική σύσταση του εδάφους επηρεάζει το πορώδες, την υδατοχωρητικότητα, τη διαθέσιμη για τα πρέμνα υγρασία, τη θερμοκρασία του εδάφους και την εμφάνιση του φαινομένου της διάβρωσης. Τα αμμώδη ή χαλικώδη (ελαφρά) εδάφη ευνοούν τον καλύτερο αερισμό του ριζικού συστήματος των πρέμνων και θερμαίνονται γρήγορα. Με την προϋπόθεση ότι δεν παρατηρείται σημαντική έλλειψη υγρασίας, τα εδάφη αυτά οδηγούν σε αύξηση της παραγωγής και παράλληλα επιτυγχάνεται η παραγωγή προϊόντων με καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Σε πολλές περιπτώσεις τα εδάφη αυτά, ιδιαίτερα όταν σε αυτά καλλιεργούνται επιτραπέζιες ποικιλίες, παρουσιάζουν την ανάγκη για την εφαρμογή άρδευσης. Τα βαριά-αργιλώδη εδάφη παρά το γεγονός ότι συγκρατούν μεγάλες ποσότητες νερού δεν προσφέρονται για την επίτευξη μεγάλων αποδόσεων. Περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία. Τα εδάφη που είναι πλούσια σε οργανική ουσία οδηγούν σε αύξηση της παραγωγής, παράλληλα όμως οδηγούν συνήθως σε υποβάθμιση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την παραγωγή κρασιών. Τα εδάφη που είναι πλούσια σε οργανική ουσία έχουν σκούρο χρώμα με αποτέλεσμα να θερμαίνονται και να ψύχονται εύκολα, κάτι το οποίο επηρεάζει σημαντικά τη βλάστηση των πρέμνων, ιδιαίτερα όταν αυτά είναι μορφωμένα σε χαμηλά κύπελλα. Βάθος του εδάφους. Το έδαφος θα πρέπει να είναι χαλαρό και χωρίς την παρουσία πολύ συνεκτικών στρωμάτων (αδιαπέραστου ορίζοντα) σε βάθος μέχρι περίπου 2,0 m όπου μπορούν να αναπτύσσονται οι ρίζες των πρέμνων. Κοντά στην επιφάνεια του εδάφους (σε βάθος cm) όπου αναπτύσσεται μεγάλο μέρος του ριζικού συστήματος, καλό είναι το έδαφος να έχει ελαφριά σύσταση για να διευκολύνεται η ανάπτυξη των ριζών. 19

24 Χημική αντίδραση (ph) του εδάφους. Η ποικιλίες του είδους Vitis vinifera παρουσιάζουν ικανοποιητική προσαρμοστικότητα τόσο σε ελαφρώς όξινα όσο και σε ελαφρώς αλκαλικά εδάφη. Παρόλα αυτά συνήθως προτιμώνται εδάφη με ph=6,5-7,5. Ανάλογα βέβαια και με την περιεκτικότητα του εδάφους σε ασβέστιο μπορούν να χρησιμοποιούνται σε κάθε περίπτωση κατάλληλα υποκείμενα. Περιεκτικότητα σε άλατα. Η υψηλή περιεκτικότητα των εδαφών σε άλατα μπορεί να οδηγήσει σε παρεμπόδιση της ανάπτυξης των πρέμνων και σε μείωση της παραγωγής. Για την αντιμετώπιση προβλημάτων από υψηλή συγκέντρωση αλάτων στο έδαφος επιλέγονται κατάλληλα υποκείμενα. Περιεκτικότητα σε θρεπτικά στοιχεία. Η περιεκτικότητα του εδάφους σε μακροστοιχεία αλλά και σε ιχνοστοιχεία επηρεάζει σημαντικά την παραγωγή (ποσότητα και ποιότητα). Ο ρόλος των θρεπτικών στοιχείων θα αναφερθεί πιο αναλυτικά στο κεφάλαιο της λίπανσης. Σε γενικές γραμμές πάντως τα ασβεστώδη εδάφη ευνοούν τη βλάστηση, την πρωίμιση της παραγωγής και την παραγωγή προϊόντων με καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά Κλίμα Θερμοκρασία. Θεωρείται ο σπουδαιότερος παράγοντας για την ποιότητα των αμπελουργικών προϊόντων και ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την παραγωγή κρασιών. Η επίδραση της θερμοκρασίας στην παραγωγή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες με αποτέλεσμα να είναι δύσκολος ο προσδιορισμός του τρόπου της επίδρασής της. Έτσι για παράδειγμα σε περιοχές όπου επικρατούν μέτριες θερμοκρασίες παράγονται λευκά κρασιά τα οποία έχουν πολύ καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Σε περιοχές με υψηλές θερμοκρασίες ευνοείται η παραγωγή σταφυλιών τα οποία έχουν μικρή περιεκτικότητα σε οξέα σε σχέση με τα σάκχαρα και υψηλό αλκοολικό βαθμό. Η θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του χειμώνα δεν πρέπει να κυμαίνεται πολύ κάτω από τους 0 ο C παρά το γεγονός ότι υπάρχουν ποικιλίες που αντέχουν μέχρι και τους -40 ο C. Σε γενικές γραμμές η καλλιεργούμενη άμπελος προτιμάται να καλλιεργείται σε περιοχές όπου η θερμοκρασία δεν πέφτει συχνά κάτω από τους -15 ο C γιατί κάτω από αυτή τη θερμοκρασία καταστρέφονται οι λανθάνοντες οφθαλμοί και οι κληματίδες. Για την έναρξη της βλάστησης η οποία συμπίπτει με την έναρξη της έκπτυξης των οφθαλμών, οι απαιτήσεις σε θερμοκρασία εξαρτώνται και από άλλους παράγοντες όπως είναι: η ποικιλία, η ηλικία του πρέμνου, η χρονική στιγμή εφαρμογής του 20

25 κλαδέματος, η θρεπτική κατάσταση των πρέμνων και η περιεκτικότητα του εδάφους σε υγρασία. Σε γενικές γραμμές η ευνοϊκή περίοδος για βλάστηση των πρέμνων θεωρείται εκείνη κατά την οποία η θερμοκρασία κυμαίνεται πάνω από τους 10 ο C. Συγκεκριμένα, η έκπτυξη των λανθανόντων οφθαλμών (ανάλογα με την ποικιλία) ευνοείται από θερμοκρασίες μεγαλύτερες από ο C. Στη συνέχεια και μέχρι την άνθηση η θερμοκρασία καλό είναι να βρίσκεται στους ο C. Μετά την άνθηση και μέχρι την ωρίμανση επιθυμούνται θερμοκρασίες μεταξύ 18 και 24 ο C. Οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες (μεγαλύτερες από 35 ο C) δημιουργούν προβλήματα τόσο στη βλάστηση όσο και στην παραγωγή. Επιπλέον, προκαλούν μικρή μείωση στη συγκέντρωση των σακχάρων στις ράγες, μεγάλη μείωση στην οξύτητα του γλεύκους και επηρεάζουν αρνητικά τη συγκέντρωση των φαινολικών συστατικών στις έγχρωμες ποικιλίες. Όσον αφορά τη θερμοκρασία του εδάφους, καλό είναι να μην πέφτει κάτω από τους -5 ο C γιατί το ριζικό σύστημα του φυτού είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στις χαμηλές θερμοκρασίες. Ηλιακή ακτινοβολία. Η επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας συνδέεται άμεσα με την ποσότητα των παραγόμενων υδατανθράκων εκ των οποίων το ½ χρησιμοποιείται για τη βλαστική ανάπτυξη του φυτού και το υπόλοιπο ½ για την ανάπτυξη και ωρίμανση των σταφυλιών. Σε γενικές γραμμές παρατηρείται μεγαλύτερη συγκέντρωση των σακχάρων στις ράγες όταν επικρατούν συνθήκες χαμηλής έντασης της ηλιακής ακτινοβολίας (σκίαση) καθώς και μεγαλύτερη περιεκτικότητα των ραγών σε ολικές διαλυτές φαινόλες και ανθοκυάνες. Βροχοπτώσεις υγρασία. Το αμπέλι δεν έχει σε γενικές γραμμές μεγάλες απαιτήσεις σε υγρασία. Τα χαμηλά επίπεδα της ατμοσφαιρικής υγρασίας προκαλούν μείωση της συνολικής διάρκειας της περιόδου βλαστικής ανάπτυξης του φυτού και αυτό έχει σαν συνέπεια την πρώιμη πτώση των φύλλων. Πάντως η κατανομή των βροχοπτώσεων επηρεάζει σημαντικά τόσο την ανάπτυξη όσο και την παραγωγή. Έτσι σημαντική επίδραση έχουν οι βροχοπτώσεις από τον Απρίλιο μέχρι το Σεπτέμβριο. Οι έντονες βροχοπτώσεις κατά την περίοδο αυτή ευνοούν την εμφάνιση ασθενειών. Ιδιαίτερα κατά την άνθηση και την καρπόδεση δεν πρέπει να επικρατούν συνθήκες υψηλής ατμοσφαιρικής υγρασίας ενώ οι βροχοπτώσεις κατά την περίοδο της ανάπτυξης και της ωρίμανσης των καρπών δεν ευνοούν την παραγωγή ποιοτικού προϊόντος. Άνεμος. Η επίδραση του ανέμου εξαρτάται από την έντασή του καθώς και από το βλαστικό στάδιο στο οποίο βρίσκεται το πρέμνο. Ο άνεμος προκαλεί θραύση των 21

26 κληματίδων ή των βλαστών. Επιπλέον η επίδρασή του στα πρέμνα συνδέεται με το σχηματισμό βλαστών μικρότερου μήκους με περισσότερα μεσογονάτια διαστήματα και μικρότερα φύλλα. Μεγάλης έντασης άνεμος προκαλεί επιπλέον και κλείσιμο των στοματίων με αποτέλεσμα τη μείωση της φωτοσυνθετικής δραστηριότητας των πρέμνων. Όταν ο άνεμος είναι πολύ ζεστός προκαλεί σημαντικά προβλήματα λόγω της έντονης διαπνοής. Η αντιμετώπιση προβλημάτων που σχετίζονται με την παρουσία ανέμων στην περιοχή καλλιέργειας των πρέμνων μπορεί να γίνει με την επιλογή κατάλληλου συστήματος μόρφωσης και κλαδέματος καθώς και με την επιλογή κατάλληλης διάταξης των πρέμνων. 6. ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ Ο πολλαπλασιασμός της αμπέλου μπορεί να γίνει είτε εγγενώς είτε αγενώς. Κατά τον εγγενή πολλαπλασιασμό της αμπέλου η σπορά γίνεται περίπου τον Απρίλιο σε βάθος 2-3 cm και η απόσταση μεταξύ των σπόρων (γιγάρτων) κυμαίνεται περίπου στα 15 cm. Οι σπόροι της αμπέλου βλαστάνουν δύσκολα και η βλαστική τους ικανότητα διατηρείται για μικρό χρονικό διάστημα (περίπου 3-4 χρόνια). Στην πράξη η μέθοδος αυτή δεν εφαρμόζεται γιατί λόγω της σταυρογονιμοποίησης είναι αδύνατη η πιστή αναπαραγωγή των ποικιλιών. Επιπλέον τα σπορόφυτα καθυστερούν να εισέλθουν στην παραγωγική περίοδο, κάτι το οποίο συμβαίνει μετά από 6-8 χρόνια. Μετά την είσοδο της φυλλοξήρας στη χώρα μας, ο αγενής πολλαπλασιασμός αποτελεί τον μόνο τρόπο πολλαπλασιασμού της αμπέλου καθώς εφαρμόζεται εμβολιασμός της επιθυμητής ποικιλίας Ευρωπαϊκής αμπέλου πάνω σε ανθεκτικά στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρας (α.ρ.μ.φ.) υποκείμενα, που πολλαπλασιάζονται αγενώς με μοσχεύματα χειμερινού ξύλου. Ο αγενής πολλαπλασιασμός της αμπέλου περιλαμβάνει εν γένει τη χρήση καταβολάδων, παραφυάδων, μοσχευμάτων και την εφαρμογή της τεχνικής του εμβολιασμού. Καταβολάδες. Με την τεχνική αυτή πραγματοποιείται κύρτωση της κληματίδας στο έδαφος και παράχωμα τμήματός της σε βάθος cm. Στα γόνατα (οφθαλμοί) της κληματίδας σχηματίζονται ρίζες και η ικανότητα αυτή οφείλεται στον περιορισμό των ενδογενώς παραγόμενων ορμονών. 22

27 Εικόνα 9. Καταβολάδα (παράχωμα της κληματίδας) Παραφυάδες. Η τεχνική του πολλαπλασιασμού της αμπέλου με παραφυάδες είναι περιορισμένη και εφαρμόζεται κυρίως σε γηρασμένα πρέμνα τα οποία διατηρούν ακόμη την ικανότητα να καρποφορούν ικανοποιητικά. Μοσχεύματα. Πρόκειται για τμήματα κληματίδας ενός έτους που έχουν τουλάχιστον έναν οφθαλμό. Η ικανότητα των μοσχευμάτων να ριζοβολήσουν εξαρτάται από: 1. το είδος και την ποικιλία, με τα αμερικάνικα υποκείμενα να ριζοβολούν δύσκολα, 2. την καλή θρεπτική κατάσταση της κληματίδας, 3. τις συνθήκες που επικρατούν και ιδιαίτερα τη θερμοκρασία που πρέπει να κυμαίνεται στους ο C, 4. την ηλικία του μοσχεύματος, με τα μοσχεύματα ηλικίας ενός έτους με ξύλο ηλικίας δύο ετών στη βάση τους να ριζοβολούν πιο εύκολα, 5. το μήκος των μοσχευμάτων, και 6. τη θέση του μοσχεύματος στην κληματίδα από την οποία προέρχεται (βάση, μέση, κορυφή). Τα μοσχεύματα διακρίνονται σε χλωρά μοσχεύματα όταν προέρχονται από την τρέχουσα βλάστηση και σε ξυλοποιημένα μοσχεύματα όταν προέρχονται από για κληματίδες ενός έτους. Τα μοσχεύματα από τις ποικιλίες του είδους V. vinifera χρησιμοποιούνται για την παραγωγή εμβολίων. Έχουν μήκος cm, διάμετρο περίπου 1,0 cm στην κορυφή 23

28 τους, φέρουν συνήθως 4-5 οφθαλμούς και λαμβάνονται με την εφαρμογή τομών 2-3 cm πάνω και κάτω από τον ακραίο οφθαλμό. Τα μοσχεύματα από αμερικάνικα υποκείμενα διακρίνονται σε: απλά μοσχεύματα ριζοβολίας: προέρχονται από το κορυφαίο τμήμα της κληματίδας και φυτεύονται στο φυτώριο για να ριζοβολήσουν (απλά έρριζα φυτά) και στη συνέχεια μεταφυτεύονται στον αγρό όπου και εμβολιάζονται. εμβολιασμένα μοσχεύματα: προέρχονται από τη βάση ή τη μέση της κληματίδας, εμβολιάζονται επιτραπέζια και φυτεύονται στο φυτώριο για να ριζοβολήσουν (εμβολιασμένα έρριζα φυτά). Την επόμενη άνοιξη μεταφυτεύονται στον αγρό. Η λήψη μοσχευμάτων γίνεται από πρέμνα μεγάλης ηλικίας, τα οποία βρίσκονται σε υγιεινή κατάσταση, έχουν κανονική ζωηρότητα και οι κληματίδες είναι σε ικανοποιητικό βαθμό ξυλοποιημένες. Ο χρόνος λήψης των μοσχευμάτων είναι από τον Ιανουάριο μέχρι και τον Μάρτιο. Τρόπος λήψης των μοσχευμάτων. Τα μοσχεύματα λαμβάνονται με την εφαρμογή κάθετης τομής 1-2 cm κάτω από το κατώτερο γόνατο και τομής υπό γωνία 45 ο και σε απόσταση 3 cm πάνω από το ανώτερο γόνατο. Εμβολιασμός. Η τεχνική του εμβολιασμού πραγματοποιείται κυρίως για την αντιμετώπιση του προβλήματος της φυλλοξήρας και οι καλλιεργούμενες ποικιλίες του είδους V. vinifera εμβολιάζονται σε ανθεκτικά στη ριζόβιο μορφή φυλλοξήρας (αντιφυλλοξηρικά) υποκείμενα. Οι σημαντικότερες προϋποθέσεις για την επιτυχία του εμβολιασμού είναι: 1. η βοτανική συγγένεια εμβολίου υποκειμένου, 2. η καλή επαφή των τομών εμβολίου και υποκειμένου και η σύμπτωση των καμβίων, 3. η κατάλληλη πολικότητα εμβολίου υποκειμένου, 4. η νεαρή ηλικία του εμβολίου, 5. η αποφυγή χρησιμοποίησης υποκειμένου μεγάλης ηλικίας, 6. η κατάλληλη εποχή εφαρμογής του εμβολιασμού, όταν δηλ. κυκλοφορούν οι χυμοί, και 7. η επικράτηση κατάλληλων περιβαλλοντικών συνθηκών και κυρίως θερμοκρασίας, η οποία προτιμάται να κυμαίνεται στους ο C και σχετικής υγρασίας της ατμόσφαιρας, η οποία πρέπει να είναι υψηλή (85-90%). 24

29 Σημαντικότερες τεχνικές εμβολιασμού που εφαρμόζονται στο αμπέλι: Α. Επιτόπιοι εμβολιασμοί 1. Σχιστός που εφαρμόζεται σε νεαρά πρέμνα. Η πραγματοποίηση του εμβολιασμού γίνεται Μάρτιο-Απρίλιο σε υποκείμενο το οποίο έχει φυτευτεί την προηγούμενη άνοιξη. 2. Σχιστός που εφαρμόζεται σε ενήλικα πρέμνα. Σε αυτή την περίπτωση τοποθετούνται 1 ή 2 εμβόλια στο υποκείμενο ανάλογα με τη διάμετρο του υποκειμένου. 3. Ημιμαγιόρκειος (ενοφθαλμισμός) σε νεαρά υποκείμενα. Εφαρμόζεται προς το τέλος Αυγούστου με τέλος Σεπτεμβρίου σε έρριζα απλά υποκείμενα τα οποία έχουν φυτευτεί την άνοιξη. Εικόνα 10. Ημιμαγιόρκειος (ενοφθαλμισμός) σε νεαρά υποκείμενα Β. Επιτραπέζιοι εμβολιασμοί 1. Αγγλικός βραχείας τομής. Πραγματοποιούνται τομές υπό γωνία 45 ο τόσο στο εμβόλιο όσο και στο υποκείμενο και σχηματίζονται γλωσσίδες, όπως φαίνεται στην εικόνα 11. Εικόνα 11. Αγγλικός εμβολιασμός βραχείας 25

30 2. Αγγλικός μακράς τομής. Πραγματοποιούνται τομές (όπως και στον αγγλικό βραχείας τομής) αλλά κάθε τομή έχει μήκος 3-4 φορές τη διάμετρο του μοσχεύματος τόσο στο εμβόλιο όσο και στο υποκείμενο. 7. ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ 7.1. Γενικά Οι ποικιλίες της Ευρωπαϊκής αμπέλου (V. vinifera L.) καλλιεργούνταν αυτόρριζες για πάρα πολλούς αιώνες σε όλες τις αμπελουργικές περιοχές της Ευρώπης μέχρι την εισβολή της φυλλοξήρας από την Αμερική. Μετά την εισβολή της φυλλοξήρας στην Ευρώπη και την καταστροφή των αμπελώνων, η συνέχιση της καλλιέργειας της αμπέλου έγινε με τη χρήση των ανθεκτικών στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρας υποκειμένων. Τα ανθεκτικά στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρας υποκείμενα αμπέλου έχουν ή επιζητείται να έχουν ορισμένες ιδιότητες, ώστε να προσαρμόζονται στα διάφορα εδαφικά και κλιματικά περιβάλλοντα και να συμβιούν αρμονικά με τις ποικιλίες της ευρωπαϊκής αμπέλου μετά τον εμβολιασμό. Οι επιζητούμενες ιδιότητες των υποκειμένων είναι: 1. Αντοχή στην φυλλοξήρα Είναι προφανής η αναγκαιότητα της ιδιότητας αυτής. Όλα τα χρησιμοποιούμενα στην αναμπέλωση υποκείμενα δεν έχουν τον ίδιο βαθμό αντοχής στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας καθώς η αντοχή των αμπέλων στη φυλλοξήρα, επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες όπως το έδαφος, το κλίμα, τις καλλιεργητικές συνθήκες, κ.ά. Για παράδειγμα σε θερμά κλίματα ευνοείται ο πολλαπλασιασμός της φυλλοξήρας με συνέπεια τη μείωση της αντοχής των αμπέλων ενώ το αντίθετο συμβαίνει στα ψυχρά κλίματα. 2. Αντοχή στη χλώρωση των ασβεστούχων εδαφών Επειδή η πλειοψηφία των εδαφών που καλλιεργούνται αμπέλια στη χώρα μας είναι ασβεστούχα, η τροφοπενία σιδήρου αποτελεί σημαντικό πρόβλημα. Η μη παρασιτική αυτή πάθηση των αμπελιών καθώς και άλλων οπωροφόρων δένδρων, εκτός από τροφοπενία σιδήρου είναι γνωστή και ως ασβεστιογενής χλώρωση ( lime induced chlorosis ) λόγω της χλώρωσης που παρατηρείται στα φυτά εξαιτίας της έλλειψης σιδήρου. Η συγκέντρωση υψηλής ποσότητας διττανθρακικών ιόντων 26

31 (HCO - 3 ) στο εδαφικό διάλυμα των ασβεστούχων εδαφών ευθύνεται για την επικράτηση υψηλών τιμών ph (μεταξύ 7,4 και 8,5), οι οποίες με τη σειρά τους ευθύνονται για τη μικρή διαλυτότητα του σιδήρου, προκαλώντας στα φυτά συμπτώματα χλώρωσης λόγω ανεπαρκούς θρέψης τους με το στοιχείο αυτό. Η χρήση του κατάλληλου υποκειμένου αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη αντιμετώπιση της τροφοπενίας σιδήρου στο αμπέλι καθώς η προσθήκη χηλικών σκευασμάτων σιδήρου επιβαρύνει απαγορευτικά το κόστος της αμπελοκαλλιέργειας. Έτσι, η αντοχή των υποκειμένων στο ανθρακικό ασβέστιο (ολικό και ενεργό) αποτελεί σημαντικό κριτήριο για τον προσδιορισμό της καταλληλότητάς τους στον συγκεκριμένο αμπελώνα αλλά και γενικότερα στις αμπελοκομικές συνθήκες της χώρας μας. Ο βαθμός αντοχής των υποκειμένων στο ανθρακικό ασβέστιο του εδάφους ποικίλλει και οι ποικιλίες Vinifera είναι περισσότερο ανθεκτικές σε σύγκριση με τα υποκείμενα. Βέβαια, τροφοπενία σιδήρου παρατηρείται και εξαιτίας της πραγματικής έλλειψης σιδήρου από το έδαφος, όμως αυτή αποτελεί πρόβλημα σε σημαντικά μικρότερο αριθμό αμπελώνων της χώρας μας. 3. Αντοχή στους νηματώδεις Η ιδιότητα αυτή επιζητείται περισσότερο στην περίπτωση των υποκειμένων για την αναμπέλωση περιοχών με αμμώδη εδάφη. Οι ποικιλίες Dogridge (V. Champinii) και Saltcreek (V. Doaniana) και τα υποκείμενα SO4, 5BB, 99R, 1616 έχουν υψηλό βαθμό αντοχής, τα 110R, 420A και Rupestris du Lot μέτριο ενώ το 41B μικρό. 4. Αντοχή στον Περονόσπορο και το Ωίδιο Οι ιδιότητες αυτές ενδιαφέρουν για την επιτυχημένη καλλιέργεια των υποκειμένων στις μητρικές φυτείες καθώς ο βαθμός αντοχής των υποκειμένων στα παθογόνα ποικίλλει. 5. Αντοχή στα άλατα και την ξηρασία Οι ποικιλίες της ευρωπαϊκής αμπέλου είναι ανθεκτικότερες στα άλατα και στην ξηρασία από τα υποκείμενα. Μεταξύ των υποκειμένων ανθεκτικότερα στην ξηρασία είναι τα 110R και 140Ru ενώ τα 420A και 5ΒΒ είναι ευαίσθητα. Ως προς τη 27

32 συμπεριφορά των υποκειμένων στην περιεκτικότητα των εδαφών σε άλατα, μεγάλη αντοχή παρουσιάζουν τα Dogridge και Saltcreek Ανθεκτικά στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρας είδη του γένους Vitis Ορισμένα αμερικάνικα είδη του γένους Vitis παρουσιάζουν αντοχή στη φυλλοξήρα και έχουν χρησιμοποιηθεί ως υποκείμενα για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Μερικά από αυτά είναι: Vitis riparia Gloire de Montpellier Πρόκειται για υποκείμενο που παράγει πολλές και μικρές ρίζες. Τα φύλλα του είναι λεπτά με απλούς λοβούς και έντονα οδοντωτά. Παρουσιάζει μικρή αντοχή στην παρουσία CaCO 3 στο έδαφος (ολικό έως 15%) και δεν χρησιμοποιείται σήμερα. Vitis rupestris du lot Έχει φύλλα παχιά, νεφροειδή χωρίς εγκόλπωση στην περιοχή πρόσφυσης με το μίσχο. Είναι πολύ εύρωστο υποκείμενο αλλά πολλές φορές προκαλεί ανθόρροια στις ποικιλίες που εμβολιάζονται σε αυτό. Έχει σχετικά καλή αντοχή στην παρουσία CaCO 3 (ολικό 25%) στο έδαφος αλλά δεν χρησιμοποιείται σήμερα. Vitis berlandieri Πρόκειται για φυτικό είδος το οποίο χρησιμοποιείται για διασταυρώσεις και παραγωγή υποκειμένων με εκτεταμένη χρήση στην αμπελουργία Υβρίδια από διασταυρώσεις μεταξύ αμερικανικών ειδών του γένους Vitis Μετά από διασταυρώσεις των προαναφερόμενων αμερικανικών ειδών μεταξύ τους, προέκυψαν υβρίδια τα οποία χρησιμοποιούνται ως υποκείμενα της αμπέλου λόγω των πολύ ενδιαφερόντων αγρονομικών χαρακτηριστικών τους. Υποκείμενα της ομάδας V. Riparia x V. Rupestris Έχει φύλλα σφηνοειδή, καρδιόσχημα και μετρίου μεγέθους. Παρουσιάζει σχετικά καλή αντοχή στην παρουσία CaCO 3 (25-30%) στο έδαφος. Τα σημαντικότερα υποκείμενα που έχουν παραχθεί από αυτή τη διασταύρωση είναι τα: C, C και Millardet Grasset. Υποκείμενα της ομάδας V. Berlandieri x V. Riparia 28

33 Παρουσιάζει μεγάλη αντοχή στην παρουσία CaCO 3 (40-50%) στο έδαφος. Τα σημαντικότερα υποκείμενα που έχουν παραχθεί από αυτή τη διασταύρωση είναι τα: C, 34 E.M., 420 A και SO4. Υποκείμενα της ομάδας V. Berlandieri x V. Rupestris Τα σημαντικότερα υποκείμενα που έχουν παραχθεί από αυτή τη διασταύρωση είναι τα: 31R, 99R, 1103P, 140Ru και 110R. Υποκείμενα της ομάδας V. Vinifera x V. Berlandieri Σημαντικότερο υποκείμενο αυτής της ομάδας είναι το 41B Σημαντικά για την ελληνική αμπελουργία υποκείμενα Στην Ελλάδα στις πρώτες αναμπελώσεις χρησιμοποιήθηκαν τα υποκείμενα Rupestris du Lot, 3309C, 41B, 110R, 420A και 5BB. Γρήγορα όμως τα περισσότερα εγκαταλείφθηκαν και η αναμπέλωση στη χώρα μας συνεχίστηκε με τη χρήση των υποκειμένων 110R και 41B. Μετά την έναρξη της αναμπέλωσης στην Κρήτη το 1986, στα συνιστώμενα υποκείμενα της χώρας προστέθηκαν και τα 140Ru, 1103P και SO4. Richter Nο 110 (R110) Αποκτήθηκε με υβριδισμό των ποικιλιών V. berlandieri Resseguier No2 x V. rupestris Martin. Κυριότερα αμπελογραφικά χαρακτηριστικά: Το φύλλο είναι μικρό ως μέτριο, νεφρόσχημο, πλήρες με έλασμα αναδιπλωμένο βαθυπράσινο και γυαλιστερό στην άνω επιφάνεια. Ο μισχικός κόλπος σε σχήμα ανοικτού U. Το άνθος είναι αρσενικό και η κληματίδα μετρίου μήκους και πάχους, διακλαδισμένη, κόκκινου χρωματισμού με μεσογονάτια κοντά. Το υποκείμενο αυτό χρησιμοποιείται ευρύτατα στη χώρα μας γιατί είναι κατάλληλο για εδάφη ξηρά, αργιλασβεστώδη, συνεκτικά με αντοχή σε ολικό ανθρακικό ασβέστιο 40-50% και σε ενεργό 17-22%. Είναι υποκείμενο ζωηρό, κατάλληλο για ποικιλίες μέσης πρωιμότητας ή και όψιμες επιτραπέζιες, με υψηλή αντοχή στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρας, ευαίσθητο όμως στους νηματώδεις. Από την μέχρι τώρα αμπελοκομική εμπειρία στη χώρα μας, το 29

34 υποκείμενο αυτό δεν παρουσίασε προβλήματα αρμονικής συμβίωσης κατά τον εμβολιασμό του με διάφορες (ελληνικές και ξένες) καλλιεργούμενες ποικιλίες αμπέλου. Εικ Φύλλο υποκειμένου R B Προήλθε από διασταύρωση της ευρωπαϊκής ποικιλίας Chasselas (V. vinifera L.) και του V. berlamdieri. Υποκείμενο εξαιρετικά χρήσιμο για την ελληνική αμπελουργία. Κυριότερα αμπελογραφικά χαρακτηριστικά: Το φύλλο είναι μέτριο ως μεγάλο, σφηνοειδές, ελαφρώς τρίλοβο, το έλασμα επίπεδο, παχύ, εύθραυστο, λείο, ανοικτού πράσινου χρωματισμού. Ο μισχικός κόλπος σε σχήμα λύρας. Το άνθος είναι θηλυκό και η σταφυλή είναι μικρή με ράγες μελανού χρωματισμού. Η κληματίδα χαρακτηρίζεται ως λεία, γκριζωπού χρωματισμού, με μετρίου μήκους μεσογονάτια. Χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε περιοχές με ασβεστούχα εδάφη (Μακεδονία, Αττική, Εύβοια κλπ) όπου η περιεκτικότητα του εδάφους σε ανθρακικό ασβέστιο είναι έως 75% σε ολικό και 40% σε ενεργό. Είναι ευαίσθητο σε αλατούχα εδάφη και μέτρια ανθεκτικό στην ξηρασία. Η αντοχή του στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας είναι ικανοποιητική, όμως παρουσιάζει ευαισθησία στους νηματώδεις και τον περονόσπορο. Η παραγωγή ξύλου στις μητρικές φυτείες είναι επίσης μικρή και ακόμη μικρότερο το ποσοστό επιτυχίας ριζοβόλησης στο φυτώριο (15-25 %). Είναι κανονικής ζωηρότητας υποκείμενο, συνιστάται για τις πρώιμες επιτραπέζιες ποικιλίες και μέχρι σήμερα δεν έχουν αναφερθεί περιπτώσεις μη αρμονικής συμβίωσης με τις καλλιεργούμενες ποικιλίες, ελληνικές και ξένες, στη χώρα μας. 30

35 Εικ Φύλλο υποκειμένου 41 Β 1103 Paulsen (1103 P) Αποκτήθηκε από τη διασταύρωση των ποικιλιών V. Βerlandieri Resseguier No2 x V. rupestris du Lot. Κυριότερα αμπελογραφικά χαρακτηριστικά: Το φύλλο είναι μετρίου μεγέθους, νεφρόσχημο, σχεδόν πλήρες. Το έλασμα κυματώδες, πράσινο γυαλιστερό. Ο μισχικός κόλπος πολύ ανοικτός σε σχήμα U. Το υποκείμενο αυτό συνδυάζει πολύ καλές ιδιότητες. Ανθεκτικό στα χλωριούχα άλατα, συνιστάται σε εδάφη αργιλώδη, ξηρά, ρηχά, πτωχά, με περιεκτικότητα σε ανθρακικό ασβέστιο μέχρι 40-50% σε ολικό και 20% ενεργό. Είναι πολύ ζωηρό υποκείμενο, γρήγορης ανάπτυξης με καλές αποδόσεις σε ξύλο στις μητρικές φυτείες και ριζοβόλησης στο φυτώριο. Συνιστάται για ποικιλίες που μορφώνονται σε γραμμικά σχήματα και κρεβατίνες. Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας επεκτείνεται συνεχώς η χρησιμοποίησή του. Εικ Φύλλο υποκειμένου 1103 Paulsen (1103 P) 31

36 140 Ruggeri (140Ru) Προήλθε από διασταύρωση των ποικιλιών V. Βerlandieri Resseguier No2 x V. rupestris du Lot. Κυριότερα αμπελογραφικά χαρακτηριστικά: Το φύλλο είναι μικρό έως μέτριο, το έλασμα λίγο αναδιπλωμένο, με σκοτεινό πράσινο μεταλλικό χρώμα στην πάνω επιφάνεια. Ο μισχικός κόλπος σχήματος ανοικτού U. Το άνθος είναι αρσενικό και η κληματίδα είναι μετρίου μήκους, καστανή, με μεσογονάτια ενδιάμεσου μήκους 13cm. Υποκείμενο με εξαιρετικές ιδιότητες, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρύτατα στην αναμπέλωση της χώρας, όπως έδειξαν οι πειραματικές εφαρμογές. Είναι πολύ ζωηρό υποκείμενο και συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγικότητας του εμβολίου. Είναι πολύ ανθεκτικό στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας και στην ίσκα. Συνιστάται σε πτωχά, συνεκτικά, αβαθή, ξηρά εδάφη, με περιεκτικότητα έως 80% σε ολικό ανθρακικό ασβέστιο και έως 40% σε ενεργό. Το ποσοστό ριζοβόλησης στο φυτώριο ανέρχεται σε 30-35% ενώ η παραγωγή ξύλου στη μητρική φυτεία είναι καλή. Σε διάφορες πειραματικές εργασίες και εφαρμογές δεν αναφέρθηκαν προβλήματα αρμονικής συμβίωσης μεταξύ του υποκειμένου αυτού και των ποικιλιών της ευρωπαϊκής αμπέλου. Εικ Φύλλο υποκειμένου 140 Ru SO4 Επιλέχθηκε στην Γερμανία (Αμπελουργική Σχολή του Oppenheim) από φυτά Teleki. Κυριότερα αμπελογραφικά χαρακτηριστικά: Το φύλλο είναι μεγάλο, σφηνοειδές με έλασμα ανοικτού πράσινου χρωματισμού, λίγο κυματώδες και μισχικός κόλπος σε σχήμα U. Το άνθος αρσενικό και η κληματίδα είναι ισχυρή, καστανού χρωματισμού, γωνιώδους διατομής. 32

37 Το υποκείμενο αυτό είναι αρκετά ανθεκτικό στους νηματώδεις, ιδιότητα που το καθιστά ιδιαίτερα πολύτιμο υποκείμενο. Αντέχει σε παρουσία ενεργού ανθρακικού ασβεστίου έως 18% και είναι ευαίσθητο στην ξηρασία. Δείχνει πολύ καλή συμπεριφορά στην παραγωγή ξύλου στη μητρική φυτεία, στο ποσοστό ριζοβόλησης καθώς και κατά τον εμβολιασμό. Στην Ελλάδα έχει ήδη χρησιμοποιηθεί σε διάφορους αμπελώνες. Εικ Φύλλο υποκειμένου SO4 Φύλλο υποκειμένου 420 Α Millardet et De Grasset Το υποκείμενο αυτό παρά τις καλές ιδιότητες που έχει, αν και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα και στη χώρα μας, δεν έδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Παρουσιάστηκαν προβλήματα στον εμβολιασμό (συχνές αποκολλήσεις στο σημείο ένωσης εμβολίου-υποκειμένου) καθώς και ευπάθεια στην ξηρασία. Επίσης έχει αναφερθεί περίπτωση μη αρμονικής συμβίωσης με την ποικιλία Μαυρορωμαϊκό στην Κρήτη. Συνίσταται για δροσερά, γόνιμα εδάφη, περιεκτικότητας 40-50% και 20% σε ολικό και δραστικό ανθρακικό ασβέστιο αντίστοιχα. Είναι υποκείμενο μέτριας ζωηρότητας, δίνει άφθονο ξύλο στη μητρική φυτεία και παρουσιάζει ικανοποιητικό ποσοστό ριζοβόλησης στο φυτώριο (50%) αλλά μέτριες επιδώσεις στον εμβολιασμό (50%). Η χρησιμοποίηση του υποκειμένου αυτού στη χώρα μας πρέπει να γίνεται μετά από μελέτη. 33

38 Εικ Φύλλο υποκειμένου 420 Α Ferkal Είναι ένα νέο σχετικά υποκείμενο το οποίο δημιουργήθηκε πριν από λίγα χρόνια στη Γαλλία και έχει ήδη εισαχθεί στη χώρα μας για πειραματισμό. Είναι το πιο ανεκτικό υποκείμενο στη χλώρωση των ασβεστούχων εδαφών (lime-induced chlorosis). 34

39 8. ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΜΠΕΛΩΝΑ Η περιοχή που επιλέγεται για την εγκατάσταση ενός αμπελώνα εκτός από την εξέταση των παραπάνω χαρακτηριστικών της (έδαφος και κλίμα) πρέπει να ελέγχεται και ως προς την έκθεση και ανάγλυφο. Σε γενικές γραμμές επιλέγονται πλαγιές λόφων με νότια έκθεση (ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα) αλλά οι αποδόσεις και η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από την ποικιλία. Η καλλιέργεια των πρέμνων σε πεδινές περιοχές οδηγεί σε υψηλότερες αποδόσεις αλλά σε πολλές περιπτώσεις η καλλιέργειά τους σε ημιορεινές περιοχές οδηγεί στην παραγωγή σταφυλιών με καλύτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Η νότια έκθεση των αμπελώνων αποφεύγεται μόνο σε περιπτώσεις όπου η καλλιέργεια γίνεται σε πολύ θερμές περιοχές (Νότια Ελλάδα). Προετοιμασία του εδάφους Μετά την επιλογή της περιοχής στην οποία θα γίνει εγκατάσταση ενός νέου αμπελώνα πρέπει να πραγματοποιηθούν οι ακόλουθες εργασίες: 1. απομάκρυνση θάμνων, πετρών, βράχων κ.λ.π., 2. διαμόρφωση της επιφάνειας του εδάφους, 3. καλλιέργεια του εδάφους σε βάθος cm (υπέρ-βαθύ όργωμα), 4. προσθήκη βασικής λίπανσης (φώσφορος, κάλιο), συνήθως προστίθενται 20 kg P 2 O 5 και kg K 2 O (η ποσότητα εξαρτάται από τη σύσταση του εδάφους και την περιεκτικότητά του σε Ρ και Κ), 5. ελαφρύ όργωμα μετά τις φθινοπωρινές βροχές, και 6. ελαφρύ όργωμα αν σχηματιστεί επιφανειακή κρούστα μέχρι τη φύτευση. Η χάραξη του αμπελώνα γίνεται με μεγάλη προσοχή για να διευκολύνεται η χρήση ελκυστήρων. Μπορεί να γίνει σε τετράγωνα, σε ορθογώνια (γραμμές), σε ρόμβους ή κατά τις ισοϋψείς καμπύλες του χωραφιού, ανάλογα με τον επιδιωκόμενο στόχο. Οι αποστάσεις φύτευσης των φυτών είναι συνήθως 2-2,5 m x 1,8-2 m και εξαρτώνται κυρίως από: 1. τις συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή, 2. την ποικιλία και το σχήμα μόρφωσης των πρέμνων, και 3. τη δυνατότητα χρήσης μηχανών - ελκυστήρων. 35

40 Κατά τη φύτευση γίνεται επιλογή των φυτών κατά τρόπο τέτοιο ώστε τα φυτά να είναι αντιπροσωπευτικά της ποικιλίας, να βρίσκονται σε υγιεινή και καλή θρεπτική κατάσταση και να έχουν γενικότερα καλή εμφάνιση. Ειδικά όταν πρόκειται για έρριζα αντιφυλλοξηρικά κλήματα θα πρέπει να ελέγχεται: το μήκος (τουλάχιστον 35 cm και όχι πολύ λεπτό), η παρουσία δύο τουλάχιστον καλοαναπτυγμένων ριζών, η παρουσία μίας τουλάχιστον καλο-αναπτυγμένης κληματίδας, και η καλή εμφάνιση και συγκόλληση εμβολίου - υποκειμένου. Η φύτευση των φυτών γίνεται από τον Δεκέμβριο έως το Μάρτιο, η δε προετοιμασία τους πριν τη φύτευση σε λάκκους περιλαμβάνει τις εξής εργασίες: τοποθέτηση των φυτών την προηγούμενη ημέρα και για 24 ώρες σε βαρέλι με νερό, επιλογή των κατάλληλων φυτών, καθαρισμός και κοπή των ριζών των φυτών, μονοβέργισμα και κοπή του εμβολίου ή του ετήσιου βλαστού του απλού έρριζου κλήματος στους δύο οφθαλμούς, και κοπή του τακουνιού (παλαιό ξύλο). 9. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Μεταξύ των σημαντικότερων καλλιεργητικών εργασιών που εφαρμόζονται στο αμπέλι συγκαταλέγονται η κατεργασία του εδάφους, η ζιζανιοκτονία, το κλάδεμα (μόρφωσης και καρποφορίας), η άρδευση, η λίπανση, η εφαρμογή αυξητικών ρυθμιστών, η φυτοπροστασία κ.ά Εργασίες που εφαρμόζονται κατά το 1 ο έτος μετά τη φύτευση Κατά το 1ο έτος μετά τη φύτευση των φυτών εφαρμόζονται οι εξής εργασίες: 1. Στα έρριζα εμβολιασμένα μοσχεύματα αφαιρούνται οι ρίζες που αναπτύχθηκαν από το εμβόλιο (Ιούνιο-Ιούλιο). 2. Εφαρμόζονται ελαφρά σκαλίσματα για την απομάκρυνση των ζιζανίων. 3. Μετά την ανάπτυξη της βλάστησης αφαιρούνται οι λαίμαργοι. 36

41 4. Η υπόλοιπη βλάστηση αφού δεθεί σε πάσσαλο αφήνεται να αναπτυχθεί ελεύθερα. 5. Εφαρμόζεται πότισμα των φυτών (2-4 φορές το καλοκαίρι). 6. Προληπτική εφαρμογή μυκητοκτόνων για περονόσπορο, ωϊδιο. 7. Σε απλά έρριζα αντιφυλλοξηρικά μοσχεύματα εφαρμόζεται ενοφθαλμισμός κατά τα τέλη Αυγούστου μέχρι αρχές Σεπτεμβρίου Κλάδεμα Οι στόχοι της εφαρμογής του κλαδέματος είναι: 1. η μόρφωση του πρέμνου, 2. η κατανομή του φορτίου για την επίτευξη ικανοποιητικής παραγωγής (ποσότητα και ποιότητα), και 3. η εξισορρόπηση φορτίου και βλάστησης. Οι βασικές αρχές οι οποίες λαμβάνονται υπόψη για την εφαρμογή του κλαδέματος στα πρέμνα είναι: Η βλαστική ανάπτυξη του πρέμνου επηρεάζει την ποσότητα των παραγόμενων σακχάρων Το κλάδεμα και οι πληγές επηρεάζουν αρνητικά τη ζωηρότητα του πρέμνου. Τα σταφύλια παράγονται στους ετήσιους βλαστούς. Η αύξηση των κληματίδων και των βραχιόνων (αριθμός, μέγεθος) είναι αιτία γήρανσης των πρέμνων. Το φορτίο επηρεάζει αρνητικά την ευρωστία του πρέμνου. Το αυστηρό κλάδεμα μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη βλαστικότητα της γύρης. Η εφαρμογή του κλαδέματος ρυθμίζει ουσιαστικά το σύστημα μόρφωσης των πρέμνων. Τα συστήματα μόρφωσης των πρέμνων εξαρτώνται από το μήκος και την κατεύθυνση των σκελετικών στοιχείων του κορμού και των βραχιόνων. Έτσι τα συστήματα μόρφωσης των πρέμνων διακρίνονται σε κυπελλοειδή, γραμμικά και μικτά (κρεββατίνες). Στην Ελλάδα οι οινοποιήσιμες ποικιλίες μορφώνονται συνήθως σε κυπελλοειδή σχήματα ή σε γραμμικά (Guyot και Royat). 37

42 Κυπελλοειδές Γραμμικό Κρεββατίνα Εικόνα 8.1. Τα συνηθέστερα συστήματα μόρφωσης των πρέμνων στην Ελλάδα Κλάδεμα καρποφορίας. Το σύστημα κλαδέματος που εφαρμόζεται στα πρέμνα καθορίζει τον αριθμό και τη θέση των οφθαλμών που διατηρούνται στις κληματίδες. Το σύστημα κλαδέματος που εφαρμόζεται καθορίζεται ουσιαστικά από το μήκος του ξύλου το οποίο παραμένει στο πρέμνο. Το κλάδεμα καρποφορίας διακρίνεται λοιπόν σε: 38